1

OnderzoeksverslagnaarhetverblijfvandeachtonderduikersuithetAchterhuisindekampen

ErikaPrinsAmsterdamApril2016

2

1.InleidingNadearrestatieop4augustus1944vandeachtonderduikers(entweevanhunhelpers)uithetAchterhuisaandePrinsengracht263inAmsterdam,begonvoorelkvanheneenlangetocht langs de verschillende kampen in Polen en Duitsland. Vanaf dat moment lijkt hunbestaan in nevelen gehuld: acht mensen in een zee van miljoenen gedeporteerden enslachtoffersvandeHolocaustenTweedeWereldoorlog.Otto Frank, die als enige van de acht overleefde en terugkeerde, probeerde na de oorlogzoveelmogelijkoverhetlotvanzijnbeidedochterstewetentekomen.DaarnaastzijninhetspoorvandelaterebekendheidvanAnneFrankindeloopdertijdmeerderegetuigenissenindeopenbaarheidgekomen.Maar is het mogelijk preciezer te reconstrueren wat er met deze acht mensen na hunarrestatie is gebeurd? Waarom kwamen zij in deze stroom terecht? Hoe werden zijgescheiden?Hoekwamenze indeverschillendekampenterecht?Watvoorsoortkampenwarendat?Watmaaktenzedaarmee?Hoekwamenzevenvanhenaanhuneinde?DelotgevallenvanOtto,Edith,MargotenAnneFrank,Hermann,AugusteenPetervanPelsenFritzPfefferzijninditonderzoekbekekentegendeachtergrondvanhetverloopvandeTweedeWereldoorlogendedeportaties,hetkaraktervandeverschillendekampenwaarzijverblevenendedaar heersendeomstandigheden. Erwordt gepoogdeen reconstructie temakenvanhun lotgevallenenervaringenwaarbijde ‘reis’vandezeachtonderduikersperkampzovermogelijkchronologischwordtgevolgd.

3

2.Literatuurenbronnen1LiteratuurUitgangspunt voor dit onderzoek is de bestaande wetenschappelijke literatuur over deJodenvervolgingendeTweedeWereldoorlog.VoorhetNederlandseperspectiefzijndatdebekende standaardwerken van Lou de Jong en Jacques Presser en een aantal recenterestudies naar deelonderwerpen uit de geschiedenis van Nederland in de TweedeWereldoorlog.2DebeschrijvingvanAuschwitz(-Birkenau) isonderanderegebaseerdopdepublicaties van verschillende onderzoekers, verbonden aan het Poolse StaatsmuseumAuschwitz-Birkenau.3 Voor Bergen-Belsen is de studie van Alexandra-Eileen Wenck zeerwaardevol gebleken.4 Verder is er volop gebruik gemaakt van de archieven van deInternational Tracing Services (ITS) in Bad Arolson en van de literatuur- enonderzoeksresultaten van de Gedenkstätte van Bergen-Belsen, Mauthausen enNeuengammedieinhetkadervanditonderzoekallebezochtwerden.5Het isechtermoeilijkomalleenopbasisvande literatuurdemogelijke lotgevallenvandeacht onderduikers uit het Achterhuis aan de Prinsengracht in een heel specifieke periode(augustus1944totmei1945)inbeeldtebrengen.Hetonderzoekisdaaromvooreengrootdeelookgebaseerdopdocumenten,persoonlijkebronnen,verslageneninterviews.PrimairebronnenToen Duitsland de oorlog al bijna verloren had kwam uit Berlijn het bevel om deadministratiesvandeverschillendekampentevernietigen.Dezepogingenomsporenuittewissen zijn voor een groot deel gelukt en er zijn daarom weinig primaire bronnenbeschikbaar. Wat betreft de acht onderduikers beschikken we alleen over een aantaltransportlijsten,deJoodseRaadCartotheek(ookgebruiktenaangevuldvoordenaoorlogseopsporingvanvermisten),archiefkaartenuitdebevolkingsadministratieinWesterbork,eenRaucherkarte6 van Otto Frank uit Auschwitz, de registratie van Auguste van Pels inBuchenwald/Raguhn, het dodenboek van Neuengamme met daarin de naam van FritzPfeffer, de kampregistratie in Mauthausen van Peter van Pels, het sterfregister

1Zie13.Bijlage:Literatuur-enbronnenlijstkampenonderzoek.2Presser,J.,Ondergang.DeVervolgingenverdelgingvanhetNederlandseJodendom1940-1945,deelII,’sGravenhage:Staatsuitgeverij,1977;LoudeJong,KoninkrijkderNederlandenindeTweedewereldoorlog,deelVII-VIII,DenHaag:MartinusNijhoff,1978;RaymundSchütz,Vermoedelijkoptransport.DeJoodscheRaadcartotheekalsinformatiesysteembinnensterkveranderendekaders:repressie,opsporingenherinnering:eenarchiefwetenschappelijkonderzoeknaardeherkomst,hetgebruikenhetbeheervaneenbijzonderehistorischebron,MasterscriptieArchiefwetenschappen,UniversiteitLeidenInstituutGeschiedenis,2010;GriffioenenRonZeller,JodenvervolginginNederland,FrankrijkenBelgië1940-1945,overeenkomsten,verschillen,oorzaken,Amsterdam:Boom,2011;E.M.Moraal,Alsikmorgennietoptransportga,gaik’savondsnaarderevue:kampWesterborkinbrieven,dagboekenenmemoires(1942-2010),PhDthesis,FgWInstituutvoorcultuurengeschiedenis(ICG),2013.3AleksanderLasike.a.,Auschwitz,1940-1945,Centralissuesinthehistoryofthecamp.VolumesI–IV,TheAuschwitz-BirkenauStateMuseuminOświcięm,2000;FranciszekPipere.a.,Nazideathcamp,TheAuschwitz-BirkenauStateMuseuminOświcięm,2007.4Alexandra-EileenWenck,ZwischenMenschenhandelundEndlösung:dasKonzentrationslagerBergen-Belsen,Paderborn:FerdinandSchöningh,2000.5BezoekenaanarchievenvanhetAuschwitz-BirkenauStaatsmuseum(oktober2009),InternationalTracingservices(ITS)inBadArolsen(september/oktober2014),GedenkstättevanBergen-Belsen(november2013),Mauthausen(oktober2014),Neuengamme(april2016).6EenkaartwaarmeegevangeneB9174(AuschwitznummervanOttoFrank)indeHäftlingskantine(gevangenenkantine)tabakkankrijgen:AnneFrankStichting(AFS),AnneFrankCollectie(AFC),"Raucherkarte"1944-1945.Häftlingkantine1.AuschwitzHaftl.nr.B9174Block5A".

4

(Abgangsbuch)vanhethospitaalvanMauthausenmetzijnnaameneendodenlijst,allebeiopgestelddaagsnadebevrijdingvanMauthausen.Er zijn ook documenten uit de kampadministraties overgeleverd die iets zeggen over deperiode waarin de acht onderduikers daar verbleven: Lagerbefehle (kampverordeningen),documentenoverdekampsterktee.d.Bovendienzijnertweeoppapiervastgelegdegetuigenissenvantijdgenotendiehetverblijfvandeonderduikersinhetkampbevestigen:eenbriefvanBramAsscheruitWesterborkvanaugustus 1942 en een notitie van december 1944 in het agendaatje van RuthWiener uitBergen-Belsen.7OttoFrankOtto Frank keerde als enige van de acht onderduikers terug uit het kamp. Hij heeft zichnadien slechts zijdelings in het openbaar uitgelaten over de gebeurtenissen en zijn eigenervaringenvanafhetmomentvandearrestatieop4augustus1944totzijnbevrijdingop27januari1945inAuschwitz.MeteennazijnbevrijdinginAuschwitznoteerdehij ineenkleinroodopschrijfboekjeinkortezinnenzijnervaringentotaanzijnterugkeerinAmsterdamop3juni1945.8Klaarblijkelijkhadhijhetboekje–datbewaardisgebleven–nazijnbevrijdingin Auschwitz kunnen bemachtigen. Gedurende zijn terugreis (eerst nog niet,maar daarnawelopdehoogtevanhetoverlijdenvanzijnvrouw)schreefhijeenaantalbrievenaanzijnfamilie in Bazel en Londen. Eenmaal terug in Amsterdam stelde hij alles in het werk omachterhetlotvanzijnbeidedochterstekomen.Toenhijwistvanhundood,probeerdehijzoveelmogelijkoverhunverblijfindekampentewetentekomen.Voorbeeldenhiervanzijnvlak na de oorlog de correspondentie met Nanette Blitz, en de verklaringen van JannyBrandes-BrilleslijperenhaarzusLientjeRebling-BrilleslijperoverhetoverlijdenvanMargotenAnneFrankinBergen-Belsen.9IndeverklaringenvanOttoFrankvoordePolitiekeRechercheafdeling(PRA)inhetkadervande naoorlogse opsporing van de mogelijke verrader van de onderduikers, is summiereinformatietevindenoverhetverblijfvandeachtonderduikersnahunarrestatieinhetHuisvanBewaring.De vele latere interviewsmetOtto Frank, zijn correspondenties, toesprakene.d. bevattensomsverwijzingennaarzijnervaringenindekampen.

7BramAsscherenRuthWienerwarenklasgenoten/medescholierenvanMargotenAnneFrankophetJoodsLyceum;HerinneringscentrumKampWesterbork(HCKW),briefBramAsscheraanfamilieD.L.Tollenaar,24augustus1944;hetagendaatjevanRuthWienerbeslaatdeperiode1944–1945enhetbevindtzichindeWienerLibraryinLondon,geeninventarisnummerbekend.8AFS,AFC,OttoFrankArchief(OFA),inv.nr.40,notitieboekje1945.9NanetteBlitzwaseenklasgenotevanAnneFrankophetJoodsLyceum:AFS,AFC,Getuigenarchief,Blitz,Nanette:briefNannyBlitzaanOttoFrank,31oktober1945(kopie);RosadeWintermaaktedeeluitvanhettransportvan3september1944enwasmetEdith,AnneenMargotFrankinAuschwitz,zijbeschreefhaarervaringeninAuschwitzinaugustus1945:RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!HetSatanswerkvandeS.S.:relaasvanhetlijdenendebevrijdinguithetconcentratiekamp“Birkenau”bijAuschwitz,Doetinchem:Misset,1945;AFS,AFC,C.R.Rebling-Brilleslijper,11november1945(kopie);ibidem,verklaringM.Brandes-Brilleslijper,13januari1946.

5

DirectnadeoorlogRosadeWinter-Levypubliceerdealinaugustus1945overhaarervaringeninAuschwitz.Zijzat in hetzelfde transport van Westerbork naar Auschwitz als de acht onderduikers envermelddezowelEdithalshaarbeidedochtersinhaarboekjeAandegaskamerontsnapt!10Interessant voor het onderzoek bleek een aantal andere, kort na de oorlog verschenenbrochuresenegodocumentendietamelijk ‘versvandepers’terugblikkenopdetijd inhetkamp.11Gepubliceerdedagboekenenmemoiresbevattenookzeerwaardevolle informatieenzijnvoorditonderzoekgebruikt.12OpsporingvanvermistenHetNederlandseRodeKruis (NRK)hadnadeoorlogdewettelijketaakhet lotvandevelevermiste personen vast te stellen. Hiertoewerden vele overlevenden gehoord.13 Ook hettoenmaligeRijksinstituutvoorOorlogsdocumentatie(RIOD,hethuidigeNIOD,Instituutvooroorlogs-,holocaust-engenocidestudies)heeftindertijdtalrijkegetuigenissenafgenomenenverzameld.Indegetuigenissenuitdezenaoorlogseopsporingvanbeginjarenvijftigisvoordit onderzoek indeeersteplaats gezochtnaar informatieoverde achtonderduikers. Tentweede zijn deze getuigenissen uit de naoorlogse opsporing gebruikt als ‘collectievereconstructie’:degetuigenissenvanmensendieindezelfdeperiodealsdeonderduikersoptransporteninhetkampwaren,zijninhetonderzoekgebruiktomdeomstandighedenindekampenteschetsen.14Debetekenishiervanmoetgezochtwordenindekwantiteitvanhetaantal getuigenissen en de toetsing daarvan aan de primaire en andere bronnen en deliteratuur.GetuigenGetuigenissen van later datum zoals verzameld door journalisten en documentairemakersals Ernst Schnabel, JonBlair,Willy Lindwer en de verschillende getuigeninterviews vande10RosadeWinter-Levy,1945,p.24.11Bijvoorbeeld:Is.vanNieropenLouisCoster,Westerbork.Hetlevenenwerkeninhetkamp,DenHaag,juni1945;M.Frankenhuis,WesterborkeneenvraaggesprekmetzijnCommandantGemmeckein1948,’sGravenhage:W.P.vanStockumenZn.,1948;RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!uit1945.12BijvoorbeeldhetdagboekuitWesterborkenBergen-BelsenvanMirjamBolle:MirjamBolle,Ikzaljebeschrijvenhoeeendagerhieruitziet.DagboekbrievenuitAmsterdam,WesterborkenBergen-Belsen,Amsterdam:Contact,2003.13RaymundSchütz,Killemist.HetNederlandsenotariaatendeerfenisvandeoorlog,Amsterdam:Boom,2016,pp.416-417:Ruimvierjaarnadebevrijdingwerdop2juni1949de‘Wethoudendevoorzieningenbetreffendehetopmakenvanaktenvanoverlijdenvanvermisten’(WetJ227)vankracht.Hetopsporingswerkwerdopgrondvandewetuitgevoerddooreensamenwerkendedriehoek:hetInformatiebureauvanhetNederlandseRodeKruis,deMissietotopsporing(ministerievanSocialeZaken)endecommissietotaangiftevanoverlijdenvanvermistepersonenuitdebezettingstijd(ministerievanJustitie).Vooriederevermistemoestendeplaatsendatumvanoverlijdenwordenvastgesteld.DewetformaliseerdedeindepraktijkgegroeideaanpakvanhetInformatiebureauvanHetRodeKruis,datzichbezighieldmetdereconstructievanlotgevallenvanvermisten.HetRodeKruisverzameldedegegevensuitdeadministratiesvankampenengevangenissen,vroeginformatieopinbinnen-enbuitenlandentekendevelegetuigenverklaringenop.Deverzameldegegevenswerdengeordendinvermistendossiersengeanalyseerd.TenslottesteldehetInformatiebureauperdossiereenconclusieopwaarindeplaatsendatumvanoverlijdenwerdvastgesteld.Dezeconclusiewerdaande‘Commissietotaangiftevanoverlijdenvanvermistepersonenuitdebezettingstijd’vanhetministerievanJustitievoorgelegd,diedittoetsteendepublicatieindeStaatscourantverzorgde.IederetweewekenverschenenerindeStaatscourantlangelijstenmetdepersonaliavanallen,dieofficieelwerdendoodverklaard.Naeentermijnvandriemaanden,waarinberoeptegendebeschikkingkonwordenaangetekend,werdendegegevensovergenomendoordeambtenaarvandeburgerlijkestandinhetsterfteregistervandegemeentevandelaatstewoonplaats.Hetoverlijdenvandevermiste‘afwezige’werdzorechtsgeldiggeregistreerd.14Circa500getuigenissenzijndoorgenomenvoorditonderzoek:HetNederlandseRodeKruis(NRK),DenHaag,NRK2050,NRK-CollectieVervolging(KampWesterbork),inv.nrs.1237-1309;NIOD,InstituutvoorOorlogs-,Holocaust-enGenocidestudies(NIOD),250d,Kampenengevangenissen.Verklaringenvanvoormaligegevangenenoverhunwedervaren,inv.nrs.90-1219(selectie);getuigenverklaringenHerinneringscentrumWesterbork,GedenkstätteBergen-Belsen,MauthausenenNeuengamme.

6

AnneFrankStichtingzijnookvoorditonderzoekgebruikt.15Ookhiergeldt:getoetstaandeliteratuurenanderebronnen,zeerwaardevol.De latere bekendheid van Anne Frank en haar dagboek hebben getuigenissen somsbeïnvloed.Interessantzijndaaromdeegodocumentenvanhendieindezelfdeperiodealsdeachtonderduikersinhetkampzatenofoptransportgingen,zonderhengekendtehebben.Een voorbeeld hiervan is de FrançaiseOdette Abadi, die de selectie en het transport vanAuschwitz naar Bergen-Belsen heeft beschreven waarmee ook Anne enMargot Frank enAugustevanPelsvertrokken.16

15HierzalopeenlatermomentnogeenselectievaninterviewsvandeSHOAHfoundationaantoegevoegdworden.16OdetteAbadi,Terrededétresse.Birkenau–Bergen-Belsen,Paris:L’Harmattan,2012.

7

3.JodenvervolgingenconcentratiekampenDeJodenvervolgingdoordenazi’skwamin1942inhettekenvanvernietigingtestaan:DieEndlösung. Vanaf die tijd namen de systematische en massale deportaties van Joden uitDuitslandendebezettegebiedennaarvernietigingskampeneenaanvang.InNederland kreeg dit zijn beslag in de zomer van 1942.Op 5 juli 1942 kreeg een groepJoden inde leeftijd vanvijftien tot veertig jaareenoproep zich temeldenvooreenDuitswerkkamp.17Margot Frankwaseenvanhen.18Oproepenen razzia’swarenvanaf toendeangstigerealiteit inhetdagelijksebestaanvandeJoodsebevolkinginNederland.Vanaf15juli 1942 vertrokken vanuit hetDurchgangslager (doorgangskamp)Westerborkmet groteregelmaat omvangrijke transporten naar het vernietigingskamp Auschwitz.19 Na transportvantweetotdriedageninlangetreinenvangoederenwagonswerdendaarbijaankomstdemeeste gevangenen meteen vergast. De resterende gevangenen bleven in Auschwitz ofwerdendoorgevoerdnaaranderekampenensub-kampen.Dezegevangenenvormdeneenenorm potentieel aan goedkope arbeidskrachten. Ze moesten werken in het kamp of infabrieken, mijnen en industrieën die direct of indirect ten dienste van de Duitseoorlogsindustrie stonden.20 De leefomstandigheden van de gevangenen waren extreemzwaar.Dekansomteoverlevenwasklein.21In 1943 vertrokken gedurende vijfmaanden vanuitWesterbork ook transporten naar hetvernietigingskamp Sobibor, waar bijna alle gevangenen meteen na aankomst vergastwerden.22DetransportenvanuitWesterborknaarTheresienstadtenBergen-Belsenhaddeneenanderkarakter.Ditwarenineersteinstantiegeenvernietigingskampen,wantzehaddengeen gaskamers, maar ze maakten wel deel uit van het ‘vernietigende’concentratiekampsysteem.In het voorjaar van 1944 tekende zich een verandering af: vanaf datmoment werden intoenemendemateJoodsegevangenenuitdekampenookingezetomalsdwangarbeiderstewerkenindeoorlogsindustrieinDuitslandzelf.23NaarmateDuitslandmeerverliezenleedenaan Duitse zijde een gebrek aan mankracht en materieel dreigde, ontstond een steedsgrotere behoefte aan arbeidskrachten om in Duitsland de oorlogsproductie op peil tehouden.Auschwitzwerd vanaf augustus 1944 verzamelplaats voor grote evacuatietransporten vangevangenenvanverschillendenationaliteitendievervolgensweeralsdwangarbeidersnaar

17Presser,J,Ondergang,pp.249-251:deomvangvandezegroepisniethelemaalduidelijk,aantallenvan375tot800wordengenoemd.18AnneFrankStichting(AFS),Kenniscentrum,ManuscriptenHuygenseditie,DagboekA,8juli1942.19In1942vertrokken42transportenvanuitWesterborknaarAuschwitz;in1943vertrokkenintotaal36transportenwaarvan15naarAuschwitz,19naarSobiboren2naarTheresienstadt;in1944vertrokkenintotaal20transportenwaarvan7naarAuschwitz,8naarBergen-Belsenen5naarTheresienstadt:gebaseerdopGriffioen,pp.893-895.20DanutaCzechin:Nazideathcamp,pp.36-38.21Griffioen,pp.893-895:overzichtvandedeporatiesmetdaarachteraantallenoverlevendeninmei1945.2219Overlevendenvanintotaal19transporten(34293personen)volgensGriffioen,pp.894.23Wencknoemtalsbeginvandezeontwikkeling19maart1944,toendeJoodsegevangenendieterbeschikkingkwamennadeDuitseinvalinHongarijewerdeningezetalsdwangarbeiders:Alexandra-EileenWenck,ZwischenMenschenhandelundEnlösun,p.338.

8

kampen inDuitslanddoorgestuurdwerden.24Zokwamenbijvoorbeeldvanafhalfaugustus1944 duizenden Poolse en Hongaarse vrouwen vanuit Auschwitz naar Bergen-Belsen omsomsnaenkeledagenofwekenweerverdergestuurdtewordennaarbuitencommando’svananderekampen,waarzemoestenwerkeninonderanderevliegtuigfabrieken.25Toenindezomervan1944hetSovjetlegervanuithetoostenoprukteendekampeninhetbezettePolennaderde,werdensteedsmeergevangenenalsdwangarbeidersnaarkampeninDuitslandgedeporteerd.26IndezelfdetijdbegonnendepogingenvandeNazisdesporenvandemassamoordinAuschwitzuittewissen.27Vanafbeginnovember1944warenergeenvergassingenmeerinAuschwitz.Gaskamersencrematoriawerdenvernietigd.LedenvanhetSonderkommando (gevangenen, werkzaam bij de bediening van de gaskamers encrematoria)werdenalsmogelijkegetuigenvandemassamoordgedoodofgedeporteerd.Toen het Sovjetleger nog dichter naderde, volgden in januari 1945 de groteontruimingstransporten van Auschwitz. Achtenvijftigduizendmannen en vrouwen – onderwiePetervanPels–moestenmeemetdezez.g.DodenmarsenenbelanddeninfabriekenenindustriëlecomplexeninDuitsland.28DekampleidingenSS-bewakinggingenervandoor,eenkleingroepjegevangenenbleefachterindeziekenbarakken.OttoFrankwaseenvanhen.In de lotgevallen van de acht onderduikers zijn bovengenoemde ontwikkelingen van deJodenvervolgingendeTweedeWereldoorlogteherkennen,beginnendmetdeoproepvanMargotFrankop5juli1942omzichtemeldenvooreenDuitswerkkamp.Delotgevallenvandeonderduikersstondeninhettekenvanvernietiging,dwangarbeid(vaakmetdedoodtotgevolg) en de grootscheepse evacuatie- en ontruimingstransporten. Hieronder volgt voorzovermogelijkeenreconstructievanhunganglangshetnetwerkvankampen.

24HetNederlandscheRoodeKruis,Auschwitz,deelVI:DeafvoertransportenuitAuschwitzenomgevingnaarhetnoordenenhetwestenendegroteevacuatietransporten,p.3enp.15;zieookWenck,p.339enp.343;AndrzejStrzelecki,in:Nazideathcamp,pp.269-270.25Wenck,p.343,p.346:Wencknoemtvoordeperiodetotaan6november1944eenaantalvan8000vrouwen.26Wenck,p.338;GedenkstätteBergen-Belsen,gesprekErikaPrinsmetKlausTätzler,november2013;AndrezjStrzelecki,p.269.27FranciszekPiperin:Nazideathcamp,TheAuschwitz-BirkenauStateMuseuminOświcięm,2007,p.172.28FranciszekPiper,p.173.

9

4.ArrestatieendeportatieAdamavanScheltemapleinNahunarrestatieop4augustus1944werdendeachtonderduikersentweevanhunhelpersmeteenvrachtwagennaarhethoofdkwartiervandeSDinAmsterdamaanhetAdamavanScheltemaplein1gebracht.AlleenvanOttoFrankisbekenddathijhierkortwerdverhoorddoor de leider van het arrestatieteam, de Oostenrijkse SS’er Oberscharführer KarlSilberbauer.29 Het verhoor van Otto Frank verliep correct, hij wist niets over andereonderduikgevallentevertellenenhijwerdverdermetrustgelaten.30Devolgendedag,op5augustus, bracht men de onderduikers naar het Huis van Bewaring (HvB) aan deWeteringschans in Amsterdam. Vanaf dit moment zaten de acht onderduikers alsstrafgevallen gevangen in het onontkoombare traject van de deportatie. De helpersJohannesKleimanenVictorKuglergingenviadeEuterpestraatnaarhetHuisvanBewaringaandeHavenstraat inAmsterdamendoorliepeneenander traject,dathierverderbuitenbeschouwingblijft.HuisvanBewaringaandeWeteringschansIn het Huis van Bewaring werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden enondergebracht intweeapartegrotecellenofzalen. IndebeschrijvingvanJacobdeSwart,die na zijn arrestatie op 26 mei 1944 in het Huis van Bewaring aan de Weteringschansterechtkwam:Eengrotekale ruimtemet inhetmiddendrie ruwhouten tafelseneenpaarbanken,aandelinkerkanttienbeddenenbovenopeenbalustradenogtienbedden(ijzerenkribben met strozak); aan de muur voorschriften en een spiegel, voorts in alle murenkijkgaten,z.g.ogen,waardoorjezonuendanbeloerdwordt.31Zodradecellenvolzaten–circa veertigmannen en veertig vrouwen – volgde transport naarWesterbork.32 Jacob deSwartwasaangekomenineenvrijwellegecelomdateropdie26emei’sochtendsneteentransport naar Westerbork was vertrokken. Hij beschrijft hoe er dagelijks zeven tot achtnieuwegevangenenbijkwamen,meestalverradenJoodseonderduikersdieophetlaatst,bijgebrekaanbedden,opeenstrozakopdegrondmoestenslapen.Eenkeerperdagwerdendegevangenen (mannenenvrouwenapart)eenkwartieropdebinnenplaatsgelucht.Heteten vielmee volgens Jacob: ’smorgens en ’s avonds vier boterhammen zonder boter ofbeleg,ietswatvoorkoffiedoorgingentussendemiddageen‘warmehap’.Hijbeschrijfthoesommigemannenhunoor tegende celdeur legdenomde stemmen vanhun vrouwen tekunnenhorenalsdezebijdefonteinopdeganghunwaswaterweggooidenendrinkwatermochten verversen. De vrouwelijke gevangenen zaten in de belendende cel. Ronnie

29Oberscharführeriseenrangdieongeveergelijkstaatmetdievansergeant1eklasse:OnderzoeksverslagnaarverraadenarrestatievandeonderduikersinhetAchterhuis,GertjanBroek,AFS,november2015.30NationaalArchief,DenHaag(NL-HaNA),CentraalArchiefBijzondereRechtspleging(CABR),inv.nr.23892,dossiervanMaaren,proces-verbaal,3november1964:verhoorOttoFrank,2-3december1963,p.3.31HCKW,DagboekJacobdeSwart,p.9.32DezegangvanzakenisafgeleiduitdegetuigenissenvanRonnieGoldstein-vanCleef(HCKW,interviewRonnieGoldstein-vanCleefdoorGuidoAbuys,11maart2002);FriedaMenco-Bromet(HCKW,RA,interviewFriedaMenco-BrometdoorEvaMoraal,27februari2008),Brave-Schelvis(HCKW,RA1746,interviewB.deBrave-SchelvisdoorGuidoAbuys,26juli2006),LenieBoeken-Velleman(HCKW,interviewLenieBoeken-VellemandoorErikGuns,12december2000;HCKW),DagboekJacobSwart,pp.11-15,20-23.

10

Goldstein-vanCleefverbleefdaareenpaardagenvoordatzijop1juli1944naarWesterborkging.Zijverteltdaterheimelijkcontactwasmetdemannen:devrouwenhaddengevraagdofzedesokkenvandemannenmochtenstoppenendaarverborgenzebriefjesin.33De familie Frank kwamop 5 augustus 1944, de dag na hun arrestatie, in hetHvB aan deWeteringschansterecht.HetlaatstetransportvanuitAmsterdamnaarWesterborkhad,ruimvijfwekeneerder,op27juli1944plaatsgevonden.34Detijdvandegroterazzia’swassindsde zomer van 1943 voorbij.35 Vanaf het moment dat Nederland zogenaamd Judenfreibeschouwd werd, bestonden de transporten voornamelijk uit strafgevallen: met nameopgepakte onderduikers.36 De acht onderduikers zaten drie dagen in de dan al overvollecellen van het Huis van Bewaring aan deWeteringschans toen zij op dinsdag 8 augustus1944samenmetcircatachtiganderestrafgevallenoptransportnaarWesterborkgingen.37Transportop8augustus1944naarWesterborkDegevangenenvertrokkenonderpolitiebewakingmetdetramnaarhetCentraalStation.38Vanaf hier ging de reis verder in een gewone personentreinmet vergrendelde coupés enbewaking.39 Het was een mooie augustusdag: de zon scheen, een zwakke wind waaidevanuit uit het noordwesten, het was ongeveer 19 graden.40 Uit eerdere transporten vanAmsterdamnaarWesterborkvaltafteleidendatdereisvijftotzesuurduurde.41HettrajectliepvanAmsterdamCentraalviaHilversum,Amersfoort,ZwolleenMeppelnaarHooghalen,vanwaardetreinviaeenaftakkingkampWesterborkbinnenreed.42

33HCKW,interviewRonnieGoldstein-vanCleef,11maart2002.34NRK2050,inv.nr.191.35Op29september1943moestdeleidingvandeJoodseRaadmetfamilieenaanhangoptransportnaarkampWesterborkenwerddaarmeeopgeheven,hetwerkwasgedaan:RaymundSchütz,Vermoedelijkoptransport,p.14.36DeDuitseopsporingrichttezichvanaftoenmeeropdeopsporingvanmensenuithetverzet.37DetransportlijstenbetreffeneengecombineerdtransportuitAmsterdam,Breda,EindhovenenVelp,zodathetpreciezeaantalstrafgevallenuitAmsterdamnietisvasttestellenis.38OpgrondvangetuigenissenvaneerdereenlateretransportenishiergeconcludeerddatdegevangenenmetdetramnaarhetCentraalStationzijngegaan:HCKW,interviewsRonnieGoldstein-vanCleefenFriedaMencoBromet(beidenop1juli1944metdetramnaarhetCS),B.deBrave-SchelvisenSonjaWagenaar-vanDam(19februari2010)vanafdeWeteringschansmetdetramnaarCS,LenieBoeken-Velleman,ongeveer14augustus1944vanafdeWeteringschansmettramnaarCS;verklaringJannyBrandes-BrilleslijpervanafdeAmstelveensewegnaarCS(Jannyvertrokop20juli1944naarWesterbork):WillyLindwer,DeLaatstezevenmaandenvanAnneFrank.VrouweninhetspoorvanAnneFrank,Hilversum:GooienSticht,1988,p.74;EvaSchlossop13mei1944viadeWeteringschansenCSnaarWesterbork:EvaSchloss,HerinneringenvaneenJoodsmeisje,EenontroerendlevensverhaaldoorhetstiefzusjevanAnneFrank,1938-1945,Amsterdam:deGeus,1989,p.58.39DeutschesLiteraturarchiv,Marbach,ArchiefErnstSchnabel:ResearchSchnabel,uitgetyptenotities,p.147;Ookeerdereenlateretransportenvindenplaatsmeteengewonepersonentrein:HCKW,interviewsSonjaWagenaar-vanDamenFriedaMenco-Bromet;AFS,Getuigenarchief,Getuigenverhalen,GetuigenvandegeschiedenisvanAnneFrank,interviewDaviddeJongmetEvaSchloss,12/13november2008;noglosvanhetfeitdatgoederentreinen/veewagonsvoorhetgewonepublieknietonopgemerktzoudenzijngebleven.40GegevensontleendaanDeBilt:http://projects.knmi.nl/klimatologie/daggegevens/index.cgi(geraadpleegdoktober2015).41SimonMagnusstaptop20juni1943om3uuropdetreininAmsterdamenkomtom8uur’savondsaan:EvaMoraal,Alsikmorgennietoptransportga…KampWesterborkinbelevingenherinnering,Amsterdam:DeBezigeBij,2014,p,112-113;MirjamBolleschrijftdatdetreinlangzaamrijdtenerop7juli19436uuroverdoet:MirjamBolle,pp.133-5;Volgenseendienstregelingvan4juni1943doetdetreinerbijeengemiddeldesnelheidvan60kmperuurruim4uuroveromvanAmsterdamnaarKampWesterborktekomen:DienstregelingNVNederlandscheSpoorwegen,Utrecht,4Juni1943;JacobdeSwartverlietom9u15decelvanhetHvBaandeWeteringschansenkomtomhalfzeveninWesterborkaan:JacobSwart,dagboek,p.23.42MailJosZijlstra(conservatorSpoorwegmuseuminUtrecht)aanErikaPrins,26oktober2015.VolgensZijlstraishettrajectsindsnovember1942altijdhetzelfdegebleven.

11

5.Westerbork DurchgangslagerWesterborkWesterbork was van oorsprong een kamp voor de opvang van de vele Duits-Joodsevluchtelingen die, vooral sinds de Kristalnacht in 1938, naar Nederland waren gekomen.DoordebezettingvanNederlandkwamhetkamponderDuitsregimeenwerdendeDuits-Joodse vluchtelingen feitelijk gevangenen. Nadat in 1942 de systematische moord op deJoden was begonnen, werd Westerbork per 1 juli 1942 officieel PolizeilichesJudendurchgangslager onder het gezag van de Befehlshaber der Sicherheitspolizei undSicherheitsdienst. Ressorterend onder het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) maakteWesterborknudeeluitvanhetuitgebreidesysteemvanDuitseconcentratiekampen.43Hetkampwerdmetprikkeldraadomheind,erkwamenwachttorensmetSS-bewaking;laternam de Nederlandse marechaussee de bewaking over. In de zomer van 1944 nam hetpolitiebataljon Amsterdam de bewaking van het kamp over.44 Binnen het kamp zorgdenNederlandsemarechaussees voor de bewaking. De Duitse aanwezigheid in het kampwasrelatiefklein,maarhetismoeilijkomhiercijfersovertevinden.45De handhaving van de dagelijkse orde en discipline binnen het kamp was deverantwoordelijkheid van de Joodse ordedienst (OD). Dit waren Joodse gevangenen,herkenbaar aan hun groene overalls, die de strafbarakken moesten bewaken,strafgevangenen van en naar hun werk escorteren, nieuw aangekomen transportenontvangenendoordeuitgebreideregistratieprocedureloodsen.DeODlasopdeavondvóórtransport de namen op van hen die op de gevreesde transportlijst stonden. GeassisteerddoordeFliegendeKolonne(ditwarenledenvandeODgekleedinbruineoverallsdiebijalletransporten werden ingezet) brachten zij de gevangenen en hun bagage naar deklaarstaandetreinenenslotendedeurenvandegoederenwagons.Westerbork was een doorgangskamp voor de transporten naar de vernietigingskampenAuschwitzenSobiborennaardekampenBergen-BelsenenTheresienstadt.Deaankomendeenvertrekkende transportenbeheerstenhet levenendedagelijksegangvanzaken inhetkamp volledig. Iedereen in het kamp vreesde dat zijn of haar naam op de lijst van heteerstvolgende transport zou staan. De verblijfsduur van gevangenen in Westerborkvarieerde sterk: van enkele uren, dagen of weken tot maanden, soms zelfs jaren.46Strafgevallenmoesteninderegelmeeopheteerstvolgendetransport.SS’er Albert Konrad Gemmeker was vanaf 13 oktober 1942 de kampcommandant vanWesterbork.Integenstellingtotzijntweevoorgangersgebruiktehijgeengeweldalsmiddel

43J,Presser,Ondergang,deelII,p.295-6;HoogsteoverkoepelendeorgaanvandeverschillendenveiligheidsdiensteninhetDerdeRijkSicherheitsdienst(veiligheidsdienst),Gestapo(geheimestaatspolitie)endeKriminalpolizei(recherche).44DezeaparteopDuitsemilitaireleestgeschoeideeenheidbinnendeNederlandsepolitie–inmei1941doordeDuitsebezetteropgericht–werdveelvuldigingezetbijdeJodenvervolging.HetopleidingsbataljonbevondzichinSchalkhaar.45DeSS-stafinWesterborkbestonduitongeveer20-30mensen,mailGuidoAbuysaanErikaPrins,16november2015.HerinneringscentrumWesterborkwerktaaneenpublicatieoverdebewakingvanhetkamp.46PresserII,p.287.

12

om zijn belangrijkste taak uit te voeren: zorgen dat steeds het door Berlijn vastgesteldeaantal gevangenen op transport ging. Gemmeker organiseerde het kamp efficiënt. Hijmaaktedaarbijgebruikvandebestaandeinternekamporganisatie,dieeenvoortzettingwasvan de aanvankelijk door de Duits-Joodse bewoners van het eerste uur opgezetteorganisatie.47Hijmaaktezelfgeenvuilehanden,maarhanteerdeeensysteemvanverdeelenheersdoordeinternekamporganisatieverantwoordelijktemakenvoorhetorganiserenvandetransporten.Dezebepaaldewieeronmisbaarwasinhetkampennogmochtblijven.Hierdoor ontstond een gecompliceerd systeem van nepotisme, ‘vriendjespolitiek’,afhankelijkheidenrelaties. IndewoordenvanPresser:degevreesdeSSwasinWesterborknietnodigindeinternekampdienst.48Inmaart1944werdinopdrachtvanGemmekereenfilmgemaaktoverhetkampwaarinhijtot en met het transport aan toe wilde laten zien hoe goed en efficiënt het kampgeorganiseerd was.49 Deze film geeft een beeld van het functioneren van hetdoorgangskampWesterborkvijfmaandenvóórdekomstvandeachtonderduikers:wezienhethospitaal, de school, ontspanningen vertier,mensenaanhetwerkophet land, indeweverij,desmederij,dehoutbewerkingendebatterijenrecycling,maarookhetvertrekvaneentreinmetgevangenennaarAuschwitzinhetfragment‘EingangundAbfahrt’(aankomsten vertrek). Een paradepaardje van Gemmeker, ook te zien in de film, was deindustrieafdeling van het kamp waar geproduceerd werd ten behoeve van de Duitseoorlogsindustrie. Deze ‘Industrie’ werd door Gemmeker in de zomer van 1944 flinkuitgebreid.50Ditpastinhetalgemenebeeldoverdezeperiodevaneenverhoogdeproductieten behoeve van de Duitse oorlogsindustrie. Met name strafgevangenen (zoals de achtonderduikers)werktenhierondertoezichtvandeODaanhetrecyclenvanzilverpapier,hetslopenvankabelsenbatterijen,hetuitelkaarhalenvanvliegtuigonderdelene.d.Augustus1944Op3augustus1944,vlakvoordekomstvandeonderduikersnaarWesterbork,verscherpteGemmekerhet regime.MetLagerbefehl86 (Kampverordening86)verordonneerdehijeenstrengeredisciplineeneistehijdatdeproductie tenbehoevevandeoorlogsindustrieviertotvijfkeerzohoogwerd.51Gemmekersteldedathethieromgoederengingdievoordeoorlogvoeringbelangrijkwaren,ensabotagevandeproductievieldaaromonderhetmilitairstrafrecht.Op 10 augustus 1944, twee dagen na aankomst van de familie Frank en de andereonderduikers verbood Gemmeker met Lagerbefehl 87 met onmiddellijke ingang iederpostverkeer voor strafgevangenen. Strafgevangenenmochten nietmeer op bezoek in het47VoordebeschrijvingvandekamporganisatiewordthierverwezennaarPresserII,pp.306-327en332-364enRaymundSchützvanafp.19.48Presser,OndergangII,p.307.49OpdewebsitevanHerinneringscentrumWesterborkzijngrotedelenvandezefilm,gemaaktdoorkampgevangeneRudolfBreslauer,tebekijkeninderubriek:BeeldenvankampWesterbork;deopnamenvandefilmbegonnenop5maart1944:PresserII,p.290.50PresserII,pp.324-325.51Middelseengrootaantal(doorlopendgenummerde)kampverordeningenwerdendoordekampcommandantvanWesterborkmededelingengedaanbetreffendeverplichtingen,regelsenveranderingeninhetdagelijkseregimeinhetkamp.Lagerbefehl86van3augustus1944betreft‘devermeerderingvanarbeidskrachtenverhogingderarbeidsprestaties’:HCKW,Lagerbefehl86,3augustus1944.

13

ziekenhuis dat in het ‘vrije’ kampdeel stond, en andersom was het bezoek van anderekampingezetenen aan strafgevallen in de strafbarakken van nu af aan verboden. Iedercontact tussen kampingezetenen en strafgevallen werd verboden. Ook tijdens het werkmoesthieropstrengtoegezienwordendoordeOD.52DeonderduikersinWesterborkAankomstenregistratie53BijnaallepersonendiemetdefamilieFrankopdetransportlijstvan8augustus1944staan,waren strafgevallen en kwamen na de registratieprocedure in strafbarak 67 terecht.54Getuigen verklaren dat het tot diep in de nacht duurde voordat ze eindelijk in een bedterechtkwamen.55Deregistratievondplaatsinbaraknummer9:detoneel-enconcertbarak.Allegevangenenstondeneerstinlangerijentewachtenopdegroteappèlplaats.Omdathettransport van 8 augustus voornamelijk uit strafgevallen bestond, was er geen contactmogelijkmetanderekampbewoners.DeODbrachthen langsdeverschillendeonderdelenvande registratieprocedure.DeFliegendeKolonne (FK)namhunbagage in. Eerstwerdereen lijst van binnenkomst gemaakt (Eingangsliste), het persoonsbewijs en dedistributiebescheidenmoestenwordenafgegeven.Degevangenenwerden ingeschreven indecentraleadministratie(Zentralkartei)enzekregeneenLagerpass(kamppas).De Zentralkarteiwas het belangrijkste administratieve instrument in het kamp voor hetdoorsturen van de transporten, de bestaansreden van het kamp.56 Alleen de Duitsekampcommandantendedoorhemgemachtigde Joodsemedewerkersvande Zentralkarteihadden toegang tot dit systeem.57 Op de kaarten van de Zentralkartei werden allepersoonsgegevens bijgehouden: kampgeschiedenis, ingediende verzoeken, vrijstellingen,opname in het kampziekenhuis, werk, verhuizingen, baraknummers etc. Uitstel vantransport werd met een kruisje rechtsboven op de kaart aangegeven, de reden van hetuitstelstondachteropdekaart.Strafgevallenhaddeneenrode‘H’vanHäftling(gevangene)ophunkaartstaan.Opbasisvandezekaartenwerdenkortvoorvertrekdetransportlijstensamengesteld: kaarten van gevangenen die geen uitstel hadden gekregen, de zg.‘ongesperrden’ werden gelicht. De Zentralkartei was alfabetisch, maar niet lexicografischgeordend,zodatdeledenvaneengezinadministratiefbijelkaarstonden.Zokwamenzeook

52HCKW,Lagerbefehl87,10augustus1944.53DeregistratieprocedureisgereconstrueerdopbasisvanMirjamBolle;pp.145-148;Schütz,pp.21-27;Presser,II,p.355.54NRK,2050,inv.nr192.55MirjamBollekwamom21uurinWesterborkaanenwasom5uurindebarak:Bolle,p.145-146;SimonMagnuskwamom20.00uur

aanenwasom3uurklaar:bijMoraal,2014,pp.112-113;WillemWilling(strafgeval)kwampastegen4uur’sochtendsinbarak67:E.M.Moraal,2013,p.104;JacobdeSwartvertrokom9u15vanhetHvBaandeWeteringschansenkwamom6u30inWesterborkaan:JacobdeSwart,p.20;56Schütz,p.33.57Schütz,p.22.RaymundSchützdenktdatalsdeZentrakstelleinfouitdeZentralkarteinodighad,hetverzoekviadekampcommandantging,diehetdemedewerkersvandeZentrallkarteilietuitzoeken,Schütz,8maart2017.

