1

’t Stroomgat fan ’t Bildt.

Dut is alweer ’t dârde onderdeel fan de Bildtse geskidenis fan foor 1505, wat ik ansnij na de seumerdiken en ’t Monnikelând. Dut ferhaal, aventuur deur de Bildtse froegere tiid gaat over de oorsprong, de geboorte fan ’t Bildt : ’t Stroomgat. Al 600 jaar foor Kristus waar ’t noordlik seeklaaigebied beweund. Doe nag worde ’t kweldergebied nag geregeld overstroomd deur de see. Se weunden der op netuurlike, hogere gebieden, kwelderwâlen, bij waterlopen en slinken lâns. Al in jaren 800-1200 na Kr., doe’t de soanoemde Duinkerke IIIa - ôfsetting gaande waar, waar ’t maaifeld op ’n hoogte fan 0,20-0,50 + NAP, nou gemiddeld 1,00 + NAP. De gemiddelde seespigel laai op 0,00+- NAP en de gemiddelde floedhoogte op 1,20-1,50+ NAP. Om 800 hine worden d’r al seumerdiken deur de boeren anlaid. ’t Matriaal wat se brúkten beston ok faak nag út stront, hússmirgens en soaden fan de kwelder. Later, in ‘e 12e eeuw, doe’t de monniken hier kwammen te weunen, worden deuze seumerdiken beter konstrueerd en worde ’t lând binnendyks meer in kultuur brocht deur ontwatering en de anlêg fan (meer) diken, faarwegen en sluzen. Jim siene (skets) dat deuze eerste deurgaande seumerdiken op ’n hoogte anlaid worden fan 1,60 + NAP. De anwezighyd fan deuze seumerdiken hew ik wiidwaidig antoand in myn eerste twee artikels over dat ’t Bildt al fan ’t jaar 1200 ôf bedykt is, in de Bildtse Post fan 11 en 18 septimber 2013. ’t Trasee fan de Ouwe-Dyk mot al tussen fral 1200 en 1505 ontstaan weze, sels na de Allerheiligenvloed fan 1570 bleef de Ouwe-Dyk ‘op de oude maten’ – Sannes deel 1, bls. 81. De seumerdiken boaden in ‘t eerstan nag niet de norige failigens. Se worden bij de eerste de beste stormfloed overspoeld en brakken deur. Ik sil nou domeinbeheer en waterstaatssorg niet feerder ankaarte, later wel in myn 4e publikasy over ’t Bildt fan foor ’t jaar 1505. Fan ’t jaar 1200 ôf slibden de kwelders op naar ‘n hoogte fan 1,50 – 1,75 + NAP , wat later inklonk ant gemiddeld 1,00 + NAP der’t wij nou op weune en werke. Wilens worden de seumerdiken ok ferhoogd. Sien myn tweede artikel over de seumerdiken in de Bildtse Post fan 18 sept 2013. Bron boek: HARRY DE RAAD, 1993, De dijk op hoogte.

2

800 n Kr. 1200 n Kr. (bewerkt deur SK) 1500 n Kr.

De sitewasy op de kaarten fan VOS & KNOL kombineerd met de sitewasy nou (Google maps) met de ouwe strandwâlen (Oast: Holwerd-Stiens, West: Beetgum, Belkum, Wier- Minnertska – 100 n Kr.)

3

Júly 2014 kreeg ik fia frind Eddy Sikma ’n belangrike bron in hannen: PETER C. VOS & EGGE KNOL, 2014 Paleogeografische kaarten van het Waddengebied tussen Marsdiep en Weser. (hierboven) Al eerder waren kaarten hierút brúkt in ’t boek Van Groningen tot Zeeland. Geschiedenis van het cultuurhistorisch onderzoek naar het kustlandschap. Hiermet kon ik ’n prot al meer bekinde hypotheses, feronderstellings út bronnen over ’t froegere Bildt kombinere en de folgende konklúzzys trekke /ontdekkings doen :

1. De Blikfaart waar ’t stroomdal fan de Middelsee (Boorne)

2. De richting en form fan de nije anwas in ’t stroomgat

3. De Ouwe Rijd had eerst gyn ferbining met de Zwette. De Zwette had syn netuurlike gang na de

Holle Rijd. Der waren eerst wel ondiepe stikken en slinken derom is der

4. ’n kanaal groeven – de Blikfaart - deur de monniken foor ontwatering fan ’t Bildt