14

op de transportlijst te staan, zoalswe datweten van de families Frank en Van Pels.58 DekaartenvandeZentralkarteizijnnietbewaardgebleven.59EenbelangrijkonderdeelvanderegistratieprocedurewasdeAntragstelle,dieonderleidingstond van de Duitse jurist Hans Ottenstein, sinds januari 1942 in Westerbork enverantwoordelijkvoorderegistratievandenieuwkomersinhetkamp.60Tijdenshetofficiëleregistratieproces werd hier op kaartjes genoteerd of er gronden waren die uitstel vandeportatierechtvaardigden:eenSperre(uitstel).OokeenAntrag(verzoek)omdestatusvanstrafgevalkwijtterakenliepviadeAntragstelle.61 Iemandprobeerdedanbijvoorbeeldaante tonen dat hij gedooptwas, half-Joodswas of over speciale papieren beschikte.Omdatstrafgevalleninderegelmetheteerstvolgendetransportmeemoesten,konhetverkrijgenvaneenSperrevanlevensbelangzijn.Zolangeenverzoekinbehandelingwas,gingiemandnietoptransport:hijofzijwasdangesperrtofzurückgestelltbisaufweiteres(voorlopigoftotnaderorderuitstel).62De registratieprocedurebestondverdernoguit inschrijvingopz.g.persoonskaarten inhetbevolkingsregistervandegemeenteHooghalen.HiervoorhaddegemeenteHooghaleneenhulpsecretarie gevestigd in het kamp. Onder de bewaard gebleven persoonskaartenbevindenzichookdeinschrijvingenvandeachtonderduikers.63De gevangenen moesten hun geld en waardevolle spullen inleveren bij de afdeling vanLippmann Rosenthal in het kamp.64 De registratieprocedure eindigde met een medischonderzoek:uitkledenencontroleopbesmettelijkeziektenenhoofdluis.Tenslottevolgdedetoewijzingvandebarak.Voordeachtonderduikerswasdatstrafbarak67.65Zemoestenhunschoenenenklereninleveren,diewerdenopgeborgenineenjutezakmethunnaamerop.Zekregen een blauwe overall met een rood ingezet schouderstuk en klompen. De mannenkregenbovendieneenroodmetblauwpetje.Doordittenuewarenzeduidelijkteherkennenals strafgevallen. Onder begeleiding van de OD werden de strafgevallen naar destrafbarakkengebrachtenkregenzeeenbedtoegewezen.Devolgendeochtendwerdendemannen kaalgeschoren.66 Dit gebeurde in de wasruimte van de barak.67 Wat betreft de

58NRK,2050,inv.nr.650,transportlijst3september1944.59AlleendekaartenuitdeZentralkarteivandecirca800mensendiebijdebevrijdingnoginhetkampwarenzijnbewaardgebleven,Schütz,p.25.60HansOttensteinverbleefsindsjanuari1942inWesterbork.Hijwaseengepromoveerdjurist,werdinWesterborkalsnelopkantoortewerkgesteldenwasverantwoordelijkvoorderegistratievandebinnenkomers.HijhadfrequentcontactmetGemmeker.Hijenzijnmedewerkersverleendenbijstandaanmensendieaanvragen(Anträge)vooruitstelwildenindienen.HierdoorontstonddeAntragstelle,Schütz,p.20.61Tienprocentvanderuwweg100.000gevangenenbestonduitstrafgevallenindeperiodejuli1942-mei1945.Vandeze10.000zijner1740strafgevangenenont’S’t(statusvanstrafgevalkwijtgeraakt):PresserII,p.315.62Schütz,p.24.63DeoriginelepersoonskaartenbevindenzichbijhetNRK.64LippmannRosenthal(LiRo)wasdeonderDuitsbeheergesteldebankwaarallealsJoodsaangemerkteburgershungeldenwaardevolleroerendegoederendiendenondertebrengen.TijdensderegistratieprocedureinWesterborkmochtenbinnenkomendegevangeneneenbepaaldbedraginwisselentegenkampgeld.DerestvanhungeldenwaardevollespullenmoestenzeinleverenbijLiRo.65NRK,JoodseRaadKaartenvanOttoFrank(dossiernummer118834),EdithFrank-Holländer(117265),MargotFrank(117267),AnneFrank(117266),AugustevanPels-RöttgenenHermannvanPels(103586),PetervanPels(135177),FritzPfeffer(7500).66Is.VanNieropenLouisCoster,p.8.67HCKW,verzameldocumentoverdestrafbarak,Witness195,Weinberg.

15

mannenzijnermeerderegetuigenissendieditbevestigen.68OttoFrank,HermannenPetervanPelsenFritzPfefferzijnnaarallewaarschijnlijkheiddedagnaaankomstinWesterborkkaalgeschorenenmoestenvanafdatmomenteenpetjedragen.HethaarvanAugustevanPels, Edith, Margot en Anne Frank werd ongemoeid gelaten. De bewering van HansOttenstein,leidervandehierbovengenoemdeAntragstelleendaardooreeninvloedrijkmaninWesterbork, dat vrouwen kortgekniptwerden,wordt doormeerdere getuigen expliciettegengesproken.69Welduidelijkgedocumenteerdisdatvrouwendieluizenhadden–ditkonblijkenbijdemedischecontroletijdensderegistratieprocedure–werdenkortgeknipteneenpetroleumkapkregen.70StrafgevallenBram Asscher, een klasgenoot van Margot Frank op het Joods Lyceum, schreef op 25augustus1944vanuitWesterborkaan zijnmoederMamaweetUdatMargothier is?DatvriendinnetjevanTrees.Ukenthaarzekernogwelhè?ZijismethaaroudersenzusjeindeS.Erg jammer!71 Indebriefbedankthij zijnmoedervoordemooie tandenborstelenanderespulletjes.Bramzatzelfinhet‘vrije’kampdeelenhijmochteensinde14dageneenbriefoftweekaartenschrijvenenpakjesontvangen.AlsondergedokenenopgepakteJodenwarendeachtonderduikersechterstrafgevallen.Zondercontacteninofbuitenhetkampkondenzijnietsaanhunsituatieveranderen.Sindsdeverscherptemaatregelenvanbeginaugustuskonden zij niemand op de hoogte brengen van hun situatie en bijvoorbeeldvoedselpakkettenoplatensturen,ietswatveelvuldiggebeurdeomheteenzijdigemenuaante vullen. Ze konden ook niemand inschakelen om iets aan hun status van strafgeval teveranderen.Strafgevallenstondenautomatischopdeeerstvolgendetransportlijst.OttoFrankheeftverklaardhoetijdensdearrestatieopdePrinsengrachtdehoudingvanKarlSilberbauer veranderde toen deze hoorde dat Otto een veteraan van de EersteWereldoorlog was. Volgens Silberbauer zou hij op grond daarvan voor Theresienstadt inaanmerkingzijngekomen,eenkampmetaanmerkelijkbetereoverlevingskansen.AangeziendekaartenvandeZentralkarteiendeAntragstellenietbewaardzijngebleven,isnietmeerna te gaan of Otto Frank inderdaad geprobeerd heeft iets voor zichzelf en zijn gezin teregelen. Er zijn echterwel voorbeelden bekend van andere strafgevangenen die nog vlakvoorhettransportvan3september1944hunstatusvanstrafgevalzijnkwijtgeraakt,inhet‘vrije’kampterechtkwamenofop4septembernaarTheresienstadtwerdengestuurd.MaarduidelijkisdatdemogelijkhedenvoordefamilieFrankendeandereonderduikersalsgevolgvan de aanscherping van het kampregime begin augustus 1944 nihil waren toen zij inWesterborkaankwamen.68HCKW,HansGoudsmit,VijfclandestienebrievenuitWesterborkvanHansGoudsmitaanzijnvrouwGerry,brief13juli1944;WillemWillingenEdgarWeinberg(transport4september)bijE.M.Moraal,2013,pp.108-109;RosadeWinterin:ErnstSchnabel,AnneFrank.SpureinesKindes,FrankfurtamMain:FischerVerlag,1987,p.129;Is.vanNieropenLouisCoster,p.8.69NIOD,250d,KampenengevangenissenbuitenNederland,inv.nr.731Ottenstein.70HCKW,RA1850,interviewLiesvandeKolk-CohendoorGuidoAbuys,2november1999;HCKW,interviewsH.vanBeckum-Sachs,SonjaWagenaar-vanDam,Goldstein-vanCleef,enB.deBrave-Schelvis;EdgarWeinberg,bijMoraal,2013,pp.108-109;inpetroleumgedrenktedoekenwerdenvroegergebruiktbijdebestrijdingvanhoofdluis.71HCKW,BriefBramAsscheraanfamilieD.L.Tollenaar,24augustus1944.

16

StrafbarakkenDestrafbarakkenwarenomheindmetprikkeldraadenstonden indenoordoostelijkehoekvanhetkamp.ToenBloemeEversophaarbeurtinaugustus1944alsstrafgevalinhetkampaankwam, zag zij de familie Frank en anderemensen vanachter het hek staan kijken. Zeherkende haar schoolgenootjes Anne en Margot meteen.72 Het kamp buiten destrafbarakkenwerdeufemistischhet‘vrijekamp’genoemd.Indeprikkeldraadomheiningzateendeur.DezetoegangtotdestrafbarakkenwerdbewaaktdoordeOrdedienst.DeOD’erswaren aansprakelijk en werden zwaar gestraft bij eventuele ontsnappingen,ordeverstoringene.d.:ookhiergoldhetprincipevanverdeelenheers.Barak 67 was verdeeld in een helft voor de mannen en een helft voor de vrouwen. ’sOchtends en ’s avonds moest een ieder zich melden bij de barak- of zaalleider. Buitenwerktijd konden mannen, vrouwen, families bij elkaar zijn. Maar om 22.00 uur moestiedereen zich in zijn eigen gedeelte bevinden, de deur tussen beide barakdelen werdgesloten en om kwart over tien ging het licht uit.73 Iedere barak had een washok metlangwerpige wasbakken met kranen erboven. Er was in de barak één wc (voor 400-500mensen) en die mocht alleen ’s nachts gebruikt worden. Buiten waren kleine rodetoiletgebouwtjesmet collectieve wc’s (door de gevangenenwel ‘de eierrekjes’ genoemd)voormannen en vrouwen apart die uitsluitend overdag gebruiktmochtenworden. Rokenwasverboden,maarindewc-huisjesbuitenwerdstiekemenveelvuldiggerookt.Degevangenensliepeninstapelbeddenvandriehoogmetstromatrassen.Somsontbrakendematrassen. Er waren veel klachten over vlooien in dematrassen en het beddengoed.Gevangenendieplotselingopgepaktwaren,haddensomsgeendekens,toiletgereie.d.74Inhetmiddenvandebarakstondentafelswaaraanwerdgegeten.Hetwaszodrukdatmensensomsstaandemoesteneten,wantdestrafbarakkenwarentegenseptember1944overvol:vierhonderdtotvijfhonderdmannenenvrouweninéénbarak.75Werken IedereeninWesterborktussende15en65jaarmoestzesdagenindeweek,10uurperdagwerken.76 Strafgevallen kregen daarnaast op zondagochtend van 6 tot 8 uur ook nogstrafexercitie (voordemannen)of verplichtegymnastiek (voordevrouwen). Strafgevallenverrichttenindemeestegevallenzwaarofvieswerkindeindustrie:recyclenvanbatterijen,zilverpapier strippen, kabels slopen, werken in de vliegtuigsloperij. In de vliegtuigsloperijwerden onderdelen van neergestorte vliegtuigen, die vanaf het Oranjekanaal met eengoederenwagonovereensmalspoornaarhetkampgebrachtwerden,gedemonteerd.77

72AFS,Getuigenarchief,Getuigenverhalen,GetuigenvandegeschiedenisvanAnneFrank,16,interviewmetBloemeEvers-EmdendoorTeresiendaSilva,13november2010.73HCKW,DagboekJacobdeSwart,p.24;inanderebronnenwordensomsweeranderetijdengenoemd(variërendvan9uurtothalf11)74HCKW,RA2022,Brief9juli1944vanGreetSchoemaker-LisseraandefamilieR.vanSitteren:Greetschrijftvanuitstrafbarakenvraagtomeendeken,ondergoed,lepel,vork,mesjeenhanddoek.Zeiszonderspulleninhetkampterechtgekomen.Zijgaatmeemethettransportvan3september1944;HCKW,JacobdeSwart,Dagboek,p.24.75AnitaMaier,AlsikHitlermaarkanoverleven,Nieuwkoop:Heuff,1990,p.71.76Zieken,kinderenonder15jaar,mannenenvrouwenboven65jaar,zwangerevrouwen,moedersmetkleinekinderenwarenvrijgesteldvanwerk,Moraal,2014,83e.v.,p.54,Moraal2013,p.127,146.77PresserII,pp.324-5.

17

Hetrecyclenvanbatterijenwassmerigenongezondwerk.Daaromkregendegevangenendie dit moesten doen dagelijks een extra rantsoen melk. In de beschrijving van JannyBrandes-Brilleslijper:batterijenmeteenbeiteleneenhameropenhakkenendandeteerindeenemandgooienenhetkoolstaafjedatjeeruithaaldeindeanderemand;hetmetalenhoedjemoestjeermeteenmetalenschroevendraaieraftikkenendatgingweerinhetderdemandje.78Zewerdenroetzwart.NahetwerkgingenzeonderbegeleidingvandeODnaardedouches.Demeestemensenhaddenechtergeenzeepomzichmeetewassen.

Edith,MargotenAnneFrankmoestenindebatterijenwerken.79Hetisnietbekendwatvoorwerk de andere onderduikers moesten verrichten. Otto Frank heeft hier alleen oververklaard: Inhetkampmoestenweweliswaarallemaalwerken,maar ’savondswarenwevrijenkondenwebijelkaarzijn.80

‘sOchtendsom5u30uurwerdendegevangenen indestrafbarakgewekt.Nahetwassen,kleden,etenhalenenontbijtenmoestenzeom6u45aantredennaastdebarak,opgesteldinrijenvandriebijdrie.Onder leidingvandeODgingenzevervolgensdoorhetheknaardeindustriebarakken in het ‘vrije’ kamp. Daar werkten ze van 7 tot 12 uur. Daarna onderbegeleidingvandeODweer terugnaardebarakom teeten (meestal stamppotvan rodekool of knolraap) en vervolgens werden ze weer teruggebracht om van 14 tot 19 uur tewerken.81Tijdenshetwerkmochtenzemetelkaarpraten,maarerwerdookstrengdoordeODop toegezien dat er geen contactwasmet gevangenen uit het andere kampdeel.Omnaardewctegaanhadjetoestemmingnodig.82Voorhetkrijgenvaneenbeterbaantjehadjerelatiesnodig.RachelvanAmerongenwerktebij de binnendienst: schrobben, wc’s schoonmaken, nieuwe transporten ontvangen,klompenenoverallsuitdelen.ZijherinnertzichhoeOttoFrankhaarvroegeenbaantjevoorzijn dochterAnnebij de schoonmaak te regelen.Rachel hadechter geen ‘relaties’ en konnietsvoorhendoen.83Nahetwerkenhetdouchen(voorhendieindebatterijenwerkten)werdindestrafbarakbroodgegeten.DagelijkslevenindestrafbarakkenHetgevoelvanopluchtingenbevrijding,niet langeropgeslotentezijnenangsttemoetenhebbenvoorverraadkomtvoorinvelegetuigenissenendeliteratuur.84OndankszijneigenbangevoorgevoelensheeftOttoFrankoverWesterborkverklaarddathetvoorzijnkinderenin zekere zineenopluchtingwasniet langeropgesloten te zijn,enmetanderemensen tekunnenpraten.85VoorjongemenseninWesterborkbetekendedateen’savondseenbeetje

78JannyBrandes-Brilleslijerin:WillyLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.76.79WillyLindwer,Delaatstezevenmaanden:JannyBrandes-Brilleslijper,p.76;ibidemBloemeEvers,p.144;RosadeWinterbijSchnabel,AnneFrank,SpureinesKindes,p.129.80AFS,AFC,OttoFrankArchief(OFA),inv.nr.70,OttoFrank,BitteSchreibensiemir,z.d.(1968),p.4.81HCKW,interviewvanH.J.vanCollemdoorGuidoAbuys,Schoonhoven,5juli2000.82BenNijhuis,Breekbaarmaarnietgebroken,uitgeverijVerbum,2008.p.68.83RachelbijWillyLindwer,p.115-116.84AdvanLiempt,Frieda-verslagvaneengelijmdleven.HerinneringenaankampWesterbork,HerinneringscentrumKampWesterbork,2007,p.46.85OttoFrank,BitteschreibenSie,p.4.

18

tussendebarakkenlopen,jongensenmeisjesontmoeten,kletsen.Hetwaszomerenmooiweer,enerwerdgeprobeerdzicheenbeetjetevermaken.FriedaMencodeedmeeaaneencabaretindestrafbarak.86LientjeBrilleslijperwaszangeresenzijzongeenkeereenJiddischliedjemetbegeleiding.87Ineeninterviewuit1970memoreerdeOttoFranklaterdeavondindestrafbarakwaaropeenjongeJoodsevrouwJiddischeliedjeszong.88BennyBehr(sinds1augustus1944 indestrafbarak) speeldeervioolvoordekinderen.89RonnieGoldsteinvanCleefherinnerdezichvele jarennadatodatde familieFrankontredderdenontheemdophaar over kwam in de chaotische omstandigheden van de strafbarak. Ze waren erg opzichzelfenzeherinnerdezichAnnebengelendaandearmvanhaarvader.90Hiertegenoverstaat RosadeWinter, die aande journalist Schnabel verteldedatAnne enPeter vanPelsbeiden‘straalden’inWesterbork.91Transportop3september1944Begin september 1944 waren er circa vierduizend gevangenen in Westerbork, waarvanongeveerduizend indeovervollestrafbarakken.92HetvorigetransportnaarAuschwitz (op19 mei 1944) was meer dan drie maanden geleden, sindsdien waren de strafbarakkenlangzaamvolgestroomd.93Onderdegevangenenwaserdehoopenverwachtingdatergeentransportenmeerzoudenvertrekkenendatdebevrijdingnabijwas.94MaardevreesvanOttoFrankwerdbewaarheid:Wij ouderen vreesden evenwel toch naar de beruchte vernietigingskampen in Polen tewordengedeporteerd.Helaasgebeurdeditop3september.Tijdensdatvreselijketransport–driedageninafgeslotenveewagens–wasikvoorhetlaatstsamenmetmijngezin.Iedervanonsprobeerdezodappermogelijktezijnenhethoofdniettelatenhangen.NaaankomstinAuschwitz-Birkenauwerdikvanmijngezingescheiden.95Begin september kreeg Gemmeker opdracht uit Berlijn om het grootste deel van dekampgevangenendoortesturennaarAuschwitz,TheresienstadtenBergen-Belsen.96IndezeperiodewerdenuitallerichtingengroteaantallengevangenensamengebrachtinAuschwitzomvervolgensweeralsdwangarbeiderstewordendoorgestuurdnaaranderekampen.97DitzouhetlaatstetransportvanuitNederlandnaarAuschwitzzijn.Praktischallegevangenenuitdestrafbarakmoestenmee,endestrafbarakwerddaarnaopgeheven.98

86HCKW,interviewFriedaMenco.86HCKW,interviewH.J.vanCollem.88AFS,AFC,OFA,documentairevanRadioCanada,1970.89HCKW,InterviewH.J.vanCollem.90HCKW,RA1821,RonnieGoldstein-vanCleef,WerkelijkheidenMythe,2003.91Schnabel,SpureindesKindes,p.129.92Presser,p.304;HCKW,interviewH.J.vanCollem;HCKW,interviewA.LobsteyndoorGuidoAbuys,Leeuwarden,24januari1995;RosadeWinterbijSchnabel,SpureinesKindes,p.131.;NRK2050,NRK-CollectieVervolging(kampWesterbork),inv.nr.309:Meldezettelnr550,1.September1944.93Ervertrokkenop31juli1944weltransportennaarBergen-BelsenenTheresienstadt:NRK,2050,inventaris,p.55;injuni1944warendestrafbarakkenbijnaleeg:HCKW,interviewBeckum-Sachs.94PresserII,p.305;HCKWinterviewRonnieGoldstein-vanCleef;RosadeWinter,1945,p.10;Op3,4en13September1944vertrekkendelaatstetransportenuitWesterborknaarresp.Auschwitz,TheresienstadtenBergen-Belsen.95OttoFrank,BitteSchreibenSie,p.4.96PresserII,p.304;WillyLindwer,Kampvanhoopenwanhoop.GetuigenvanWesterbork,1939-1945,Balans,1990,p.44;RosadeWinter,1945,p.11.97NRK,AuschwitzVI,p.3;Wenck,p.338.98Ongeveer60strafgevallenwerdenvlakvoor3septemberuitdestrafbarakontslagen:HCKW,interviewGuidoAbuysmetA.Lobsteyn

19

De acht onderduikerswaren strafgevallen enmoesten daarommeeop het eerstvolgendetransport. Na een verblijf van 26 dagen in Westerbork was dat het transport van 3september1944.Het transport van 3 september 1944 vond vlak voor Dolle Dinsdag plaats. Er zijn geenaanwijzingen gevonden dat deze gebeurtenis iets temaken hadmet het transport van 3september.HetwaswelhetenigetransportuitWesterborkdatopeenzondagvertrok.Opzondag werd in principe niet gewerkt. Hieruit valt wellicht af te leiden datmenmet hettransportendeontruimingvanhetkamphaasthad.Op de transportlijst van 3 september 1944 staan 1019 personen.99 De lijst bestaat uitverschillendecategorieëngevangenen:149gewonegevangenen (Normaltransport)en675strafgevallen (Häftlinge) en 195 gemengd gehuwde- of halfjoodse strafgevallen(Schutzhäftlinge).De alfabetische lijst werd de avond voor het transport door iemand van de OD in destrafbarakvoorgelezen.Iedereenmoestreagerenalszijnofhaarnaamwerdgenoemd.HansGoudsmit, op dat moment in de strafbarak, schreef in een clandestien naar buitengesmokkeldebriefaanzijnvrouw:zaterdagavond10uur2/9,Mijn inniggeliefdeschatten.Eindelijkeventijdjullietemeldendatmorgenmijntreinnaarhetonbekendevertrekt.100Hetwaseenlangelijstenhetoplezenduurdeerglang.Getuigenvertellenoverdereactiesvan paniek, verdriet, gelatenheid en dat er de nacht van 2 op 3 september niet geslapenwerd.101Zondagochtend vroeg kregen de strafgevallen de jutezak met hun eigen kleren terug enmoestenzehunoverallenklompeninleveren. In langerijen liepenzevanuitdestrafbaraknaar de gereedstaande trein. De andere kampbewoners moesten in de barakken blijven.Ongeveer zeventig à vijfenzeventig gevangenen stapten in perwagon. In dewagon stondeentonmetwater.OpdeWesterborkfilm is tezienhoe in iederewagoneenwc-tonnetjewordtgezet.102Erisnooitpreciesinkaartgebrachthoedegevangenenoverdewagonsverdeeldwerden.103Maar uit meerdere verklaringen valt af te leiden dat de verschillende categorieëngevangenen inapartewagonszaten.104RosadeWinter,Leniede JongvanNaarden, JannyBrandes-BrilleslijperenAnitaMayer-RooshebbenallenverklaarddatzijbijdeFranksinde

99NRK,2050,inv.nr.650,transportlijst3september1944.100HCKW,HansGoudsmit,brief,2september1944.101HCKW,interviewBeckum-Sachs.102OpdewebsitevanHerinneringscentrumWesterborkzijngrotedelenvandezefilm,gemaaktdoorkampgevangeneRudolfBreslauer,tebekijkeninderubriek:BeeldenvankampWesterbork;hiergaathetomhetfragmentAbgangundAbfahrt.Voorhetfragmentoverhettonnetjezie:www.drentheinoorlog.nl:Treinvertrektin1944vanWesterborknaarAuschwitz,1:53enverder.Hettonnetjeiscirca50cmhoogenheefteendiametervancirca30cm.103MailGuidoAbuysaanErikaPrins,16oktober2015.104OmdatdeSchutzhäftlingenlaterbijaankomstinAuschwitzvaneenapartelijstwerdenafgelezen–zijdoorliependaareenandereregistratieprocedure–zullenzijbijvertrekuitWesterborkinapartewagonsgezetenhebben.Hetlijktpraktischonmogelijkomuitmeerdan1000menseninAuschwitzinhetdonkerdeongeveer195Schutzhäftlingenteselecteren;Beckum-Sachsverteltdatdewagonwerdaangewezen:HCKWinterviewBeckum-Sachs;HCKW,briefHansGoudsmitaanzijnvrouw30juli1944en2september1944;JannyBrandes-Brilleslijper,diealsSchutzhäftlingapartvanhaaroudersenbroertjezat,vermeldthetopnoemenvandenamenwaardoorhetnietmogelijkwasineenanderewagontekomen,Lindwer,p.78.

20

wagonzaten.105AnitaMayernoemthierbijookdefamilieVanPels.RosadeWinternoemtde familie Van Pels en ook Fritz Pfeffer.Omdat JannyBrandes-BrilleslijperSchutzhäftlinge(wantgemengdgehuwd)wasendeFranksHäftlingewaren, ishetechternietaannemelijkdatzijbijelkaarindezelfdewagonzaten.106Detreinbestonduitzestienwagonsvoordegevangenenenvijfziekenwagons.107Voor-enachteraan bevonden zich in de regel, zoals ook te zien is op deWesterborkfilm, gewonepersonencoupésvoordeDuitsebewakers.108Opdetransportlijstvan3september1944staanmetnaamdeWagenleiter(wagonleider)enSanitäter (verpleegkundige) van ieder wagon vermeld. De Zugführer (treinleider) en zijnvervangerzateninwagon3.109Dewagonleidermoesthetpreciezeaantalvande‘reizigers’met het bijbehorende wagonnummer doorgeven aan de treinleider, die dit op zijn beurtweer moest door geven aan de bewaking. Voor de vijf ziekenwagons waren er tweeartsen.110 Uit de getuigenis van Jansje Hamburger-Bolle voor het NRK blijkt dat deverpleegstersvoordeziekenwagonsvoortransportenwerdenaangewezen.ZedroegeneenRodekruisbandenhaddeneenkoffertjemetverbandmiddelene.d.111Nadat nauwkeurig was vastgesteld hoeveel mensen er in de wagons zaten, sloten envergrendeldendeOD’ersdewagons,enindeloopvandeochtendvertrokdetrein.112

105RosadeWinterbijSchnabel,p.131;AFS,Getuigenarchief,Getuigenverhalen,GetuigenvandegeschiedenisvanAnneFrank,17:interviewmetLeniedeJong-vanNaardendoorTeresiendaSilva,22maart2003;LeniedeJongvanNaardenbijLindwer,p.171;AnitaMayer,AlsikHitlermaarkanoverleven,Heuff:Nieuwkoop,1981,p.23.106Transportlijst3september1944,zienoot103.107NRK2050,inv.nr.675.108MirjamBolle,p.149;HCKW,interviewSonjaWagenaar-vanDam.109NRK,2050,inv.nr.675.110NRK,2050,inv.nr.309:eenvandezetweeartsenwasSamuelKropveld,dieerlaterinAuschwitzvoorzorgdedatOttoFrankindeziekenbarakterechtkwam.111NRK,2050,inv.nr.1091,verklaringJansjeHamburger-Bolle,29maart1951(transport2februari1944):Jansjevertrouwdehetniet.ZehadgehoorddatditeenzekerevergassingsdoodbetekendebijaankomstinAuschwitzenslaagdeerinineenanderewagontekomen.112InafwachtingvancontactmetWimRozemadiedienstregelingnoemtmet10u45alstijdstipvanvertrek;Presser(Ondergang,p.382)enSimonMagnus(Moraal,2014)noemen11uur;E.deWindnoemthalf11:E.DeWind,Eindstation…Auschwitz,Amsterdam:RepubliekderLetteren,1946,p.9;DienstregelingenbijNIODzijnnognietgevonden.

21

6.AuschwitzNaarAuschwitz-BirkenauOtto Frank schreef in 1968 Wij ouderen vreesden evenwel toch naar de beruchtevernietigingskampen in Polen te worden gedeporteerd. Helaas gebeurde dit op 3september.113OpdiedagvertrokkendefamiliesFrankenVanPelsenFritzPfefferineenvande zestien goederenwagons richting Auschwitz.114 Na vertrek volgde de trein eerst despooraftakking vanuit kamp Westerbork naar het station Hooghalen en reed daarna viaAssen, Onnen, Haren, Waterhuizen, Kropswolde, Martenshoek, Hoogezand, Sappemeer,Sappemeer-Oost, Zuidbroek, Scheemda en Winschoten naar de Duitse grens bijNieuweschans.115 Nog op Nederlands grondgebied ontsnapten tijdens dit transport achtmensenuitderijdendetrein.116Zijzaagdeneengatindebodemvandewagonmetzaagjesdie ze in Westerbork uit de werkplaats hadden opgespaard en meegesmokkeld. InNieuweschans werd de Nederlandse locomotief met Nederlandse machinist en stokerafgekoppeldennameenklaarstaande locomotiefvandeDeutscheReichsbahnhetover.117Hettraject liepdaarnaviaBremen,Hamburg,Berlijn,BreslauenKatowicenaarAuschwitz-Birkenau.118Degevangenenindewagonswistennietwathunbestemmingwas.119AltijdenshunverblijfinWesterborkwasdeangstvoordeportatienaarhetoostengrootgeweest.Ennu, tijdens de reis, werden hun bange vermoedens bevestigd toen zij door een kier ofluchtgateenplaatsnaamherkendenenhetduidelijkwerddatzeinPolenwaren.RachelvanAmerongen heeft verteld hoe een man van Poolse origine in de wagon door hettralieraampjederoutevolgdeenopeengegevenmomentzijnoudewoonplaatsKatowiceherkende.ToenwerdhetvooriedereenduidelijkdatzeindebuurtvanAuschwitzwaren.120

Auschwitzhadvoorheneenafschrikwekkendeklank,maardegevangenenwistennietwathendaartewachtenstond.121

Per wagon zaten de ongeveer zeventig à vijfenzeventig mensen opgesloten met al hunbagage.Dewagonwasaandebuitenkantvergrendeld.Dewagonshaddengeenramen,erwasalleenhoogeengetraliedroosterofluchtgat.Doordekierentussendeplankenkonje

113OttoFrank,BitteschreibenSiebitte,p.4.114NRK,2050,inv.nr.650,transportlijst3september1944;Omdatze‘alsveewerdenweggevoerd’hebbengetuigenhetmeestaloverveewagons.Hierisgekozenvoorgoederenwagons.OttoFrankheefthetookoverveewagons:Bitteschreibensie,p.4.115Op2november1942kwamdespooraftakkingvanstationHooghalennaarhet5kilometerverdergelegenkampWesterborkgereed.Vóórdietijdmoestendegevangenendezeafstandlopen;DetreingingevenbuitenHarenovereengoederenspoornaarWaterhuizenvooraansluitingophettrajectGroningen–Nieuweschans:www.historische-vereniging-hs.nl/docs/doc/inleiding%20jodentransporten.pdf109(geraadpleegdnovember2015).116SonjavanDam,AbrahamGroenteman,MaxBuis,HermanMelkman,JacquesPosno,Cisca(achternaamnietbekend),nietallenamenzijnbekend:mailGuidoAbuys2oktober2015aanErikaPrins;Posno,GroentemanenMelkmanwarenSchutzhaftgevangenenenzatendaardoorbijelkaarineenwagon.DenamenvanSonjaDamenCisca?zijnnietteruggevondenopdetransportlijst.117WimA.H.Rozema,Treinennaarheteindstationvandebeschaving…‘Inhetmiddenstondeenvent…,diebeschikteoverjeleven…’,HistorischeverenigingHoogezand-Sappemeere.o.,23april2015,NNTTM,Zuidbroek,interviewmetHenrietteBeckum-Sachs,p.10.118JosZijlstra,conservatorSpoorwegmuseum,Utrecht,mailaanErikaPrins,26oktober2015.119Lindwer,DeLaatstezevenmaanden,p.168(LeniedeJong-vanNaarden),p.204(RonnieGoldstein-vanCleef),p.145(BloemeEvers),HCKinterview,HenriettaBekkum-Sachs,transcriptiehistorischinterview,inv.nr.RA1534doorGuidoAbuysop28september2004.120RachelvanAmerongenbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,pp.118-119;OokRonnieGoldstein-vanCleefzegtdatpastoenzeKatowicepasseerden,zewistendatzenaarAuschwitzgingen,RonnieGoldstein-vanCleefbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.205.121JannyBrandes-BrilleslijperzegtalinWesterborktewetendatAuschwitzeenvernietigingskampwas,Lindwer,Delaatstezevenmaanden,p.77;DeverklaringvanJansjeHamburger-Bollevanhettransportvan2februari1944wijstookindierichting,zienoot110.

22

de rails zien. De gevangenen stonden, zaten, hingen, sliepen tegen elkaar aan. Het wc-tonnetje stond open en bloot in een hoek van de wagon. De stank was al gauwonverdraaglijk.HenrietteBeckum-Sachsheeftvertelddatschaamteenhetvolkomengebrekaanprivacybetekendedatjetelkensweerjegrenzenmoestverleggen.122LeniedeJong-vanNaarden, die in dezelfde wagon zat als de familie Frank, vertelt dat de emmer al gauwoverstroomdemaardatgelukkigeenpaarjongemannenkanszagendeemmerleegtelatenlopendooreenkiertussendedeuren.123

Devreselijkereisisvaakverdrongenuithetgeheugenenhetisdaarommoeilijkopbasisvangetuigenissen de exacte gang van zaken te reconstrueren.124 Over het algemeen wordtgezegddatdetreinvaakstilstond.Volgenssommigenblevendedeurengedurendedehelereis vergrendeld.125 Anderen noemen Duitse soldaten of bewakers die tijdens eenoponthouddedeurenopendenenallewaardevollespullen,geld,sieraden,vulpennene.d.vandegevangenenafpakten.126Hetdrinkwaterwerdnietververst,dedorstwasenorm.127Zehaddengeenetenmeegekregenvooronderwegmaarsommigenhaddenzelfwatteetenbijzich.128VolgensRosadeWintergingergensinDuitslanddedeuropenenkregenzewatbroodenjam.129Deverklaringenhieroverzijnnieteensluidend.Lenie de Jong-vanNaarden heeft verteld dat er in de donkerewagon een blikjemet eenkaarsjehingenhoeEdithFrankbijhetlichthiervanmeteenschaartjehetrodeschouderstukvandeoverallaftorndediezijhadmeegesmokkeld.130DatrodeschouderstukmaakteheninWesterbork herkenbaar als strafgeval. Edith kon niet weten dat vanaf het vertrek vanWesterbork het onderscheid tussen gewone gevangenen en strafgevallen geen enkele rolmeerspeelde.131De duur van de reis is achteraf moeilijk vast te stellen omdat er geen exacte vertrektijdbekend is en de trein ook regelmatig stilstond.132Normaal gesproken, zonder oponthoud,duurdedezereistoen36à44uur.133DeaankomstinAuschwitz-Birkenauendeselectiewasin de nacht van 5 op 6 september 1944. De reis heeft dus drie dagen en twee nachtengeduurd.134

122Rozema,p.18.123LeniedeJong-vanNaarden,Lindwer,Delaatstezevenmaanden,p.171.124BijvoorbeeldBloemeEversbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.145,RosaDeliemaintranscriptruwemateriaal,JonBlair,AnneFrankRemembered,tabWesterbork2,1995;FriedaMencoinAdvanLiempt,p.55.125HCKW,interviewsmetBeckum-Sachs,vandeKolk-Cohen,Brave-Schelvis.126NIOD,250d,Kampenengevangenissen,inv.nr.583,I.Salomon;RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt,p.11;HCKW,interviewsLenieVelleman,RonnieGoldstein-vanCleef.127RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt,p.11;HCKWinterviewsLenieboeken-Velleman,Brave-Schellevis,Kolk-Cohen,FriedaMenco;Presser,p.409;AuschwitzNazi-DeathCamp,p.59,LeniedejongvanNaardenbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.174.128LeniedeJong-vanNaardenbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.172;HCKW,interviews,vandeKolk-Cohen,RonnieGoldstein-vanCleef;Rozema,p.18(interviewmetBeckum-Sachs).129RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!,p.11;OokSaraBoektjenoemteenvaatjemetjam:NIOD250d,inv.nr.439.130AFS,Getuigenverhalen,LeniedeJong-vanNaarden,19november2015.131Presser,p.315.132ContactmetWimRozemalooptnogoverdienstregeling:hijnoemt10u45alsvertrektijduitWesterbork.133MailJosZijlstravan26oktober2015.134Uitgaandevanvertrekop3septemberomstreeks12uurenaankomstommiddernachtindenachtvan5op6septemberisdat60uur.

23

VernietigingskampAuschwitzTijdens de Tweede Wereldoorlog is Auschwitz het grootste Duitse concentratie- envernietigingskampcomplex. Auschwitz, ookwelmet Auschwitz I of Stammlager aangeduidengevestigdineenvoormaligePoolsemilitairekazernenabijhetplaatsjeOświęcim,werdin1940 in opdracht van SS bevelhebber Heinrich Himmler door kampcommandant en SS’erRudolphHöss omgevormd tot het concentratiekampAuschwitz (Duits voorOświęcim).Deeerste gevangenenwaren vooral Poolse krijgsgevangenenenpolitieke gevangenen.NadeDuitse inval in de Sovjetunie op 21 juni 1941 volgden tienduizenden Russischekrijgsgevangenen.Vanafzomer1941werderophengeëxperimenteerdmetvergassingen.Indeherfstvan1941werdinAuschwitzIdeeerstegaskameringebruikgenomen.Ongeveerdriekilometernoordwestelijker,bijhetdorpjeBrzezinka,werdin1941AuschwitzII (ook Auschwitz-Birkenau of kortweg Birkenau genoemd) aangelegd door Russischekrijgsgevangenenendwangarbeiders.Praktischniemandvanhenoverleefdehetzwarewerkendemensonterendeomstandigheden.OokwerdenerviergrotecrematoriaengaskamersgebouwdinAuschwitz-Birkenaudiein1943gereedkwamen.DevergassingeninAuschwitzIstopteneind1942enwerdenverplaatstnaarAuschwitzII.InAuschwitzIII,ofAuschwitz-Monowitz,stondeenfabriekvanIGFarbenvoordeproductievan synthetisch rubber waar gevangenen werkten als dwangarbeiders. Het Auschwitz-complex bestond verder uit nog circa veertig subkampen in de wijde omgeving vanAuschwitz.DegeorganiseerdeuitroeiingvandeEuropeseJodenopgroteschaalbegoninhetvoorjaarvan1942.VanaftoenredentransportenmetJoodsegevangenenuitverschillendeEuropeselanden met grote regelmaat naar Auschwitz. De meesten van hen werden meteen naaankomst vergast. In het voorjaar van 1944 draaide de vernietiging op volle toeren. Ookminderheidsgroepen als zigeuners (Roma en Sinti), Jehova’s getuigen, homoseksuelenwerdenvermoord.AuschwitzvieldirectonderhetReichssicherheitshauptamt (RSHA).DeSS-kommandant,SS-officieren, -artsen en -bewakersmaakten de dienst uit.Misbruik, corruptie, zelfverrijking,gewelddadigheden en medische experimenten waren aan de orde van de dag. SS-Blockführer hielden toezicht op de gevangenen in de verschillende barakken of blokken(deze benamingen worden door elkaar gebruikt) en werkkommandos. Daarbinnen warengevangenen(Blockältesten,Schreiber,KaposenanderezogenaamdeFunktionshäftlinge,ditwarengevangenenmeteenbepaaldefunctie)verantwoordelijkvoordehandhavingvandedisciplineenhetregime.Ditwarenvaakgestraftecriminelen.Zijkondenoverlevenendoodvanhunmedegevangenenbeschikken.

24

Naar schatting 1,3 miljoen mensen werden naar Auschwitz gedeporteerd. 1,1 Miljoenmensenwerdenvermoorddoorvergassing,executies,uitputtingenopanderemanieren.135Hieronderwaren1miljoenJoodseslachtoffers.DeonderduikersinAuschwitzAankomstenselectieIndenachtvandinsdag5opwoensdag6septemberkwamhettransportuitWesterborkaanopdeRampe, hetperronvanAuschwitz-Birkenau.136Overlevendenbeschrijvenhoenadelangeuitputtendereisdedeurenvandewagonsplotselingopengingenenhoeophetperronmannen in gestreepte pakken (dit waren gevangenen) stonden die hen uit de wagonsschreeuwdenen sloegen.Hetwasdonker, je konniets zien, schijnwerpers schenen fel, erwasgeschreeuwengeblafvanhonden.137Allesmoestsnelgebeuren.Gevangenendietijdenshettransportwarenoverledenwerdenop het perron gegooid. De bagage bleef achter in de wagons of op de perrons. Degevangenen hielden alleen nog kleine bezittingen bij zich zoals handtassen, portefeuillese.d.138Hetwasangstig,verwarrendenchaotischvoordemensendiehetmeemaakten.IndekortstmogelijketijdwerdendoorSS-bewakersmethondenenstokkenmannenenvrouwengescheiden en geformeerd in lange kolonnes van blokken van vijf bij vijf. SS-officierenhielden toezicht.Hetging zo sneldatdemensennauwelijksbeseftenwatergebeurde,erwasgeentijdomafscheidtenemen,opeenswasmenelkaarkwijt.HierzagOttoFrankzijngezin voor het laatst.139 De meeste gevangenen hadden geen idee wat hen te wachtenstond,begrepenvaakdeDuitsebevelenniet.Hetwasdeeersteschokkendekennismakingmethetkampregime.140Daarnavolgdedeselectievoordegaskamersdooreenkamparts.HoewelveeloverlevendenvandittransportJosephMengelenoemenalsdeSS-Lagerartsdiedeselectieuitvoerde,isergeenofficiëlebronomdittebevestigen.141Deselectiegebeurdeingrotehaastenopbasisvandealgemeneindrukdiedegevangenenmaakten.VolgenshetNederlandse Rode Kruis, dat zich baseerde op de getuigenverklaringen van overlevenden,warende selectiecriteriavoordegaskamervandit transport: jongerdanvijftienenouderdanvijftigjaar,bovendienwerdenvrouwenmetkinderenonderdevijftienjaardirectnaar

135NaziDeathCamp,p.195:ErisnogaltijdveeldiscussieoverhettotaleaantaldodeninAuschwitz,hierwordtookhetaantalvan1,5miljoengenoemd.136Vanafbeginmei1944kwamendetransportenaaninAuschwitz-BirkenauophetlaadperrontussendekampdelenBIenBII.Daarvóór(vanaf1942)kwamendetreinenaanopdezg.JudenrampebijhetstationOświęcimindebuurtvanAuschwitz-Birkenau:TadeuszIwaszkoinAuschwitz1940-1945,II,p.17;DeaankomstindenachtvandinsdagopwoensdagwordtspecifiekgenoemddoorI.Salomon:NIOD,250d,inv.nr.538,I.Salomon;PresserII,p.407;Driedageningeslotenwagons:OttoFrank,schreibensiebitte;RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!,p.12:aankomstomtweeuur’snachts;idbijSchnabel:treinstoptindederdenacht;NIOD250d,inv.nr.507,AnnieEhrlichMindus:aankomstindenacht.137BijvoorbeeldNIOD,250d,inv,nr.439Boektje;HCKW,interviews,Brave-SchelvisenRonnieGoldstein-vanCleef.138AuschwitzII,p.18;NRK2050,inv.nr.1293.139AFS,AFC,OFA,inv.nr.70;bijvoorbeeldFriedaMenco,interviewAFS,AFC,GetuigenVerhalen:overhelemaalgeenafscheidhebbenkunnennemenvanhaarvader.DeverklaringvanRosadeWinterjarennadatoaanSchnabeloverhoezijzietdatOttoFrank,HermannenPetervanPelsenFritzPfefferde‘goede’kantopwordengestuurd,isgeziendemassaliteitvanhetgebeurennietgeloofwaardig:Schnabel,SpureinesKindes,p.133.140AuschwitzII,p.17-18.141MengelewordtgenoemddoorRonnieGoldstein-vanCleefbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.206,idemLeniedeJong-vanNaarden,p.173;idemRachelvanAmerongen,p.119;HCKW,interview,H.vanBekkum-Sachs;NRK2050,inv.nr1294,SientjeSpiekerman-deZwarte.

25

degaskamergestuurdongeachthunleeftijd.142Deachtonderduikerskwamenallendoordeselectie.Dusondankshunleeftijdvan55jaardoorstondenOttoFrankenFritzPfefferdezeselectie. Er zijnmeer voorbeelden vanmannen boven de 55 jaar uit dit transport die deselectieoverleefden.143OttoFrankenFritzPfeffervormdendusgeenuitzondering.Ditkanduiden op een verruiming van de selectiecriteria met oog op de behoefte aandwangarbeidersindeoorlogsindustrieindeloopvan1944.144Nietalleenvanwegedeminderstrikteselectiebijaankomstzijnervandittransportrelatiefveeloverlevenden.145Hoekorterdetijddatiemandineenkampverbleef,destegroterzijnof haaroverlevingskansenwaren. Indezeperiodewarendeoverlevingskansenook groteromdaterinAuschwitzvanafbeginnovember1944geenvergassingenmeerplaatsvondenenveel gevangenen in andere kampen en buitencommando’s ten behoeve van deoorlogsindustriewerdeningezet.146

Op de transportlijst van 3 september 1944 staan 1019 personen.147 Van hetNormal- enHäftlingetransport (de gewone gevangenen en de strafgevallen onder wie de achtonderduikers) overleefden in totaal 477 personen de selectie voor de gaskamer: 221vrouwenen256mannen.Deintotaal195Schutzhäftlinge(politiekegevangenen,gemengdgehuwden en half-Joden: 144mannen en 51 vrouwen)werden niet onderworpen aan deselectievoordegaskamer.148Hiermeekomthettotaalop672(477+195)personendiedezeselectie doorstonden. De overige 347 mannen, vrouwen en kinderen van het transportliepennadeselectierechtstreeksnaardegaskamers. Invalidenenoudemensendieslechtter been waren werden in klaarstaande vrachtwagens geladen en naar de gaskamersgebracht.149

Hetonderscheidtussenstrafgevallen,zoalsdeachtonderduikers,en‘gewone’gevangenen(Häftlinge-enNormaltransport)speeldenaaankomstinAuschwitzgeenenkelerolmeer.DeSchutzhäftlinge daarentegen kregen bij aankomst in Auschwitz-Birkenau een andereontvangst, registratie en nummering dan de andere gevangenen van het transport. VanafWesterbork zaten zij in aparte wagons en bij aankomst werden hun namen van een lijstafgeroepen. Ook later in het kampwerden zij over het algemeen niet voor de gaskamergeselecteerd.150Schutzhäftlingvanhettransportvan3september1944FritzBernardSimonvermeldt dat ook hun bezittingen een aparte behandeling kregen: van de gewonegevangenen werd alles op een grote hoop gegooid. Van de Schutzhäftlinge werden de142NRKV,pp.20-23.143Bijvoorbeeld:HermanFrijda(geb.22/6/1887),PhilipGrishaver(21/12/1886,WillemSwaap13/7/88:NRK2050,inv.nr.650,transportlijst3september1944.144Omhiergoedantwoordoptekunnenzoudenbijvoorbeeldalletransportlijstenvan1944bekekenmoetenworden.145NRKV,p.3:127Overlevendeninmei1945;Transportenvanvergelijkbaregroottebegin1944:30overlevendenvande949vanhettransportop25januari1944eneveneens30overlevendenvande1015vanhettransportop8februari1944:Griffioen,p.894-5.146Inseptember/oktober1944zijnernogvergassingenopgroteschaalinBirkenau;beginnovemberstoppendevergassingen,NRKV,p.6.147NRK,2050,inv.nr.650,transportlijst3september1944;deberekeninghoudtgeenrekeningmetdeachtmensendietijdensdittransportontsnaptzoudenzijn.148DezecijferszijngebaseerdopNRKV,pp.20-23datzichnietopvolledigheidbaseertengeenrekeninghoudtmetachtpersonendietijdenshettransportzijnontsnapt.149AuschwitzII,p.19;RosadeWinter-deLevy,Aandegaskamerontsnapt!,p.12.150Lindwer,Delaatstezevenmaanden,p.80(Brilleslijper)enibidem,p.119(RachelvanAmerongen);NRKV,p.22;LeoMauritsMuller,NRK2050,inv.nr.1284;AnnieEhrlich-Mindus,NIOD250d,inv.nr.507;FritzSimonvertelthoegemengdgehuwdennatweedagenuiteenselectievoordegaskamerwordengehaald:NRK,2050,inv.nr.1293.

26

spullen in aparte papieren zakken gedaan met opschrift, hun trouwringen e.d. werdenafgenomen om in een kluis opgeborgen te worden. Hij zag er overigens nooit wat vanterug.151 Vrouwelijke Schutzhäftlinge werden niet kaalgeschoren, maar kortgeknipt enkwamenineenandergedeeltevanBirkenauterechtdandeanderevrouwelijkegevangenenvandittransport.152

Registratie Vanaf de Rampe liepen de gevangenen in blokken van vijf bij vijf, mannen en vrouwenafzonderlijk,deongeveeranderhalvekilometernaardeSauna,hetbakstenengebouwmetinstallatiesomkledingtedesinfecterenenwaardegevangenengeregistreerdwerden.153Derest van de nacht stonden ze op de open vlakte voor het Saunagebouwmet hun laatstebezittingentewachtentotdat’sochtendsderegistratieprocedurebegon.Hetismoeilijkaande hand van de getuigenissen en de literatuur deze registratieprocedure precies weer tegeven.154Indeliteratuurwordtdeproceduremeestalinalgemenetermenenvoordeheleperiodebeschreven.155Hierisderegistratieprocedurebeschrevenvoornamelijkopbasisvandeverklaringenvanvrouwelijkeoverlevendenvanhettransportvan3september1944.156Eerst moesten de gevangenen zich alfabetisch op de eerste letter van hun achternaamopstellen. Een gevangene vanhetAufnahmekommando (administratie) schreef vervolgensdenamenopeenlijst(Eingangsliste)ennummerdedenamen.Iederegevangenekreegeenbriefjemetzijnofhaarnummer.DaarnagingenzehetSaunagebouwbinnen,waarzezichinde eerste ruimte helemaal naakt moesten uitkleden en alles wat hun nog restte aanbezittingen (portefeuilles, sieraden, horloges, foto’s, papieren etc.) moesten afgeven.Vrouwen die nog iets probeerden aan te houden kregen slaag en de kleding werd metgeweld van hen afgetrokken.157 Sommige vrouwen zeggen dat ze hun schoenenmochtenhouden.158Mannenhieldenhunriem.159In deze eerste ruimte vulden gevangenen van het Aufnahmekommando, gezeten achtertafels,pergevangeneeenzg.Häftlings-Personalbogenin,eenvoorgedruktformulierwaaroppersonalia,uiterlijkekenmerken, fysieke toestandennatuurlijkhetnummerophetbriefjedat zegekregenhaddengeregistreerdwerden.Vanafdatmoment teldedenaamvaneen

151NRK2050,inv.nr.1293:FritzBernardSimon:spulleninpapierenzakkenmetopschriftenringenindekluis,nooitteruggekregen;komtovereenmetbehandelingvandeniet-JoodsegevangenenvolgensbeschrijvingTadeuszIwaszko,in:AuschwitzII,p.20152JannyBrandes-BrilleslijperbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.81;DanutaCzechnoemtSchutzhaftlageralsapartdeelinAuschwitz-Birkenau,p.1025;RachelvanAmerongenbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.119;NIOD250d,inv.nr.507,AnnieEhrlig-Mindusnoemtanderebaraknummers.153RicaRozenthal(NRK2050,inv.nr.1291)enmevrS.Weisz(NRK2050,inv.nr.1301)noemendatzedemannennogeenkeertegenkwamen,maardemeestenzagenhunmannennadeselectienietmeer;afstandvastgesteldm.b.v.GoogleMaps.154HiergebaseerdopAuschwitzII,pp.19-22;AuschwitzNaziDeathCamp,pp.59-61;bezoekaanAuschwitz2009;155NaziDeathCampenAuschwitzII.156VerklaringenvanBloemeEvers,RonnieGoldstein-vanCleef,FriedaMenco,LeniedeJongvanNaarden,Brave-Schelvis.DezevolgordeisookconformdeuitlegtijdenseenbezoekvanTeresiendaSilva,GertjanBroekenErikaPrinsaanAuschwitz2009.EigenpublicatiesvanAuschwitzdaarentegenvermeldeneenanderevolgorde,maarhierinwordteenalgemenebeschrijvingvandeheleperiodegegevenenwordtnietspeciaalgefocustopseptember1944.157HCKW,RonnieGoldstein-vanCleef,interview;LeniedeJong-vanNaardenbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.175.158Schoenenhouden:LeniedeJongvanNaardenbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.175(haarschoenenwerdengepikt);HCKW,interview,LenieBoeken;NRK2050,inv.nr.1291,RicaRozenthal;NIOD250d,inv.nr.439,Boektje;NIOD250d,inv.nr.538,I.Salomon.159Auschwitznazideathcamp,p.59.

27

gevangenenietmeer,zewareneennummergeworden.Indevolgenderuimtekregenzeopdelinkeronderarmhunnummergetatoeëerd.160Al het lichaamshaarwerd afgeschoren, de geschoren schaamdelen en okselswerdenmeteen desinfectiemiddel behandeld. Enkele vrouwen zeggen dat hun hoofdhaar kortgekniptwerd en dat ze pas in later instantie kaalgeschoren werden.161 Daarna betraden degevangeneneen ruimtemetdoucheswaaruit koudof juist heel heetwater stroomde.Dedouchewasvaakdeeerstegelegenheidsindsdagenomdedorsttelessen.162Erwarengeenhanddoekenofzeep,degevangenenlietenzichdrogenaandeluchtinhettochtigegebouwen buiten. In deze periode was er voor de vrouwen geen gevangenenkleding meerbeschikbaar; zij kregen willekeurige kledingstukken toegeworpen, volgens de meestenzonderondergoed.163Vandemannenisnietduidelijkofzewelofgeengevangenenkledingkregen.Niemandvandemannen laatzichduidelijkoverderegistratieuit.164AlleenSaldeLiema noemt dat hij in Auschwitz I in gestreepte kleding, een jasje en broek, liep.165Mannelijke gevangenen inAuschwitz I liepenmeestalophouten schoenenof sandalen.166Ten slotte werden de gevangenen naar de barakken gebracht en begon dequarantaineperiode.

NummersinAuschwitzAuschwitzwashetenige kampwaar ter identificatie gevangenennummersophet lichaamwerdenaangebracht.Inprincipewerdhetnummerookopdekledinggedragen:terhoogtevandelinkerborsten,voordemannen,langsdebuitenzoomvanderechterbroekspijp.167Indeperiodevandeachtonderduikersbetekendedithunnummeropeenstukjestofgedruktnaasteenrodedriehoekmeteengelebalkdaarboven.Uitdegetuigenissenendeweinigefoto’s die vandezeperiode zijn overgeleverd, blijkt dat echter niet. Desgevraagd zegt EvaSchloss,de latere stiefdochter vanOttoFrankdievanafmei1944 totaandebevrijding inAuschwitz-Birkenauverbleef,datzegeennummeropdekledingdroegendatzebovendienregelmatig andere willekeurige kleding kreeg als er weer eens een selectie hadplaatsgevondenofalsdegevangenennaardedesinfectiewarengeweest.168QuarantaineEenmaal in het kamp opgenomen volgde in de regel eerst een periode van quarantaine.Deze vond plaats in daarvoor aangewezen delen van het kamp en barakken. Pas na dequarantaineperiodewerden gevangenen ingedeeld in arbeidskommando’s of naar andere

160NaziDeathcamp,p.60enAuschwitzII,p.21:indezepublicatieswordthetinvullenvandeHäftlings-Personalbogenenhettatoeërenvanhetnummerhelemaalaanheteindevandeproceduregeplaatst,alslaatstestapinhetprocesvoordebaraktoewijzing.161NIOD250d,inv.nr.439,BoektjeenNRK2050,inv.nr.1301,mevrouwWeisz.162TadeuszIwaszkoin:Auschwitz,NaziDeathCamp,p.59;AFS,AFC,OFA,inv.nr.85,JosephSpronz,IchwareinHaeftlinginAuschwitz,p.4.163NIOD804,onderzoek-VernietigingskampSobiborinv.nr.18,CatoPolak,verklaring20oktober1947;NRK2050,inv.nr.1301,Mevr.S.Weisz;Auschwitz,NaziDeathCamp,pp.58-60.164VolgensdeliteratuurwordendemanneninAuschwitzIgeregistreerd,maaronderandereMaxFrankfortzegtdathijnaderegistratienaarAuschwitzIgaat.RicaRozenthalenmevrWeiszkomentijdensdeheleproceduredemanneneenpaarkeertegenbijdeSauna.165SaldeLiema,transcriptJonBlair,ruwemateriaalAnneFrankremembered,1998.166E.DeWind,p.43,p.128.167AuschwitzII,pp.25-27.168MailEvaSchlossaanErikaPrinsjanuari2016.

28

kampen doorgestuurd.169 In principewas de quarantaine bedoeld ter voorkoming van deverspreiding van eventuele besmettelijke ziekten. In de praktijk diende de quarantainevooralomdegevangenenteonderwerpenaanhetkampregime.170Alvanafhunaankomstwerden gevangenen volkomen overweldigd door het geschreeuw en de wreedheden. ZebegrepeninhetbeginvaaknietsvandeinhetPoolsofJiddischgeschreeuwdecommando’svandeKapo’s.171 Zemoestenurenlangopappèl staan,het etenwas slecht en zewerdenovergeleverdaandewillekeurenonbeperktemachtvandeSS-BlockführerenBlockältesten.De quarantaine had een destructieve uitwerking op de psyche van de gevangenen. Dequarantainebarakken waren vaak overvol. De quarantaine diende ook om zwakken ensterken van elkaar te scheiden. Niet iedereen overleefde deze periode, en tijdens dequarantainewaren er ook regelmatig selecties voor de gaskamer. De quarantaineperiodeduurde enkele dagen tot soms wel acht weken.172 Daarna volgde de indeling in deverschillendearbeidskommando’senverhuizingnaareenanderebarak.Afhankelijkvanhetsoortwerk-Kommandokondenhierdeomstandighedensomsbeterzijn.

AuschwitzI:OttoFrank,HermanenPetervanPelsenFritzPfefferAllemannenvanhettransportvan3september1944(Schutzhaft,HäftlingeenNormal)diede selectie na aankomst in Auschwitz-Birkenau overleefd hadden, gingen na deregistratieprocedure te voet naar het Stammlager, d.w.z. Auschwitz I.173 Daar kwamen zeterecht inquarantaineblock8,datdoorEddydeWind,eenNederlandsegevangenedie inAuschwitz als artswerkte, in deze periode omschrevenwordt als een smerig uitgewoondquarantaine blok.174 Hier zaten de verschillende categorieën gevangenen bij elkaar.175 Degevangenensliepeninstapelbeddenvandriehoog,vaakmettweeofmeerpersonenineenbed.Het sanitair bevond zich op de begane grond.Het quarantaineblokwas overbevolkt.AlleendeBlockältesteenanderegevangenenmetverantwoordelijkhedenvoordegangvanzakenineenblok(Funktionshäftlinge),haddenhuneigenkleineruimteopdebeganegrondmeteentafel,stoelenbed.Tijdensdequarantainemoestenallenwerken.OverhetalgemeendedendemannentijdensdequarantainegrondwerkenwerktenzeindeStraßenbauofdeKiesgrube:grindopladeninkarren,wegbrengen, straten verharden.176 EddydeWindbeschrijft hoede gevangenen insingelbandenliependiemetijzerdraadwarenbevestigdaankarrendiezenaardeKiesgrube

169E.deWind,p.38;LoudeJong,KoninkrijkVII,tweededeel,p.424,p.436;NRK2050,inv.nr.1274,BarendKonijn;NRK2050,inv.nr.1264,AbrahamHakker;OdetteAbadi,p.41.170TadeuszIwaszkoin:Auschwitz.NaziDeathCamp,p.70;DeJong,hetKoninkrijk,VII-I,p.436.171DeJong,KoninkrijkVIII,tweededeel,p.824-827.172DeJong,VII-1,p.436,826;AuschwitzII,p.25.173NRK2050,verklaringenvanAbrahamHakker(inv.nr.1264),PhilipFelixdeJong(inv.nr.1268),EliazerKater(inv.nr.1271),EliasJacobKleerekoper(inv.nr.1272),BarendKonijn(inv.nr.1274),RichardFelixLevee(inv.nr.1276),AronLeydenvanAmstel(inv.nr.1277).174EddydeWind,p.123:blok8iseenquarantaineblok;Bevestigingdatdequarantaineinblok8is:NRK2050,verklaringenvanPhilipFelixdeJong(inv.nr.1268),EduardvanGelder(inv.nr.1259),RichardFelixLevee(inv.nr.1276),MaxCanes(inv.nr.1248),LudwigWilhelmRudolfMeyer(inv.nr.1281),PhilipSchrijver(inv.nr.1292);EddydeWindwaseenAmsterdamsepsychiaterdienadebevrijdingdoordeRusseninAuschwitzeenverslagvanzijngevangenschapmaakte,hijwerkteinAuschwitzalsarts,enpubliceerdezijnherinneringenalsEindstationAuschwitzin1946.175BijvoorbeeldRichardFelixLevee,(gevangenennummer193350)enLudwigRudolfWilhelmMeyer(195331)zijnSchutzhaftlingeninblok8;MaxCanes(B9145)enEduardvanGelder(B9204)zijnstrafgevalleninblok8.176NRK2050,inv.nr.1284FritzMullerovervnl.Straßenbauengrondwerkindequarantaine.OokvoorE.deWindbetekentwerkindequarantaineeenjaareerderStraßenbau:EddydeWind,p.42.

29

(grindgroeve) net buiten het kamp moesten trekken.177 Daar moesten ze met scheppengrind laden en vervolgens naar het kamp brengen, waar andere gevangenen uit dequarantainealbezigwarendestratenteverharden.Zemoestenhetgrinduitspreidenofdeoudewegbedekking zeven.Hetwas zwaarwerk.De gevangenen liepen vaakblessures enverwondingenopenzewerdenregelmatigmishandeld.De quarantaineperiode van demannen uit het transport van 3 september eindigde beginoktober 1944met twee selecties: één onder de gevangenen die ‘Blockschonung’ hadden(toestemming om niet te werken en in de barak te blijven) en één onder hen die in deziekenbarakverbleven.178FritzSimon,medegevangenevanhettransportvan3september:WährendmeinerZeithaben2Selektionenstattgefunden(…).BeidererstenSelektionwurdenalle Menschen heraus gesucht, die Blockschonung hatten, d.h. die wegen irgend einesLeidensvonderArbeitfüreinigeTagedispensiertwaren.(...)DiesesoselektiertenkamenineinenbesonderenBlockundwurdennach2Tagenoffenbar zurVergassungnachBirkenauverladen.Die2TagewarenschreckllichfürdieseMenschen,dasiegenaumussten(sic),wasihnen bevorstand. Auch hierbei wurden die Mischehen schliesslich wieder herausgesucht,nachdem sie zunächst die Todesangst durchgemacht hatten. Die zweite Selektion fand inähnlicherArtstatt,nurwurdehierbeiinersterLinie,dasKrankenhausleergemacht.179

De selectie onder de zieken in de ziekenbarak in blok 9 is beschreven door de Eddy deWind.180Hijbeschreef in1946hoeHermanFrijda,ookmethettransportvan3september1944aangekomen,slachtofferwerdvaneenvandezeselecties:DeoudemanwasmethetlaatsteHollandsetransportgearriveerd.(…)InAuschwitzkwamhijterechtinhetcommando“Straßenbau”.Hetslepenmetkarren,heeldedag,hadhijmaarenkelewekenvolgehoudenen zokwamhij in ’t ziekenhuis.181Vanallepersonendieeenprognosehaddenvan langerdan twee weken verblijf in de ziekenbarak, moest De Wind het nummer noteren. Devolgendedagkwamenvrachtauto’sdiedegeselecteerdenvanwiedeLagerartzt(kamparts)denummershadgenoteerd,naardegaskamerbrachten.HetNederlandseRodeKruis(NRK)heeft gereconstrueerd dat Herman Frijda vergast werd op 3 oktober 1944.182 Er zijn ookenkele overlevenden van het transport van 3 september die Frijda noemen en de twee

177EddydeWind,p.42.178NRKdossier103586,HermannvanPels,briefaanJansma,20december1951;NRKdeelV,p.21;NRK2050,verklaringenMaxFrankfort(inv.nr.1257),PhilipFelixdeJong(inv.nr.1268),FritzBernardSimon(inv.nr.1293),JacobWest(inv.nr.1302),AndriesMaxCats(inv.nr.1249).179Inmijntijdzijnertweeselectiesgeweest(…)BijdeeersteselectiewerdenallemenseneruitgezochtdieBlockschonunghadden,datwilzeggendievanwegeeenkwetsuurenigedagenvrijgesteldwarenvanhetwerk.(…)dezegeselecteerdenkwamenineenapartblokenwerdennatweedagenklaarblijkelijkvoorvergassingnaarBirkenaugebracht.Deze2dagenwarenverschrikkelijkvoordezemensen,omdatzeprecieswistenwathentewachtenstond.Ookhierbijwerdendegemengdgehuwdenerophetlaatstemomentweeruitgezochtnadatzeeerstdedoodsangsthaddenmeegemaakt.Detweedeselectievondopdezelfdemanierplaats,alleenwerdhierbijindeeersteplaatshetziekenhuisleeggemaakt:NRK2050,inv.nr.1293,FritzSimon.180E.deWind,pp.124-126.181E.dewind,pp.125-127.182NRK,HermannFrijda,JoodseRaadCartotheek.

30

selecties voor de gaskamer begin oktober 1944.183 Het was de periode van de laatstegrootscheepsevergassingeninAuschwitz.184Na de quarantaineperiode werden de gevangenen begin oktober 1944 in verschillendearbeidscommando’s tewerkgesteld. Door overlevenden uit blok 8 in Auschwitz I wordenoverwegend genoemd: Straßenbau, grond- en spitwerk in het Kommando Petersen(kanalisatie) en de Huta (betonwerk), het Schlachthofkommando (abattoir) en hetKartoffelschälkommando (aardappelschillen).185 Petersen en Huta waren particulierebedrijven die in Auschwitz met dwangarbeiders werkten in zogenoemde‘buitencommando’s’. Auschwitz en andere kampen herbergden voor de nazi’s een enormpotentieelaan(dwang)arbeiddattengoedemoestkomenaandeDuitseeconomie.Op26oktoberen29november1944werdenhonderdvijftigtottweehonderdmannenvanhet transport van 3 september 1944 geselecteerd voor transporten naar hetconcentratiekampStutthoff.186Dezegevangenengingen tevoetnaarBirkenauenvandaarmet de trein naar Stutthof.187 De andere gevangenen van het transport van 3 september1944blevenachterinAuschwitzI.

HermannvanPelsHet gevangenennummer dat Hermann van Pels bij de registratie in zijn linker onderarmkreeg,ligttussenB9276enB9294.188InzijnverklaringzegtFritzSimon(ziehierboven)dathijonderandereHermannvanPelsuitAmsterdam,Z.Amstellaan34nade tweeselectiesaanheteindvandequarantainenietmeerheeftgezien.189HoewelHermannvanPelsnietinhetKrankenhaus lag,maarBlockschonung had,werpthet verhaal vanHermanFrijda tochlichtopzijnlot.OttoFrankheeftherhaaldelijkverklaarddatHermannvanPelswerdvergastnadathij op ‘5oktober1944’werdgeselecteerd terwijl hijBlockschonung ofStubendiensthad.190Hermann vanPels had zichbij het zwarewerk indeStraßenbau verwondaan zijnhand en op eigen verzoek enkele dagen dispensatie van het werk gekregen. Een selectiewerd hem vervolgens fataal. Danuta Czech noemt in haar Kalendarium van degebeurtenisseninAuschwitz2oktober1944alsdatumvaneenselectievanhonderd-en-een

183NRK2050,verklaringenvanLeoMauritsMuller(inv.nr.1284),PhilipFelixdeJong(inv.nr.1268),AndriesMaxCats(inv.nr.1249).184HetNederlandscheRoodeKruis,Auschwitz,DeelV:DeDeportatietransportenin1944.UitgavevanhethoofdbestuurvandevereniginghetNederlandseRoodeKruis,’sGravenhage,maart1953,p.6:inseptemberenoktober1944zijnernogvergassingenopgroteschaal,beginnovember1944wordendevergassingeninAuschwitz-Birkenaugestaakt.185NRK2050:Aanleggenvanwegenengrondwerk,wegenenhoutbewerking(GeorgHirsch,inv.nr.1265);PetersenendeHuta(PhilipFelixdeJong,inv.nr.1268),kanalisatie,Schlachthofkomando(BarendKonijn,inv.nr.1274),grondenspitwerkinhetKommandoPetersonenenKartoffelkommando(MaxCanes,inv.nr.1248);KommandoPetersen(grondwerk)enHuta,kanaliseringvoorriolering(JacobvanWest,inv.nr.1302);stratenaanleggenengrondwerk(kanalisatie)engrondwerkvoordeStrassenbauenHUTA(FritzBernardSimon,inv.nr.1293).186Gewonegevangenenenookongeveer34Schutzhäftlingen:NRKdeelV,p.21;Vanhettransportvan26oktoberiseengedeeltelijketransportlijstovergeleverd:privécollectieJuanGoudsmit(kopiebijAFS).187NRK2050,inv.nr.1257,MaxFrankfort.188Zie12.BijlageGevangenennummersinAuschwitz(-Birkenau),Bergen-Belsen,Raguhn,MauthausenenNeuengamme.189NRK2050,inv.nr.1293,FritzSimon:vonmeinemTransporthabeichnachderselektionenfolgendeLeutenichtwiedergesehen:(…)HERMANvanPELSausAmsterdamZ.Amstellaan34.FritzSimonstaatinhetnotitieboekjevanOttoFrankenwordtdaarinookgenoemdinrelatietotFritzPfeffer.190AFS,AFC,OFAinv.nr.211,HowtheendcametoAnneFrankbyWilliamBanksverschenenTheBungeiShanju-sha,zonderdatum(inditinterviewstaanveelonjuistheden);AFS,brief,FritziFrankaanVincentFrank-Steiner,14december1990;Schnabel,transcriptaantekeningenSpureinesKindes,p.149;WeltamSontag,interview,4februari1979.

31

mannen uit de quarantaine.191 Op het Joods Digitaal Monument is te zien dat meergevangenenvanhettransportvan3september1944op3oktober1944zijnoverleden.192Bij de naoorlogse naspeuringennaarHermann van Pels, verondersteldemen eerst dat hijmeteen na aankomst in Auschwitz was vergast.193 Later bepaalde het Nederlandse RodeKruisvolgensde‘methodevancollectievereconstructie’zijnoverlijdensdatumop15maart1945:hijmaaktedeeluitvandegroepgevangenendietot1oktober1944inquarantaineinAuschwitz verbleef en van wie werd aangenomen dat zij het concentratiekamp Stutthoffbereikt zouden kunnen hebben. Hij zou dan zijn overleden tussen 1 oktober 1944 en 15maart1945,dedatumwaaropStutthofwerdbevrijd.194Meerderepersonen,vermistenvandetransportlijstvan3september1944,hebbenopdezewijzealsoverlijdensdatum15maart1945gekregen.HermannvanPelsstaatechternietopdetransportlijstnaarStutthofvan26oktober1944.195Het isdaaromzeeraannemelijkdatHermannvanPelsop3oktober1944vergastwerd.

FritzPfefferOver Fritz Pfeffer in Auschwitz is niets teruggevonden in de getuigenverslagen. Hij is indezelfdegroepgeregistreerdalsHermannenPetervanPels,enhetgevangenennummervanFritzPfefferinAuschwitzmoetookgelegenhebbentussenB9276enB9294.196DequarantaineperiodevandegevangenendienetalsFritzPfefferop3september1944inAuschwitz waren aangekomen, duurde tot circa 1 oktober 1944. Pas toen waren er inAuschwitz weer selecties, vergassingen en volgden transporten naar onder andereStutthof.197FritzPfefferstaatechternietopdetransportlijstvanAuschwitznaarStutthof.198VerschillendegetuigennoemeneentransportvanartsenentandartsendatvanuitAuschwitzvertrok in oktober of november 1944.199Otto Frank vertelde aan Ernst Schnabel dat FritzPfefferopeenmorgenmetonderanderetandartsenmoestaantreden.CharlotteKaletta,deverloofdevanFritzPfeffer,schreefinaugustus1945aanhetNederlandseRodeKruis,belastmetdenaoorlogseopsporing van vermisten, dat Fritz Pfeffer op1oktober 1944met eenartsentransport vanuit Auschwitz naar Neuengamme was vertrokken.200 Otto Frank enCharlotteKalettahaddennadeoorlogveelcontactmetelkaar.Het isnietonwaarschijnlijkdatCharlotteKalettadezeinformatievanOttoFrankhad,dieimmerssamenmetPfefferinAuschwitzinBlok8indequarantaineterechtwasgekomen.

191DanutaCzech,KalendariumderEreignisseimKonzentrationslagerAuschwitz-Birkenau1939-1945,ReinbekbeiHamburg:Rowohlt,1989,p.892.192BijvoorbeeldLouisSalomondeGoede,genoemddoorJacobvanWest:NRK2050,inv.nr.1302,JakobvanWest.193NRK,NRK-dossier103586vanHermannvanPels,Bescheinigung(verklaring),februari1961.194NRK,NRK-dossier103586vanHermannvanPels,briefaanJansma20december1951.195TransportlijstStutthofvan26oktober,dezelijstwerdpasin2005‘ontdekt’doorJuanGoudsmitopzoeknaarzijninStutthofomgekomenvaderJohanGoudsmit.196Zie12.Bijlagegevangenennummers.197NRKV,p.21:TransportennaarStutthofop26oktober1944en29november1944.PfefferstaatnietopdetransportlijstnaarStutthofvan26oktober.Hettransportvan29november1944valtafomdatPfeffergelijkoptransportgingmetWillemSwaapdieop21november1944inNeuengammeoverleed:NRK,NRK-dossier42095vanWillemSwaap.198TransportlijstvanAuschwitznaarStutthof,privécollectieJuanGoudsmit.199CharlotteKalettakaartaanNRK,1augustus1945;OttoFrankaanSchnabel,transcript,p.149;verklaringJakobdeVries,mevr.Swaapin:NRKdossier42095vanWillemSwaap.200NRK(geenregistratiecodebekend)kaartvanKalettaaanNRK8augustus1945:laatsteberichtoverPfefferdateertvan1oktober,toenhijmeteenartsentransportmeeging.

32

Auschwitz-overlevende Barend Konijn vermeldde in zijn verklaring voor het NRK eentransport in november 1944 vanenige tandartsen en tandheelkundigen naar elders.201Hijnoemde hierbij tandarts Willem Swaap, die in november 1944 in de ziekenbarak inAuschwitzlagtoenhijdesalnietteminvoordittransportwerdgeselecteerd.Beroepsgerichtetransporten kwamen vaker voor. Zo was er op 24 januari 1944 een transport vanuitAuschwitznaarSachsenhausenmethoofdzakelijktypografenentekenaarsmetdebedoelinghendaartegebruikenbijdevervaardigingvanvalsebankbiljetten.202Eenandervoorbeeldiseentransportop15mei1944vanuitAuschwitznaareenbuitencommandovanGroß-Rosendatuitsluitenduitartsen,verplegersenverpleegstersbestond.203PetervanPelsOver Peter van Pels is niets teruggevonden in de getuigenverslagen. Zijngevangenennummer inAuschwitz ligt tussenB9276enB9294.204Metdeanderemannenuithettransportvan3septemberverbleefhij inquarantaineblok8.AanSchnabelverteldeOtto Frank hoe Peter zag dat zijn vader in een groep mannen naar de gaskamerafgemarcheerdwerd.205 Ineen interviewuit1979 indeDuitsekrantDieWeltamSonntagstaatdatPeterenOttoFranksamenHermannindegroepgeselecteerdemannenzagen.206Op enig moment na de periode van quarantaine zat Peter van Pels in blok 2 bij MaxStoppelman,eenkennisvanOttoFrankuitAmsterdam.Hijwastoennietmeeringezelschapvan Otto Frank.207 Max Stoppelman ging al op 17 januari 1945 mee met een van deevacuatietransporten.HijheeftPetertoennietmeergezien.Op de transportlijst van 3 september staat Peter geregistreerd als metaalbewerker.Gevangenen veronderstelden dat ze op transport naar eenwerkkamp gingen en dachtenzichdooreenvakofambachtdaarvoorgespecialiseerdwerktekunnenkwalificeren.HetisgoeddenkbaardatPeterzichdaaromalsmetaalbewerkerheeftlatenregistreren.OttoFrankvermeldtdatPeter inAuschwitzbijdepostwerkte,waardoorhijeenbepaaldebewegingsvrijheid in het kamp had. Hij kon extra voedsel ‘organiseren’ en was ook OttoFrank hiermee tot grote steun. In de periode dat Otto Frank in het ziekenblok lag (vanafnovember1944),kwamPeterpraktischiederedaglangs.Halverwegejanuari1945beschiktePeter over een redelijke conditie, en was hij ‘goed doorvoed’. Hij was positief over zijnkansen en wilde met de groep mensen met wie hij werkte meegaan met hetevacuatietransport. Hij liet zich door Otto Frank niet overhalen zich in de ziekenbarak teverstoppenvoordeophandenzijndeevacuatietransporten.208201NRK2050,inv.nr.2179,BarendKonijn.202HetNederlandscheRoodeKruis,Auschwirz,DeelVI:DeafvoertransportenuitAuschwitzenomgevingnaarhetnoordenenhetwestenendegroteevacuatie-transporten.UitgavevanhethoofdbestuurvandevereniginghetNederlandseRoodeKruis,’sGravenhage,maart1952,p.13.203Ibidem,transportnaarAK(AußenKommando)Wüstegiersdorf(CommandoGR);op15/5/44gingJansjeBolle-Hamburgermeteengroepjevan16verpleegstersofwatdaarvoordoorgingvanAuschwitznaarGroßRosen:NRK2050,inv.nr.1091.204Zie12.Bijlagegevangenennummers.205Schnabel,transcript,p.151.206WeltamSontag,interviewmetOttoFrank,4februari1979.207AFS,AFC,Getuigenarchief,Stoppelman.208AFS,AFC,OFAinv.nr.211,interviewArthurUngermetOttoenFritziFrank,p.95;Schnabel,transcript,p.150.

33

HetverhaalvangevangeneMaxGarciaRodrigues,eenJoodsejongenuitAmsterdamdieinAuschwitzterechtwasgekomen,vertoontovereenkomstenmetPetervanPelsinAuschwitz.NaeenperiodeinhetziekenhuiswerdGarciatewerkgesteldbijhetPakketstelleKommando(de Post). Daarmoest hij de inhoud van postpakketjes sorteren, en er werd veel van deinhoudachterovergedrukt.209DehoogstenindehiërarchievanhetPakketstelleKommandowarenzogenaamdeProminenten:gevangenenmeteengoedepositieenmachtdievanalleskonden regelen. Het regime in het Pakketstelle Kommando was losser, de gevangenenhoefdennietopappèltestaanenhaddenmeerbewegingsvrijheidinhetkamp.MaxGarciaraakteerweergezond,sterkendoorvoed.AandevooravondvandeevacuatietransportenzorgdenMax en zijn kompanen voorwarme kleding en verzamelden voorraden op plattekarrenommeetenemen.OttoFrankHetgevangenennummervanOttoFrank,getatoeëerdinzijnlinkeronderarm,wasB9174.210NaderegistratiekwamOttoFrankmetdeanderemannenvanhettransportterechtineenquarantaineblock van Auschwitz I.211 Hij verbleef met onder andere Philip Felix de Jong,JohanGoudsmit, Hans Bruck,Nico Pimentel enHans Citroen in Stube (kamer) 8a van hetquarantaineblok 8.212 Dit was op de eerste verdieping van een van de voormaligekazernegebouwenvanAuschwitzI.213OttoFrankwasinAuschwitzsamenmetFritzPfeffer,Hermann en Peter van Pels.214 Sal de Liema zat ook bij hem in het blok.215 In hetnotitieboekjedatOttoFrankdirectnazijnbevrijding inAuschwitzbijhield,noteerdehijdenamen vanmedegevangenen uit het transport van 3 september 1944 van wiemenmagaannemendatzijbijheminblok8zaten.216Tijdens de quarantainewerkteOtto Frank naar allewaarschijnlijk eerst in hetKommandoKiesgrube,endeedhetzwarewerkhierbovenbeschrevendoorEddydeWind,datHermannvanPelsenHermannFrijdanoodlottigwerd.217Ineennaoorlogseverklaringdiehijaflegdein verband met een uitkeringsaanvraag van Joseph Spronz (wegens blijvend lichamelijkletsel,opgelopentijdensdiensgevangenschapinAuschwitz)verklaartOttoFrankdathijuiteigen ervaring het zware werk in de Kiesgrube en de daarmee gepaard gaandemishandelingen kende. DeHongaar Joseph Spronz leerdeOtto kennen tijdens hun beiderverblijfineenziekenblokvanAuschwitz.218

209Auschwitz,Auschwitz…Icannotforgetyou.AslongasIremainalive.ThestoryofMaxRodriguesGarciaastoldtoPriscillaAldenThwaitsGarcia,SanJose/California:SocialthinkingPublishing,1979,pp.109-123.210NRK,persoonsdossier118834,OttoFrank.211Zienoot174;vanGelder,deJong,Konijn,Levee,MeyerenSimonstaanookvermeldinhetnotitieboekjevanOttoFrank.212HCKW,HansGoudsmit,VijfclandestienebrievenuitWesterborkvanHansGoudsmitaanzijnvrouwGerry,inleiding.HansCitroenaanJuanGoudsmit,ziemailJuanGoudsmitaanErikaPrins,16december2015;privécollectieJuanGoudsmit,kaartbureauex-politiekegevangenenstichting1940-45aanmevrouwGoudsmit-terHeegde,verklaringP.F.deJong,10september.213SaldeLiemavertelthoehijopdeeersteetagemetOFdoorhetraamnaarbuitenkijkt:transcriptruwemateriaalvanAnneFrankRememberedvanJonBlair,1995;Auschwitz,NaziDeathCamp,p.73.214AFS,AFC,verklaringOttoFrankovervrijehuwelijkvanPfeffer,4september1951.215SaldeLiemabijBlair.216AFS,AFC,OFAinv.nr.40:Notitieboekje1945.217DebenamingenKieskommando,Kiesgrube,Straßenbau,spitwerketc.wordenvaakdoorelkaargebruikt.218AFS,AFC,OFA:OttoFrankleertdeHongaarseJoodSpronzkennentijdenshunbeiderverblijfinhethospitaal.Ookdetermenhospitaal,ziekenbarak,ziekenblok,Krankenbau,Revieretc.wordenvaakdoorelkaargebruikt.