5. De leste restanten fan ’t groate stroomgat binne ok nou nag te sien bij Swarte Haan , Opdyk – Nije-

Dyk. In ’t ferlingde fan ’t stroomgat fan Swarte Haan laai de geul, later bekind as de Sappesloot en

dermet:

6. De form en lokasy fan de 450 morgen Monnikenlând.

7. De kreek bij Nij Altoena doe (1540) ok as stille getuge en wat d‘r over waar fan ’t stroomgat.

1. De Blikfaart waar ’t stroomdal fan de Middelsee (Boorne)

Hoogtekaart nou tussen 0.6 en 0.6 NAP + (bron: AHN)

Hoogtelinen Blikfaart en omgeving. Op deuze plaatsys sien jim nag dúdlik hoe’t Boorne hier deur de jaren dichtslibd is

4

2. De richting en form fan de nije anwas in ’t stroomgat

Detail Ouwe-Dyk – weerskanten Noorderdyk Detail stroomgat Ouwe-Dyk tussen Holle Rijd en Sappesloot (liep fan Nij Altoena na Froubuurtstermôln sien hieronder punt 6.)

Detail Blikfaart hoogtekaart tussen 06 - , 1 m NAP +

Met dwarsdeursneed , oriintasy perselen dúdlik sichtber.

Perioade 800-1500: Met de overheersende súdwestewyn en de geomorfoligise omgeving fan de Boorne slibde ’t stroomgat

dicht in súdwestlike richting en bleef de Sappesloot nageraden over (ongefeer 1506)

3. De Ouwe Rijd had eerst gyn ferbining met de Zwette. De Zwette had syn netuurlike gang

na/deur de Holle Rijd. Der waren wel ondiepe stikken en slinken. Derom is der

4. ’n kenaal groeven – de Blikfaart - deur de monniken, foor ontwatering fan ’t Bildt

In de “Geschiedkundige beschrijving van Leeuwarden” fan Wumkes die derin ok de ontwikkeling fan de

Noord-Frise seekust beskryft) is te lezen, “Doch nadat de scheepvaart was toegenomen, en men ten

behoeve van eene betere afstroming en het vervoer van goederen verschillende oude slenken en

waterloopen, welke in de overgeslibde landen waren achtergebleven, met elkander vereenigd en ze meer

bevaarbaar gemaakt had, moest hierin eene verandering komen.” At wy ok nag fan dieselde Wumkes út

de Abtenkronieken blads. XXV ‘t folgende sitere: “Een aanzienlijk bezit vormden de uitgestrekte

Bildtlanden tot wie drooglegging ook het klooster heeft bijgedragen door het graven van een kanaal.” dan

is ’t wel dúdlik dat ’t hier om de Blikfaart gaat, die’t al om ‘t jaar 1300 hine groeven is.

5

Met doe ok andere aktiviteiten (skotdeuren, fallaten in ‘e sluus, krúspunt Holle Rij/Ouwe-Dyk-

Monnikedyk ok foor ’t skutten fan skippen en ’t ôfgraven en ferfoer fan ok klaai út/deur de Blikfaart foor

‘t steenfebryk an ’t Roadpâd, teugenover de Kalkovens (Bildtse Post 2014)

VOS/KNOL 1500 n Kr. Bew. SK VOS/KNOL 800 n Kr. Bew. SK Kalkovens en Tichelwerken Roadpâd Ouwe-Syl.

5. De leste restanten fan ’t groate stroomgat binne nou ok nag te sien bij Swarte Haan, Opdyk – Nije-Dyk. In ’t ferlingde fan ’t stroomgat fan Swarte Haan laai de geul, later bekind as de Sappesloot en dermet:

6. De form en lokasy fan de 450 morgen Monnikelând (1500)

6

Oversicht: Links Swarte Haan, stroomgat, bank

Rechts, bij de Opdyk: stroomgeul, banken an weerskanten Detail Swarte Haan bank de Hooge Wieren

800 n Kr.