34

Na de quarantaineperiode kwam Otto Frank terecht in de Straßenbau.219 Dit betekendeverandering van blok en het zou heel goed kunnen dat hij toen, net als de anderegevangenen van blok 8 die na de quarantaine in de Straßenbau tewerkgesteld werden,terecht kwam in blok 2.220 Dagelijks marcheerden de gevangenen onder begeleiding vanSS’ersnaarhunwerkbuitenhetkampindeopenlucht.’sMorgensennaterugkeervanhetwerkmoestenzeopappèlstaanenwerdenzegeteld.Toendoordevorsthetwerk indeStraßenbauwerdgestaakt,kreegOttoFranknaareigenzeggen beter werk, in het Kartoffelschälkommando (aardappels schillen).221 Hij verhuisdenaarbarak5.Hetwerk indeKartoffelschälerei isbeschrevendoor JosephSpronzdiedaarook enig tijd werkte: de aardappelen werden aangevoerd in grote kisten, gewassen, enalleengroteaardappelenwerdengeschild.Derestgingmetschilenal indemaalmachinetegelijkmet koolrapen, rodebietenenvoederrapen.Hetwasdebasis voorde ‘soep’, hetstandaard gevangenenmaal in Auschwitz en andere kampen. De ingrediënten hadden dekwaliteit van veevoeder. De schillers konden wel stiekem iets extra’s ervan eten en zovitaminegebrekbestrijden.BovendienwashetwerkindeKartoffelschälereibinnenenwerdhet zittenduitgevoerd.222BijditwerkwaseenPrämienschein (beloningofwaardebon) terwaarde van een mark te verdienen die in de Kantine ingewisseld kon worden voor eenRaucherkarte.IndecollectievandeAnneFrankStichtingbevindtzicheenRaucherkartevoordeHäftlingskantineI.vanAuschwitzvangevangeneB9174(OttoFrank)inBlock5a.223Blok5awasdeeersteverdiepingvanblok5.Dit ishetenigebekendeorigineledocumentoverOtto Frank uit de tijd dat hij gevangenewas in Auschwitz.Mahorka-sigaretten, Russischesigaretten van heel slechte kwaliteit, waren een belangrijk betaal- of ruilmiddel inAuschwitz.224ExtrabeloningenvoorHäftlingekwamenvakervoor,hoewelmeestalnietvoorJoodse gevangenen. Maar er was een wijd verbreid ondergronds handelsverkeer inAuschwitz, aangevoerd door Kapos en andere Funktionshäftlinge (gevangenen met eenbepaaldefunctieinhetkamp).TijdenszijnwerkbijhetKartoffelschälenwerdOttoFrankopeenkeergeslagen.Datbrakzijnweerstand.Devolgendedag,eenzondag,wildehijnietmeeropstaan.225VriendensprakenhemmoedinenhaaldenereenNederlandseartsbij,dieeenvandeZugärtze(treinarts)vanhet transportvan3september1944wasgeweest.OpvoorspraakvandezedokterSamuelKropveld en de Tsjechische arts Fischer werd hij de volgende dag in het hospitaalopgenomen.Uitdeverklaringop4maart1948vandeNederlandseartsKropveld:(…)zohebikdaardevadervanAnneFranck(sic)lerenkennen,dieontzettendvervuildenonderdeluizenopeenzolder lag. “Dokter help me toch” was het en ik ben naar de Joodse Tsjechische collega,219TranscriptSchnabel,p.150.220BijvoorbeeldMaxCanes(NRK2050,inv.nr.1248)dieinbarak2terechtkwamvoorgraaf-enspitwerkvanKommandoPeterson,toennaarbarak5gingvoorKartoffelschalenendaarnaweerterugnaarblok2voorStraßenbauomgraafenspitwerktedoeninhetKommandoPeterson.221TranscriptSchnabel,p.150.222Spronz,p.16.223AFS,AFC,Raucherkarte.224NicolasRoth,Avoir16ansàAuschwitz.Memoiresd’unJuifhongrais,CollectionTémoignagesdelaShoah,Paris:LeManuscrit,2011,p.297,p.332,p.343.225Schnabel,transcript,p.150;RosadeWinterin:Lassmichseinsoseinwieichbin,danbinichzufrieden(1979).

35

Fischer,gegaanomhemadviestevragen.FischerwaseenneuroloogenhijwildeFranckwelterpsychischeobservatieopnemen.DieFranckisopgenomenenineenhoekjegestopt,waarhijnoglagtoendeRussenhembevrijdden.Hijverwijtmenunog,datikhemhetlevenhebgered.226DedateringvanOttoFranksziekenhuisopnameisonzeker.AanErnstSchnabelverteldeOttoFrankin1957dathijvanaf19november1944inhetziekenhuisvanAuschwitzverbleef.227Inde verklaring uit 1962 voor Joseph Spronz zegt Otto dat hij begin november 1944 in hetziekenhuis werd opgenomen.228 Spronz zat al sinds 19 oktober 1944 in ziekenblok 19.229Ondanks de slechte omstandigheden – er waren geen medicamenten en nauwelijksmedischeverzorging–washetvoorOttoFrankindezeperiodenietmeerzogevaarlijkominhet ziekenhuis opgenomen teworden: sindsbeginnovember 1944warener inAuschwitzimmers geen vergassingen en daaraan verbonden selecties meer. Hij zat binnen, buitenvroorhet20gradenenhijhoefdeniet tewerken.Ottodeedallesom inhetziekenhuis teblijven.230OverOtto’sverblijfinhetziekenblokisnietveelbekend,behalvedathijlateraanJoseph Spronz memoreerde hoeveel ze daar samen hadden doorstaan.231 Peter van Pelsbezochthemdaarpraktisch iederedag.232AanzijnnichtMillyStanfieldschreefOttoFrankvlaknazijnbevrijdinghoehijzichherinnerdedattweemedegevangenen,diehetallebeinietzoudenoverleven,metKerstmisvioolencellospeeldeninhetziekenhuisvanAuschwitz.233Sal de Liema, geïnterviewd over zijn verblijf in Auschwitz en zijn relatie met Otto Frank,vertelt dat de gevangenen het moreel hoog probeerden te houden door over klassiekemuziek te praten, demelodie te zingen en over schilders als Rembrandt en Van Gogh tepraten.234BijdeontruimingvanAuschwitzinjanuari1945bleefhetziekenblokwaarinOttoFrankzatongemoeid.235Ottoheeftherhaaldelijkverklaarddathijdaardoorheeftoverleefdendathijgeluk heeft gehad.236 Medegevangenen hebben verklaringen van dezelfde strekkinggegeven:doorhunverblijfinhetziekenhuiswarenzeaandedodenmarsenontsnaptenwashunlevengered.237InzijnnotitieboekjenoteerdeOttoFrank16.I.45“SS”gehtfort.Tiendagenlater,toenOttoFrankmeteenpaaranderegevangenenbezigwaseendichtgevrorenvijveropentehakkenom aan water te komen, was er plotseling een groep SS’ers die alle gevangenen lietaantredenmetdebedoelinghenteexecuteren.238Ophetallerlaatstemomentginghetnietdoor omdat het Rode Leger eraan kwam en de Duitse afmars dreigde te blokkeren. Otto226NIOD,250d,inv.nr.646,S.M.Kropveld.227Schnabeltranscript,p.150.228AFS,AFC,OFA,inv.nr.85,verklaringOttoFrankinzakeEntschädigungSpronz,29juli1962.229Spronz,p.18.(Spronzwassinds15juni1944inAuschwitz)230Unger,p.95.231AFS,AFC,OFA,inv.nr.85,kaartOttoFrankaanJosephSpronz,26juni1945.232Unger,p.95(zonderverdereuitleg).233Stanfield,27juli1945;inOtto’snotitieboekjestaandriemusicigenoteerd:vanBeem,SchraabenBleekrode.234DeLiemabijBlair,transcript,DeLiema/Sal.Aus,p.3.235Spronz,p.19:op19oktoberinhospitaalinblok19;opeenlijstopgemaaktdoorhetSovjetlegernadebevrijdingwaardenaamvanOttoFrankopstaatlijktbaraknummer21testaan.236AFF,Bazel,briefOttoFrankaanAliceFrank-Stern,18februari1945.237NRK2050,verklaringen,GeorgHirsch,AbrahamHakker,PhilipFelixdeJong,BarendKonijn,RichardFelixLevee,SallyBernarddeLiema,FritzBernhardSimon.238Unger,pp.22-23;Schnabel,transcript,p.151.

36

Frank heeft deze gebeurtenis aangetekend in zijn notitieboekje als: 26.I Apell.239 Aan zijnmoederschreefhijoverdezegebeurtenisesgeschaheinWunder.240Ookinlatereinterviewsbeschouwde hij dit als een van de wonderen in zijn leven.241 Deze gebeurtenis wordtbevestigddoor JustusPhilips, Joseph Spronzenenkele anderen.242De volgendedagwerdAuschwitz door het Rode Leger bevrijd. 27.I. Ruski, schreef Otto Frank in zijnnotitieboekje.243OttoFrankwastoentwintigwekenenvierdagengevangeneinAuschwitzgeweest.Op2februariverhuisdeOttoFranknaardeziekenboeginblok18.244HijstaatvermeldopdelijstvandePoolseRodeKruis-arts JòzefBellertdiezichoverdegevangenenontfermde.245Hetlangetrajectvanderepatriëringkondaarnabeginnen.InzijnnotitieboekjeheeftOttoFrankeengrootaantalnamenvanmedegevangenenuithettransport van 3 september genoteerd. Met sommigen van hen is hij gerepatrieerd naarNederland enmet enkelen van hen heeft hij nadien altijd contact gehouden.246Maar hijnoteerdeooknamen vanmensen vanwie hij op datmoment het lot niet kende.247 ZoalsGoudsmit, Horloges, Rotterdam en Gerhard Salinger, uitgever. Beiden vertrokken op 26oktober 1944 naar Stutthof en stierven daar.248 In totaal noteerde hij zo’n vijftig namen.HieruitblijktdatOttoFranknazijnbevrijdingaldenoodzaakvoeldegetuigenisafteleggen.

Auschwitz-Birkenau:Edith,MargotenAnneFrankenAugustevanPels-RöttgenOok de vrouwen van het transport van 3 september 1944 bleven na de registratie inAuschwitz-Birkenau eerst in quarantaine. Het is lastig precies vast te stellen waar dezevrouwenopwelkmoment inBirkenauverbleven.Bovendienwarenerde laatstemaandenvan1944constantverhuizingengaandebinnenhetkamp.249AnitaMayernoemtminstenszes verhuizingen binnen het kamp voordat zij op 26 oktober 1944 op transport werdgestuurdnaarLibau.250DemeestebarakkeninAuschwitz-Birkenauwarenhoutenpaardenstallen,elkonderverdeeldinachttienboxenenoorspronkelijkgemaaktvoorhetstallenvantweeënvijftigpaarden. Indeze barakken stonden stapelbedden van driehoog, bedoeld voor circa vierhonderdgevangenenperbarak,allemaaltweeaantweeineenbed.Uit de beschrijvingen dat nergens in de barak ruimtewas om te zitten en datmeerdere,somswel tien of twaalf, vrouwen om en om in één kooi of bedmoesten slapen, is af teleidendatdequarantainebegon ineenvande stenenbarakkenvanhetvrouwenkamp in

239Notitieboekje1945vanOttoFrank.240AFF,Bazel,briefOttoFrankaanAliceFrank-Stern,8juni1945.241Unger,pp.196-197.242NIOD205d,inv.nr.755,JustusPhilips;NRK2015,inv.nr.1302,JacobvanWest;JosephSpronz.p.23.243Notitieboekje1945vanOttoFrank.244Ibidem.245NRK2050,inv.nr.1455,LijstvanNederlandersaanwezigophetogenblikvandebevrijdingdoorhetRoodelegerOświęcim,Birkenau(Brzezinki),enMonowice(Dwry-Bunawerke),samengestelddoorDr.BellertvoorhetPoolscheRoodeKruis,inFebruari1945.246BijvoorbeeldJosephSpronz,SaldeLiema:AFS,AFC,OFA,inv.nr.85.247BijvoorbeeldvanJohanGoudsmit,SimonMeyerdieinStutthofstiervenenNicoPimenteldieinGroßRosenstierf:databaseJuanGoudsmit.248TransportlijstStutthof,privécollectieJuanGoudsmit.249AndrzejStrzelekiinAuschwitz,NaziDeathCamp,p.270-1.250AnitaMayer,pp.47-52.

37

sectieBIvanBirkenau.251Dezestenenbarakken–gebouwddoorRussischekrijgsgevangenenin1941–haddengeenfundering.Deaardengrond,somseendunlaagjecementofstenen,vormdedevloer.252Deruimte(zesendertigbijelfmeter)wasdoorstenenmurenverdeeldincirca zestig nissen van twee bij twee meter met drie plankieren boven elkaar om op teslapen:bedoeldvoorviervrouwenper‘bed’. Indepraktijkwarenhetersomsweltientottwaalf.Opdeplankenlagalleenwatstroeneenpaardendeken.De Nederlandse vrouwen van hetNormal- enHäftlinge transport van 3 september 1944kwamen in quarantainebarak 29 terecht. Uit de getuigenissen blijkt dat de groepgrotendeelsbijelkaarbleef.253RonnieGoldstein-vanCleefnoemthet–toenzijnazeswekenontslagenwerduitdeziekenbarakenhetKrätzeblock–deHollandsebarak.DevrouwenvanhetSchutzhafttransport,onderwieRachelvanAmerongenendezusjesBrilleslijper,kwamenin Auschwitz-Birkenau in een andere barak terecht.254 Rosa deWinter beschrijft dat er alongeveervijfhonderdFranse,HongaarseenPoolsevrouwenindebarakzatentoendecircatweehonderdNederlandsevrouwenuithettransportvan3september1944aankwamen.255Hierbegonvoordevrouwendequarantaineperiode,waarvanhetNederlandseRodeKruisheeft vastgesteld dat deze ongeveer acht weken duurde, totdat eind oktober 1944 deselecties voor Libau, Kratzau en Bergen-Belsen begonnen.256 Sommige getuigen verklarendatzedeeerstedagenvandequarantaineperiodenietsteetenoftedrinkenkregen.Zoalsook bij de mannen was dit bedoeld om de gevangenen meteen aan het kampregime teonderwerpen.257 Net als de mannen moesten de vrouwen in Birkenau tijdens dequarantaineperiodewerken.Hetwerkwordtbeschrevenalszwaarennutteloos:graszodenstekenenopeenhoopgooien,zandenstenensjouwenzonderdoel,vanAnaarBenweerterug.Somssjouwdenzedestenenindeschootvanhunjurk,ofmoestenzestenenvoorstrafmetuitgestrektearmendragen.258BeterafwarendevrouwendieStubendiensthaddenenoverdagindebarakblevenomschoontemaken,etentehalene.d.Dagelijks stonden de vrouwen eindeloos op appèl om geteld te worden: ’s morgens, ’savonds,somsook’snachts.Hetetenbestonduit‘koffiewater’,waterigesoep,brood,somseenstukjeworstofmargarine.Vantijd tot tijdmoestenzevoorontluizingnaardeSauna,251http://www.auschwitz.nl/paviljoen/nederlanders-in-auschwitz/overlevenden/ronnie-goldstein/verhaal(geraadpleegddecember2015);RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!,p.15:Bredehoutenkribbenvoor8-10personen;NIOD250d,inv.nr.583,I.Salomon:‘houtenplankenmetstro,mevr.Frankendochtersbovenmij’;FriedaMencoFrauenblock29,houtenkooienmetbeetjestro,achtnaastelkaardenegendeaanhetvoeteneind;AuschwitzII,p.46;AnitaMayer(p.136)enRosadeWinter(p.14)noemenallebeiBIIbalshetdeelvanBirkenauwaarzeverblijven.;idemAnitaMayer,p.136:maarditzijnhoutenbarakken;AnitaMayer,p.30:noemthoutenboxenzoalsineenstal;Danuta,p.883noemtBIahetFrauenlagerop20september1944.252AuschwitzII,p.54.253AnitaMayer,RonnieGoldsteinvanCleefe.a.254JannyBrilleslijperenRachel,vanAmerongenontmoettenAnneenMargotpasweerinBergen-Belsen:Lindwer,Delaatstezevenmaanden,p.86,p.128.;SchutzhäftlingeAnnieEhrlich-Mindus,(NRK2050,inv.nr.1253)enRuthFeldman-Kan,(NRK2050,inv.nr.1254)noemenbeidenblok12A;DanutaCzechvermeldtdatSchutzhäftlingeinaparteafdelingenvanBirkenauzitten:Kalendarium,p.891,p.1025.255RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!,p.14.256NRKV,p.21-22;NRK2050,inv.nr.1261,BerthadeGroot-Godfried:quarantaineduurdetoteindoktober1944.257NIOD250d,inv.nr.583,IngeSalomon;RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!,p.15.258RosadeWinter-LevybijSchnabel,SpureinesKindes,p.136;NRK2050,inv.nr.1297,J.Verdoner-Cohen;AuschwitzBulletin,49ejaargangnummer1,januari2005.Herdenkingsnummerlaatstegetuigen.DereddendegedichtenentekeningenvanRonnieGoldstein-vanCleef“kdraageenhoedvoldodelijven”,InterviewCarrievanLakerveldmetRonnieGoldsteinvanCleef,pp.17-22;NIOD250d,inv.nr.583,I.Salomon;NRK2015,inv.nr.1301S.Weisz;NIOD250d,inv.nr.583.

38

waar hun kleren en dekens ontsmet werden en ze daarna willekeurige andere kledingterugkregen.259Tijdens de quarantaineperiode waren er regelmatig selecties voor de gaskamer in hetquarantaineblok.260 Tegelijkertijdwerden ook grote groepen vrouwen voor transport naarwerkkampen in Duitsland geselecteerd.261 De vrouwen uit het transport van 3 september1944warenbestemdvoordwangarbeid.Datisookderedendatzeopzekermomentinhetdeel vanAuschwitz- Birkenau (BIIc) terechtkwamendat alsDurchgangslager fungeerde.262Hier bevonden zich vooral veel Joodse Hongaarse vrouwen die na de Duitse inval inHongarijemet grote aantallen naar Auschwitz waren gevoerd.263 Hier zaten ze in houtenbarakken,ennahetvertrekvandevrouwelijkegevangenennaarKratzau,LibauenBergen-Belsenbeginnovember1944werdditdeelvanBirkenauopgeheven.Edith,MargotenAnneFrankEdith, Anne en Margot Frank kregen bij de registratie nummers in hun linker onderarmgetatoeëerdtussenA25109enA25116.264Metdeanderevrouwenvanhettransportvan3september1944kwamenzeinquarantaineinblok29vanhetvrouwenkampinsectieBI.265I.SalomonverklaardevoorhetNRKdatzedaarmoestenslapenophoutenplankenmetstro,endatbovenhaarmevrouwFrankenhaardochterssliepen.OokanderemedegevangenennoemendeaanwezigheidvanEdith,MargotenAnneFrankindezebarak.266Alvrijsnelnahunaankomstbrakeenroodvonkepidemieuitinhetquarantaineblok.RonnieGoldstein-vanCleefenkortetijdlaterookFriedaMenco-Brommetmoestennaardeziekenbarak(ookwelhetReviergenoemd).NaeenpaarwekenverhuisdenbeidennaarhetKrätzeblock(eenbarakvoorschurftlijders)waarzijMargotenAnneFrankaantroffen.Uitdebeschrijvingblijktdatditineenvandehoutenbarakkenwas:zelagentweeaantweeinstapelbedden.SamenmetdemoedervanFriedaMenco-BrommetengeholpendoorLeniedeJong-vanNaarden,groefEdith ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te kunnengeven.267 Lenie beschrijft het verdriet van Edith omdat haar kinderen ziekwaren, hongerhaddenenzenietskondoen:Enalsjedataanziet,woorden…hebbengeenenkeldoel.(…)Jehoefdehaargeenmoedintespreken,wantdatiserniet.Waserniet.268

259MailEvaSchlossaanErikaPrins,januari2016;NIOD250d,inv.nr.583,I.Salomon.260NRKV,p.22-23;DanutaCzeck,Kalendarium:op3oktobergaan989vrouwennaardegaskamer,p.894;3000vrouwenuitFrauenlagernaargaskamer,p.904;op14oktober477JodinnenuitDurchgangslagernaardegaskamer,p.90;3000uitBIIc,p.907;156vrouwenuitFrauenlager,p.909;zieookNRK2050SientjeSpiikermandeSwarte(inv.nr.1294),mej.deVries(inv.nr.1298).261DanutaCzech,Kalendarium,p.922overtransportennaarwerkkampen;RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!,p.19:dagelijksgaanerduizendenvrouwenvoorwerknaarDuitsland.262DanutaCzech,Kalendarium,p.922;ibidemAuschwitzV,pp.220-221;AuschwitzNaziDeathCamp,p.35;AnitaMayernoemtverhuizingnaaranderekantvandeLagerstraßeop26september:AnitaMayer,p.48.263Wenck,p.338.264Zie12.Bijlagegevangenennummers.265RosadeWinter,RonnieGoldstein-vanCleef,I.Salomon:Anne,EdithenMargotinhetbedbovenhaar,NIOD583;Erzijntweemogelijkhedenvooreenbarakmetnummer29insectieBIvanBirkenau.266BloemeEvers,RonnieGoldstein-vanCleef,LeniedeJong–vanNaardenFriedaMenco-Brommet,AnitaMayer-Roos.267DegetuigenissenhierovervanFriedaMenco,RonnieGoldsteinvanCleefenLeniedeJong-vanNaardenhebbenallendezelfdestrekking,maarwijkenindedetailsvanelkaaraf.268AFS,AFC,Getuigenarchief,Getuigenverhalen,17,LeniedeJongvanNaarden.

39

Ronnieverklaartdathet‘veilig’inhetKrätzeblockwasomdatdaar,kortvoordatzijenFriedaeraankwamen,neteenselectiehadplaatsgevonden.HebbenMargotenAnnedieselectiedaarmeegemaakt?Het lukt niet omhet verblijf vande zusjes Frank inhetKrätzeblock tedateren.Hetwektgeenverbazingdathettijdsbesefvandegetuigenachterafvaaknietjuistis.ToenRonnieenFriedainhetKrätzeblockterechtkwamen,lagenAnneenMargotdaaralmetz’ntweeënineenbed.Kortvoorhetvertrekvandedwangarbeidstersmethettransportnaar Libau en Kratzau op 26 oktober 1944 kwam Ronnie weer terug in de ‘Hollandse’barak.269

SelectievoorBergen-BelsenOp26oktober1944wasereenselectievancircahonderdvrouwen. Later zoublijkendatvijftigvanhennaarLibau(Silezië)gingenenvijftignaarKratzau(Tsjechië)omdwangarbeidin de oorlogsindustrie te verrichten. Het waren ‘gezonde’ vrouwen die in staat geachtwerdentekunnenwerken.270OnderhenwarenBloemeEvers,RonnieGoldstein-vanCleef,Mej.deVries,RosadeLiemaenveleanderen.Ondanksdezwareomstandighedenhebbendemeestenvanhendeoorlogoverleefd.Devrouwelijkeoverlevendenvanhettransportvan3 september1944dienadeoorlogvoorhetNRKverklaringenhebbenafgelegd, zijnbijnaallemaalnaarLibauenKratzaugegaan.OokJudik,dedochtervanRosaWintermoestnaarKratzau.271Rosawerdzelfnietgeselecteerdenzaghaardochterafgevoerdwordenzondertewetenwaarnaartoe.Het is niet duidelijk of Edith, Anne en Margot de selectie van 26 oktober 1944 hebbenmeegemaakt. Uit de getuigenissen is niet duidelijk op te maken of zij niet geselecteerdwerdenomdatzenietgezondwarenofdatzijdezeselectiezijnmisgelopenomdatAnneenMargot nog in het Krätzeblock lagen.272 Bloeme Evers denkt het laatste. Maar FriedaBrommetdenktdatAnneenMargottegelijkmetRonnieontslagenwaren.Vierdagenlater,op30oktober1944nahetavond-appèl,volgdeerweereenselectieonderde overgebleven vrouwen. De selectie vond plaats bij het Saunagebouw. Daar stonden alhonderden vrouwen tewachten die daags daarvoormet een transport uit Theresienstadtwarenaangekomen.Devrouwenmoestenzichuitkleden,stondenurentewachtenvoordatzedoordekampartsbekekenwerden.Hierbijwerdenweliswaarzieke,maarpotentieelvoortewerkstellinggeschiktgeachtevrouwengeselecteerdomtijdelijknaarhet ‘Erholungslager’(herstellingskamp)Bergen-Belsenafgevoerdteworden.273Bij deze selectie was het onderscheid tussen de vrouwen van het Normal- en HäftlingetransportendeSchutzhäftlingeverdwenen:RachelvanAmerongenendezusjesBrilleslijpermoestenbijvoorbeeldookmee.Hetwaseenselectievandwangarbeidsters,eneenaantalvan hen is later ook daadwerkelijk tewerkgesteld in buitenkommando’s van de kampen

269HCKW,interviewsRonnieGoldsteinvenCleef,FriedaMenco.270NRKV,p.21.271RosadeWinternoemtalsdatumvanvertrek27oktober1944:Schnabel,SpureinesKindes,p.138.272BloemeEversbijLindwer,Delaatstezevenmaanden,p.154;Getuigenarchief,Getuigenverhalen14,FriedaMenco-Bromet,interview,12februari2010.273NRKVI,p.15:allecategorieëngevangenenwerdengeselecteerd(Normal-,Haft-enSchutzhaft);ineenErholungslagerzoudenziekegevangenenkunnenherstellenomdaarnaweertekunnenwerken.

40

BuchenwaldenFlossenburg.274RosadeWinterheeftalinaugustus1945inhaarboekjeAande gaskamer ontsnapt! beschreven hoe Anne en Margot voor dit transport werdengeselecteerd en hoe hun moeder Edith alleen achterbleef.275 De meer dan duizendgeselecteerdevrouwenwerdenineenbarakopgesloten,endevolgendedag,hetwastoeninmiddels1november1944,vertrokhet transport.276Degevangenenwistennietwathunbestemmingwas.NannyBlitz,klasgenotevanAnneophetJoodsLyceum,schreefOttoFrankin oktober 1945 dat Anne en Margot op 3 november in Bergen-Belsen warenaangekomen.277ZijwistditvanAnneloreDaniel,eenmeisjemetwiezenadeoorloginhetSanatoriumverbleef,endiemethetzelfdetransportalsAnneenMargotFranknaarBergen-Belsenwasvertrokken.278MetdittransportgingenookRachelvanAmerongen,AugustevanPelsenanderevrouwenuithettransportvan3september1944mee.279De moeder van Frieda Menco-Bromet wist zich aan de selectie voor Bergen-Belsen teonttrekken en bleef in Auschwitz-Birkenau bij haar dochter die in het Krätzeblock wasachtergebleven.280

EdithFrank-HolländerDe vrouwen die niet geselecteerd werden, zoals Rosa deWinter en Edith Frank, werdenopgesloten ineenbarakomdevolgendedagvergastteworden.Opwonderbaarlijkewijzeontkwamen zij de volgende dag aan dit lot. Rosa deWinter heeft in haar boekjeAan degaskamer ontsnapt! in augustus 1945 beschreven hoe zij samenmet Edith en een grotegroepanderevrouwenaandegaskamerontkwamdoordatzijzichbijeentel-appèlvaneenander blok konden voegen.281 Deze gebeurtenis is terug te vinden in de verklaringen vantwee andereNederlandse vrouwen van het transport van 3 september 1944 die ook nietvoor Bergen-Belsen werden geselecteerd en op dezelfde wijze aan het dodenblokontkwamen: Sientje Spiekermande Swarte enDinaWajnsztok.282Deoverige vrouwendienietgeselecteerdwarenvoorBergen-Belsengingennaardegaskamer,onderheneenaantalvan het transport van 3 september 1944.283 Dit zal een van de laatste vergassingen inAuschwitz geweest zijn want begin november stopten deze. Het Frauendurchgangslagerwerdopgeheven.284EdithenRosa,nuallebeizonderkinderen,blevenbijelkaartotdatEdithteziekwerdenindeziekenbarakwerdopgenomen.285DaarkwamRosadeWinterhaarindecemberweertegen

274NRKVI,p.15.275RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!,p.24.276OdetteAbadizatinhetzelfdetransportenbeschrijftdeselectieenhettransport:OdetteAbadi,Terrededétresse.Birkenau-Bergen-Belsen,Paris:L’Harmattan,2012,pp.84-91.277AFS,AFC,Getuigenarchief,NanetteKönig-Blitz.278AnneloreenEllenDanielzijnop28oktobermethunouders(zijwerdenop29en30oktoberinAuschwitzvergast)aangekomenuitTheresienstadt,NRK,JoodseRaadCartotheek.279Zie12.Bijlagegevangenennummers.DezussenBrilleslijpergingenwaarschijnlijkeenoftweedagenlateroptransportnaarBergen-Belsen.280AdvanLiempt,p.63.281RosadeWinter-Levy,Aandegaskamerontsnapt!,p.25.282NRK2015:G.Wajnsztok(inv.nr.1282),SientjeSpiekerman-deZwarte(inv.nr.1294)verklarenallebeidatzenadeselectieeerstnaar‘dodenblok’gingenendatzijdatmet100anderevrouwenverlieteneninSchonungsblockterechtkwamen.283BijvoorbeeldDinaGabaySmeerenMarthaCulp,ziewww.joodsmonument.nl.284DanutaCzech,Kalendarium,p.922.285NietnauwkeurigertedaterenbijRosadeWinter(Aandegaskamerontsnapt!,p.26-27.

41

toenRosazelfindeziekenbarakzat.Edithstierfop6januari1945vanhongerenuitputting.Deze datum komt uit het notitieboekje van Otto Frank, die tijdens de terugreis naarNederlanddoorRosadeWinteropdehoogtegebrachtwerdvanhetoverlijdenvanEdithenhetlotvanzijnbeidedochters.286BetjeJakobsverklaardeop2augustus1945voorhetNRKdaarinmijnnabijheid[hebik]zienstervenmevrouwFrankuitAmsterdamwaarhaarmandeOpektamaatschappijhad.287

AugustevanPelsHet gevangenennummer van Auguste van Pels in Auschwitz ligt tussen A 25195 en A25203.288 Er zijn geen duidelijke getuigenissen over Auguste van Pels in Auschwitzovergeleverd. De vrouwen uit het transport van 3 september 1944 (behalve deSchutzhäftlinge) kwamen in barak 29 terecht en bleven grotendeels bij elkaar tot aan deselecties voor Kratzau, Libau en Bergen-Belsen. Auguste van Pelswordt alleen door AnitaMayer genoemd als aanwezige in deze barak.289 Rosa de Winter verklaarde later dat zijmevrouwVanPelsnietmeerheeftgezien,nochinhetkampnochinblok29,endatzijhaarbij aankomst uit het oog had verloren.290Maar dit zegt op zichzelf niets. Uit het Bergen-BelsennummervanAugustevanPelsvaltop temakendat zijmethetzelfde transportalsAnneenMargotFranknaarBergen-Belsenging.291

OntruimingvanAuschwitz:17-21januari1945Nadegrote transportenvanafhetnajaarvan1944warenerbegin1945nogcirca67.000gevangeneninhetAuschwitz-complexachtergebleven.292HetRussischefrontwasvanafdezomer van 1944 gestaag dichterbij gekomen.293 Sinds 21 december 1944 bestonden eruitgewerkte plannen voor een algehele ontruiming van Auschwitz voor het geval dat hetgebiedveroverddreigdeteworden.294Dezeplannenvoorzageninvoettochteninwestelijkerichtingenvandaarpertreinnaarkampendiep inDuitsland.ToenhetSovjetlegerzodichtgenaderdwasenophetpuntstondKrakauteveroveren,werdbegonnenmetdeontruimingvanAuschwitz.Dealgeheleevacuatiewerdenkeledagenvantevorenaandegevangenenmedegedeeld.295Hetwasweereenselectie,wantalleengevangenendiegeschikt lekenomtewerkeneninstaat geacht werden de dagelijkse marsen van ongeveer twintig kilometer af te leggenmoestenmee.Vanwegedeplotselingeontruiming(hetRussischeoffensiefkwameenweekeerderdanverwacht)heersteereenzekerematevanchaosenverslappingvanhettoezicht

286Notitieboekje1945vanOttoFrank.287NRK2050,inv.nr.1267,BetjeJakobsinv.nr.inv.nr.1267,2augustus1945.288Zie12.Bijlagegevangenennummers.289AnitaMayer,pp.30,36;Maaringeenvandeinterviewsvanvóór2000wordtooknaarAugustevanPelsgevraagd.290Schnabel,SpureinesKindes,p.134.290Zie12.Bijlage12:Gevangenennummers.292HiermeewordthetgeheleAuschwitzcomplexbedoeld,dusookallebuitenkampen;MaxGarcianoemtAuschwitzhalfjanuari1945halfleeg,p.122.293Eengrootoffensiefbegonop22juni1944enop13juli1944bereiktehetSovjetlegerdeVistula/Weichsel.Op12januari1945Vistula/Weichsel-OderoffensiefwaardoorhetDuitselegenmoestzichterugtrekken.294AuschwitzV,p.25.295NIOD250d,inv.nr.827,C.Schimmer,p.25.

42

opdegevangenen.Hierdoorslaagdensommigengevangenenerinextraklerenenetenmeetenemenuiteenopengebrokendepot.296De ziekenbarak waarin Otto Frank verbleef werd ongemoeid gelaten. Ongeveer 9000gevangenenbleveninAuschwitzachter.Erwasonzekerheidoverhunlot:zoudenzijstraksbevrijd worden of zouden zij als achterblijvers alsnog geëxecuteerd worden?297 AchterafhebbenOttoFrankenanderenverklaarddatzijhunleventedankenhaddenaanhetfeitdatzij achterbleven in een ziekenbarak. Achteraf is ditwaar gebleken,maar voor tijdgenotenwasdattoenechternietzekerenplannenomdeachterblijversteliquiderenbestondenweldegelijk.298Peter van Pels bezocht vlak voor de ontruiming van Auschwitz Otto Frank, die hemprobeerde over te halen zich in de ziekenbarak te verstoppen.Maar Peter was in goedeconditieenovertuigdvanzijnkansen.299Barakvoorbarakmoestendegevangenenaantredenvoorhettransport.Deroutevoerdeviade keukens, waar ze rantsoen voor onderwegmeekregen. Tussen 18 en 21 januari 1945vertrokkenuitAuschwitzdetransportenof‘dodenmarsen’:intotaal58.000mensenopwegnaarverschillendekampeninDuitsland.300Hetvroorhardenalleswasbedektmeteendikkelaagsneeuw.Degevangenenwarenslechtgekleedengeschoeid.

296Schimmer,p.25;MaxGarcia,p.123.297Wenen,archiefGedenkstätteMauthausen,(signatuurAMMOH/ZP1/299),JakobMaestro,interviewKerenHarazi,Israël,17juni2002,p.49.298Auschwitz,NaziDeathCamp,p.273.299Unger,p.95.300NRKVI,p.15.

43

7.Bergen-BelsenVanAuschwitznaarBergen-BelsenInde vroegeochtendvanwoensdag1november1944vertrokken circaduizendvrouwen,met z´n zeventigensamengeperstpergoederenwagon, ineen lange treinvanafdeRampevanAuschwitz-Birkenau.301InhettransportbevondenzichvooralveelHongaarseenPoolsevrouwen,maarookFranse,BelgischeenuitNederlandafkomstigevrouwen,onderwiedezusjesFrankenAugustevanPels. Zehaddenbrood,eenstukjeworstofkaaseneenkleinstukje margarine voor onderweg meegekregen.302 Een enkele getuige noemt een pan ofemmerwater, deuren die een enkele keer opengingen enwater dat ververstwerd.303 Devrouwenwistennietwathunbestemming zou zijn.304Voor sommigenwashet vertrekuitAuschwitzeenopluchtingenhoopopbeter.JannyBrandes-Brilleslijper:Inonzeogenkonhetnietergerworden.NietskonergerzijndanAuschwitz.305MargotenAnneFrankwarenvoorhet eerst sinds de deportatie zonder hunmoeder Edith, die na de selectie in Auschwitz-Birkenauwasachtergeblevenomvergastteworden.306Datditnietgebeurdwas,kondendezusjesnietweten.InBergen-BelsenwarenzijsamenmetAugustevanPels.OfzijooktijdenshettransportmetAugustesamenwaren,isaannemelijkmaarnietmetzekerheidtezeggen.Dereisindeveewagonsduurdedriedagenennachten.307Detreinstondregelmatigurenstilvanwegeluchtalarmenbombardementenvangeallieerdevliegtuigen.Hetalgemenebeeldisdat de vrouwen in de wagons volledig aan zichzelf waren overgeleverd: zemoesten hunbehoeftes gewoon laten lopen, stank, nauwelijks kunnen slapen, geschreeuw, gehuil enruzie.308Opwoensdag3november1944,bijaankomstopdeRampe,een laadperronnabijBergen,gingendedeurenopenen ‘vielen’devrouwenalshetwareuitde treinophetperron.309Dodenblevenindewagonsachter.Zehaddenhongerendorst.Zewarenslechtgekleed,hetwaskoud,detemperatuurschommelderond7gradenCelsius.310Ze moesten zich opstellen in rijen van vijf bij vijf, en onder bewaking van soldaten metgewerenenhonden liepen ze inkolonnedeongeveer7kilometernaarhetkampBergen-Belsen.Dewandelingvoerdedoorhetbosenlangsvelden.Ondanksdekou,hongerendorstwerden sommige vrouwen verrast door de mooie omgeving.311 Nu ze wisten dat de301OdetteAbadi,p.86,p.91.302OdetteAbadi,p.91;RachelvanAmerongenbijLindwer,p.126.303OdetteAbadi,p.92;JannyBrandesnoemtbijLindwer(p.90)datzesomsuitdetreinmochtenenverswaterkregen;MisschiengingenJannyenhaarzusLientjeRebling-BrilleslijpereenoftweedagenlateroptransportnaarBergen-Belsen.304AnitaLassker-Wallfisch,InherittheTruth1939-1945,London:DLM,1996,p.87;OdetteAbadi,pp.84-86;AFS,AFC,Getuigenarchief,Getuigenverhalen,interview,FredaWineman,24augustus2015.305JannyBrandes-BrilleslijperbijWillyLindwer,p.89.IdemRachelvanAmerongen,p.126;MariannaSencerzvertrokeindseptembermeteentransportnaarBergen-Belsen,zijverteltdatzenietwistwaarheenhettransportvoerde,maardatzeallemaalprobeerdenomindittransportmeetekomen,ookalsjenietgeselecteerdwas,omvandezeplek[Auschwitz]wegtekomen:GedenkstätteBergen-Belsen,verzamelinggetuigenverklaringen:MariannaSencerz;AnitaLassker,Inheritthetruth,p.87.306NRK2050,inv.nr1282verklaringDinaWaijnsztok;RosadeWinter,1945,p.24.307GedenkstätteBergen-Belsen,verzamelinggetuigenverklaringen:SimoneGrzybowski–Hochberg;OdetteAbadi,pp.92-93;hetblijftlastigpreciesdeduurvandereisvasttestellen.Uitdegetuigenissenblijktdatzeindenachtvan1novemberweggingenenindedagvan3novemberaankwamen:vandaardriedagenennachten.308RachelbijLindwer,p.126;OdetteAbadi,p.91.309ZobeschrevendoorOdetteAbadi,p.93enAntaLassker-Walfisch:Inheritthetruth,p.88.310www.chroniknet.de.311RachelvanAmerongenbijLindwer,p.126;Abadi,93.

44

bestemmingBergen-Belsenwas,haddensommigenookhoop:Bergen-Belsenstondbekendalseen‘goed’kamp,eenVorzugslagerenErholungslager.312Bergen-Belsen:krijgsgevangenenkamp,uitwisselingskampenconcentratiekampBergen-Belsen nam een aparte plaats in binnen het Duitse systeem vanconcentratiekampen. Bergen-Belsen was in eerste instantie geen werkkamp ofvernietigingskamp.ErwarengeengaskamersinBergen-Belsen.Bergen-Belsenvielonderdeverantwoordelijkheid van het SS Wirtschaftverwaltungshauptamt (WVHA) , de SS-organisatiewas verantwoordelijk voor het beheer en exploitatie van concentratiekampen.Historica Alexandra-Eileen Wenck onderscheidt in haar studie over Bergen-Belsenverschillende opeenvolgende functies van het kamp in de loop van zijn bestaan:krijgsgevangenenkamp, uitwisselingskamp, een verzamel- en doorgangskamp voordwangarbeidsterseneen ‘vernietigend’concentratiekampdooroverbevolkingenvolstrektontoereikendemiddelen.313KrijgsgevangenenkampBergen-Belsen was van oorsprong de locatie van een groot oefenterrein voorpantsertroepenvandeWehrmachteneenkazernecomplexbijdeplaatsjesBergenenBelsenopdeLüneburgerheide.Deongeveerdertigbarakkenophetterrein,gebouwddoorenvoordebouwvakkersdiehetkazernecomplexindetweedehelftvandejarendertigaanlegden,werdennadeDuitseinvasieinjuni1940ingebruikgenomenalskrijgsgevangenenkampvoorcircazeshonderdFranseenBelgischekrijgsgevangenen.In juni1941werdhetkampgebieduitgebreidmeteengroteopenvlakte,waar in juli1941meerdan21000Russische(Sovjet)krijgsgevangenenwerdenondergebracht.314InditRussenlager–inconcentratiekampjargonsynoniemvoor‘tendodeopgeschrevenzijn’– leefden de krijgsgevangenen onder erbarmelijke omstandigheden, in de open lucht, inholen in de grond.315 Het sterftecijfer onder hen was erg hoog, praktisch niemandoverleefde. Tijdens de hele oorlog zou een gedeelte van het kamp dienstdoen alskrijgsgevangenenkampenookbleefeengedeelteingebruikbijdeWehrmacht.Austauschlager(uitwisselingskamp)In april 1943 nam de SS een groot terrein van het krijgsgevangenenkamp over van deWehrmacht voor de inrichting van hetAufenthaltslager Bergen-Belsen: een verblijfskampwaar men Joodse gevangenen bijeenbracht om uit te ruilen tegen in het buitenlandgeïnterneerdeDuitsers,Duitsekrijgsgevangenen,deviezenofgoederen.

312EenVorzugslageriseenkampmetbetereomstandighedenofvoorwaardenzoalsbijvoorbeeldTheresienstadtenhetuitwisselingskampvanBergen-Belsen;eenErholungslageriseenkampomteherstellen,weergezondteworden.313Wenck,p.343.314OfficiëlenaamStalag311XIC:Wenck,p.94.315Binneneenjaarstiervenongeveer14.000Russischekrijgsgevangenentengevolgevanhonger,kouenbesmettelijkeziektenalsdysenterieentyfus.HonderdenSovjetcommissarissen,partijfunctionarissene.d.werdenafgevoerdeninSachsenhausenvermoord.Onmenselijkebehandeling,wantzewerdennietalskrijgsgevangenenbeschouwd,Wenck,pp.97-98.

45

Het kampwerd hiervoor uitgebreidmet barakken, sanitair en een crematoriumdoor eenbouwcommando van ongeveer vijfhonderd gevangenen, afkomstig uit Buchenwald,Natzweilerenanderekampen.Demeestenvanhenvondenhierbijdedood.Vanafjuli1943arriveerdendeeerstejoodsegevangeneninBergen-Belsen.316Het uitwisselingskamp bestond uit verschillende onderdelen die van elkaar gescheidenwaren door hoge prikkeldraadomheiningen om ieder contact tussen de verschillendegevangenentevermijden.317JodeninhetbezitvanpapierenvoorNoord-,Midden-ofZuid-Amerika,eenpaspoortvaneenneutraalland,enJodeninbezitvaneenPalestina-certificaatverbleven in dit zogenaamde Vorzugslager Bergen-Belsen; ze koesterden de hoop dat zijuitgewisseldzoudenworden.Indepraktijkkwamhierweinigvanterecht.318SternlagerEenvandeonderdelenvanhetAustauschlagerwashetzogehetenSternlager,datbestonduit ongeveer achttien barakken. Hierin zaten veel uit Nederland afkomstige Joodsegevangenendie grotendeels tussen januari en september 1944 in acht transporten vanuitWesterborkwarenaangekomen.319GevangeneninhetSternlagerdroegenhuneigenkledingmet Jodenster, vandaar de naam Sternlager. Families en gezinnen zaten er bij elkaar,mannenenvrouwennetalsinWesterborkinapartebarakken,maaroverdagwasertussenhencontactmogelijk.DegevangenenvanhetSternlagerkondensporadischpostofpakjesontvangen. Volwassenen en kinderen vanaf zestien jaar moesten meestal werken in hetschoenencommando (het leer van oude schoenen recyclen) of het aardappelcommando(aardappels schillen), boomstronken uitgraven e.d.320 De voedselsituatie was vanmeet afaan slecht. Een enkele keerwerden er voedselpakketten door het Rode Kruis bezorgd.321Door de functie van het kamp als Austauschlager waren hier aanvankelijk betereomstandighedendaninandereconcentratiekampen.Degevangenenwarenineengewonetreinmet hun bagage uitWesterbork aangekomen en hadden soms nogwat persoonlijkebezittingen. Sommigen van hen hebben kans gezien een dagboek bij te houden.322 In denagelaten dagboeken van Abel Herzberg en Renata Laqueur is te lezen hoe demogelijkeuitwisselingen de hoop levend hielden maar ook tot wanhoop leidden.323 De meeste

316Tussenjuli1943eneind1944arriveerdenminstens14.600joodsegevangenen,waaronder2750kinderen,bron:http://bergen-belsen.stiftung-ng.de/de/geschichte/gesamtchronologie.html(geraadpleegdjanuari2016).317InhetUngarnlagerzatenHongaarseJodeninbezitvanPalestinacertificaten,zijzoudenvoorgeld‘verkocht’wordenaanhetgeallieerdebuitenland.InhetNeutralenlagerzatenvanafaugustus1943GriekseJodenvanSpaansekomaf.InhetSonderlagerofPolenlagerzatenPoolseJodenmet(Noord-,Midden-enZuid-)AmerikaansepassenenPalestinacertificaten.ZiehiervoorWenck,p.14.318GesprekErikaPrinsmetKlausTätzler,onderzoekerGedenkstätteBergen-Belsen,4november2013:2560personenzijnintotaaluiteindelijkuitgewisseld;UithetSternlagerwaardeNederlandseJodenzatenwerdeninjuni1944222jodenuitgewisseldnaarPalestinaonderwieMirjamBolleeninjanuari1945300JodennaarVSviaZwitserlandenAlgerijeonderwieRuthWiener.319HannahGoslar,MarthavanCollum,NannetteBlitz,zusjesWienere.a.320RenataLaqueur,DagboekuitBergen-Belsen,Amsterdam:Em.Querido’sUitgeverijB.V.,1979,p.38::Inhetschoenencommando,eenstenenpaardenstal,zittencirca120vrouwendieschoenenuitelkaartornen,naadjevoornaadjeendestukkenleerindedaarvoorbestemdeWehrmachtshelmendeponeren.321BollenoemtontvangstvanpostinhetSternlager,p.239;VoedselpakkettengenoemddoorLaqueur,p.94,Herzberg,p.244;TherezeKleeontvingrond23januari1945eenvoedselpakket:ITS,BadArolsen,brief,CommissionMixtedeSecoursdelacroix-rougeinternationale,23januari1945aanGeneralführerHartmann.322ZoalsRuthWiener,RenataLaqueur,MirjamBolleenAbelHerzberg.323Laqueurbijvoorbeeld,p.94enAbelI.Herzberg,Tweestromenland,DagboekuitBergen-Belsen,Amsterdam:Em.Querido’sUitgeverijB.B,1980,pp.174-175.

46

Nederlandse getuigenissen over Bergen-Belsen zijn afkomstig van overlevenden van hetSternlager.Nadezomervan1944verslechterdendeomstandighedeninhetSternlager.ConcentratiekampenDurchgangslagerMet het keren van de Duitse kansen in de oorlog veranderde Bergen-Belsen vanaf hetvoorjaarvan1944meerenmeer ineenconcentratiekamp. Joodsegevangenenwerden ingrotengetalevoordwangarbeidindeDuitseoorlogsindustrienaarDuitslandgebracht.324Inmaart1944arriveerdenduizendenziekeenverzwaktemannenuitanderekampeninhetnieuw opgerichte Häftlingslager II (mannengevangenenkamp) van Bergen-Belsen, dat decynische benaming van Erholungslager (herstellingskamp) kreeg. Na herstel zouden degevangenenalsnogalsdwangarbeiderskunnenwordeningezet.Demedischeverzorginghierwasvolstrektontoereikendendesterftecijferswarenhoog.325TentenkampBeginaugustus1944werdopeenopenvlakteindezuidwestelijkehoekvanhetkampeententenkampopgerichtmetcirca18grotetenten.Opverkenningsfoto’sdoordeRAFgemaaktop13en17 september1944 zijndeze tentenduidelijk teherkennen.326De tentenwarenbedoeldvoordeopvangvandegrotetransportendievanafhalfaugustus1944aankwamen.HetgingomPoolseenvooralHongaarsevrouwenuitvoornamelijkAuschwitz-Birkenau,dielaterweerdoorgestuurdwerdenomalsdwangarbeidsters inanderekampentewerken.327Dit vrouwenkamp had de functie van Durchgangslager.328 De vrouwelijke gevangenenverbleven hier enkeleweken, enkele dagen ofwerden soms dezelfde dagmeteen verdergedeporteerdnaarDuitsebedrijvenofbuitenkommandosvananderekampendieproductieleverdenvoordeDuitseindustrie.Indetentensliependevrouwenopvervuilden‘verluisd’stro.Erwasgeenlicht,waterkwamonregelmatiguiteenbuis,delatrinewaseengevaarlijkgatindegrondmetalleeneenstangomjeaanvasttehouden.329HettentenkamplagnaastdeschietbanenvandeWehrmacht:voortdurendwashetschietentehoren.Vanuit het verderop gelegen Sternlager werd de inrichting van het tentenkamp en deaankomendetransportenwaargenomen.330RenateLaqueur,sindsmaart1943gevangeneinhet Sternlager, schreef op maandag 28 augustus 1944 in haar dagboek: Verleden weekkwamen1000vrouwenuit…Auschwitz.Dewegwasvolkomenafgezetenwijmochtennietszien van het aankomende transport. Wij zagen ze toch. Gedeeltelijk kaal geschoren,blootsvoets, in een soort uniformjurk van verschillende kleuren katoen.Men zegt het zijnjoden, ‘Flintenweiber’ (vrouwelijke Russische gevangenen, partizanes) , politiekegevangenen,Polenendergelijke.Niemandweethet.331

324OpaanwijzingWVHAWirtschaftsverwaltungshauptamt,Wenck,p.339.325OokdegevangenenvanhetBaukommandodiedebarakkenvanhetuitwisselingskamphaddenmoetenopbouwenwerdenhierondergebrachtenoverleefdennauwelijks:Wenck,p.340-343.326Wenck,p.334,noot23.327Wenck,p.339.328Wenck,p.343.329GedenkstätteBergen-Belsen,getuigenverklaringen:MargotVetrocova,interview,december1986.330RenataLaqueur,p.88.331RenataLaqueur,DagboekuitBergen-Belsen,maandag28augustus1944,p.89.

47

Dekomstvannogmeer transporten tekendezichaf toen in septemberopdeappèlplaatsvanhetSternlagerbarakkenwerdenopgebouwd,afkomstiguitkampPlaszowbijKrakauinPolen.332 Renata Laqueur:Sinds eenpaarwekenwordennogmeer barakkengebouwd. ZewordenopgetrokkenuitindegrootstehaastafgebrokenjodenbarakkenuitPoolsekampen.Datzietmenaandekrabbelsdieinenophethoutgekrastzijn.Waarvoor?Watkomternuweer hierheen? Häftlinge, joden uit Polen of civiel bevolking?333 Begin oktober was hetoorspronkelijke Sternlager helemaal volgebouwd.334 Ook in Birkenau werden barakkenafgebroken die naar Bergen-Belsen werden vervoerd.335 Vanaf half augustus tot beginnovember 1944 kwamen ongeveer achtduizend vrouwen vanuit Auschwitz naar Bergen-Belsen, waarvan drieduizend de eerste dagen van november.336 Vanaf toen trad hetprovisorische karakter van Bergen-Belsen aan het licht. Bergen-Belsen werd eenconcentratiekamp.337MargotenAnneFrankenAugustevanPelsinBergen-BelsenAankomstenregistratieOp3november1944warenAnneenMargotenAugustevanPelsmethettransportdatop1novemberuitAuschwitzwasvertrokkeninkampBergen-Belsenaangekomen.338Devoordittransport geselecteerdevrouwenwaren ziekmaarwerdennogwel geschikt geachtom tewerken.339In een lange kolonne passeerden de ongeveer duizend vrouwen van het transport deschietbanen van deWehrmacht en kwamen in de zuidwestelijke hoek, direct bij de openvlaktewaardetentenstonden,op3november1944hetkampbinnen.340Hetvoortdurendegeschietwasangstaanjagend.AnitaLasskerzageenbordmetzudemSchießstand(naardeschietbanen)enwasbangdatzenudoodgeschotenzoudenworden.341Bijaankomstinhetkamp werden de vrouwen geteld en geregistreerd. Ieder kamp had zijn eigenregistratiesysteem, en in Bergen-Belsen kregen de gevangenen weer nieuwegevangenennummers.ErzijngeenregistratiegegevensuitBergen-Belsenbewaardgebleven,maarhetNRKheeftgereconstrueerddatdecircahonderdNederlandsegevangenenvandit

332EberhardKolb,Bergen-Belsen,GeschichtedesAufenthaltslager,1943-1945,p.115;Wenck,pp.345-6:debouwvandezebarakkenbegintop5september1944.333Laqueur,maandag2oktober1944,p.92;ZieookhetagendaatjevanRuthWiener:Erwordtgebouwdaantentenenbarakken(5september1944).334Wenck,p.345.335AndrzejStrzeleckiinNaziDeathCamp,p.270.336KlausTätzlernoemttransportenop3,4en5november1944;OdetteAbadinoemteengroepvan3000vrouweninAuschwitzdienadeselectieineenbarakwerdenopgesloten;Herzberg,p.169noemtaankomstvan3000vrouweninBergen-Belsen;Dr.TereziaBraunnoemttransportenvan3000vrouwen;NRKVInoemtnrs.7270-7360voorhettransportdataankwamop3novemberenvertrokop1november1944vanuitAuschwitz;idemCatoPolakNRK,2050,inv.nr.926.337Wenck,p.346,p.338.338DezedatumisbepaaldopgrondvandetransportgegevensvanenkelevrouwendiegelijkmetAnneenMargotFrankinBergen-Belsenaankwamenenbijhenindebarakterechtkwamen(NRK,JoodseRaadCartotheek:RachelvanAmerongen,AugustevanPels,AnneloreenEllenDaniel,LientjeRebling-Brilleslijper);briefvanNanetteBlitzaanOttoFrankin1945:AFS,AFC,Getuigenarchief,NanetteKönig-Blitz,brief,NannyBlitzaanOttoFrank,31oktober1945;RosadeWinter,1945,p.24;NRKVI,p.34.339NRKVI,p.15.340Wenck,p.346.341AnitaLassker-Wallfisch,p.87;MargotVetrocova:Dagennachthoordejeschieten.

48

transportnummers tussen7270en7360kregen.342AugustevanPelskreegnummer7306.RachelvanAmerongen,diemethetzelfdetransportalsAnneenMargotFranknaarBergen-Belsenkwamenookmethenindezelfdebarakterechtkwam,kreegnummer7356.343IndedocumentaireAnneFrankRememberedvanJonBlairlaatRachelzienwaarhetnummerwasaangebracht:ophaarjurkterhoogtevandelinkerborst.344De aankomst in het tentenkamp is door verschillende overlevenden beschreven.345 Zekregenallemaaleenpaardendekeneneengamelofpannetje.Hetregendeenhetwaskoud.Met de deken om zich heen geslagen stonden ze uren te wachten. Janny Brandes-BrilleslijperheeftvertelddatzijhierAnneenMargot,gehuldintweedekens,voorheteerstsindsWesterborkweerterugzag.346Bijnaallevrouwenwarenziek,endoordeemotiesendevermoeidheidvandereiswashuntoestandnogmeerverslechterd.Toenhetdonkerbegonteworden,kregenzeeensoortsoep.Daarnawerdenzeingroepenvanvier-totvijfhonderdvrouwende tenten in gestuurd.Hetwas chaotisch. Erwerd geduwden getrokkenomdelekketentenintekomen,enerwasteweinigplaats. Iedereenlagdwarsdoorelkaarindetentenophetviezestro.’sNachtswashetbijnaonmogelijkomdoordemensenmassanaarde uitgang van de tent te komen om naar de latrine te gaan. Veel vrouwen haddendysenterie.Devolgendeochtendstondenzeom6uuropappèl.Stormop7november1944Devierdenachtnaaankomst,op7november1944,woeddeeenhevigenovemberstorm.Devolgepakte tenten stortten in.DezegebeurteniswerdwaargenomenvanuithetSternlageren isgedocumenteerd inverschillendedagboeken.RenataLaqueur:Verledenweekwoeiendooreenhevigeherfststorm indenacht indestromende regeneenpaar tentenomendevrouwen,haastzonderkledingofdekking,liggenonbeschermdindekoude.347Abel Herzberg, sinds januari 1943 in het Sternlager, noteerde op 8 november 1944 :Denovemberstormen zijn opgestoken met regen, hagel, sneeuw en doordringende kou. Destormheeftnugisterenmiddagdetentenstukgescheurd,zodatdevrouwenindestromenderegeneninhetnoodweerzijnblijvenstaanzonderenigebeschutting.Inallerijlisnudeloods,waardeschoenenploegzit,voorhaargereserveerdeneengrotekeukentent.Debodemvandezetentisechterondergelopen.Erstaat10cmwater.348

342NRKVI,p.34;Zie12.Bijlagegevangenennummers:dooreenovergeleverdetransportlijstmetdenamenvanvijfhonderdvrouwendieallenop7februari1945vanBergen-BelsennaarRaguhngestuurdwerden,zijndeBergen-Belsennummersvaneengrootaantalvrouwenbekend.Omdathetalfabetniethelemaalnietconsequentisdoorgevoerdzoalsblijktuitdezelijst,kanhetnummervanMargotenAnneFranknietnaderbepaaldworden.AugustevanPelskreeggevangenennummer7306inBergen-Belsen.343DeindezetekstgenoemdegevangenennummersuitBergen-BelsenzijnafkomstigvaneentransportlijstuitBuchenwald,zie12.Bijlagegevangenennummers.344HadassaBinkoschrijftdatdegevangenenhetnieuwenummerbijdepoortkregen,geschrevenopeenstukjestofdatlinksopdejurkmoestwordenvastgemaakt.Zijkwamop23november1944inBergen-Belsenaan.VoorHadassawasdatnummer10060:YesterdaymystorybyHadassahRosensaft.IntrbyElieWiesel,2004USHMMWashington:RachelvanAmerongen,ruwemateriaalvoorAnneFrankrememberedvanJonBlair,1995.345BijvoorbeeldSimoneGrzybowski,;OdetteAbadi,p.93-94;JannyBrandes-Brilleslijper,NIOD250d,inv.nr.834,F.Schrijver-Jacobs.346JannyBrandes-BrilleslijperbijLindwer,p.90.347RenateLaqueur,maandag13November1944,p.93.348Herzberg,p.170(9november1944).

49

RuthWiener,diemethaarmoederenzusjessinds januari1944 inhetSternlagerverbleef,noteerde op 7 november 1944 in een agendaatje dat zij nog van huis hadmeegenomen:Storm. Tenten waaien om. Schoencommando komt thuis. En op 8 november: tentengeëvacueerd naar schoenen. Daarna noemt ze, net als Herzberg in zijn dagboek, allerleiverhuizingenenverplaatsingennaaranderebarakken.349DegevangenenvanhetSternlagermoestenplaatsmakenvoordevrouwenuitdetentenenverhuisdendevolgendedageninde weken daarna naar de nieuw opgerichte barakken. Voor de gevangenen van hetSternlagerbetekendediteenverslechtering:erwasgeenlichtengeenwaterindenieuwebarakken. De bedden waren in plaats van tweehoog nu driehoog.350 De vrouwen uit hettentenkampkwamenterechtinbarakkenvanhetvoormaligeSternlager.351Erwasinhetkampeenconstantgeruchtencircuiteneenhangnaarnieuws.DitwerddeIPA(JewishPressAssociation) genoemd.352Uit de verschillendedagboekenblijkt dat er opdeeen of anderemanier communicatie was tussen de gevangenen uit het Sternlager en denieuwkomers.RuthWienernoteerdedaterbijdetransportenuitPolenkennissenenfamilievanmensenuithetSternlagerzaten.353Herzberg vermeldt dat de vrouwen uit Auschwitz afkomstig waren en dat de meestgruwelijke verhalen de ronde deden over de omstandigheden in Auschwitz: de vrouwenwarenvanhunmannengescheiden,hunkinderenwarenafgenomenenallendienietvoorwerkinaanmerkingkwamen,warenvergast.354Renata Laqueur ontdekte ook vele bekenden in het tentenkamp. Ze kwam iets over dePoolse ‘mysteries’ te weten: ik zag de op de arm ingebrande nummers van Auschwitz,hoordeoverVernichtungdoorvergassing,overhetlevenindekampendaar.Dáthebbenwijtochallennietgeweten!355KleinesFrauenlagerNa het tentenkamp, de storm en het korte, tijdelijke verblijf in de barak van hetschoenenkommandoofdekeukentent,kwamenAnneenMargotterechtinhetzogenaamdeKleinesFrauenlager,datgesitueerdwasophetterreindatdaarvoortothetSternlagerhadbehoord.356 Naarmate er meer transporten arriveerden, werd de afscheiding van ditvrouwenkampsteedsverderverplaatsttenkostevanhetSternlager.RuthWienernoteerdeop20december1944inhaaragendaatje:AnneenMargotFrankinhetanderekamp!357DitishetenigebekendedocumentdatgetuigtvandeaanwezigheidvanAnneenMargotFrankinBergen-Belsen.RuthhadAnneenMargot,diezijgoedkendevandeLiberaleGemeenteinAmsterdamenvanhetJoodsLyceum,herkendaandeanderekantvan het hek. Ze heeft hen niet gesproken, alleen maar gezien. Wiener vertelt dat een

349AgendaRuthWiener7-13november1944;Herzberg,p.172(9november1944).350Laqueur,Dagboek,vrijdag24november1944,p.95.351Ditzijndebarakken43t/m50vanhetvoormaligeSternlager:Wenck347.352RenataLaqueur,p.23.353RuthWiener,agenda,4november1944.354AbelHerzberg,p.169e.v.355RenataLaqueur,p.93.356Wenck,p.347.357RuthWiener,20november1944.

50

transport altijd rumoer gaf: wie was erbij? Nederlanders? Ze ging dan altijd kijken.Ontmoetingen bij het hek waren verboden, maar kwamen desalniettemin regelmatigvoor.358InhetKleineFrauenlagerkwamenAnne,MargotenAugustevanPelsineenovervollebarakterecht. Annelore Daniel en haar zusje Ellen, ook op 1 november 1944 uit Auschwitz-Birkenauvertrokken,warendaareveneens terecht gekomen.Annelore verteltdatMargotenAnneFranksamenwarenmetAugustevanPels.359ZedachtaanvankelijkdatAugustevanPelsdemoedervandemeisjeswas. InhaarherinneringwarenzealtijdsamenenzatenzegedrieënapathischophetbovenstebedtegenoverhetstapelbedwaarinAnneloreenhaarzusje Ellen ‘kop aan staart’ sliepen. Anne en Margot en Auguste van Pels waren erg opzichzelf,endemeisjesduidelijkziek.InBergen-Belsenwasjeaanjezelfovergeleverd,zegtAnnelore. Er was geen regelmaat. Je kreeg heel weinig eten, één keer per dag een stukbrooddatjedanergensverstopteomnogietsvoordevolgendeochtendtehebben.RachelvanAmerongen,ookindezebarak,noemtdeongunstigeplaatsvandezusjesFrank:vlakbijdedeurdieiederekeeropenging,koudenopdetocht.360CatoPolak,methetzelfdetransportgekomenenindezelfdeperiodealsAnneenMargotinhet vrouwenkamp van Bergen-Belsen, noemt het volledige gebrek aan organisatie.361 Zewerktennietenhingenmaarwatrond,hetwaskoudenopsommigedagenwaserhelemaalgeeneten.NannetteBlitzwaseenklasgenootjevanAnneFrankvanhetJoodsLyceum.Methaaroudersenbroerstondzijopde‘Palestinalijst’enzatinhetSternlageromeventueeluitgewisseldtewordennaarPalestina.Doorhetoverlijdenvanhaarvaderop14november1944raaktehetgezin deze status kwijt. Haarmoeder en broerwerden verder gedeporteerd;Nanette zelfkwam op 5 december 1944 in het Kleine Frauenlager terecht.362 Daar ontmoette zij haarschoolvriendin Anne. Het is niet gelukt om deze ontmoeting precies te lokaliseren endateren.AanOttoFrank,dienadeoorlogopzoekwasnaareeniederdiehemietsoverzijndochters kon vertellen, schreef Nanette dat zij Anne en Margot in Bergen-Belsen hadontmoet.Injanuaribezochtzijhennogineenziekenbarakeninfebruarihoordezijnogoverhen. Later vertelde ze dat Anne toen al erg ziek was en duidelijk tekenen van vlektyfusvertoonde.Anne liepnaaktengraatmager inalleeneendeken.Margotwasteziekomophaarbenentestaan.363

358TapecallinterviewErikaPrinsmetRuthKlemens–Wiener,12januari2010;AFS,AFC,Getuigenarchief,Getuigenverhalen,InterviewAnneloreBeem-Daniel,19mei2014.359InterviewAnneloreBeem-Daniel.360RachelbijLindwer,p.129.361NIOD250d,inv.nr.804,CatoPolak;1966GettofightersMuseum,1966,SofiaEngelsman-Huisman.362NRK,Kampenengevangenissen,inv.nr.677,kopieëntransportlijsten:abgehendTransportvom5.Dezember1944;AFS,AFC,Getuigenarchief,Getuigenverhalen,interviewNanetteKönig-Blitz:Nanette’sbroermoestnaarOranienburg,waarhijkortnaaankomststierf.HaarmoederstierftijdenseenevacuatietransportuitBeendorfinapril1945.363Ibidem.

51

JannyBrandes-BrilleslijperenhaarzusLientjeRebling-BrilleslijperwerkteninBergen-Belsenalsverpleegstersenstondenveelmensenbij.364ZijmaaktendezusjesFrankdaarmee.Waarenwanneerisnietduidelijkteachterhalen,maarookzijconstateerdendatAnneenMargotziekwaren.365InjanuarikwamMargotRosenthalvanuitAuschwitznaarBergen-Belsen.ZijkendeAnneenMargot uit Westerbork en kon hen vertellen dat hun moeder Edith na de selectie voorBergen-Belsen niet was vergast.366 Kort voordat Margot moet zijn overleden ontmoetteMargotRosenthalAnnenogeenkeertoenereengrootappèlwaswaarMargotonmogelijkbijaanwezigkonzijn.367SofiaHuisman-EngelsmankonzichnaderhandalleenAnne‘sgezichtherinnerenendatzezozwakwas.368OntmoetingenaanhethekGevangenen inhet vrouwenkampgingenwel inhet schemerdonkernaarhethekdathenscheidde van het Sternlager om bekenden te ontmoeten en soms spulletjes te krijgen.369Cato Polak: daar had Fie [Sofia Huisman-Engelsman] kennissen zitten, die hebben ons denodigeklerengegeven. Zijmochtennamelijkhuneigenklerenhouden. Ze liependaarmeteensterop.370Overdagwasdattegevaarlijkenjemochtooknietbijdetelappèlsontbreken.IndeperiodedatdezusjesFrankinhetvrouwenkampvanBergen-Belsenverblevenwashetalvanafeenuur of vijf in de middag donker. Rachel van Amerongen vertelt dat Anne en MargotregelmatignaarhethekgingendathetFrauenlager vanhetSternlagerscheidde.371 InhetSternlager was de situatie aanvankelijk beter geweest omdat de gevangenen hun bagagehadden mogen houden en een enkele keer post of pakketjes van het Rode Kruis uitZwitserlandofZwedenontvingen.372HannahGoslar,buurmeisjeenvriendinnetjevanAnneinAmsterdamvanafdekleuterschool,zatmethaarvader,grootmoederenkleinezusjesinds januari1944inhetSternlager.373 Injanuariofbegin februari1945kwamiemandhaarhalenomdateraandeanderekantvanhethekiemandwasdiehaarvriendinnetjeAnnekende.374DitbleekAugustevanPelstezijndieAnnevoorhaarginghalen.Margotkonnietmeekomen,diewasteziekomuithaarbeduittekomen.Detweevriendinnenpraattenmetelkaar.DevolgendeavondkwamHanneli364InterviewAnneloreBeem-Daniel;RachelvanAmerongenbijLindwer,p.130.365JannyBrandes-BrilleslijperbijLindwer,p.90.366BriefNanetteaanOttoFrank,oktober1945.367GettofightersMuseum,z.d.,MargotDrach-Rosenthal.368GettofightersMuseum,1966,SofiaEngels-Huisman;SofiaHuismanistot7februariinBergen-Belsen:zijstaatopdetransportlijstvanBergen-BelsennaarRaguhn.369NIOD,804Onderzoek-VernietigingskampSobibor,inv.nr18verklaringCatoPolak,20oktober1947;GettofightersMuseum,1966,SofiaEngelsman:Jodenaandeanderekantvanhethekprobeerdentehelpen;RachelvanAmerongenbijLindwer,p.128;2050NRK,inv.nr.923,mejuffrouwSophiaHuisman,8augustus1945.370NIOD804,CatoPolak,p.7.371RachelvanAmerongenbijLindwer,p.128.372Laqueur,p.94,p.103;AbelHerzbergnoemtdatopoudejaarsavond400pakkettenoverhetkamp(Sternlager)wordenverdeeld:Herzberg,p.198.373DeGoslarshaddenpapierenvoorParaquayenstondenbovendienopdePalestinalijst:HannahElisabethPick-GoslarbijLindwer,p.40.374PersönlicheErinnerungenanAnneFrank,nr28,12juli1957,interview,HannaElisabethPick,Jerusalem,in:MitteilungsblattuitgegevendoordieVerbandderEinwanderdeutsch-judHerkunft.

52

terugmeteenpakjemetwatetenswarenafkomstiguiteenRodeKruis-pakket.TherezeKlee,degrootmoedervanHannelihad inderdaadkortdaarvoor,op23 januari1945,eenpakketviahetZwitserseRodeKruisontvangen.375HetpakjedatHannahoverhethekgooidewerd,totgrootverdrietvanAnne,dooreenanderevrouwweggegrist.InBergen-Belsenwerd,netalsinanderekampen,vreselijkgestolen.Hetwasiedervoorzich.376Het verhaal van Hannah Goslar wordt bevestigd doorMartha van Collum die ook een oftweekeerbijdezeontmoetingenaanwezigwas.377MarthawassamenmethaarmoederenzusjeinhetSternlager.DefamilieVanCollumkendedeFranksvandeLiberaleGemeenteinAmsterdam.Eenof tweedagen later kwamHannelimeteennieuwpakketjedatAnnenuweltepakkenkreeg.DaarnawerdHannah’svaderergziekenbleefzeeentijdjewegbijhethek. Hans Goslar overleed op 25 februari 1945. Toen Hanna daarna weer bij hetvrouwenkampgingkijken,wasdatleeg.ZeheeftAnnedaarnanietmeergezien.Erwarenconstantgroteverplaatsingenbinnenhetkamp.Vanaf20 januari1945werdeengroot aantal gevangenen van hetKleine Frauenlager verplaatst naar de barakken van hetvoormalige krijgsgevangenenkamp aan de overkant van de Lagerstraße: het GroßeFrauenlager.378 Misschien dat Anne en Margot hiernaartoe zijn gegaan, maar dit is nietachterhaald.Ookwaren er regelmatig selectieswaarna gevangenennaar een ziekenbarakgestuurdwerden.379OntwikkelingeninBergen-Belsentotaanfebruari1945Naarmate de tijd vorderde, verslechterden de omstandigheden in Bergen-Belsen. OnderkampcommandantJosephKramer,dieop2december1944vanuitAuschwitznaarBergen-Belsenwasgekomen,verharddehetregime.Mishandelingennamentoe.Tweekeerperdagstonden de gevangenen op appèl om geteld te worden. Die appèls waren vreselijk enkonden uren duren, ondanks de strenge vorst en koude. Als er iemand flauw viel en hetaantalnietklopte,begonhettellenopnieuw.380Een beruchte bewaakster, die vaak in de getuigenissen van overlevenden terugkomt,wasIrmaGrese.Zij lietgevangenenurenlangstaan, somsophunknieënofmet stenen inhunhanden, en zij sloeg erop los.381 Niet alleen in het vrouwenkamp waarMargot, Anne enAugustevanPelszaten,maarookinhetSternlagermoestmentoendagelijksopappèlstaan.375TherezeKleestaatopeenlijstvanhetRodeKruis:ITS,BadArolsen,brief,CommissionMixtedeSecoursdelacroix-rougeinternationale,23januari1945aanGeneralführerHartmann.376Herzbergschrijftdatdeknopenvanzijnjaswerdengestolen.Maarookerzijnveelvoorbeeldenvanhetstelenvanbrood,schoenenetc.,bijvoorbeeld:NIOD250d,inv.nr.761,SuzeenSurryPolak;ibidemSofiaHuisman,inv.nr.592.377AFS,Getuigenarchief,Getuigenverhalen,InterviewMarthavanCollem;IreneButter-HasbergvertrektnetalsdeWienersop20januari1945naarZwitserland,beweerdeinseptember1986datzijerookbijwas:AFS,AFC,Getuigenarchief;DemoedervanTreesLekverteldeaanSchnabeldatzijAnneookaandeanderekantvanhethekzagenpakketjeoverhethekgooide,Schnabel,SpureinesKindes,p.146-147.378Wenck,p.351-352.379SelectiesinBBbetekendenaarSchönungsblokBerthaKaas-Hekster:NRK2050inv.nr1204.380ArchiefGedenkstätteBergen-Belsen:ProtokolafgelegdinBudapestop20/7/45voorTheJewishAgencyforPalestineDEGOBno659,protokol,dr.TereziaBraun.381GedenkstätteBergen-Belsen:GetuigenissenBBtrial,Exhibit8,KlaraLebowitz.382InterviewFredaWineman,18mei2014/Youtubeinterview.VolgensFredaWinemanwasditappèlop1januari1945.

53

Freda Wineman, die tegelijkertijd met Anne en Margot in het vrouwenkamp zat, heeftverschrikkelijke herinneringen aan een appèl dat de hele dag duurde.382 OverlevendennoemendevreselijkekoudeinBergen-Belsenindezeperiode.Dehelemaandjanuariwarenersneeuwbuienenvroorhethard.383Tot aan februari 1945 bleven transporten komen en was het Frauenlager in gebruik alsDurchgangslager. Door de evacuatietransporten of dodenmarsen uit Auschwitz en anderekampen raakte Bergen-Belsen overbevolkt. Ook in het Sternlager sliep men nu met zijntweeën in eenbed.384De rantsoenenwerden steeds kleiner. Suze Polak vermeldt dat hetrantsoen bestond uit 1/8 brood en een halve liter waterige soep per dag. Op het laatstkregenzenogmaareenkeerperdriedageneenstukjebrood.385Besmettelijkeziektenalsvlektyfus braken uit. Omdat de SS zich steeds meer terugtrok, waren de gevangenenovergeleverd aan de Kapos. Duizenden mensen stierven in die laatste weken. De lijkenbleven naast de barakken liggen en er was kannibalisme.386 In zijn dagboek schreef AbelHerzbergop16januari1945datinhetvrouwenkampvlektyfusheerste.387OverlijdenvanMargotenAnneFrank.NanetteBlitzzaginjanuari1945datAnneheelergziekwas.Margotkontoenalnietmeerlopen.HetcontactvoordeontmoetingvanAnnemetHannahGoslarenMarthavanCollumwerd gelegd door Auguste van Pels, die zelf begin februari 1945 werd geselecteerd enafgezonderdvoorhettransportvan7februarinaarRaguhn(ziehieronder).Hetcontactwerddusiniedergevaldaarvóórgelegd.388DeontmoetingenmetHannahGoslarenMarthavanCollemaanhethekvondenbinneneentijdsbestekvanenkeledagenplaats.DegrootmoedervanHannahontvinghaarRodeKruis-pakketomstreeks23januari1945.Ditplaatstdeontmoetingaanhethekookbeginfebruari1945.AnneenMargotwarentoenbeidenoginleven,maarMargotwaserslechtaantoe.AnneloreDaniel,Rachel vanAmerongenenSofiaHuismanwerdenalledriebegin februarigeselecteerd voordat zij op 7 februari 1945 vanuit het vrouwenkamp naar Raguhnvertrokken.389 Hun constatering dat Anne enMargot erg ziekwaren en vlektyfus hadden,dateert dus van daarvoor. Rachel van Amerongen heeft zelfs verondersteld dat Anne enMargotaleerderwarenoverledenomdatzehenopeensnietmeerzagindebarak;zehadhieruitgeconcludeerddatzedoodwaren.De lijken lagen indietijdoveral inhetkampenmisschien,zodachtze,waszeweloverhenheengestaptbijhetverlatenvandebarak.Hetkanook zijndat zij hennietmeer zagomdat ze ineen ziekenbarak lagen. JannyBrandes-

383AbelHerzbergnoemtdatdedooipasintradomstreeks31januari1945,p.206;innovembernoemthijregen,hagel,sneeuwendoordringendekou,p.170.384RenataLaqueur,p.96.385NIOD250d,inv.nr.761,SuzeenSurryPolak.386Wenck,pp.349-350.387Herzberg,p.293.388FredaWinemannoemt2februari1945alsdatumvandezeselectie.Hiervoorisnoggeenanderebronterbevestiginggevonden.389TransportlijstBergen-BelsennaarRaguhn.

54

Brilleslijper,werkzaamalsverpleegsterinhetkamp,hadvlektyfusbijAnneenMargotFrankherkendenheeftgezegddatdezusjesookineenziekenbarakgeweestzijn.390(Epidemische) vlektyfus iseen ziektediewordtovergebrachtdoorbesmettekleerluizen inkleding,beddengoede.d.Naeenincubatieperiodevanongeveereenweektredendeeersteverschijnselen aan het licht: ernstige hoofdpijnen, rillingen, koorts en spierpijnen. Naongeveer vijf dagen ontstaan hallucinaties, hersenvliesontsteking en comaverschijnselen.Dezesituatiekantweewekendurenalvorensdemeestepatiëntenoverlijden.391AlsMargotbijdeeersteontmoetingtussenAnneenHannah,dieenkeledagenvóórbeginfebruari1945doorAugustevanPelstotstandwerdgebracht,alnietmeerophaarbenenkonstaanenzichdustoenwellichtindefasevanhevigespierpijnenbevond,danishetnietwaarschijnlijkdatzij langer dan tot half februari 1945 heeft kunnen overleven. Anne Frank zal, gezien haardoor verschillende getuigen beschreven gezondheidstoestand, haar zusje niet veel latergevolgdzijn.31maart1945?Na de oorlog vernam Otto Frank in juli 1945 het overlijden van zijn dochters in Bergen-Belsen van de zussen Brilleslijper. Zij hadden hen in Bergen-Belsen meegemaakt. Alsverpleegsters wisten ze dat Anne en Margot ziek waren, maar ze waren niet bij hunoverlijden aanwezig geweest.392 Toen Otto Frank voor het bevolkingsregister vanAmsterdameenverklaringvanoverlijdenvan zijndochtersnodighad, vroeghijde zussenomdittebevestigen.393LientjeRebling-BrilleslijperverklaardedatzijAnneenMargotinhetkamphadgekendendatzijbeideneindfebruari,beginmaartoverledenwaren.394Officieel werd de overlijdensdatum van Anne enMargot na de oorlog vastgesteld op 31maart1945.395 In1954hadOttoFrankeenofficiëleoverlijdensverklaringvanzijnkinderennodig voor het opmaken van een erfrechtverklaring.396 Het NRK had na de oorlog dewettelijketaakgekregenomdeplaatsendatumvanhetoverlijdenvanvermistepersonenvasttestellen.OpbasisvaneenverklaringvanmevrouwRebling-Brilleslijpervan22januari1951datAnneenMargotFrank‘ongeveermaart1945’teBergen-Belsenwarenoverleden,concludeerdehetNRK: ‘Overleden teBergen-Belsenniet eerderdanop1.3.45enuiterlijk31.3.45’.397Het ministerie van Justitie (Commissie tot het doen van aangifte van overlijden vanvermisten)dateertonbekendesterfdatastandaardopdelaatstedagvandemaandalszedelotgevallenvaneenpersoonkunnenkoppelenaaneengebeurtenisofeenverklaringvaneen

390JannyBrandes-BrilleslijperbijLindwer,p.99.391www.rivm.nl/infectieziekten;GeraldL.Mandell,JohnL.Bennet,RaphaelDolin,Mandell,Douglas,andBennet’sPrinciplesandpracticesofinfectuousdiseases,seventhedition,volume2,Philadelphia:ChurchillLivingstone,2010;alleenondergunstigeomstandighedenkunnenpatiëntendezetweewekencrisisoverleven.392JannyBrilleslijperbijLindwer,p.98,p.100.393AFS,AFC,briefOttoFrankaanRebling[-Brilleslijper],4oktober1945.394VerklaringRebling-Brilleslijper,11november1945.395NRKdossier117266,verklaring,Commissietothetdoenvanaangiftevanoverlijdenvanvermistepersonen,29juli1954.396NRKdossier117266,AnneFrank,BriefKleimannamensOttoFrankaanCommissietothetdoenvanaangiftevanoverlijdenvanvermisten’vanhetministerievanjustitie,7mei1954.397NRKdossier117266,CartotheekkaartjeAfwikkelingsbureauConcentratiekampen(ABC)

55

getuige.DustoenLientjeRebling-BrilleslijperaangafdatAnneenMargotongeveerinmaart1945overledenwaren,concludeerdehetNRKdathetoverlijdentussen1en31maarthadplaatsgevondenenwerdhunoverlijdensdatumstandaardop31maart1945gesteld.398Op29 oktober 1954, na verstrijking van de wettelijke termijn van 3 maanden, werd deoverlijdensdatum afgekondigd in de Staatscourant en officieel ingeschreven bij deburgerlijkestand.399SelectievoorRaguhn:AugustevanPelsTijdenseenappèlbeginfebruari1945wasereenselectieinhetvrouwenkampvanBergen-BelsendatnogsteedsookdefunctiehadvanDurchgangslagervoordwangarbeidsters.400In aanwezigheid van de kampcommandant en opzichters in burgerkleding werdenvijfhonderd vrouwen van verschillende nationaliteiten geselecteerd voor een zogenaamd‘Außenlager’ (buitenkamp) van het concentratiekamp Buchenwald: het SS-KommandoHeerbrandtwerke AG in Raguhn.401 Auguste van Pels werd geselecteerd samen met 28andereNederlandsevrouwendie,voorzovernategaan,allemaalmethettransportvan1november 1944 als ‘potentiele dwangarbeidsters’ vanuit Auschwitz-Birkenau naar Bergen-Belsenwarengevoerd.Achtvanhenhaddenookinhettransportvan3september1944vanWesterborknaarAuschwitzgezeten.402Anne en Margot Frank werden niet geselecteerd. Dat kan zijn omdat ze te ziek waren,verplaatstnaareenanderdeel vanhetkampofmisschien zelfsaloverledenwaren.Dit isnietmeernategaanenhierbestaatdusgeenzekerheidover.AnneloreDanielverbaastzicherachterafoverdatAugustevanPelsvoorRaguhngeselecteerdwerd,zichherinnerendhoezijeraantoewasindebarakinBergen-Belsen.403VolgensCatoPolakwerdendevrouwenophun lengtegeselecteerd.404Dit stemtovereenmetdegetuigenis vandeFrançaiseSimoneGrzybowski-Hochberg: zemoestenallemaal langsdedirecteurofeenbedrijfsleidervandevliegtuigfabriek Junkers lopen. Simonewerd eerst niet gekozen omdat ze te kleinwas. Intweedeinstantieluktehethaarwelomvoorhettransportgeselecteerdteworden.405Nadeselectieenvoordatdegeselecteerdevrouwenop7februari1945optransportgingen,verblevenzeineenapartebarak.406CatoPolak:Wijsliepenmetzijnallenopdegrond.Wel10xpernachtmoestjeeruit.Hetwasdanvreselijkmoeilijkinhetdonkerjeplaatsweerte

398MailMichielSchwarzenbergaanErikaPrins,15maart2015.399GAA,ArchiefvandeBurgerlijkeStand,toegang5009,inv.nr7411,supplement105-117,Akteno.46(Anne),47(Margot).400USCShoahFoundation,JewischSurvivorFredaWinemanTestimony:https://www.youtube.com/watch?v=sHQ-kYgDS8s(geraadpleegdjanuari2016)https://www.youtube.com/watch?v=sHQ-kYgDS8s;ditistotnogtoedeenigebronvoordezedatum.HetinterviewvandeAFSmetFredaWinemanvanaugustus2015wasnognietbeschikbaar;Vande12500vrouwendietotaanfebruari1945inhetvrouwendoorgangskampvanBergen-Belsenkwamenzijner10000daadwerkelijkdedwangarbeidingestuurd:Wenck,p.347;CatoPolaknoemthetvertrekvanverschillendetransportenuitBergen-Belsenvoordatzijzelfop7februari1945vertroknaarRaguhn,NIOD250d,inv.nr.804,CatoPolak.401SimoneGrzybowski-Hochberg:deselectiewerdgedaandoordekampcommandantendefabrieksdirecteurvanJunkers;TransportlijstBergen-Belsen–Raguhn:139Franse-,100Hongaarse-,86Poolse-,67Tsjechische-,30Italiaanse,28HollandsevrouwenenverdervrouwenuitGriekenland,Turkije,Bulgarije,Roemenië,Slowakije,Joegoslavië,USAenaantalstatelozevrouwenwerdengeselecteerd.402NRK2050,inv.nr.949:NetherlandnamesextractedbyI.R.O.I.T.S.;transportlijst3september1944;zieook12.Bijlagegevangenennummers.403InterviewAnneloreBeem-Daniel,18mei2014.404NRK-Collectie2050,inv.nr.926.,CatoPolak.405GetuigenissenGedenkstätteBergen-Belsen:SimoneGrzybowski-Hochberg,p.30.406SuzeenSurryPolak,NIOD250d.inv.nr.761.