Oversicht Stroomgat, Sappesloot, Monnikedyk

en 450 mg Monnikelând, beskreven hiernaast in ’t Charterboek II- blads. 386/387 De Monnikedyk wort noemd in de bron: WUMKES E.J. Diest Lorgion 1843, Friesche Volks-Almanak

1842, bls. 93:

“Er is een dijk, die nog de Monnikendijk genoemd wordt, omdat dezelve volgens de overlevering, door de

Monniken van Mariëngaard is aangelegd.” Ok Cannegieter in Geschiedkundige aantekeningen Hallum

Digicollectie Tresoar, bls 328, noemt deuze dyk: “Misschien is onder zijn (Siardus – abt Mariëngaarde fan

1194-1230- SK) bestuur de Monnickendijk aangelegd.”

Met de angeven beskriving met toponimen út ’t Charterboek II, ok fan de Sappesloot (inklusyf ‘t

kreekrestant fan ‘t stroomgat, hoek Noorderdyk – Ouwe-Dyk (sien hieronder), ’t meganisme fan ‘t

anslibben fan ’t stroomgat en de groatte fan ‘t beskreven Monnikelând fan ‘vijftehalff hondert morgen’ (=

450 morgen) kom ik tot de konklúzzy dat dat stik Monnikelând driehoekig fan form waar en der laai

tussen de Monnikedyk, later Ouwe-Dyk, Sappesloot en Ouwe Rijd. Eerder, sien artikel Monnikelând in de

Bildtse Post - 25 septimber 2013, docht ik nag dat dut stik fierkant fan form waar, deurdat ik de pesisy fan

de bank de Hooge Wieren in ’t jaar 1832 anhoude en nag niet beskikte over de kaarten fan VOS/KNOL.

7

7. De kreek bij Nij Altoena doe (1540) ok as stille getuge en wat d‘r over waar fan ’t stroomgat.

Al in 2005 fon Douwe Zwart tidens syn eerste stúddy over

boereplaatsen bij de Ouwe-Dyk lâns al ’n kreek, noemd in de Bildtrekens fan ‘t jaar 1547, die der nag laai,

groat 292 roeden, hest ’n halve morgen (1 morgen = 600 roeden)

’t Is heel annimlik dat dut ok nag een fan de leste restanten is fan ’t stroomgat fan ’t Bildt.

De meest opfâlende en anwezige overblyfsels fan ’t stroomgat en stroomdal fan de Middelsee binne dus de

Utgang (achter ’t gemaal) bij Swarte Haan en resp. de Blikfaart in ‘e Súdhoek. Ok de Holle Rijd, eerst ’n

klaine sijtak fan ’n sijtak fan ’t stroomgat, is nag altiten in ’t lândskap te sien. De hogere rûgen

besúdoasten fan Swarte Haan en de Opdyk, markere de banken die’t eerst foor de kust fan ’t Bildt

laaiden.

8

Eand

Jim kinne nou met mij konstatere, dat d‘r al feer foor 1505 seker niet ’n breed open en diep stroomgat laai deur de Bildtkwelder. De Hollanders en de Friezen hoefden ’t Bildt niet in te polderen achter de seumerdiken en deuze worden over ’n groate lingte ophoogd tot wat nou de Ouwe-Dyk nag altiten is (op 3,30 + NAP). Wel waar ’t soa, dat de seumerdiken wat ferwaarloasd binne tidens de striid tussen Skieringers en de Fetkopers (15e eeuw). Ok derom sil ’t foor de abdij moeilik weest hewwe om ’t noemde stik monnikelând fan 450 morgen (besúdwesten fan Ouwe-Syl dus) kleme/houwe te kinnen. ’t Trasee fan de Ouwe-Dyk is dus al fan feer foor 1505. Ik hew op/over de hele lingte dúdlike sporen fan seumerdiken fonnen út die tiid. (Koehoal, wiel bij de Fonteinplaats, wielen en ombugings fan seumerdiken, fral om en deur Ouwe-Syl. De paleo-geografise kaarten fan VOS/KNOL hewwe mij meer insicht en steun geven bij myn aventuurlike rais deur de Bildtse geskidenis fan foor 1505, ’n groat part fan de Middeleeuwen. De mînsen die’t myn lezing in desimber 2014 jaar mist hewwe, krije die informasy met dut artikel. Met de bekinde Waddensineast Piet Feddema hewwe wij ’n prachtige, unike ko-produksy maakt, ok met as risseltaat ‘n mooie film, die’t jim fia internet bewondere kinne! https://youtu.be/BFAm8aTeJOo Maar ik bin nou al weer drok doende met de folgende onderwerpen. Ik hou jim op de hoogte! Sytse Keizer