56

vinden.Wij waren allemaal ontzettendmager en als je elkaar danmaar even aanraakte,deedhetontzettendepijn,zodathetgegilnietvandeluchtwas.407Devijfhonderdgeselecteerdevrouwenmoestenweerdeongeveer7kilometerlopennaardeRampeendeveewagonsdiehennaarRaguhnzoudenbrengen.OnderwegzagenzehoeervanuittegenovergestelderichtingnieuwetransportenvangevangenennaarBergen-Belsenliepen.408Infebruari1945kwamennogsteedsgroteontruimingstransportenendodenmarseninBergen-Belsenaan.

407NIOD250d,inv.nr.804,CatoPolak.408ibidem

57

8.Raguhn

VanBergen-BelsennaarRaguhnOver het transport van Bergen-Belsen naar Raguhn is nauwelijks iets bekend. Voor demeesten getuigen was dit het zoveelste transport en in hun verklaringen zeggen ze ernauwelijks iets over: ze werden vervoerd in goederenwagons en weten vaak niet meerwanneer ze in Raguhn aankwamen.409 Achteraf is vastgesteld door het NRK dat ze op 10februari1945aankwamen.410Dereishaddus3dagengeduurd.

SS-KommandoHeerbrandtwerkeRaguhnAan de westelijke rand van Raguhn was van september 1944 tot maart 1945 eenbuitenkamp of buitencommando gevestigd van het concentratiekamp Buchenwald: SS-KommandoHeerbrandtwerkeRaguhn.411 Concentratiekampenhadden vaakwijdverspreideen talrijke onderafdelingen die buitenkampen of (buiten)kommandos genoemd werden.Soms waren het echte concentratiekampen, maar soms ook bestaande fabrieken ofindustrieënwaargevangenenalsdwangarbeiderswerkten.In het buitencommando Raguhn werkten ongeveer vijfhonderd vrouwelijke Joodsegevangenen als dwangarbeidsters in een fabriek voor vliegtuigonderdelen van JunkersFlugzeug und Motorwerke AG dat 15 kilometer noordelijker, in Dessau, gesitueerd was.Junkers was van oorsprong een particulier bedrijf dat in 1936 in handen van het DuitseMinisterie van Luchtvaart was gekomen. Een belangrijk bedrijf voor de Duitseoorlogsindustriewaarverschillendetypenvliegtuigenenmotorenwerdengebouwd.AugustevanPels:dwangarbeidsterinRaguhnNa aankomst werden de vrouwen opnieuw geregistreerd. Omdat het buitencommandoRaguhnonderdeelwasvanhetconcentratiekampBuchenwald,werdenzeopgenomenindeadministratievandatkampenkregenze‘Buchenwald-nummers’.Opalfabetischevolgordevan hun achternaam werden de vrouwen genummerd in de reeks 67001 t/m 67505.412AugustevanPelskreegnummer67357.413Deonderkomens inRaguhnwaren geen standaardbarakken,maar een aantal voormaligewerkplaatsenensanitaireruimtes.414NaBergen-Belsenvielendezebarakkenmee:zewarenschoon,devrouwensliepenalleenineenbed,zehaddeneendekenenerwasgelegenheidomzichtewassen.415

40912FebruarivolgensRachelvanAmerongenbijLindwer,p.132;ITSBadArolsengeeftalsvertrekdatum7februari1945enalsdatumvanaankomst10februari1945.VoorCatoPolakenSophieHuismanwasdithun10ekamp(vanintotaal11kampen).410Volgensdetransportlijstenvertrekthettransportop7februari1945.HetNRKnoemtookeenenkelekeer8februarialsdatumvanvertrek;ITSBadArolsengeeftalsvertrekdatum7februari1945enalsdatumvanaankomst10februari1945.411Volgensdetransportlijsteninv.nr.3131vanNRK;www.Aussenlager.Buchenwald.de:ProjektAussenlagerdesehemaligenKZBuchenwaldgeraadpleegdjanuari2016)412NRKVI,p.39.413KopielijstmetNeuzugängevom21.Marz1945,gekregeninBergen-Belsen:HauptkommissionzurUntersuchungderVerbrechenampolnischenVolk.InstitutdesnationalenGedenkensinWarchau,signatur:Buchenwald,syg.41,k.30-39.414www.Aussenlager.Buchenwald.de:ProjektAussenlagerdesehemaligenKZBuchenwald(geraadpleegdjanuari2016)415RachelvanAmerongenbijLindwer,p.132.

58

InRaguhndroegendevrouwengestreeptegevangenenkleding.416Zowarenzeherkenbaarindefabriekentijdenshundagelijksegang,onderbegeleidingvansoldaten,vanongeveertienminutenlopendoorhetstadjeRaguhnnaardefabriekvanJunkers.Indefabriekwerktenzeondertoezichtvanopzichtersinburgeraanmachinesmaarhetisniethelemaalduidelijkwatze precies moesten doen. Verschillende werkzaamheden worden genoemd: Cato Polakstond aan eendraaibank.417 FredaWinemanmoest solderenof lassen.418 AnneloreDanielmoest‘ietsvanplaatjestikken’.419Erwerdintweeploegendienstendagennachtgewerkt.Perweekwerdgewisseldvandagnaarnachtdienstenandersom.Hetwaszwaarwerk.Indefabriekwerktenookburgers(mannen).RachelvanAmerongenmoestmetachtPoolsevrouwenineenaardappelkelderaardappelsschillenenkonafentoeeenaardappelvoordeanderenmeenemen.420HeteteninRaguhnwasredelijk,maarveelteweinigenerwerderghongergeleden.VeelvrouwenwarenalziekaangekomenuitBergen-Belsen inhun ‘verluisde’ kleren.Velen ledenaandysenterieen inhetbuitencommandoRaguhnbraknaverloopvantijdvlektyfusuit.TransportnaarTheresienstadt:overlijdenAugustevanPelsRegelmatigmoestendedwangarbeidsterstijdenshunwerktoevluchtzoekeninschuilkeldersvanwege de geallieerde bombardementen. Toen het Amerikaanse leger begin april 1945BuchenwaldnaderdewerdhetbuitencommandoRaguhnontruimd.Op9april1945gingende vrouwen weer op transport.421 Onderweg kwamen ze vele andere transporten tegen.Iedereenleekopdevlucht.Devrouwenwistennietwaarzenaartoegingen.Detreinstondvaaken langstil.Somswarenerbeschietingen,bombardementenenvluchtte iedereendetreinuit.Deomstandighedenonderwegwarenvreselijk.Devrouwenhaddenhongerendorst.Velenstierven onderweg. Sommigen probeerden tijdens een van de oponthouden teontsnappen.422 Anderenwaren juist bang dat ze na een oponthoud nietweer tijdig in detreinterugkondenkomen.HetwasdelaatstechaotischeperiodevandeoorloginDuitsland.TijdenshettransportnaarTheresienstadtoverleedAugustevanPels.UitdeverklaringvanBertha Kaas-Hekster: (…) daar overleden aan typhus of op transport naar Theresienstadtherrinnerikme(…)GustaPels–Duitschevanafkomst,dochuitAmsterdamgedeporteerd.423AnneloreBeem-Daniel,dieAugustevanPelsnoguitdebarakinBergen-Belsenkende,heeftverklaarddatAugustevlektyfushadentijdenshettransportvanRaguhnnaarTheresienstadt

416CatoPolakNIOD,OnderzoekVernietigingskampSobibor,804,20oktober1947.417CatoPolakNiod250d,inv.nr.804.418HolocaustsurvivortestimonialbFredaWinemanatUJIA,London.19thNovember2012,https://www.youtube.com/watch?v=CVsC9jJwXfs(geraadpleegdjanuari2016);JewishSurvivorFredaWinemanTestimony,USCShoahFoundation,https://www.youtube.com/watch?v=sHQ-kYgDS8s(geraadplegdjanuari2016).419Getuigenverhalen.GetuigenvanTheresienstadt,RiavandenBrandt,interviewmetAnneloreBeem-Daniel,20oktober2009.420RachelvanAmerongenbijLindwer,pp.132-133.421VerklaringNRK,februari1961,dossiernr.103586,AugustevanPels-Röttgen.422FredaWinemanenAnneloreDanielprobeerdenbeidentevergeefsteontsnappen.423NRK2050inv.nr1204,verklaringBerthaKaas-Hekster,8januari1948.

59

naasthaarisgestorven.Samenmetiemandanderssamenheeftzijhaaruitdetreingetildenindebermnaasthetspoorgelegd.424ZoheeftzijhetnadeoorlogaanOttoFrankverteldtoenhijinhetsanatoriuminSantpoortNanetteBlitzbezochtomtehorenoverdelaatstedagenvanzijnkinderen.425AnnelorelaginSantpoort in het bed naast Nanette. Nog navranter is de verklaring van Rachel vanAmerongen voor het NRK op 28 september 1945: Tijdens de reis van Ranguhn naarTheresienstadtisdoordeDuitsersonderdetreingegooidendaardoorgedood:Mevr.GustivanPels-Roettgen,circa42jaaroud.426Anneloreweethiernietsvanenerzijnookgeenanderegetuigengevondenomdezelezingtebevestigen.Op16 april 1945 kwamendeoverlevenden vanhet transport in Theresienstadt aan.Daarwerdenzijop8mei1945doordeRussenbevrijd.

424AnneloreBeem-Daniel,Interviewmei2014.425AFS,GetuigenII,InterviewAnneloreBeem-Daniel,19mei2014;AFS,AnneFrankCollectie,OttoFrankArchief,reg.codeOFA_076:OttoFrankaanRechtsanwaltinElisabethSpäth(i.v.m.EntschädigungAugustevanPels),13april1960.426NRK2050,inv.nr.1237,verklaringRachelvanAmerongen.

60

9.MauthausenVanAuschwitznaarMauthausen:‘dodenmars’Half januari 1945 waren honderdduizenden mensen uit de omgeving van Auschwitzonderwegomhetgebiedteverlaten:58.000gevangenenuitAuschwitz,duizendenEngelseenRussische krijgsgevangenen, enorme kolonnes vanmilitaire voertuigen, terugtrekkendeWehrmachtenSS-troepen.427De van te voren geplande evacuatieroutes konden vaak niet gevolgd worden omdat dewegenovervolwarenensomsbinnenbereikvanhetSovjetlegerwarenkomenteliggen.Inlangekolonnesmoestendegevangenen tevoetde55kilometerafleggennaarGleiwitzoflopen naar Loslau, dat op 63 kilometer van Auschwitz ligt. Vandaar ging de reis in opengoederenwagons verdermet de trein naar andere kampen alsMauthausen, Groß Rosen,Buchenwald,Bergen-Belsen, Flossenburg,DoraMittelbau,Ravensbrück, SachsenhausenenDachau. Tijdens deze zogenaamde ‘dodenmarsen’ zijn naar schatting negen- totvijftienduizendmensenomgekomen.428Op18januari1945vertrokkenvanafmiddernachttotindemiddagmettussenpozengrotekolonnesmet gevangenen.429 Vijfentwintigduizend gevangenen in totaal.430 Peter van Pelswaseenvanhen.431De‘dodenmars’vanPetervanPelsvolgdederouteviaLoslaunaarMauthausen.432Metruimzevenenvijftighonderd gevangenen kwam hij in Mauthausen aan.433 Het is niet bekendhoeveelmensenonderwegomkwamen.Detochtwasonmenselijk.Degevangenenwistennietwaarzenaartoegevoerdwerden.434DeSSbewakersschoteneeniederdienietmeekonkomenofprobeerdetevluchtenzondermeerdood.Delichamenblevenachterlangsdekantvandeweg.OverlevendeC.Schimmerlegdedezelfde routeafalsPetervanPels. In zijnnaoorlogseverslagbeschrijfthijhoenoggeenuurnavertrekdeeerstedodenvielenenhoehij langsdekantvandewegdedodelichamenzag liggenvangevangenendiehenvoorgegaanwaren– inhetbeginvooralveelvrouwenensomszelfseenkind–diedoorhethoofdgeschotenwaren.Heledagenmoestenzelopen,indekouendesneeuw.‘sNachtssliepenzesomsopeenhooizolder,ondereenpaarplankenofindeopenluchtindesneeuw,dichttegenelkaaraan.435

427AuschwitzV,p.29.428Auschwitz,NaziDeathcamp,p.274.429AuschwitzV,p.227.430AuschwitzV,p.31.431Op25januari1945kwamengevangenenuitAuschwitzaaninMauthausendiegenummerdwerdenindereeks116501–122225.PetervanPelshadnummer119162.VolgenshetNRKvertrokkendezenummersop18januari1945:NRKVI,p.85;DezedatumwordtbevestigddoordegetuigenissenvanC.Schimmer(NIOD250dinv.nr827verklaringC.Schimmer)enA.F.vanVelzen(nummer117418).432PetervanPelskwamaanop25januari1945inMauthausen,ditisdegroepdieop18januarivertrokenviaLoslaureisde:NRK,Kampenengevangenissen,inv.nr.397,verklaringenMariC.Sloot,enA.F.vanVelzen;dePoolsenaamvoorLoslauisWodizlaw.433ListederZugängevon25.Januar1945,Wenen,archiefGedenkstätteMauthausen:E/12/8/1.434BijvoorbeeldJakobMaestro,p.53;DebeschrijvingvandedodenmarshierisgebaseerdonderandereopdegetuigenissenvanJakobMaestro,JobJansen,MariSloot,MaxGarcia,C.Schimmer,A.F.vanVelzen.435Schimmer,vanVelzen,JakobMaestro,JobJansen.

61

Op de vijfde dag, 22 januari 1945, bereikten ze Loslau.436 Daar werden ze per honderdgevangeneningeladeninopenkolen-ofgoederenwagonsdievolsneeuwenijslagen.437Dehelenachtstondenzeeerstnogstil,detreinvertrokpasdevolgendemorgen.Hetvroor20graden.Zewistennietwaarzenaartoegingen.Degevangenenkregengeenetenofdrinken.De eerder genoemde Max Garcia stelt dat hij deze onmenselijke tocht alleen maaroverleefdedankzijdefysiekereservesdiehijinhetPakketstelleKommandoinAuschwitzhadopgebouwd.438Velenstierventijdensdereis,enalsdetreinstilstondwerdendodelichamennaarbuitengegooid.NadriedagenkwamenzeophetstationvanMauthausenaan.VandaarliependegevangenenineenlangekolonnelangsdewegdiedoorhetstadjezeskilometerinnoordwestelijkerichtingomhoogslingertnaarhetconcentratiekampMauthausen.VernietigingskampMauthausenIn augustus 1938, vijf maanden na de Anschluß van Oostenrijk bij het Duitse Rijk, wasMauthausenopgerichtalsconcentratiekampvoormannelijkegevangenen.439De locatiebijMauthausen was gekozen omdat het gebied rijk is aan graniet en er van oudsher veelsteengroevengevestigdwaren.DeDonauzorgdevoorgoedeaan-enafvoermogelijkheden.GranietendeproductievanbouwmaterialenwasessentieelvoordegrotebouwprojectenvanhetDuitse rijk onder leiding vanHitlers bouwmeesterAlbert Speer.DeDeutsche Erd-und Steinwerke GmbH (DEST), in april 1938 opgericht in Berlijn door het SSWirtschafstsverwaltungshauptamt (WVHA), verwierf bij Mauthausen een aantalsteengroeven.440OpongeveerachtkilometerafstandvanMauthausenontstondinmei1940het neven-kampGusennadat deDEST ook daar steengroeves had verworven.441 Politiekegevangenen en krijgsgevangenen van verschillende nationaliteiten werkten alsdwangarbeidersindesteengroevenvanMauthausenenGusen.442HetconcentratiekampMauthausenwasindeeersteplaatseenvernietigingskampdatvanaffebruari 1939 onder leiding stond van kampcommandant en SS-er Frans Ziereis. De SS-leiding en de eerste gevangenen van Mauthausen kwamen uit Dachau. De gevangenenwerktenalsdwangarbeidersindesteengroevenenbouwdenhetdaarnaastgelegenkamp.De vierhonderdenzeventwintig jonge Joodsemannen die bij de razzia in de AmsterdamseJodenbuurt op 22 en 23 februari 1941 – aanleiding voor de Februaristaking – warenopgepakt, kwamen bijna allemaal (via kamp Schoorl en Buchenwald) in Mauthausen

436JakobMaestro,p.50;A.F.vanVelzen;MariC.Sloot.437A.F.vanVelzen.438MaxGarcia,p.125.439Vanafeind1944warenerookongeveerduizendvrouwelijkegevangeneninMauthausen.Bijdebevrijdingwarenerruim1700vrouwelijkegevangenenenbijna65.000mannelijkegevangeneninhetconcentratiekampMauthausen.440DesteengroevenWienergraben,MarbacherBruchenBettelbergwarenoorspronkelijkinbezitvandestadWenen.Zewerdeneerstgepacht,daarnagekochtdoordeDEST.441SteengroevenGusenenKastenhof.442Nationaliteitenenaantallen:inMauthausenzatenveelSpanjaardendienadeSpaanseburgeroorlognaarFrankrijkwarengevlucht.DaarnaastveelRussischekrijgsgevangen,Franse-,Poolse-,Griekseenanderepolitiekegevangenen.JoodsegevangenenwareneenminderheidinMauthausenmaarnainvalinHongarijekwamenveelHongaarsejodeninMauthausenterecht;ookmetdegroteevacuatietransportenkomenerveeljoodsegevangennaarMauthausen.

62

terecht.Praktischniemandvanhenoverleefde.JoodsegevangenenwareneenminderheidinMauthausen,inderangordevangevangenenstondenzijopdeallerlaagsteplaats.443Mauthausen was een kamp van de zwaarste categorie: Lagerstufe III.444 De sterftecijferswaren extreem hoog door het harde regime en het ongelofelijk zware werk in desteengroeves. Het was een combinatie van dwangarbeid en uitroeiing tegelijkertijd: degevangenenwerktenzichletterlijkdood.Hetdieetwasberekendopeenlevensverwachtingvan drie tot vier maanden.445 In de beruchte steengroeve van Mauthausen droegengevangenenvanhetstrafcommandoineenhoutendragergranietblokkenophunruglangsde steile trap naar boven. Joodse gevangenen kwamen tot aan 1944 bijna standaard alsstenendragers inditstrafcommandoterecht. Inhetkampstondendegevangenenurenopappèl.Demedischeverzorgingwasgebrekkig.InMauthausenwarenookgaskamerseneencrematorium.Mishandelingenenexecutieswareneraandeordevandedag.Vanaf 1943, toen de Duitse oorlogsperspectieven verslechterden en gevangenen steedsmeer als dwangarbeiders in de oorlogsindustrie werden ingezet, kreeg Mauthausenverspreid over heel Oostenrijk in totaal zesenveertig zogenaamde buitenkampen encommando’sonderzijnbeheer.Vanwegedetoenamevandegeallieerdeluchtaanvalleneind1943werdenvliegtuig-enwapenfabriekenverplaatstnaarondergrondselocaties,zodatdeoorlogsproductieinhetgeheimkonwordenvoortgezet.Gevangenenwerktenbijdeaanlegvandezeondergrondsefabrieken,overhetalgemeenondererbarmelijkeomstandigheden.Het ‘hoofdkamp’ Mauthausen of Stammlager werd vanaf toen meer het administratievecentrum vanwaar gevangenen, na registratie en een periode van quarantaine, alsdwangarbeiders verdeeld werden over het netwerk van buitenkampen.446 Tegelijkertijdwerd Mauthausen ook een zogenaamd Sterbelager waarnaar gevangenen teruggestuurdwerdendieteziekofzwakwarenomdezwaredwangarbeidtekunnenverrichten.Intotaalwerdencirca190.000mensennaarMauthausen (enzijnbuitenkampen)gedeporteerdvanwie er 90.000werden vermoord.447Deze cijfers houden geen rekeningmet de duizendengevangenendienadebevrijdingvanMauthausenzijngestorven.PetervanPelsinMauthausenAankomstenregistratiePeter van Pels kwam op 25 januari 1945 in het concentratiekampMauthausen aan. Zijnnaamstaatopdelijstmet5714namenvangevangenendieopdiedatumvanuitAuschwitzinMauthausenarriveerden.448

443ITSArchives,BadArolsen,archiv.nr,5792,CCMauthausen,generalreportbyMr.Kanthack,formerinmateetc.,p.54.444KampenwerdeningedeeldnaarStufeI,II,IIIwaarbijLagerstufeIIIhetzwaarsteregimewas:HansMaršálek,DieGeschichtedesKonzentraruinslagersMauthausen.Dokumentation,EditionMauthausen:Wien,2006.445LadislausSzücs,Zählappell.AlsArztimKonzentrationslager,FischerTaschenbuchVerlag:FrankfurtamMain,1995,p.34;gesprekHaraldHutterberger(MinisterialratGedenkstätteMauthausen)metErikaPrins(oktober2014):hetaantalcalorieënwaspreciesopdezelevensverwachtingafgesteld.446AlleenGusenhadeeneigenregistratiesysteem:ChristanDürr,RalfLechner;Indecember1944warener72.825gevangenengeregistreerdinMauthausen,meerdan62.000daarvanbevondenzichinbuitenkampen.447DezecijferszijnontleendaandewebsitevandeGedenkstätteMauthausen:www.mauthausen-memorial.at.448ListederZugängevon25.Januar1945Mauthausen;volgensdegegevensvanhetNRKintotaal5724gevangenen:NRKVI,p.85.

63

DeregistratieprocedurenaaankomstinMauthausenduurdelang.449Geziendeomvangvanhet transport kan deze operatie de hele nacht en volgende dagen in beslag genomenhebben.Bijaankomstinhetkampmoestendegevangenenzichhelemaaluitkleden.Hetwaswinteren het vroor 20 graden.Naakt gingen ze ombeurten in groepjes naar de ruimtewaar zemoesten douchen, gedesinfecteerd en geschoren werden. Daarna moesten ze buitenwachten, naakt of alleen met een onderbroek of hemd aan, om daarna geregistreerd teworden.De5714gevangenenvandittransportwerdengenummerdindereeksvan116501t/m 122225.450 Aan de nummering van de gevangenen op de lijst is af te leiden dat deregistratie in vijf grote groepen van duizend of meer gevangenen weer in alfabetischevolgorde plaatsvond.451 Peter van Pels hoorde bij de derde groep. De gevangenen kregenhun nummer, gestanst op een ijzeren plaatje, dat ze met een ijzerdraadje om hun polsmoestendragen.OpeendoorslagvanzijnregistratieinMauthausenstaatPetersheledeportatiegeschiedenisineennotendop:eenNederlandseJood,naarAuschwitzop3/9/1944,enop25januari1945inhetKLMauthausenaangekomen.Zijngevangenennummeris119162.Opzijnkaartstaatverderdathij inMauthausentot29januari1945inquarantaineverbleef.Opdiedagwerdhij overgeplaatst naar Quarz. Op 11 april 1945 kwam hij terug naar het Revier vanMauthausen.DaarnaastlezenwedathijTischler(meubelmaker)was.Hijwas1m73langenhadeenslankpostuur. Zijn gezichtwas ovaal, hij had groene ogen, platliggende oren, een rechte neus,volle mond, een goed gebit en zwart haar. Hij sprak Nederlands, Engels en Duits. Alsbijzonderkenmerkhadhijeentatoeage:zijnAuschwitznummer.452Naderegistratiewerdendegevangenenenmasseindequarantainebarakkengepropt.Hierstondengeenbedden,zelagenalssardientjesineenblik,zijaanzijopdegrond.453De gevangenen verbleven enkele dagen,met nauwelijks kleren aan enweinig of niets teeten,indequarantainebarakken.Daarnakregenzeoudeengebruikte,gevangenenkleding.Gevangenenkleding inMauthausenbestonduiteen jas,broek,petenhoutenschoenenofsandalen. De gevangenen moesten hun nummer op borsthoogte op hun jasje naaien entegendenaadvanhun rechterbroekspijp.Alle categorieëngevangenenhaddenhuneigenkenmerk. Joodsegevangenenwarenteherkennenaaneenrodegelijkzijdigedriehoekmetde punt naar beneden naast hun nummer.454 Er golden strikte regels over het dragen en

449Wenen,archiefGedenkstätteMauthausen,MiksaMechlowitz,interview,11juni2002,Alpharetta,Geogia,USA[SammlungMSDP,signatuurAMMOH/ZP1/234]interviewerSarahGhitis;MichalKraus,Diary1942-1945:notesofthefifteenyearoldMíšaKrauswhosurvivedtheHolocaust,Kromeriz:KvartusMedia,2012,p.15.(MíšaKrauskreeg117965alsregistratienummer)450NRKinv.nr461,ditzijner5724,opdeListederZugängevon25.Januar1945staateenaantalvan5714geschreven.451ListederZugängevon25.Januar1945:vijfcijferreeksenvanduizendgevangenenlopengrofwegvandeletterAt/mB.452DoorslagregistratiePetervanPelsMauthausen,kopiebijAFS;Inhetverhaaltje‘Mijneersteinterview’schrijftAnneFrankdathijblauwgrijzeogenhad:AFS,AFC,Kenniscentrum,ManuscriptenHuygenseditie,Verhaaltjesboek,Mijneersteinterview,22februari1944.453JakobMaestro(p.51)noemtverschillendeaantallen:met1000ineenbarakbedoeldvoor100personenenmet500ineenbarakvoor80.454IoanGottlieb,p.25.

64

afnemenvandepet.Voorhetontbrekenvandepettijdenshetappelkonjedoodgeschotenworden.455VanMauthausennaarMelkNavierdagen‘quarantaine’werdhetovergrotedeelvandegevangenendieop25 januari1945inMauthausenwarenaangekomen,verderoptransportgestuurdnaarbuitenkampenvanMauthausenalsEbensee,GusenenMelk.456In enkele gevallen lijkt het erop dat gevangenen werden geselecteerd naar hun beroep.Overlevende C. Schimmer heeft verklaard dat uit ‘zijn’ groepje Hollanders demetaalbewerkers werden geselecteerd voor het kamp Gusen.457 Voor het veel groteretransportnaarMelk lijktditnietoptegaan:decirca tweeduizendgevangenen,onderwiePetervanPels,staanindevolgordevanhunregistratieinMauthausenopdetransportlijstnaarMelk.458Op29 januari 1945 liepdezegrotegroepgevangenendeweg terugomlaagdoorhetstadjenaarhetstationvanMauthausen.459IngoederenwagonswerdenzenaarhetstadjeMelkvervoerd,ongeveer70kilometertenoostenvanMauthausen.BuitenkampMelkMelkwaseenzogenaamdAußenlagervanMauthausen,gevestigdindevoormaligeFreiherrvonBirago-kazerne,hooggelegenaandezuidwestrandvanhetstadjeMelkaandeoevervandeDonau.DekampcommandantwasJuliusLudolph.460HetkampMelkwasop21april1944ingericht als concentratiekamp voor mannelijke gevangenen die als dwangarbeidersmoestenwerkenaaneenprojectmetdecodenaamQuarz:deaanleg ineenbergvaneenondergrondse fabriek voor de productie van machineonderdelen voor tanks envliegtuigen.461In het kamp verbleven gemiddeld zevenduizend gevangenen van verschillendenationaliteiten.462DagelijksstondendegevangenenopappèlvoordatzeinkolonnesvanvijfbijvijfonderbewakingvanSS’ershetkampuitmarcheerdennaarbeneden.Degevangenenliepen verplicht met elkaar gearmd om te voorkomen dat iemand vluchtte: bij eenvluchtpoging werd het hele rijtje doodgeschoten.463 In de winter was het gevaarlijk glad.Beneden liepen de circa tweeduizend gevangenen van een ochtend-, dag- of nachtploeg455RomanFristerin:TheConcentrationcampMauthausen,1938-1945,Wenen:NewAcademicPress,2013,p.101.456(Overzichtenvanhetaantalgevangenenvan:)Mauthausendem27.Januar1945enMauthausen,dem30.Januar1945:ITSArchives,Archivnummer:5792;PetervanPelsvertrektnaarMelkop29januari1945,detransportennaarGusenenEbenseeliggenookronddezedatum.457C.Schimmer(moestzelfooknaarMelk)noemtachtnamenvanhembekendeNederlandsemetaalbewerkersdiegeselecteerdwerdenvoorGusen.Opdetransportlijstvan3september1944stondPetervanPelsookvermeldalsmetaalbewerker.InMauthausenstondhijechtergeregistreerdalsmeubelmaker.458ITSArchives,BadArolsen,Archivnummer5792,DeportationslisteMauthausen–Melk;Schimmernoemtwel8meubelmakersdiemethemnaarMelkgingen.459TransportlistMelk29.1.45;opdezelijststaan1971namen.DitkomtgrofwegovereenmetdegegevensuitdeoverzichtenvanhetaantalgevangenenvanMauthausentussen27-30januari1945:BadArolsen,ITSArchives,Archivnummer:5792;460Wenen,ArchiefKZ-GedenkstätteMauthausen,DocumentoverMelk,B/30/13,p.3.461WapenfabriekvanSteyr-Daimler-PuchAGwasdegrootsteproducentvankogellagersinhetDuitserijk.VerplaatstezijnkogellagerfabriekvanSteyr-MünichholznaarMelkomveiligtezijnvoordegeallieerdeluchtaanvallen.462VolgensdekampcommandantJuliusLudolphtijdenszijnverhoorop22mei1945doorMajorHarolderSullivan:Rijksduitsers,Joden,Fransen,Russen,Polen,Noren,Mohammedanen,Slowenen,Italianen,Spanjaardenenjongeren:DocumentoverMelk,B30/II/8.463NIOD250d,inv.nr.1185,H.L.Bastiaans.

65

naareennoodperron,waarzemoestenwachtenopeentrein.DecivielewerkersenSS’erswerdenvervoerdinpersonenwagons.Degevangenenwerdeninopengoederenwagonsmet160 man per wagon in ongeveer 20 minuten verderop naar het plaatsje Roggendorfgebracht.464Daarmoestenzeweereenhalfuurlopenendaarnawerdenzeverdeeldoverdeverschillendewerkkommandos.In drie ploegendienstenwerktende gevangenendag ennacht bij het boren, uitgravenenstutten van de tunnelgangen, het afvoeren van het (quarz)zand, de vervaardiging van debalken, nodig om de tunnels te stutten, het laden en lossen van bouwmaterialen en bijandere bouwwerkzaamheden in het gigantische fabriekscomplex.De gevangenenwerktenondertoezichtvanSS’ers,Kapo’sencivielearbeiders.Degevangenenwarenslechtgekleed,haddensomsnieteensschoenen,warenverzwakt, ziekenwerdenmishandeld tijdenshetwerk. Er waren geen veiligheidsmaatregelen tijdens het zware en gevaarlijke werk in demijngangen. Dagelijks waren er ongelukken, niet zelden met dodelijke afloop. Demijngangenstondenvaakonderwater.Indewinterhaddendegevangenensomsbevrorenledematen.Sommigegevangenenhaddenhet ietsbeteralsze ‘specialistisch’werkhaddenzoalsbijvoorbeelddeNederlandse Job Jansen (eenvoormaligwerknemervanOpekta,hetbedrijf van Otto Frank) die de pompen moest onderhouden die de tunnelgangen droogmoesten houden.465 Begin januari 1945 waren de Russen dicht genaderd. Tijdens deveelvuldige geallieerde luchtaanvallen in de omgeving schuilden de gevangenen in detunnelgangen. Ter vervanging van de doden werden regelmatig ‘nieuwe’ gevangenenaangevoerd vanuit Mauthausen. De grote evacuatietransporten leverden een constantestroomvandwangarbeidersop.HetwarenvooralJoodsegevangenendiehiervoorgebruiktwerden.466In het kamp op het voormalige kazerneterrein verbleven de gevangenen in primitievehoutenbarakken.Zesliepen instapelbeddenvandriehoogendeeldenmetzijnviereneenbed.Zehaddengeenwinterkledingmaar slechtseendunnebroek,een jasjeenpet, geenondergoed, en soms zelfs geen schoenen.Het rantsoenbestonduit ’smorgens eenhalveliter‘koffie’,’smiddagseenliterwaterigekoolsoepen’savondsbrood,eenstukjemargarineofworst:eendagelijksdieetvan1200calorieën.Indelaatstemaandenvanhetbestaanvanhet kampMelkwerddit nog veelminder.Wekenlangwas er bijvoorbeeld geenbrood. Erwas dus honger en er kwam ook kannibalisme voor.467 Er was nauwelijks medischeverzorgingvoordegevangenen.InhetRevierofziekenbaraklagendegevangenennaaktopbritsen zonder strozakken. Soms met zijn vieren in een bed. Lijken werden in hetcrematorium van het kamp Melk verbrand.468 Zwaar zieken werden naar Mauthausenteruggestuurdendaargeëxecuteerdofvergast.469

464Schimmer,p.29.465InterviewSpielbergproject,JosephusJansen,JHM,code21005.JobwasdezoonvanOpektademonstratriceJetjeJansen.466ITSArchives,BadArolsen,archiv.nr.5792,CCMauthausen,generalreportbyMr.Kanthack,formerinmateetc.,p.54.467BastiaansNIOD,250d,inv.nr.1185.468Vanafnovember1944wasereencrematoriuminMelk,daarvoorwerdendelijkenopgestapeldennaverloopvantijdafgevoerdnaarMauthausen:Wenen,archiefKZ-GedenkstätteMauthausen,documentB/30-B/39.469DocumentoverMelkB/30/13,p.3.

66

OverPetervanPelsinMelkzijngeengetuigenissengevonden,zodatnietbekendiswatvoorwerk hij precies deed. InMelk waren opvallend veel jonge Joodse gevangenen onder detwintigjaar.470Eengroepvanongeveerhonderdgevangenenuithettransportvan29januari1945was zelfs jonger dan vijftien jaar. Kinderen in de kampen deden over het algemeenhetzelfdewerkalsvolwassenenvoorzoverzijdaartoeinstaatwaren.DegroepkindereninMelkwasingedeeldbijhetkeukencommando:zijmoestenaardappelsschillen.471PetervanPelswasnetachttien jaar toenhij inMelkaankwam.Gezienzijn leeftijdzalhijdaarombijeenarbeidscommandoingedeeldzijn.HijverbleefruimtienwekeninkampMelk.Hijmoetziekzijngeworden,wantvoorzijnvertreklaghijinhetReviervanMelk.472Met de komst van het transport van 29 januari 1945 uitMauthausen teldeMelk 10.314gevangenen. In de maanden januari – april (de periode dat Peter van Pels in Melk was)stierven er 3106 mensen door ziekte, ongelukken, mishandelingen, of zij werden erdoodgeschoten.473 In totaal zijn ongeveer vijfduizend gevangenen van de circavijftienduizend gevangenen van kamp Melk gedurende zijn eenjarige bestaanomgekomen.474TerugnaarMauthausen:overlijdenvanPetervanPelsToenbeginapril1945hetSovjetlegersteedsdichterbijkwamenophetpuntstondWenente veroveren, werd het kampMelk in grote haast ontruimd. Op 11 april 1945werden intotaalvijftienhonderdziekenuithetreviervanMelkendejongegevangenenuithetkamppertreinteruggestuurdnaarMauthausen.IedereeninhetRevierdienogopzijnbenenkonstaanmoestmee.475Naaankomst inMauthausenwerdeenaantal vanhenvergast.476DeanderenkwamenterechtinhetSanitätslagervanMauthausen.Deoverige zesduizendgevangenenvankampMelkwerdenop13en15april1945verdergevoerdnaarhetAußenlagerEbensee.477PetervanPelskwamop11april1945teruginMauthausen.HijbelanddeinhetSanitätslagervan Mauthausen.478 Dit waren houten barakken die buiten de muren van het kampMauthausenstondenenwaarvroegerdeRussischekrijgsgevangenenwarenondergebracht.

470BertrandPerz,KinderundjugendlicheimKonzentrationslagerMauthausenundseineAußenlagern,p.6471DekampcommandanthadherhaaldelijkgeprobeerddekinderenterugtesturennaarMauthausenomdathijzenietkongebruiken.Firma’sbetaaldengeldvoordedwangarbeidersenaankinderenhaddenzeniets:kampcommandantJuliusLudolphtijdenszijnverhoorop22mei1945doorMajorHarolderSullivan,documentB/30/II/8.472PetervanPelskwamop11aprilterugnaarMauthausenmeteentransportvandejongerenenziekenuitMelk.Deanderengevangenen,circa6000gingennaarEbensee:AufstellungübervonKL-MelkabgegangeneTransporte(EvakuierungdesLagers),documentB30/6/d.473DocumentoverMelkB/30/13.474Ibidem:5000gevangenenzijninMelkgestorven,doorongelukkenomhetlevengekomenofdoodgeschoten.Intotaal14.357gevangenen.;Totaalaantalgevangenenapril1944–april1945:14387(Eingange)–8928(teruggestuurd)=5459Gestorven4873engevlucht85475BertrandPerz,DasProjekt“Quarz”,p.531476Perz,p.532.477AufstellungübervonKL-MelkabgegangeneTransporte(EvakuierungdesLagers),documentB30/6/d.478ForschungsstellederKZ-GedenkstätteMauthausen,Wenen,entryregisters(Y/36,Y/44);entryregister(E/13/8/1),inschrijvingPetervanPels.

67

Een andere benaming voor hetSanitätslagerwasRussenlager. De omstandigheden in hetRussenlager waren abominabel. De barakken waren overbevolkt. Het was een plek waargevangenen zonder enigemedische verzorgingwerden neergelegd. Vaak naakt en zondereten.479Ze lagenopdegrondofmetviertotzespersonenopbritsen instapelbeddenvantwee of drie hoog. Het was eigenlijk alleen een plek om te sterven. De ernstig zieke enverzwakte gevangenen overleefden dit meestal niet lang.480 Er zijn diverse getuigenissenover het voorkomen van kannibalisme in het Sanitätslager of Russenlager vanMauthausen.481Op5mei1945kwameenverkenningseenheidvanhet3rdUSArmyhetkampMauthausenbinnenenvertrokweer snel.DaarmeewasMauthausenbevrijd.482Devolgendedag,op6mei1945,trokhet3rdUSArmyhetkampbinnenenbegonmetdeverzorgingvandezieken.Peter van Pels staat niet vermeld in de dodenboeken van Mauthausen, die door dekampadministratieooknahetvertrekvandekampleidingenbewakerszijnbijgehouden.Inhet‘HospitalMauth.Abgangsbuch(Tote)5.5.45–18.5.45’staatechtervermelddatPetervanPelsoverleedop10mei1945.483DezedatumstaatookopeenlijstvanhetAmerikaanseleger, naar alle waarschijnlijkheid samengesteld op basis van dit Abgangsbuch.484 HetAbgangsbuchwerdnadebevrijdingvanMauthausenverderbijgehouden.DitbetekentdatPetervanPels,ondanksdevreselijkeomstandigheden inhetSanitätslagerofRussenlager,nogvierwekennazijnterugkeeruitMelkoverleefdheeftinMauthausen.485HijstierfdusnadebevrijdingvanMauthausen.Na de oorlog was er lange tijd onduidelijkheid over de sterfdatum van Peter van Pels.VanwegedeenormehoeveelheidvermistenendegroteadministratievechaosnadeoorlogwashetNederlandseRodeKruisnietinstaatuitgebreidonderzoektedoennaardepreciezedata enomstandigheden vanoverlijden vande slachtoffers.Van vermistenwerd somsdebevrijdingsdatum van het kamp genomen als overlijdensdatum door het NRK. Datwas ingevalvanMauthausen5mei1945.DeCommissietothetdoenvanAangiftevanOverlijdennam deze datum over, en zo kwam de datum van 5mei 1945 op de overlijdensakte vanPetervanPelstestaan.486ToenhetNRKlateropdehoogtekwamvandedatumvan10mei1945(opbasisvandegegevensuithetAbgangsbuchendelijstvanhetAmerikaanseleger)wasdezeofficiëledatumalvastgelegdenafgekondigdindeStaatscourant.Niemandnamdemoeiteomdatteveranderen.Peterhadimmersgeennaastefamiliemeer…

479Wenen,archiefGedenkstätteMauthausen,documentAMMH/02/03:VaclavBerdych,Krankenhauspflege,p.8.480Wenen,archiefGedenkstätteMauthausen,documentH/1:DiemedizienischeBetreung,dasRevier.481NIOD250d,inv.nr.1185:H.L.Bastiaans.482TiendagenlaterwerdhetgezagdoordeAmerikanenovergedragenaanhetSovjetleger.483Abgangsbuch,registratienummer:nognietbekend.484Listder“Verstorbene”,documentopgemaaktdoor3rdUS-Army(kopiebijAFS).485Voorgelegdaan(oktober2014)HaraldHutterberger:erzijnmeervoorbeeldenvanmensendienogenigetijdinhetRussenlageroverleefdhebben.486HetNRKheeftop21november1949deoverlijdensdatum5mei1945doorgegevenaandeCommissietothetdoenvanoverlijdenetc.Opdeachterkantvanhetkaartjestaatdeoverlijdensdatumvan10mei1945aangetekend(gebaseerdopR830/4waarvoorzie:NRK,KampenenGevangenissen,inv.nr.421)

68

10.NeuengammeConcentratiekampNeuengamme:VernichtungdurchArbeitBij Neuengamme, een dorpje gelegen op ongeveer twintig kilometer ten zuidoosten vanHamburg, werd in 1938 een Außenlager (buitenkamp) van het concentratiekampSachsenhausen gevestigd. DeDeutsche Erd- und Steinwerke GmbH (DEST), de door de SSgeleide bouwonderneming uit Berlijn, had daar een stuk grond met een stilgelegdesteenfabriek verworven en bracht die met behulp van dwangarbeid van KZ-gevangenenweer in bedrijf. De eerste ongeveer honderd gevangenen en de SS-bewakers kwamen uitSachsenhausen.487Dedwangarbeiderswerktenaandedrainage vanhet terrein, bouwdendebarakken,wachttorens,omheiningene.d.NahetuitbrekenvandeTweedeWereldoorlogwerdhetkampNeuengamme in juni1940vergrootengeorganiseerdalseenzelfstandigconcentratiekamp.NetalsinMauthauseneneen aantal andere concentratiekampen produceerde de DEST in Neuengamme metdwangarbeid bouwmaterialen voor de grote bouwprojecten van het Duitse rijk. In hetkleiachtigegebiedrondNeuengammeginghetomdeproductievanklinkersenbakstenenvoor de bouw van de monumentale gebouwen aan de Elbeoevers in Hamburg.488Dwangarbeiders bouwden een nieuwe steenfabriek op het uitgestrekte kampterrein enwerktenindeleemgroeve.Daarnaastwerdenzeingezetbijhetgravenvaneenzijkanaalenhavenkom, het bevaarbaar maken van de Dove Elbe, een zijarm van de Elbe en enkeleandere grote bouwprojecten zoals de aanleg van een spoorwegaansluiting in het kamp:allemaalinfrastructuuromdeproductenvandesteenfabrieknaarHamburgtevervoerenendenoodzakelijkegrondstoffen(o.a.cement)naarNeuengammetekrijgen.489GevangeneninNeuengammewerktenookinverschillendetakkenvandeoorlogsindustrie:devervaardigingvan ontstekingsmechanismen voor granaten, onderdelen van wapens. Ook moesten zepuinruimen in Hamburg, niet ontplofte bommen onschadelijk maken, antitankgrachtengravenetc.490Verspreid over Noord-Duitsland kreeg Neuengamme in de loop van de oorlog een grootaantalbuitenkampen, zogenaamdeAußenlagerofAußenkommandos. Eind1944, inde tijddat Fritz Pfeffer inNeuengammewas,waren er 12.000 gevangenen in het hoofdkampen

487DeveronderstellingdatdefabriekstillagomdatdeJoodseeigenaarwasonteigendenhetbedrijfdoordeSSwasgeariseerd(NRK,Kampenengevangenissen,inv.nr.1771,KomiteeehemaligerpolitischerGefangener.DieGeschichtedesKonzentrationslagersNeuengamme,zonderdatum)kannietbevestigdworden.Desteenfabriekwerdin1926opgericht.NafaillissementenzelfmoordvandeeigenaarwarenereenaantalopeenvolgendeeigenarentotdeaankoopdoordeDESTin1938:DetlefGarbein:DerOrtdesTerrors.GechichtedernationalsozialistischenKonzentrationslager,Band3Sachsenhausen,Buchenwald,HerausgegebenvonWolfgangBenzundBarbaraDistel,RedaktionAngelaKöningseder,plaats:C.H.Beck,datum,pp.233-234.488HermannKaienburg,‘VernichtungdurchArbeit’.DerFallNeuengamme,Bonn:J.H.W.DietzNachf,1990,p.97:HamburgwaseenvandevijfFührerstädten,geplandwarenonderandereeenhangbrugvan700meteroverdeElbe,een250meterhoog‘Gauhaus’,eenfacadevankantoor-enindustriegebouwen.489NederlandersinNeuengamme,Deervaringenvanruim5500NederlandersineenDuitsconcentratiekamp,1940-1945,onderredactievanJudithSchuyf,Aprilis:Zaltbommel,2005,p.33.490Inbuitenkampenofkommandoswerktendwangarbeidersvaakvoorindustriëleofparticuliereopdrachtgeversdiedegevangenentegeneendagvergoedingvan4-6RM(Reichsmark)vandeSSinhuurden;Hetgravenvanantitankgrachtenenverdedigingswerkengeschieddeinopdrachtvandenazi-regering,NederlandersinNeuengamme,pp.55-57.

69

37.000inzijnbuitenkampen.491DekampcommandantvanNeuengammewasvanaf1942SS-SturmbannführerMaxPauly.Meerdan100.000gevangenenhebbenindeperiode1938-1945verbleveninNeuengammeen zijn 85 buitenkampen. In het begin waren dat veel Polen, Tsjechen en Russischekrijgsgevangenen.Indeloopvandeoorlogkwamenduizendengevangenenuitallebezettelanden van Europa naar Neuengamme.492 Vanaf de zomer van 1944 arriveerden grotegroepenJoodsegevangenenrechtstreeksuitHongarijeenviadeevacuatietransportenvanAuschwitzinNeuengamme.493Ruim42.000mensenvondendedoodinNeuengammeenzijnbuitenkommando’s.Deleef-en werkomstandigheden waren erg zwaar. Velen stierven door het harde werk, incombinatie met de ontoereikende verzorging, mishandelingen en executies: VernichtungdurchArbeit.494FritzPfefferinNeuengammeAankomstenregistratieinNeuengammeEr isgeenzekerheidoverdedatumwaaropFritzPfeffer inNeuengammebelandde:erzijngeentransportlijstenovergeleverd,nadiengemaakteoverzichtenzijnonvolledigensprekenelkaarvaaktegen.ErisookweinigbekendoverrechtstreeksetransportenvanuitAuschwitznaar Neuengamme in deze periode.495 Het zou zelfs kunnen dat Fritz Pfeffer vanuitAuschwitz via Sachsenhausen inNeuengamme terecht is gekomen.496De laatstemaandenvan 1944 en begin 1945 veranderden transporten soms tijdens de reis van bestemmingvanwegedegeallieerdebombardementen.Hetwaseenchaotischetijd.WewetenalleendatFritzPfefferinNeuengammewasomdathijinhetdodenboekvanNeuengammestaat.497Er wordt altijd verondersteld dat Fritz Pfeffer vanuit Auschwitz naar Neuengamme kwammet een transport van (tand)artsen. In de paragraaf over Auschwitz zijn de verschillendeverklaringengenoemddieaandezeveronderstellingtengrondslag liggen.498DeHongaarseJoodseartsAdalbertFeherheeftin1988verklaarddathijinoktober1944meteentransportvan dertig Joodse artsen vanuit Auschwitz naar Neuengamme werd gestuurd.499 Zijn

491BehalvedevrouwenuitRavensbruckdieinhetbordeelvanNeuengammewarenondergebracht,warenerinhethoofdkampvanNeuengammealleenmannen.Indebuitenkampen–enkommandoszatencirca10.000vrouwengevangen.AantallenzijnontleendaandewebsitevandeKZGedenkstätteNeuengamme:www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de(geraadpleegdmaart2016).492GevangenenuitBelgië,Denemarken,Duitsland,Frankrijk,Griekenland,Hongarije,Italië,Joegoslavië,Letland,Luxemburg,Nederland,Noorwegen,Oostenrijk,Polen,Rusland,Spanje,Tsjechië,Slowakije.493Ongeveer13.000JoodsegevangenenwerdengeregistreerdinNeuengamme.494ErwarengeengaskamersinNeuengamme,maarerzijnwelexperimentenmetvergassingeninNeuengammegeweest:Kaienburg,p.371.495NRKVI,pp.13,20.496NederlandersinNeuengamme,p.137;NRKVI,p.13-14:Op24oktober1944vertrekteentransportmetmannenuitAuschwitznaarSachsenhausen;SietseGeertsema(VriendenkringNeuengamme)noemtookBuchenwaldalsmogelijkheid.Hiervoorhebikgeenaanwijzingenkunnenvinden.IndeEngelstaligeWikipediaoverFritzPfefferwordtgezegddathijmet69artsenop29oktoberuitAuschwitznaarSachsenhausenkwamenopeenonbekendedatumvandaarnaarNeuengammekwam:https://en.wikipedia.org/wiki/fritzpfefferHierzijn,ooknanavraagbijdeGedenkstätteSachsenhausenenBuchenwald,geenbronnenvoorgevonden.497ArchiefKZ-GedenkstätteNeuengamme,Häftlings-Toten-Nachweis",17.12.1944-19.1.1945.498NRKdossiers7500(FritzPfeffer)en42095(WillemSwaap);NRK2015,inv.nr.0000,BarendKonijn,interviewArthurUnger,notitieboekjeOF.499ArchiefKZ-GedenkstätteNeuengamme,HaftberichtenSammlung,256Dr.med.AdalbertFeher,curiculuumvitae,OffenbachamMain,26.9.1988.

70

gevangenennummer is echter niet bekendwaardoor niet bij benadering is vast te stellenwanneerhij inNeuengammeaankwam.Misschienheefthijzichnazoveeltijdvergist indedatumendeomvangvanhettransport?Feher beschrijft verder hoe de Joodse artsen van het transport bij elkaar in een zg.Schönungsblock werden ingedeeld en Stubedienst (ze moesten het eten onder degevangenen verdelen) en andere werkzaamheden moesten verrichten. Hij heeft ookbeschreven hoe hij en de andere Joodse artsen ’s nachts met karretjes de opgestapeldelijkenuitdelijkenhalnaarhetcrematoriumvanNeuengammemoestenbrengen.Depositievanartsen-gevangenen inNeuengammeisonduidelijk.UitdegetuigenissenvanhetnadeoorloggevoerdeprocestegendedadersvanNeuengammekomtnaarvorendatzein iedergevalnietalsartswerkten,hoogstenswerdenzealsSanitäter (verplegers) ingezeten ze stonden in rang ver onder de Kapos die – ongeschoold – wèl soms medischehandelingen verrichtten.500 Uit de gevangenennummers in het dodenboek vanNeuengamme valt af te leiden dat Fritz Pfeffer en de al eerder genoemdeWillem Swaapinderdaadsamenmeteenaantal(tand)artseninNeuengammeaankwam.501Nietduidelijkishoe groot dat transportwas,maar het voorbeeld van Adalbert Feher en uit de al eerdergenoemdevoorbeeldenvandetypografen-tekenaarsendeartsen-verplegersisoptemakendat er ook kleinere transporten voorkwamen. Die kleinere transporten zijn achteraf vaakmoeilijktereconstrueren.502JansjeHamburger-BollebijvoorbeeldwerdmeteengroepjevanzestienverpleegstersofwatdaarvoordoorgingvanAuschwitznaarhetkampGroßRosengestuurd.503Het InternationaleRodeKruis heeft bij zijn reconstructie vandedeportatietransportendeaankomst van de gevangenen in Neuengamme met nummers tussen ruwweg 64000 en65000nietkunnen reconstrueren.504Uitdeverschillendeoverzichtenechtervaltwelaf teleidendatdegevangenenmetdezenummerstusseneindoktoberenbeginnovember1944aankwamen.505Inoktober1944arriveerde inNeuengammeeengroepvanzeshonderdmannenuitPuttenopdeVeluwe.Zijwarenop2oktober1944doordeDuitsersopgepaktalsvergeldingvoordeaanslagvaneenverzetsgroepennaarkampAmersfoortweggevoerd.506Op11oktober1944gingenzijoptransportnaarNeuengamme.Daarkwamenzijop14oktober1944indenacht

500Feher;ArchivKZGedenkstätteNeuenhamme,ProtokolldesvordembritischenMilitärgerichtabgehandeltenProzessesgegendie14HauptverantwortlichendesKonzentrationslagersNeuengammeinderZeitvom18.Märzbis3.Mai1946-Curio-Haus-Prozess–bearbeitetundkommentiertvonReimerMöllerunterMitarbeitvonMichael…,HerausgegebenimAuftragderKZ-GedenkstätteNeuengamme,getuigenverklaringprof.dr.Prenant,pp,117-124.501Zie12.Bijlagegevangenennummers:artsMaxMosheim:64969;artsAthurMoser:64970;tandartsFritzPfeffer:64971;Sanitäter(verpleger)ErnestBernheim:64974;artsIsaacChatt:64976:tandartsWillemSwaap:64995.502NederlandersinNeuengamme,p.188.503NRK2050,inv.nr1091,verklaringJansjeHamburger-Bolle.504NRK,inv.nr.3281,ComitéInternationaldelaCroix-Rouge,Häftlings-Nummerzuteilung,p.27.505ArchivGedenkstätteKZ-Neuengamme,HansSchwarzNachlass(HSN),13-7-1,NummerbesetzungdesKL.Neuengamme,ITS,BadArolsen,juni1969.506www.oktober44.nl/weggevoerde-mannen:razzia:659mannenwerdennaarAmersfoortgebracht,daarwerden58vanhenontslagen,vervolgensgingen601mannennaarNeuengammewaarvaner13zijnontsnapt.588gevangenenkwamenaaninNeuengamme,48vanhenoverleefdenenkeerdenterug.

71

aan en werden de volgende dag, op 15 oktober, geregistreerd in nummerreeksen diegrofwegliggentussen56200en57500.507Fritz Pfeffer kreegbij aankomst inNeuengammeeenveelhogernummer: 64971.WillemSwaapkreegnummer64995.508TussendegijzelaarsuitPuttenenhet(tand)artsentransportzittendustenminstezevenduizendmogelijkeregistraties.509Tussen 15 en 17 november 1944 kwamen ongeveer 50 gevangenen uit Kopenhagen hetconcentratiekampNeuengammebinnen.ZijkregennummersdievlaknaderegistratiesvanFritzPfefferendeanderen liggen: tussen65016en65061.510 TandartsWillemSwaap,dievolgensBarendKonijnvanuitdeziekenbarakvanuitAuschwitzoptransportwerdgestuurd,overleedop21november1944inNeuengamme.Omstreeks 10 november 1944 kwam een groep Russische en Poolse gevangenen inNeuengamme aan die naar Meppen-Versen, een Außenlager van Neuengamme, werdengestuurd.GezienhunnummersmoetenzijdanvlakvóórhetgroepjerondFritzPfefferzijnaangekomen.511 Volgens zijn Häftlingskarte werd gevangene nummer 64230 inNeuengammegeregistreerdop10november1944.512Opbasisvandezegegevenskunnenwe concluderen dat Swaap en Fritz Pfeffer tussen 10 en 15 november 1944 in hetconcentratiekampNeuengammeaankwamen.Najaar1944Aangekomen in Neuengamme gingen de gevangenen naar een ruimte waar ze al hunbezittingenmoestenafgevenenzichmoestenuitkleden.513FritzPfefferkwamuitAuschwitz,misschien via Sachsenhausen, en hij zal dus niets meer gehad hebben om af te geven.Daarna volgde het bekende ritueel van het afscheren van al het lichaamshaar, douchen,luizencontrole en desinfectie. Vóór de gevangenen de douche ingingen kregen ze eenmetalen plaatje met een nummer dat met een koordje of stalen kettinkje om de nekgedragen moest worden. In deze periode was er voor de gevangenen geengevangenenkledingmeerbeschikbaar.Zekregenversletenenkapottekleren,meestalgeenondergoed, geen sokken maar voetlappen, houten schoenen of slippers en een pet. Dekledingwasveeltedunvoordetijdvanhetjaar.Dekledingwasopderuggemerktmeteen

507www.oktober44.nl/weggevoerde-mannen:persoonskaartenkampAmersfoortvan;659mannenwerdennaarAmersfoortgebracht,daarwerden58vanhenontslagen,vervolgensgingen601mannennaarNeuengammewaarvaner13zijnontsnapt.588gevangenenkwamenaaninNeuengamme,48vanhenoverleefdenenkeerdenterug.508ArchiefKZ-GedenkstätteNeuengamme,Häftlings-Toten-Nachweis",17.12.1944-19.1.1945.509DetoebedeeldenummersinNeuengammezijnuniek.Erkunnenechterwelgrotehiatenindenummeringvoorkomen:NRK,inv.nr.3281,ComitéInternationaldelaCroix-Rouge,Häftlings-Nummerzuteilung,p.26510ArchiefKZ-GedenkstätteNeuengamme,TransportennachNeuengamme,Männer,[von]Barfodeingegeben(eenvandegevangenenuitdittransport).511AlynBeßmann(ArchivvandeGedenkstätteKZ-Neuengamme)baseertditopderegistratievaneengroepRussischeenPoolsegevangenendieomstreeks10november1944aankwamenennummerskregentussenongeveer64900en64950;MailAlynBeßmannaanMonikaLiebscher(Archiv@gedenkstaette-sachsenhausen.de),15april2016.DitkomtovereenmetgegevensuitdeHäftlingsdatabasevanNeuengammewaarinvaneenaantalgevangenenmetnummersdieindebuurtliggenvanFritzPfefferwordtveronderstelddatzijop11november1944inNeuengammeaankwamen.Dezeinformatieisgebaseerdophet“FranzösischesMémorial”datverderechtergeenspecifiekebronnengeeft.512ArchiefvandeGedenkstätteKZ-Neuengamme,Häftlingskartegevangenennummer64230.513Gemaaktopbasisvangetuigenisvande‘Puttenaren’JaapvanWijncoop(HetverhaalvanJaapvanWijnkoop),WouterRoozendaal(HetverhaalvanWouterRoozendaal)enJ.Vonhof(‘kBenzoweerterug)diehalfoktoberaankwameninNeuengamme:www.oktober44.nl/weggevoerde-mannen(geraadpleegd,maart2016).

72

kruisvangeleverf.Joodsegevangenendroegenalsherkenningonderhunnummereengeledriehoekophunkleding.514Daarnastondendegevangenentewachtenopdeappèlplaatsenvolgdetoewijzingvandebarakken. Ineenhoutenbarak,vaakmetkapotteramen,sliepenvierhonderdgevangenenmetzijndrieënofvierenperbedinstapelbeddenvandriehoog.Inde barak was de Blockälteste (blokoudste) de baas met een aantal ondergeschikten dieStubedienst hadden. Zij zorgden voor de verdeling van het eten.Mishandelingen kwamenveelvuldig voor. Een bed dat niet goedwas opgemaakt leverde stokslagen op.515Overdagmochtniemandindebarakblijven.Eendaginhetkampbegonomhalfvijf’sochtends.Hetontbijtwaseensneebroodeneenhalve liter koffieommet zijn tweeën tedelen.Daarna volgdeappèl enmoest er gewerktworden.’sMiddagswaserkoolsoep.Nahetwerkwaserweertelappèl.Ookdetijdenshetwerkgestorvengevangenwarenhierbij:deaantallenmoestenkloppen.’s Avonds kregen de gevangenen twee sneden broodmet vier keer per week een stukjemargarine en soms een stukje worst of smeerkaas en een enkele keer een gekookteaardappel. Om negen uur was de dag voorbij. Bij bombardementen door geallieerdevliegtuigenwerdluchtalarmgegevenenwerdendegevangenendeschuilkelderingedreven.Gedurendehet kamplevenwashetbelangrijkom ‘nietop te geven’.Gevangenendienietmeerverderkondenofwildenwerden,netalsinanderekampen,Muselmannengenoemd.JaapWijncoop,gijzelaaruitPutten,noemtalskritieke fasehierbij:Demeestendachtenernietmeeraanzichschoontehouden.Vervuildliepmenrondmetwondenaanhanden,mondenvoeten.516Johannes Lokker, een tandarts uit Barneveld, kwam begin februari 1945 in Neuengammeterecht.517Deondertitelvanhetverslagoverzijnverblijf inNeuengammeluidtAlleendoorgelukkomtmener levendvanaf.Wiehetgelukhadeenbijzondere functie tekrijgen,hadeenkanserdoortekomen.Alskok,kapper,schrijver,arts, lidvandeStubendienstwashetmogelijkietsextra’stepakkentekrijgen.Het‘geluk’vanJohannesLokkerbestonderuitdathij tandarts inhetReviervanNeuengammewas.Hijnoemtdekaakfracturendiehijmoestbehandelen en het veel voorkomen van uitgeslagen tanden. Wekelijks moest hij naarHamburg ter behandeling vande gevangenen in deSpaldingstraße, eenbuitencommandovanNeuengammewaareenzogenaamdSprengcommandovanongeveertweeduizendmanzatdatnietontploftebommenindestratenvanHamburgmoestopruimen.Injanuari1945waserookeenPoolsetandartsdiewekelijksdeSpaldingstrassebezocht.518

514Tezamenmetdegekleurdedriehoekdiedecategorieaangafwaartoedegevangenebehoorde(bijvoorbeeldroodvoorpolitiekegevangeneofrozevoorhomoseksueel)haddendezetweesterrendevormvaneenJodenster:KonzentrationslagerNeuengamme.Geschichte,Nachgeschichte,Erinnerungen.KatologderAusstellunfgen,BandI,Hauptausstellung,Hamburg:EditionTemmen,2014,p.86.515JohannesLokker,p.2.516www.oktober44.nl/weggevoerde-mannen/hetverhaalvanwijncoop517JohannesPaulusLokker(Melissant25/9/1902)werdop18november1944gearresteerdvanwegeverzetsactiviteitenenkwamop4februari1945inNeuengammeaan:www.monument.vriendenkringneuengamme.nl;hetanoniemeenongedateerdeverslaggevondenbijhetNRK(NRK2050,inv.nr1755,HoewashetleveninNeuengamme.Alleendoorgelukkomtmenerlevendvanaf)blijktvanJohannesLokkertezijn,NederlandersinNeuengamme,p.47.518BibliotheekGedenkstätteNeuengamme,inv.nr.06320:VictorBaeyens,Indeschaduwvandegalg.Breendink,Neuengamme,Hamburg-Spaldingstraße,Sandbostel,p.88(in:TijdschriftNeuengamme,maart1981-mei1984).;LokkerenBayenswerdenduswelvanwegehunmedischeachtergrondingezet.Misschienisditandersomdathetinjanuari1945speeltenomdatbeidennietJoodswaren.

73

De gijzelaars uit Putten bleven over het algemeenmaar kort in Neuengamme voordat zenaar de verschillende buitenkampen van Neuengamme werden doorgestuurd. In dewoordenvanPuttenaar Jaap vanWijncoop:het kampdeeddienstals voorraadschuur vanarbeiders.519Vakliedenalstimmerluienmetselaarsblevenvaakinhetkampachter.MaardemeestengevangenengingenomdwangarbeidteverrichtenvanheteneAußenlagernaarhetandere.InHusumenLadelundbijvoorbeeldmoestendegevangenentankwallengraven.Alsze te ziekwaren om tewerken – ontstoken en bevroren voeten kwamen veelvuldig voordoor het graafwerk in de moerassige grond – werden ze soms teruggestuurd naar hethoofdkamp.Daarkwamenzedanindeziekenbarakenstiervenofwerdensomsweerverdergestuurdnaareenvolgendbuitencommandoomalsdwangarbeiderstewerken.OverlijdenFritzPfefferInhetdodenboekvanNeuengammestaatdatFritzPfefferop20december1944om9uurinde ochtend is overleden aan enterocolitis. Enterocolitis is een ontsteking aan hetdarmslijmvlies. Het veroorzaakt diarree, leidt zonder behandeling tot dysenterie enuiteindelijk tot de dood.520 Diarree en dysenteriewaren veel voorkomende ziekten in hetRevier vanNeuengammeengenezingwaspraktischuitgesloten.Tandarts JohannesLokkerbeschrijfthoeinhetRevierdeziekeninbeddenterechtkwamenmetdekens,bevuilddoordeontlastingvananderedysenterie-patiënten.521Devermeldedoodsoorzaakenhetaangegeventijdstipgeven–netalsbijdeanderenamenvanoverledenengevangeneninhetdodenboek–deindrukvaneenzorgvuldigediagnoseeneengeobserveerdziekbed.Inwerkelijkheidwerdendoodsoorzakenvaakwillekeurigvaneenlijstgekozen.522Ookhetaangegeventijdstipisnietszeggend:opdeleeggeblevenbladzijdenvanhetdodenboekstaandetijdstippenalmettussenpozenvantienminutenalingevuld.Deomstandigheden inhetRevierwarenerbarmelijk.Hetwaserovervol.Erwarennauwelijksmedicijnenendegevangenen lagennaakt,metdrieofvier ineenbed.Gevangenendie ’snachts overleden werden door de anderen het bed uit gewerkt om zelf meer ruimte tehebben.’sMorgenswerdendelijkenovergebrachtnaardelijkenhal,daarwerdhunnummervandehalsgenomenenblevenzeliggentotergenoeglagen(ongeveertweehonderd)omnaarhetcrematoriumgebrachtenverbrandteworden.Fritz Pfeffer overleed in het Hauptlager van Neuengamme. Dit hoeft niet per se tebetekenendathijdaaraldietijdverblevenheeft.Hetisnietbekendofhijineenvandevelebuitenkampenheeftmoetenwerken.Op de overlijdensacte van Fritz Pfeffer, opgemaakt door het Standesamt Hamburg-Neuengamme, wordt vermeld als adres van overlijden: Hausdeich 60 te HamburgNeuengamme.523MetditadreswerdhetcrematoriumvanNeuengammeaangeduid.524Het

519HetverhaalvanJaapvanWijncoop.520http://www.menselijk-lichaam.com/besmettelijke-ziektes/enterocolitis(geraadpleegdfebruari2016)521VerslagJohannesLokker,p.3.522LijstmetvoorgeschrevenziektesafkomstiguitarchiefvanAuschwitz-BirkenauStaatsmuseum,geeninventarisnummerbekend(kopiebijAFS);www.monument.vriendenkringneuengamme.nl523NRK-dossier7500overlijdensacteFritzPfeffer:Nr.IX/107.

74

ishetadresvandeoorspronkelijkesteenfabriekuit1926waarhetkampNeuengammealsAußenlager van Sachsenhausen was gestart in 1938. Fritz Pfeffer is naar allewaarschijnlijkheidgecremeerd.CharlotteKaletta,deverloofdevanFritzPfefferdieinAmsterdamwasachtergebleven,werdop23oktober1945doorhetNRKvanzijnoverlijdenformeelopdehoogtegesteld.525

524www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de(geraadpleegdmaart2016).525NRKdossier7500vanFritzPfeffer:briefaanmevrouwC.KalettavanJ.vandeVoss,23oktober1945.

75

11.ConclusieensamenvattingDe reconstructie van de lotgevallen van de acht onderduikers uit het Achterhuis aan dePrinsengracht wordt bemoeilijkt door een gebrek aan bronnen. Naast getuigenissen,overgeleverde documenten, bestaande literatuur en -onderzoek over de TweedeWereldoorlogendeJodenvervolgingisdaaromgebruikgemaaktvangetuigenverklaringenenegodocumenten van overlevenden die onder vergelijkbare omstandigheden in dezelfdeperiode als de acht onderduikers waren gedeporteerd. Hierdoor is hetmogelijk geblekeneen gedetailleerder beeld van de omstandigheden van de acht onderduikers tijdens hundeportatieteschetsen.Bekendeveronderstellingen,zoalsbijvoorbeelddatHermanvanPelsbeginoktober1944inAuschwitzvergastzouzijn,zijnnuaannemelijkgemaakt.Hetbaantjevan Peter van Pels bij de post in Auschwitz heeft reliëf gekregen door de verklaring vanleeftijdsgenootMaxGarcia.DeRaucherkartevangevangeneB9174(OttoFrank)diezichindecollectievandeAnneFrankStichtingbevindt,isinzijncontextgeplaatst.

Iederkamphadzijneigenregistratiesysteemendereconstructievangevangenennummersiseenbelangrijkhouvastgebleken inhetonderzoek.HierdoorkonwordenvastgestelddatAnne en Margot Frank met Auguste van Pels op 3 november 1944 in Bergen-Belsenaankwamen en daar samen verbleven. De sterfdata van Margot en Anne Frank zijngepreciseerd naar eind januari, begin februari 1945. De komst van Fritz Pfeffer naarNeuengammemet een transport van artsen en tandartsen begin november 1944 is metbehulpvandegevangenennummersaangetoond.

DeachtonderduikerskwameninhetdeportatietrajectterechtophetmomentdatdeDuitseoorlogskansengekeerdwaren.ErwasgrotebehoefteontstaanaandwangarbeidersomdeDuitse oorlogsindustrie gaande te houden. In Auschwitz (waar de onderduikers naWesterbork terechtkwamen) werd naast ‘vernietiging’ van gevangenen de verdeling vandwangarbeiders over de verschillende kampen in Duitsland een belangrijk doel. HetoprukkenvanhetSovjetlegervanuithetOostenleiddeertoedatinhetnajaarvan1944eenbegin gemaakt werd met de voorbereiding van de ontruiming van Auschwitz en hetuitwissen van de sporen van demassavernietiging. De chaos van enorme transporten dietoenontstondleiddetoteenverslechteringvandeleefomstandighedenindeverschillendekampen.

Deachtonderduikerswarennahunarrestatiealsstrafgevallenbeland indestrafbarakkenvan hetDurchgangslager Westerbork en moesten met het eerstvolgende transport mee.Ronddeperiodevanhunaankomst,op8augustus1944,washetregimeinWesterborkdoordekampcommandantverscherptenzijhaddengeenenkelemogelijkheidmeeromdestatusvan strafgeval kwijt te raken en daardoor iets aan hun situatie te veranderen. Destrafbarakkenwarenovervolenop3september1944gingenzeoptransportnaar,watlaterbleek,Auschwitz.Het zouvanuitWesterborkhet laatste transportnaarAuschwitz zijn.Destrafbarakkenhieldendaarmeeoptebestaan.

76

Bijaankomstindenachtvan5op6september1944werdenophetperronvanAuschwitz-Birkenaudemannenenvrouwenvanhettransportdefinitiefvanelkaargescheiden.Deachtonderduikersdoorstondenvervolgensallendeselectievoordegaskamerenondergingenderegistratieprocedure. De mannen moesten naar Auschwitz I, de vrouwen bleven inAuschwitz-Birkenau achter. Zowel de mannen als de vrouwen uit het transport van 3september1944blevengrotendeelsbijelkaargedurendedequarantaineperiode.

De quarantaineperiode van de mannen duurde tot begin oktober 1944. Toen waren erselecties inde ziekenbarakenonderhendiearbeidsongeschiktwaren.HermannvanPels,vrijgesteldvanwerkvanwegeeenblessureaanzijnhand,werdslachtoffervandezeselectieenkwamomindegaskamer.

OttoFrankwerdnadequarantaineperiode ineenarbeidscommandoingedeeldmaarhieldhet niet vol. Door toedoen van eenNederlandse arts kwam hij in november 1944 in eenziekenbarakterecht.ErwarentoengeenvergassingenmeerinAuschwitz.BijdeontruimingvanAuschwitz in januari1945werddeziekbarakongemoeidgelatenenzokonOttoFrankoverleventotdebevrijdingvanhetkampdoorhetSovjetlegerop27januari1945.

PetervanPelshad inAuschwitzvermoedelijkdoorzijnbaantjebijdeposteen ‘positie’enwas in januari 1945 in een ‘redelijke’ conditie toen hij mee moest met deontruimingstransporten uit Auschwitz. Hij overleefde met circa zevenenvijftighonderdanderegevangenende‘dodenmars’naarLoslauenkwamop25januari1945inMauthausenaan. Na de registratie werd hij naar het buitenkamp Melk gestuurd om te werken alsdwangarbeiderbijdeaanlegvaneenondergrondse fabriek.Hij lag indeziekenbarak toenkampMelk ontruimdwerd vanwegede nadering van het Sovjetleger. Teruggestuurd naarhetReviervanMauthausenstierfhijop10mei1945,enkeledagennadebevrijdingvanhetkampdoorhetAmerikaanseleger.

Fritz Pfeffer vertrok in november 1944 vanuitAuschwitzmet een aantal Joodse artsen entandartsen naar Neuengamme. Er is een mogelijkheid dat hij niet rechtstreeks vanuitAuschwitz maar via Sachsenhausen naar Neuengamme kwam. Het enige bewijs dat FritzPfeffer in Neuengamme was, is zijn vermelding in het dodenboek van Neuengamme.Neuengammewaseenkampdatvoornamelijkvoorzag indwangarbeid inhetkampofeenvanzijnvelebuitenkommandos.Hetbleekniet teachterhalenofFritzPfefferbijvoorbeeldalsSanitäter(verpleger)inhetkampofineenvandebuitenkampentewerkwasgesteld.Hijstierfop20december1944inNeuengamme.De vrouwen van het transport van 3 september 1944 kwamen terecht in eenquarantainebarakinAuschwitz-Birkenau.NadequarantaineperiodezatenzeineendeelvanAuschwitz-Birkenau dat als Durchgangslager voor dwangarbeidsters fungeerde. Circahonderd vrouwen van het transport van 3 september werden eind oktober geselecteerd

77

voortweetransportenvandwangarbeidstersnaarLibauenKratzau.Edith,MargotenAnneFrank en Auguste van Pelswaren hier niet bij ofwerden niet geselecteerd. Enkele dagenlaterondergingen zewel alle viereen selectie voorBergen-Belsen,waarbij alleenMargot,AnneenAugustewerdengeselecteerd.NadezeselectieontkwamEdithternauwernoodaanvergassing maar stierf ongeveer twee maanden later in een ziekenbarak van Auschwitz-Birkenau.

Margot en Anne Frank en Auguste van Pels werden op 1 november 1944 als potentiëledwangarbeidstersnaarBergen-Belsenafgevoerd.Hetwaseenvandriegroteopeenvolgendetransportenvanelkongeveerduizendvrouwen.Bergen-BelsenhadonderanderedefunctievanErholungslagerengevangenenvandezetransportenwarenziekmaarwerdennaherstelwelgeschiktgeachtomalsdwangarbeidsterstekunnenwerken.Bergen-Belsenwerdinhetnajaarvan1944overspoeldmetgrotetransportenvanvrouwen.

Margot enAnnewaren samenmetAuguste vanPels in Bergen-Belsen.Aangenomenmagworden dat de twee zusjes ziek en verzwakt in Bergen-Belsen waren aangekomen. Naaankomstverblevenzijenkeledagenineententenkampdatop7november1944dooreenstorm instortte. Margot en Anne raakten besmet met vlektyfus en stierven in hetvrouwenkamp van Bergen-Belsen op een onbekende plaats en onbekend moment, maaruiterlijk begin februari 1945. Hun overlijdensdatum staat niet exact vast maar isgereconstrueerduitgetuigenissenoverontmoetingeninhetvrouwenkampenaanhethekdathetvrouwenkampscheiddevanhetSternlager,hetvertrekvanAugustevanPelsop7februari1945naarRaguhnenhetgebruikelijkeverloopvandeziektevlektyfus.

Auguste van Pelswerd begin februari 1945 geselecteerd voor een transport naar Raguhnwaar zij als dwangarbeidster in een vliegtuigfabriekmoestwerken. Bij de ontruiming vanRaguhnvanwegedenaderendeAmerikanenmoestzijmeeoptransportnaarTheresienstadt.Zijstierf,vermoedelijkookaanvlektyfus,tijdensdittransport.

OttoFrankwasdeenigevandeachtonderduikersuithetAchterhuisaandePrinsengracht263diededeportatieoverleefdeennaarAmsterdamterugkeerde.PetervanPelsstierfophetrandjevandevrijheid.Edith,MargotenAnneFrank,hetgezinvanPelsenFritzPfefferkwamenallenom.

78

12.Bijlage:GevangenennummersinAuschwitz(-Birkenau),Bergen-Belsen,Raguhn,MauthausenenNeuengammeIeder kamp had zijn eigen registratiesysteem. In sommige kampenwerden nummers vangevangenendieoverledenwarenof verderop transportwarengestuurdhergebruikt voornieuw binnenkomende gevangenen.526 Andere kampen, zoals bijvoorbeeld Neuengamme,gebruikten unieke nummers.527 De nummerswerden op verschillendemanieren zichtbaargemaakt:opdekleding,opeenplaatjemetkettinkjeomdenekofarm,getatoeëerdophetlichaam.Auschwitz Auschwitz is het enige kamp waar ter identificatie van de gevangenen dekampregistratienummers op het lichaam werden getatoeëerd.528 Het hoge sterftecijferonderdegevangenenmaaktehetmoeilijkomdevelelijken,ontdaanvanhunklerenwaaropde gevangenennummers stonden, te identificeren. Toen in de herfst van 1941 duizendenRussischekrijgsgevangenen inAuschwitzwerdenvermoord,gingmenexperimenterenmetverschillendemanierenvanmarkerenentatoeërenvandekampregistratienummersophetlichaam.Vanafhetvoorjaarvan1942werdbijbinnenkomendeJoodsegevangenen,diedeselectievoordegaskamerhaddenoverleefd,hetkampregistratienummeropdebovenkantvan de linker onderarm getatoeëerd.529 Vanaf voorjaar van 1943 werden bijna allecategorieëngevangenenopdezemaniergetatoeëerd.530Indeliteratuurwordtvermelddatdenummers,gedruktopeenrechthoekigstukjestof,ookop kleding genaaid moesten worden te samen met het kenmerk van de betreffendegevangenencategorie.531 Voor Joodse gevangenen was dat halverwege 1944 een rodedriehoekmetdepuntnaarbenedengerichteneengelebalkdaarboven.532Degevangenenmoestennaderegistratieprocedure,aangekomenindequarantainebarakkenalseerstehetnummer en dit teken op hun kleren naaien.533 Dit is in de getuigenverklaringen nietteruggevonden. Op de schaarse foto’s van vrouwen-appèls e.d. in Auschwitz-Birkenau enfoto’svangevangenennadebevrijdingisditooknietduidelijktezien.534Bijontstentenisvande kampregistratie (geen van de acht onderduikers is in de schaars overgeleverde

526NRKinv.nr.3281,ComitéInternationaldelaCroix-Rouge,p.1.527NRK,inv.nr.3281,ComitéInternationaldelaCroix-Rouge,Häftlings-Nummerzuteilung,p.26.528AuschwitzII,pp.22-23;NaziDeathCamp,p.61.529NRKinv.nr.3281,p.3.530Niet-JoodsegevangenenmetdeDuitsenationaliteitennietbehorendtotdegroepenvanRomaenSinti,Jehova;sgetuigenenhomoseksuelenwerdeninAuschwitznietgetatoeëerd,AuschwitzII,p.23;Ditwarenvaakveroordeeldecriminelenengevangenenmeteenbepaaldepositie(Prominenten),NRK3281,p.3.Vanafdezomervan1944werdengevangenendiealleenviaAuschwitzkwamenomverdergedeporteerdtewordennietmeergetatoeëerd.Russischekrijgsgevangenenkregeneennummeraandebinnenkantvandelinkeronderarmgetatoeëerd.531Verschillendecategorieëngevangenenhaddennaasthunnummerverschillendeherkenningstekenszoalsbijvoorbeeldeenzwartedriehoekvoorzigeunersen‘asocialen’,eenrodedriehoekvoorpolitiekegevangenenofSchutzhäftlingen,eenrozedriehoekvoorhomoseksuelenenz.ZievooreenoverzichtvanallecategorieënAuschwitz,NaziDeathCamp,pp.64-67endeafbeeldingentussenpp.16-17inAuschwitzII.532NaziDeathCamp,p.64.533AuschwitzII,p.25.534Ziebijvoorbeelddefoto’sinhetAuschwitzfotoalbumvanLilyJacob:http://www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/album_auschwitz/lili-jacob.asp(geraadpleegdjanuari2016)

79

kampadministratievanAuschwitzenAuschwitz-Birkenauterugtevinden)isdereconstructievandeverschillendegebruiktenummerreekseneenbelangrijkinstrumentomietstekunnenzeggenoverhettijdstipvanbinnenkomstenhetverblijfvaneengevangeneinhetkamp.Transportvan3september1944Vanafhalfmei1944kregendeJoodsegevangeneninAuschwitzregistratienummersdiemeteenA(apartereeksenvoormannenenvrouwen)ofB(alleenvoormannen)begonnen.535Demannenvanhettransportvan3september1944werdengenummerd(bijbenadering)indereeksB9109t/mB9364.536Devrouwenkregennummers(bijbenadering)indereekstussenA25063t/mA25271.537Omdateengrootaantalnummersvandittransportbekendisendegevangenen in alfabetische volgorde van de eerste letter van hun achternaam werdengenummerd, valt bij benadering te bepalen wat de nummers van de acht onderduikersgeweestzoudenkunnenzijn.538Schutzhäftlingen (voornamelijk gemengd gehuwden, half-Joden en politieke gevangenen)kregeneenanderenummeringdandegevangenenvanhetNormal-enHäftlingetransport(gewonegevangenenenstrafgevallen).De reconstructie houdt geen rekening met een achttal mensen dat tijdens dit transportontsnaptzouzijn.Detijdenshettransportoverledengevangenenwerdennietgeregistreerdenwerdenbeschouwdalsgestorvenop6september1944.Vrouwen539De vrouwen uit het ‘Normaltransport‘ en ‘Häftlinge’ volgens de transportlijst van 3september1944zijnvoorzoverbekendgematriculeerdmetnummersuitdereeksA25063-A 25 271. De nummering is alfabetisch op de eerste letter van de achternaam, maardaarbinnenwillekeurig(dusnietlexicografisch).nummer naam geboortedatumA25063 Aldewereld,Rebecca 25/5/1924A25069 Beekman,Marianne 2/8/1922A25072 Boas,Anna 11/6/1895A25079 Brommet-Ritmeester,Rebecca 21/1/1897A25080 Brommet,Frieda 11/8/1925A25082 Birnbaum-Hausdorff,Lydia 15/6/1906535DegeheleB-seriehadca.15000nummersenliepvanafbeginaugustustotbeginnovember1944;DeA-serievandemannenhadca.20000nummersenliepvanmeitotaugustus1944;deA-serievandevrouwenhadca.26100nummersenliepvanmeitoteindoktober1944,NRK3281,ComitéInternationaldelaCroux-Rouge,p.2;AuschwitzII,p.26.536NRKV,p.21;DanutaCzechnoemtB9108t/mB9365voordemannen,DanutaCzech,Kalendarium,p.868.537NRKV,p.21;DanutaCzechnoemtA25060t/mA25271voordevrouwen,DanutaCzech,Kalendarium,p.868;VolgenshetNRKwasernogeenaanvullendereeksdieliepvanA25262(letterA)t/mA25290(letterO).Hiervoorzijngeenaanwijzingengevonden:NRKV,p.22.538DereconstructievandenummeringisgebaseerdopdewerkaantekeningenvanRodeKruis-medewerkersachteropdetransportlijstvan3september1944,deregistratienummersafkomstiguitJoodseRaadCartotheek,verklaringenvoorNRKenRIOD,verschillendeinterviewsendedatabasevanJuanGoudsmit.539Nummersmeteen*zijnafkomstiguitdedatabasevanJuanGoudsmitdiehiervoorgebruikheeftgemaaktvaneendoorhemgevondentransportlijstvanAuschwitznaarStutthofop26oktober1944.

80

A25083 Berg-deHond,Judithvande 27/12/1909A25084 Biene-Rood,Saravan 26/2/1919A25086 Cohen,Annie 22/6/1920A25087* Cauveren–Marx,Hilde 7/10/1913A25089 Croonenberg–Rosenberg,Rosa 7/7/1917A25090 Cleef,Rozettevan 28/6/21A25096 Cohen,Zilpa 27/6/1920(1914?)A25097 Cats,Branco 20/7/1923A25098 Cohen,Elisabeth 19/10/1920A25100 Creveld,Floravan 15/10/1906A25103 Dijk-Vleeschouwer,Johannevan 30/9/1912A25104 Dam-Teeboom,Margarethavan 24/11/1907A25106 Emden,Bloeme 5/7/1926A25107 Ehbrecht,Clara 6/7/1910A25117 Fortuin-Spanier,Lotte 6/9/1910A25120 Frank-Pienas,Nanette 12/3/1920A25129 Grünberg,Hanna 20/7/1925A25130 Gelderen,Johannavan 22/5/1910A25132 Groot-Gotfried,Berthade 30/12/1907A25133 Groot-Vlessing,Duifjede 19/3/1909A25145 Jong-vanNaarden,Leniede 18/7/1915A25146 Jakobs,Clara 15/6/1906A25149 Jakobs,Betje 9/6/1922A25153 Kamp,Inge 29/1/1911sA25154* Kijl,Rosette 2/11/1909A25164* Kater-Polak,Serlina 30/8/1916A24164* Lebenberg,Liselotte 14/11/108A25168* Leefsma,Henny 12/12/1927A25170 Liema-vanGelder,Roosje 9/6/1921A25176 Muller-deJonge,Frieda 2/7/1896A25178 Mogroby-Jacobi,Zillia 13/2/1897A25183 Mlynek-Wainsztok,Dyna 15/5/1900A25187 (Norden-)Beesemer,Rachel 18/6/1901A25191* Olivijrad’,Rozette 29/7/1929A25192* OrlowPolak,Elize 8/4/1913A25193* Pelsvan,Clara 27/5/20A25194* PekelBed,Elisabeth 12/3/05A25198 Pino,Mietje 17/10/1891A25203* Roselaar,Matilde 3/2/1913A25204* Rosenthal,Margot 23/8/1925A25206 Rijn,Henriettevan 13/8/1912

81

A25210 Brave-Schelvis,B.de 8/3/1918A25216 Slager-deLevie,Jeanette 19/8/06A25219* SchulerPachter,Dora(JG) 30/10/1904A25230* Vriesde,Clara(JG) 4/1/1911A25231 Turksma-v.d.Kaars,Martha 2/1/1910A25236* CelinevanderHoek-deVries 13/2/1920A25239* ToffNeeter,Cato(JG) 14/10/1915A25245* Valencade,Duifje(JG) 5/8/1903A25250 Thaler,Paula 18/2/1912A25250 Winter-Levy,Rosade 9/6/1905A25251 Winter,Judikde 27/10/1928A25260 Zwarte,Sientjede 27/9/1918A25262 Blog,Alida 12/12/1896A25265 Boektje,BetjeRachel 24/3/1921540A25266 Boektje,SeraSophia 24/3/1926EdithFrank-Holländer,MargotFrankenAnneFrankAandehandvandetransportlijstisopgemaaktdatvandeletterEnoghoogstenstweevrouwendeeersteselectieoverleefdhebben.541DenummeringvandeletterFbegintdanbijA25109ofA25110.BijdeletterFkomenhoogstens12namenvanvrouweninaanmerkingdienaaankomstdeeersteselectiehebbenoverleefd.542DitbetekentdatdeletterFmaximaalkandoorlopendoortotA25121.DenummersvanEdith,MargotenAnneFrankliggendantussenA25109t/mA25121m.u.v.A25117(Fortuin-Spanier)enA25120(Frank-Pienas).ErvanuitgaandedatEdith,MargotenAnnegeprobeerdhebbenbijelkaarteblijven,vallendenummersA25118,A25119,A25121enA25122af.DitzoubetekenendatzijnummershebbengekregentussenA25109enA25116.nummer naamA25104 Dam-TeeboomA25105A25106 Emden,BloemeA25107 Ebrecht,ClaraA25108A25109A25110A25111540VanBetjeenSeraBoektjeisbekenddatzijzichexpresachteraanslotenbijderegistratiewaardoorzeeenhogernummerhebbengekregendanverwachtvoordeletterB,NRK,2050,inv.nr.439.541Emanual-Schleimer,Jetti(7/5/12)heeftoverleefdenEmden-Rosendaal,Henriette(4/5/11)isgestorveninAuschwitzop31oktober1944;Elsbach-deRooyRachel(8/10/67),Emden-Ossendrijver,Jeanette(24/4/99)enEngelander-vanPraag,Rebecca(15/11/90)zijnnaaankomstop6september1944gestorven.Bron:DigitaalMonument.542Fresco,Rosina(28/11/23),Franck,Saravan(27/4/02),Francken-Weyand,Johanna(24/12/96)zijnbijaankomstinAuschwitzgestorven;Franken,Roselina(29/3/27),Frankfort-Weijl,Hetty(25/3/24),Frankfort-Werkendam,Rozette(24/6/98),Frenk,Henriette(28/4/21),Frenk,Rosa(15/3/24),Frank-Holländer,Edith(16/1/00),Frank,Margot(16/2/26),Frank,Anne(12/6/29),Fortuin-Spanier,Lotte(6/9/1910),Frankfort-Elzas,Regina(11/12/19)enFrank-Pienas,Nanette(12/3/1920)hebbenallendeeersteselectieoverleefd;Fruitman-Vlesschedrager,Fanny(24/1/03)zoudeeersteselectieoverleefdkunnenhebben.

82

A25112A25113A25114A25115A25116A25117 Fortuin-Spanier,LotteA25118A25119A25120 Frank-Pienas,NanetteA25121A25122A25123A25124A25125A25126A25127A25128A25129 Grünberg,HannaA25130 Gelderen,JohannavanA25131 A25132 Groot-Godfried,BerthadeA25133 Groot-Vlessing,DuifjedeAugustevanPels-RöttgenNummerA25194isvanPekel-Bed(Elisabeth),A25204isvanQuerido(Sophie).Hiertussenzijn8nummersmogelijk(A25198isMietjePino).TweevrouwenwaarvandenaambegintmeteenOzijngeregistreerd.EénnaambegintmeteenQ.Intotaalkunnenhoogstens11namenmeteenPzijngeregistreerd.543OpgrondhiervanisvasttestellendatAugustevanPels-RöttgeneennummerheeftgekregenindereeksA25195–A25197enA25199–A25203.nummer naam geboortedatumA25191 d’Olivijra,Rozette 29/7/1929A25192 Orlow-Polak,Elize 8/4/1913A25193 vanPels,Clara 27/5/20A25194 Pekel-Bed,Elisabeth 12/3/05A25195

543DitzijnnaastElisabethPekel-Bed(12/3/05),ClaravanPels(27/5/20)enMietjePino(17/10/91):AugustevanPels(29/9/90),MariannePolak(30/11/24),EllyPolakMaykels(24/10/09),MatildeHuisman-vanPraag(11/9/16),BetjePremselaar,(16/12/26),JohannaPremselaar-Krant(4/1/03),JansjePremselaar-Speyer(19/12/97)enGeertjePrins-vanCoevorden18/2/98).Meteennaaankomstop6/9/1944zijngestorven:Oppenheimer,Estella(29/7/14),Oppenheimer,Juliane(27/2/1869),dePauw,Floortjede(4/3/09),dePauw-Heilbron,Sophie(915/7/1886),Polak-Wessel,Carolina(2/8/1991),Polak-deHond,Femina(24/5/08),Polak-Presser,Keetje(19/12/1871),Pozener-Goudsmit,Esther(9/8/09),vanPraag-Soesan,Margarethe(15/7/1986),Presser,Lousje(29/11/40),Presser-Peper,Hendrika(18/5/1892),Polak,Therese(21/1/37),bron:DigitaalMonument;databaseJuanGoudsmit;NRK,transportlijst3september1944.

83

A25196A25197A25198 Pino,Mietje 17/16/1891A25199A25200A25201A25202A25203A25204 Querido,Sophie 10/7/1907A25205 Roos,Anita 3/7/1925A25206 Rijn,Henriettevan 13/8/1912‘Schutzhäftlinge’(vrouwen)volgensdetransportlijstvan3september1944voorzoverbekendmetnummersuitdereeks88397–88433.544 nummer naam geboortedatum88397Delius-vanGelder,Rosette 5/6/1905 88398Ehrlich-Mindus,Annie 14/1/190888399Feldman-Kan,Lotte 10/3/190388410LuASi-Frankfoorder,Rachel 23/1/191488420RebeccaCarolinaRebling-Brilleslijper 13/12/1912884..Brandes-Brilleslijper,Marianne Mannen545Mannenuit‘Normaltransport‘en‘Häftlinge’volgensdetransportlijstvan3september1944zijnvoorzoverbekendgematriculeerdmetnummersuitdereeksB9109–B9364.nummer naam geboortedatumB-9109 Aptroot,BarendH. 26/8/1918B-9110* Agsteribbe,Samuel 29/09/1904B-9111* Andriesse,HartogN 21/06/1904B-9114 Aandagt,Isaac 17/5/1904B-9115* Beesemer,AlbertB-9118* Beetsvan,AbrahamB-9120* Beem,DavidEB-9121* Blits,AlfredB-9126* Blits,DavidB-9128* Boasson,HeinB-9129* Bosman,AbrahamB-9137* Bles,Salomon B-9138* Bergvande,Juda 544VolgensDanutaCzech,Kalendarium,p.869;VolgensNRKdeelV,p.88397t/m88427waarbijnog20nummersontbreken.545Nummersmeteen*zijnafkomstiguitdedatabasevanHansGoudsmitdiehiervoorgebruikheeftgemaaktvaneendoorhemgevondentransportlijstvanAuschwitznaarStutthofvan26oktober1944.

84

B-9142 Cats,AndriesMaximilian 27/4/1913B-9143* Cohen,EliasB-9145 Canes,Max 7/7/1918B-9147* CohendeBoer,PaulH.B-9149* Cohen,HermanS.B-9150 Cahn,Ludwig 24/3/1914B-9153 Coevorden,Josephusvan 13/6/1919B-9154 Cohen,FranzHerman 19/8/1899B-9158* Damvan,EliazerB-9167* Emanual,SamuelB-9168* Emden,SalomonD.B-9169 Frankfort,Max 20/8/1921B-9170* Friezer,IsaakB-9174 Frank,OttoHeinrich 12/5/1889B-9175* Frankfort,AlexB-9178* Freund,ErichB-9279* Pais,AdamB-9182* Glowinsky,IsraelB-9189* Goudsmit,AbrahamB-9191* Geldervan,SimonB-9192* Gabay,SemariaB-9195* Gelderenvan,KarelB-9196 Grishaver,Philip 21/12/1886B-9198* Gans,EliB-9199* Groen,MozesB-9201* Godschalk,BernardB-9204 Gelder,Eduardvan 11/5/1921B-9205* Heide,LeonB-9206* Halper,FrederikB-9208* Hamburger,HenryB-9212* Hart,DavidB-9213 Hirsch,Georg 29/5/1902B-9216 Heide,Frederikv.d. 10/12/1912B-9217 Hakker,Abraham 25/5/1911B-9208* Hamburger,HenryB-9220 Jakobs,Herman 25/9/1925B-9221(?)* Jakobs,IsraelB-9223 Jong,Philipde 4/4/1913B-9224* Komkommer,HartogB-9226* Kraushar,FeiwelB-9227* Kamerikvan,Philip

85

B-9230* Kaim,RobertB-9231* Katz,CharlesB-9234* Katz,ErichB-9237 LeijdenvanAmstel,Aron 13/5/1898B-9238* Lewi HenrikB-9239 SaldeLiemaB-9240* Leonde,JulesB-9241* Lefkowicz,TobiasB-9246* Lakmaker,HartogK.B-9250* Leisen,JosephB-9254* Mogroby,AlfredB-9255* Menco,HermanB-9259* Meyer,SimonB-9260* Mot,DavidB-9262* Magnus,BenjaminB-9267* Mogendorff,AbrahamB-9267* Nijburg,JacquesB-9272* Nord,MeyerB-9274* Nussbaum,JustusB-9275 Nijburg,Jacques 28/10/1909B-9277* Polak,JudaB-9279 Pais,Adam 12/3/1917B-9280 Posener,Joseph 4/9/1908B-9281 Platvoet,Jacob /4/1930 B-9287 Polak,Hans 2/4/1916B-9288 Prins,Martijn 1/11/1920B-9289* Polak,SamuelB-9295* Reisner,DavidB-9296* Reisner,HerbertB-9300 RodriguesParreira,Aron 20/6/1907B-9302* Salinger,HeinzB-9304 Sprecher,Theodor(Tobias) 13//1891 B-9306 Swaab,Samuel 4/3/1907B-9308* Schaap,EmanuelB-9309 Sternfeld,JacobB-9310* Stokking,AbrahamB-9311* Swaap,MeyerB-9313* Schwarz,JosephB-9316* Spiegelvan,MeyerB-9318* Schellevis,HartogB-9319 Schrijver,Philip 2/11/1911

86

B-9322* Slosser,LevieB-9324* Sachs,JacquesB-9325* Slager,SimonB-9327* Turksma,BarendB-9329* Tannenbaum,BenniB-9332* Visser,LeoB-9333* JacobdeVriesB-9334 NathanVuysje B-9336* VazDias,MordechaiB-9339* Vet,Israel 09/06/1922B-9340* Veldman,JosephB-9341 Vuijsje,David 9/1/1900B-9342* Wegloop,JacobB-9344* Weber,AdamB-9346 Wittkowsky,Heinz 7/9/1894B-9348* Wohlfahrt,SiegfriedB-9349* Wolff,JacobB-9350* Wallig,HenriB-9351* Weiss,RichardB-9353 Wolf,JozefMatthijs 16/4/1878B-9355* Weyl,FranzPeter B-9356* Werkendam,HartogB-9357 West,Jacobvan 29/4/1916B-9360* Zendijk,NathanB-9362* Zwaap,AlexanderB-9364 Zadick,Benjamin 17/10/1915OttoFrankOttoFrankheeftalsnummergekregenB9174.546HermannvanPels,PetervanPels,FritzPfefferIndeletterPzijner18nummersdieeventueeltoegewezenkunnenzijnaanHermannenPetervanPelsenFritzPfeffer.DezeachttiennamenkunnenminimaalbeginnenbijB9276endandoorlopent/mB9294.547Omdateenaantalnamenmetnummersbekendzijn,zijndenummersvanHermannenPetervanPelsenFritzPfeffermogelijkdanB9276,B9278,tussenB9282–B9286oftussenB9290–B9294.Erzijndustwaalfmogelijkheden.

546NRKdossier,OttoFrank,117266.547EenaantalnamendiebeginnenmeteenPopdetransportlijstvallenafomdatdezepersonenvolgenshetDigitaalMonumentnaaankomstop6september1944zijngestorven:DePauw,Willem(17/12/34),Parfumeur,Leman(8/6/60),Presser,Salomon(8/10/91)enPozener,Fritz(1/11/40).Overblijvendeelfnamenvan:DePauw,David(4/3/09),vanPraag,Arnold(12/11/19),Pijpeman,Philip(13/4/91),vanPels,Hermann(31/3/90),vanPels,Peter(8/11/26),Pfeffer,Fritz(30/4/89),Polak,HermanJ.(13/7/84),Polak,Samson(1/1/00),Premselaar,Aaron(27/12/25),Premselaar,Louis(13/3/93),Prins,Leo(5/1/08).

87

nummer naam geboortedatumB9275 Nijburg,Jacques B9276B9277* Polak,Juda 7/1/1919B9278B-9279 Pais,Adam 12/3/1917B-9280 Posener,Joseph 4/9/1908B-9281 Platvoet,Jacob 1/4/1930 B9282B9283B9284B9285B9286B-9287 Polak,Hans 2/4/1916B-9288 Prins,Martijn 1/11/1920B9289 Polak,SamuelB9290B9291B9292B9293B9294B9295 Reisner,DavidB9296B9297B9298B9299B-9300 RodriguesParreira,Aron 20/6/1907‘Schutzhäftlinge’(mannen)volgensdetransportlijstvan3september1944voorzoverbekendmetnummersuitdereeks195289–195429.548nummer naam geboortedatum195291* Adelaar,Maurits 16/12/1890195292* Assou,Wolf 25/01/1892195293* Adelsbergen,Henri 27/05/1907195309* Beek,Barend 02/5/1892195312* Cohen,Abraham195313* Citroen,André195319* Dresden,Izaak195322 Frank,Abraham 27/8/1910195325* Gossels,Alfred548195289t/m195429volgensDanutaCzech,Kalendarium,p.868;VolgensNRKV,p.20195286t/m195429.

88

195326* Goudsmit,Johan195339 Israel,Raphael195376 Philips,Justus 12/8/1898195340 Kleerekoper,EliasJ. 26/10/1898 195341 Koopman,Joseph 195342* Koekkoek,Barend195347 Kater,Eliazer 28/9/1886195348 Konijn,Barend 14/4/1899195350 Levee,RichardFelix 2/8/1918195352* Leeuwede,Isaak195360* LopesCardozo195361 Meyer,LudwigW.R. 27/12/1901195362 Muller,LeoMauritz 23/10/1897195365* Melkman,Hartog195368* Matteman,Abraham195369* Nyveen,Benjamin195373* Philip,Arend195375* Peereboom,Pieter 195376 Philips,Justus195377* Porcelyn,Hartog195379* Praagvan,Zacharias195383* Soesan,Samuel195389 Simon,Fritz195391* Swart,Jonas195397* Schenkhan,Jacques195402 Tas,Salomon 16/2/1897195403* Thijnvan,Elias195404 Velleman,Hartog 15/4/1904195423* Wolffde,Benjamin195424* Werkendam,David195425* Wijnschenk,Jacob195426 Wurms,SalomonBergen-BelsenDeregistratienummersuitBergen-Belsenzijnnietovergeleverd.HetNRKheeftgereconstrueerddatdeongeveerhonderdNederlandsevrouwelijkegevangenendieop1november1944vanuitAuschwitzoptransportgingennaarBergen-Belsenbijaankomstnummerstussen7270–7360hebbengekregen.549Hettotaletransportbestonduitongeveerduizendgevangenen,bijaankomstgenummerdtussen7300en8200.550Opde

549NRK,deelVI,p.34.550GedenkstätteBergen-Belsen,gesprekErikaPrinsmetKlausTätzler,november2013.

89

transportlijstvan7februari1945vanBergen-BelsennaarRaguhnstaandenamenvan500vrouwenvermeldmethunBergen-Belsennummers.HieronderwarenachtentwintigNederlandsevrouwendievoorzovernategaanallenmethettransportvan1novembervanuitAuschwitznaarBergen-Belsenkwamen.551Omdatnietduidelijkisopwelkewijzehetalfabetgevolgdisopdezelijst,ishetnietmogelijkombijbenaderingdenummersvanMargotenAnneFranktebepalen.InhetvrouwenkampvanBergen-Belsenwerdendenummersrechtsopborsthoogteopdekledinggedragen.552TransportlijstvanBergen-BelsennaarRaguhn.553Vrouwenmet**achterhunnaamstaanookopdetransportlijstvan3september1944.nummer naam geboortedatum7274 SaharaBesemer 14/7/24(of25)7286 Bromet-Nabarro 20/6/147294 Berens-Schellans 29/4/207295 Blitz-Lagrand,Ekisabeth 13/2/007296 Norden,Sientjevan** 14/1/09 7306 Pels,Augustevan** 29/9/1908 7309 Polak,Lurrey 18/9/187310 Polak,Suzane 7/2/257311 Dellius-vanGelder,Rosette** 5/6/05 7314 Elzas-Levison 14/5/107316 Daniel,Ellen 12/6/1925 7317 Daniel,Annelore 20/8/1927 7326 Gelderland-Staaf,Elisabeth** 26/1/10 7331 Slieker-Reindorp,Alida** 19/3/14 7336 Samson-deRood,Marianne 9/5/157338 SophieHuisman 22/1/267339 Stoelie-deBoer,Rosette 12/3/137345 Schnyer,Kitty 16/2/197349 Kaufmann,Pauline 5/9/207352 Troostwijk,Greta 14/12/067353 Labzowski,Betty 29/6/207355 Theunisse-Swaab,Ester** 11/1/15 7360 DeValenca,Duifje** 5/8/13

551NRKinv.nr.949.552RachelvanAmerongeninAnneFrankRememberedvanJonBlair,1995;http://bergen-belsen.stiftung-ng.de/de/geschichte/konzentrationslager.html(geraadpleegddecember2015):MariaGniatczyk(aangekomeninhetvrouwenkampvanbergen-Belsenmedioseptember1944)kreegregistratienummernummer6507.553NRKinv.nr.949.

90

7375 Polak,Cato 4/12/217391 Kaas-Sekstelle,Bertha 17/8/127356 Luasi-Frankfoorder,Rachel** 23/1/1914 7357 Leger,Diane 9/9/28Indeeerstedagenvannovember1944gingenerdriegrotetransportenvanelkcircaduizendvrouwenvanAuschwitznaarBergen-Belsen.554HetisaannemelijkdatdevolgendenummersmeteenoftweetransportenlateraankwameninBergen-Belsendandebovengenoemdevrouwen.nummer naam geboortedatum7692 Rosenberg,Marceline 19/3/19287709 Silverberg,Frida 6/9/19237901 SimoneHochberg 16/1/1926(3/11/44naarBB)8327 (Rebling-)Brilleslijper,RebeccaCarolina 13/12/1210060 Binko,HadassaRaguhnRaguhnwaseenAußenkommando(buitencommando)vanhetconcentratiekampBuchenwald.Devrouwendieop7februari1945vanuitBergen-BelsenoptransportgingennaarRaguhnwerdengeregistreerdindekampadministratievanBuchenwaldindereeks67001t/m67505.555HieronderwasAugustevanPels:nummer67357.HetisnietbekendhoeenwaarhetnummerinRaguhnwerdgedragen.HiervolgteenlijstvandeNederlandsevrouwenvanhettransportvanBergen-BelsennaarRaguhndieingeschrevenwerdeninBuchenwaldop21maart1945.556DevolgordevandelijstisietsandersomdatdeSchutzhäftlingen(deeerstedrie)weerapartstaanenomdatdevolgordehieralfabetischisopdeeerstelettervanhetalfabet.Namenmet**staanookopdetransportlijstvan3september1944.nummer naam geboortedatum67245 Kaufmann,Pauline 5/9/2067312 Luasi-Frankfoorder,Rachel** 23/1/1914 67294 Leger,Diane 9/9/2867038 SarahBesemer 14/5/1667047 Berens-Schellans,Henriette 29/4/2067051 Blitz-Lagrand,Elisabeth 13/2/0067069 Bromet-Nabarro 20/6/14

554Op3,4en5november1944aankomstenvantransportenuitAuschwitzvanelkmeerdanduizendvrouwelijkegevangenen:GedenkstätteBergen-Belsen,gesprekErikaPrinsmetKlausTätzler,november2013.555NRKVI,p.39.556NRK,inv.nr.848.

91

67099 Daniel,Annelore 20/8/192767100 Daniel,Ellen 12/6/1925 67102 Dellius-vanGelder,Rosette** 5/6/0567118 Elzas-Levison 14/5/1067165 Gelderland-Staaf,Elisabeth** 26/1/10 67215 SophieHuisman 22/1/2667231 Kaas-Sekstelle,Bertha 17/8/1267287 Labzowski,Betty 29/6/2067350 Norden,Sientjevan** 14/1/09 67357 Pels,Augustevan** 29/9/08 67369 Polak,Cato 4/12/2167370 Polak,Lurrey 18/9/1867371 Polak,Suzane 7/2/2567399 Samson-deRood,Marianne 9/5/1567414 Slieker-Reindorp,Alida** 19/3/14 67431 Schnyer,Kitty 16/2/1967443 Stoelie-deBoer,Rosette 12/3/1367452 Theunisse-Swaab,Ester** 11/1/1567454 Troostwijk,Greta 14/12/0667461 DeValenca,Duifje** 5/8/13 MauthausenPetervanPelskwamaanvanuitAuschwitzinMauthausenop25januari1945meteentransportdatbestonduitvan5714mannen.557Degevangenenvandittransportwerdengenummerdindereeks116501–122225.558HetgevangenennummervanPetervanPelsinMauthausenwas119162.559Op29januarivertrokhijmetcircatweeduizendgevangenenvanuitMauthausennaarhetbuitenkampMelk.560Degevangenenvandittransporthaddennummersindereeks116501–119188.InMauthausendroegendegevangenenhunnummeropeenmetalenplaatjeaaneenkettinkjeoftouwtjeomhunpols.561NeuengammeOngeveer80.000mannenenmeerdan13.000vrouwenzijngeregistreerdalsgevangeneinNeuengamme.562HetisnietbekendwanneerpreciesFritzPfefferinNeuengammeaankwam.Hetisalleenbekenddathijop20december1944inNeuengammeisoverleden.MisschienkwamhijviaSachsenhausenofzelfsBuchenwaldinNeuengammeterecht.Naar

557ListederZugängevon25.Januar1945Mauthausen;volgensdegegevensvanhetNRKintotaal5724gevangenen:NRKVI,p.85.558NRKVI,p.85:Aankomstop25januari1945nrs116501–122225.559HäftlingkartePetervanPels.560ITSArchives,BadArolsen,Archivnummer5792,DeportationslisteMauthausen–Melk.561AuschwitzII,p.22.562AantallenzijnontleendaandewebsitevandeKZ-GedenkstätteNeuengamme.

92

allewaarschijnlijkmeteenspeciaaltransportvanartsenentandartsen.FritzPfefferisiniedergevalinNeuengammegeregistreerdmethetnummer64971.InNeuengammedroegendegevangenenhunnummer,gestanstopeenmetalenplaatjeaaneenkettinkjeoftouwtjeomhunnek.HierondervolgendenamenvanaantalgevangenendieinNeuengammezijnoverledenmetnummersdieindenabijheidvanhetnummervanFritzPfefferliggen.563nummernaam overleden registratie beroep64230 - 29/11/26 10/11/44 Bäcker64928 Brzegowski,Waclaw 5/1/45 -64932 Idzik,Leon 19/12/44 -64957 Holler,HeinrichF.G. 3/12/44 Gewerbeoberlehrer64964 Galliano,Felice 31/12/44 bakker64965 Esselbrugge,Jan 25/11/44 handel64966 -64967 -64968 -64969 Mosheim,Max 15/1/45 arts64970 Moser,Arthur 9/12/44 arts64971 Pfeffer,Fritz 20/12/44 tandarts64972 - -64973 - -64974 Bernheim,Ernest 11/5/45 - 64976 Chatt,Isaac 30/12/44 arts64986 Stein,Nikolaus 5/12/44 -64993 Raduciner,Adelbert 30/1/45 - 94995 Swaap,Willem 21/11/44 tandarts64999 Sarbinowski,Stanislaw 11/1/45 -65105 - 27/12/44 18/11/1944 Kaufmann

563Ditoverzichtisgemaaktm.b.v.hetdigitalemonumentvandevriendenkringNeuengamme:http://monument.vriendenkringneuengamme.nlendehetonlineTotenbuchvandegedenkstätteKZ-Neuengamme:http://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/geschichte/totenbuch/die-toten-1940-1945/

93

13.Bijlage:Literatuur-enbronnenlijstkampenonderzoekARCHIEVENAnneFrankStichting(AFS),Amsterdam

• AnneFrankCollectie(AFC)NederlandseRodeKruis(NRK),DenHaag

• 2050,NRK-CollectieVervolging(kampWesterbork)voorheen:CollectieWesterborkendereconstructievandelotgevallennaWOII,1939-2007.

• KampenenGevangenissenbijoorlogsnazorg• NRKPersoonsdossiers• JoodseRaadCartotheek

NIODInstituutvoorOorlogs-,Holocaust-enGenocidestudies(NIOD)• 250d,Kampenengevangenissen.Verklaringenvanvoormaligegevangenenoverhun

wedervaren,inv.nrs.90-1219(selectie).• 804,OnderzoekvernietigingskampSobibor.

InternationalTracingServices(ITS),BadArolsen,Duitsland• Archiv

ArchiefGedenkstätteBergen-Belsen,Bergen-Belsen,Duitsland• Getuigenverklaringen.

Archief,GedenkstätteMauthausen,Wenen• DocumentenbetreffendekampMelk• Interviews

ArchiefGedenkstätteNeuengamme,NeuengammeNationaalArchief,DenHaag

• 2.09.34.01ArchiefvandeCommissietothetdoenvanaangiftevanoverlijden(COA)• 2.09.09CentraalArchiefBijzondereRechtspleging(CABR)

HerinneringscentrumWesterbork(HCKW),Westerbork• Interviews• Documentenencorrespondenties

ArchiefStaatsmuseumAuschwitz-Birkenau,Auschwitz• Documenten

StadsarchiefAmsterdam(SAA),Amsterdam• 5009Archiefvandeburgerlijkestand.

ArchiefendatabasevanJuanGoudsmit.FamiliearchiefFrank-Elias,AnneFrank-Fonds,Bazel,Zwitzerland.

• CorrespondentieOttoFrank,AliceFrank-SternWienerLibrary,Londen,

• CollectieRuthWiener

94

BEELDENGELUID

• JonBlair,AnneFrankremembered,1995.• RosadeWinter,Lassmichsoseinwieichbin,danbinichzufrieden,film,(1979).

LITERATUURENBRONNEN

• OdetteAbadi,Terrededétresse.Birkenau–Bergen-Belsen,Paris:L’Harmattan,2012.• JonBlair,Annefrankremembered,1995(transcriptvanhetruwefilmmateriaal).• MirjamBolle,Ikzaljebeschrijvenhoeeendagerhieruitziet.Dagboekbrievenuit

Amsterdam,WesterborkenBergen-Belsen,Amsterdam;Contact,2003.• VictorBaeyens,Indeschaduwvandegalg.Breendink,Neuengamme,Hamburg-

Spaldingstraße,Sandbostel,1945• DanutaCzech,KalendariumderEreignisseimKonzentrationslagerAuschwitz-

Birkenau1939-1945,ReinbekbeiHamburg:Rowohlt,1989.• GettofightersMuseum,z.d.,interview(transcript)metMargotDrach-Rosenthal.• GettofightersMuseum,1966,interview(transcript)metSofiaEngelsman-Huisman.• AbelI.Herzberg,Tweestromenland,DagboekuitBergen-Belsen,Amsterdam:Em.

Querido’sUitgeverijB.B,1980.• M.Frankenhuis,WesterborkeneenvraaggesprekmetzijncommandantGemmecke

in1948,’sGravenhage:W.P.vanStockumenZn,1948.• GriffioenenRonZeller,JodenvervolginginNederland,FrankrijkenBelgie1940-1945.

Overeenkomsten,verschillen,oorzaken,Amsterdam:Boom,2011.• LoudeJong,KoninkrijkderNederlandenindeTweedewereldoorlog.DeelVII,VIII,Den

Haag:MartinusNijhoff,1978.• HermannKaienburg,‘VernichtungdurchArbeit’.DerFallNeuengamme,Bonn:

J.H.W.DietzNachf,1990.• EberhardKolb,Bergen-Belsen,GeschichtedesAufenthaltslager”,1943-1945,• Kraus,Michael,Diary1942-1945:notesofthefifteenyearoldMíšaKrauswho

survivedtheHolocaust,Kromeriz:KvartusMedia,2012.• Garbe,Detlefin:DerOrtdesTerrors.GechichtedernationalsozialistischenKonzentrationslager,Band3Sachsenhausen,

Buchenwald,HerausgegebenvonWolfgangBenzundBarbaraDistel,RedaktionAngelaKöningseder,plaats:C.H.Beck,datum,pp.233-234.

• AleksanderLasike.a.,Auschwitz,1940-1945.Centralissuesinthehistoryofthecamp.VolumesI–V,TheAuschwitz-BirkenauStateMuseuminOświcięm,2000.

• RenataLaqueur,DagboekuitBergen-Belsen,Amsterdam:Em.Querido’sUitgeverijB.V.,1979.

• AnitaLassker-Wallfisch,Inheritthetruth1939-1945,London:DLM,1996.• AdvanLiempt,Frieda–Verslagvaneengelijmdleven,HerinneringscentrumKamp

Westerbork,2007.

95

• WillyLindwer,Delaatstezevenmaanden.VrouweninhetspoorvanAnneFrank,Hilversum:Gooi&Sticht,1988.

• WillyLindwer,Kampvanhoopenwanhoop:GetuigenvanWesterbork,1939-1945,Amsterdam:Balans,1990.

• GeraldL.Mandell,JohnL.Bennet,RaphaelDolin,Mandell,Douglas,andBennet’sPrinciplesandpracticesofinfectuousdiseases,seventhedition,volume2,Philadelphia:ChurchillLivingstone,2010.

• HansMaršálek,DieGeschichtedesKonzentraruinslagersMauthausen.Dokumentation,EditionMauthausen:Wien,2006.

• ProtokolldesvordembritischenMilitärgerichtabgehandeltenProzessesgegendie14HauptverantwortlichendesKonzentrationslagersNeuengammeinderZeitvom18.Märzbis3.Mai1946-Curio-Haus-Prozess–bearbeitetundkommentiertvonReimerMöllerunterMitarbeitvonMichael…,HerausgegebenimAuftragderKZ-GedenkstätteNeuengamme,getuigenverklaringprof.dr.Prenant,pp,117-124.

• E.M.Moraal,Alsikmorgennietoptransportga,gaik’savondsnaarderevue:kampWesterborkinbrieven,dagboekenenmemoires(1942-2010),PhDthesis,FgWInstituutvoorcultuurengeschiedenis(ICG),2013.

• EvaMoraal,Alsikmorgennietoptransportga…KampWesterborkinbelevingenherinnering,Amsterdam:DeBezigeBij,2014.

• HetNederlandscheRoodeKruis,Auschwitz,DeelV:Dedeportatietransportenin1944.UitgavevanhethoofdbestuurvandevereniginghetNederlandseRoodeKruis,’sGravenhage,maart1953.

• HetNederlandscheRoodeKruis,Auschwitz,DeelVI:DeafvoertransportenuitAuschwitzenomgevingnaarhetnoordenenhetwestenendegroteevacuatie-transporten,’sGravenhage:uitgavevanhethoofdbestuurvandevereniginghetNederlandseRoodeKruis,maart1952.

• Is.VanNierop,LouisCoster,Westerbork.Hetleveninhetkamp,DenHaag,juni1945.• BenNijhuis,Breekbaarmaarnietgebroken,Laren:Verbum,p.2008.• PersönlicheErinnerungenanAnneFrank,nr28,12juli1957,interview,Hanna

ElisabethPick,Jerusalem,in:MitteilungsblattuitgegevendoordieVerbandderEinwanderdeutsch-judHerkunft.

• FranciszekPipere.a.,Nazideathcamp,TheAuschwitz-BirkenauStateMuseuminOświcięm,2007.

• J.Presser,Ondergang.DevervolgingenverdelgingvanhetNederlandseJodendom,1940-1945.Tweedelen,’sGravenhage:Staatsuitgeverij,1965,deelII.

• Auschwitz,Auschwitz…Icannotforgetyou.AslongasIremainalive.ThestoryofMaxRodriguesastoldtoPrisciiaAldenThwitsGarcia,SanJose/California:SocialthinkingPublishing,1979.

• WimA.H.Rozema,Treinennaarheteindstationvandebeschaving…‘Inhetmiddenstondeenvent…,diebeschikteoverjeleven…’,HistorischeverenigingHoogezand-Sappemeere.o.,23april2015.

• HadassahRosensaft,Yesterdaymystory,Washington:USHMM,2004.

96

• NicolasRoth,Avoir16ansàAuschwitz.Memoiresd’unJuifhongrais.CollectiontémoignagesdelaShoah,Paris:LeManuscrit,2011.

• ErnstSchnabel,DeutschesLiteraturarchiv,Marbach,ArchiefErnstSchnabel:ResearchSchnabel,uitgetyptenotities.

• ErnstSchnabel,AnneFrank,SpureinesKindes:einBericht,FrankfurtamMain:FischerBücherei,1958.

• HansSchwarzNachlass(HSN),13-7-1,NummerbesetzungdesKL.Neuengamme,ITS,BadArolsen,juni1969.• RaymundSchütz,Vermoedelijkoptransport.DeJoodscheRaadcartotheekals

informatiesysteembinnensterkveranderendekaders:repressie,opsporingenherinnering:eenarchiefwetenschappelijkonderzoeknaardeherkomst,hetgebruikenhetbeheervaneenbijzonderehistorischebron,MasterscriptieArchiefwetenschappen:UniversiteitLeidenInstituutGeschiedenis,2010.

• RaymundSchütz,Killemist.HetNederlandsenotariaatendeerfenisvandeoorlog,Amsterdam:Boom,2016.

• LadislausSzücs,Zählappell.AlsArztimKonzentrationslager,FischerTaschenbuchVerlag:FrankfurtamMain,1995.

• Alexandra-EileenWenck,ZwischenMenschenhandelundEnlösung:dasKonzentrationslagerBergen-Belsen,Paderborn:FerdinandSchöningh,2000.

• RomanFristerin:TheConcentrationcampMauthausen,1938-1945,Wenen:NewAcademicPress,2013.

• AuschwitzBulletin,49ejaargangnummer1,januari2005.Herdenkingsnummerlaatstegetuigen.DereddendegedichtenentekeningenvanRonnieGoldstein-vanCleef“kdraageenhoedvoldodelijven”,InterviewCarrievanLakerveldmetRonnieGoldsteinvanCleef,pp.17-22.

• BertrandPerz,KinderundjugendlicheimKonzentrationslagerMauthausenundseineAußenlagern,in:DachauerHefte,November1993.

• BertrandPerz,DasProjekt“Quarz”,DerBaueinerunterirdischenFabrikdurchHäftlingedesKZMelkfürdieSteyr-Daimler-PuchAG1944-1945.Innsbruck:StudienverlagGmbh,2014.

• NederlandersinNeuengamme,Deervaringenvanruim5500NederlandersineenDuitsconcentratiekamp,1940-1945,onderredactievanJudithSchuyf,Aprilis:Zaltbommel,2005

• HermannKaienburg,‘VernichtungdurchArbeit’.DerFallNeuengamme,Bonn:J.H.W.DietzNachf,1990.HermannKaienburg,‘VernichtungdurchArbeit’.DerFallNeuengamme,Bonn:J.H.W.DietzNachf,1990.

• EvaSchloss,HerinneringenvaneenJoodsmeisje,EenontroerendlevensverhaaldoorhetstiefzusjevanAnneFrank,1938-1945,Amsterdam:deGeus,1989.

• HettyVerolme,DekleinemoedervanBergen-Belsen.Hoeeenveertienjarigmeisjehetconcentratiekampwistteoverleven.Eenwaargebeurdverhaal,Utrecht:Omniboek,2014.

97

• RosadeWinterLevy,Aandegaskamerontsnapt!HetSatanswerkvandeS.S.:relaasvanhetlijdenendebevrijdinguithetconcentratiekamp“Birkenau”bijAuschwitz,Doetinchem:Misset,1945.

• KonzentrationslagerNeuengamme.Geschichte,Nachgeschichte,Erinnerungen.KatologderAusstellunfgen,BandI,Hauptausstellung,Hamburg:EditionTemmen,2014,p.86;

• AnitaMaier,AlsikHitlermaarkanoverleven,Nieuwkoop:Heuff,1990.• H.Wielek,DeoorlogdieHitlerwon,Amsterdam:AmsterdamscheBoek-en

Courantmaatschappij,1947.• E.DeWind,Eindstation…Auschwitz,Amsterdam:RepubliekderLetteren,1946.• DetlefGarbein:DerOrtdesTerrors.Gechichtedernationalsozialistischen

Konzentrationslager,Band3Sachsenhausen,Buchenwald,HerausgegebenvonWolfgangBenzundBarbaraDistel,RedaktionAngelaKöningseder,plaats:C.H.Beck,datum

INTERNETBRONNEN

• http://www.auschwitz.nl• www.aussenlager.buchenwald.de• www.bergen-belsen.stiftung-ng.de• www.drentheinoorlog.nl• www.historische-vereniging-hs.nl• www.joodsmonument.nl• www.kampwesterbork.nl• www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de• www.mauthausen-memorial.at• www.menselijk-lichaam.com• www.monument.vriendenkringneuengamme.nl• www.oktober44.nl• www.rivm.nl/infectieziekten• www.yadvashem.org• www.youtube.com(interviewFredaWinemann)• http://www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/album_auschwitz/lili-jacob.asp

98

1.Inleiding (p.5)2.Literatuurenbronnen(p.6)LiteratuurPrimairebronnenOttoFrankDirectnadeoorlogOpsporingvanvermistenGetuigen3.Jodenvervolgingenconcentratiekampen(p.10)4.Arrestatieendeportatie(p.12)AdamavanScheltemapleinHuisvanBewaringaandeWeteringschansTransportop8augustusnaarWesterbork5.Westerbork(p.14)DurchgangslagerWesterborkAugustus1944DeonderduikersinWesterborkAankomstenregistratieStrafgevallenStrafbarakkenWerkenDagelijkslevenindestrafbarakkenTransportop3september19446.Auschwitz(p.24)NaarAuschwitz-BirkenauVernietigingskampAuschwitzDeonderduikersinAuschwitzAankomstenselectieRegistratieNummersinAuschwitzQuarantaineAuschwitzI:OttoFrank,HermanenPetervanPelsenFritzPfefferHermannvanPelsFritzPfeffer

99

PetervanPelsOttoFrankAuschwitz-Birkenau:Edith,MargotenAnneFrankenAugustevanPels-RöttgenEdith,MargotenAnneFrankSelectievoorBergen-BelsenEdithFrank-HolländerAugustevanPels-RöttgenOntruimingvanAuschwitz:17-21januari19457.Bergen-Belsen(p.46)VanAuschwitznaarBergen-BelsenBergen-Belsen:krijgsgevangenenkamp,uitwisselingskampenconcentratiekampKrijgsgevangenenkampAustauschlager(uitwisselingskamp)SternlagerConcentratiekampenDurchgangslagerTentenkampMargotenAnneFrankenAugustevanPelsinBergen-BelsenAankomstenregistratieStormop7november1944KleinesFrauenlagerOntmoetingenaanhethekOntwikkelingeninBergen-Belsentotaanfebruari1945OverlijdenvanMargotenAnne31Maart1945?SelectievoorRaguhn:AugustevanPels8.Raguhn(p.60)VanBergen-BelsennaarRaguhnSS-KommandoHeerbrandtwerkeRaguhnAugustevanPels:dwangarbeidsterinRaguhnTransportnaarTheresienstadt:overlijdenAugustevanPels9.Mauthausen(p.63)VanAuschwitznaarMauthausen:‘dodenmars’VernietigingskampMauthausenPetervanPelsinMauthausenAankomstenregistratieVanMauthausennaarMelkBuitenkampMelk

100

TerugnaarMauthausen:overlijdenPetervanPels10.Neuengamme(p.71)ConcentratiekampNeuengamme:VernichtungdurchArbeitFritzPfefferinNeuengammeAankomstenregistratieinNeuengammeNajaar1944OverlijdenFritzPfeffer11.Conclusieensamenvatting(p.78) 12.Bijlage:GevangenennummersinAuschwitz(-Birkenau),Bergen-Belsen,Raguhn,MauthausenenNeuengamme(p.81)13.Bijlage:literatuur-enbronnenlijstkampenonderzoek(p.96)

101