Onderzoeksverslag

augustus 2014 - april 2015

een verminderde cognitieve inhibitie kan hen helpen

De bedoeling isDat er geen gecensureerd gedrag is.In mijn beeldende proces niet, en het liefst ook niet in sociale omstandigheden.

Zintuigelijke waarneming en het JHKHXJHQ�]LMQ�LQWHUHVVDQWH�¿OWHUV��:DW�LV�de laag die daaroverheen wordt gelegd als de mens zich begeeft in een sociale omgeving? Die laag noem ik het ‘wenselijke gedrag’, ten opzichte van het ‘werkelijke gedrag’. Ik vraag me af waar we deze ‘omgevingscensuur’ op baseren. De term censuur die ik hanteer staat voor een rationele, gecontroleerde, beheerste, zelfbewuste mens.

Het gaat goed met ons als we de zaken onder controle hebben.1 Dit suggereert een angst voor hetgeen niet te controleren, te meten en te beheersen is - ‘If we can’t measure it, it doesn’t exist?’. In deze tijd zie ik die angst voor het onbekende niet als primitief instinctief. Deze angst voor het onbekende lijkt een gerationaliseerde nederzetting waar het comfort van zekerheid en veiligheid zegeviert. Een chronisch, sluimerend probleem dat zich manifesteert in aangepaste gedragingen en houdingen van een nieuwe, angstige mens. Deze mens is fatsoenlijk. Het is fatsoenlijk gedrag waar ik mijn vraagtekens plant. De fatsoenlijke mens onderdrukt en censureert emotionele en impulsieve UHDFWLHV��:HORYHUZRJHQ�EHVOLVVHQ�OLMNW�QX�belangrijker.

Geordend en gestructureerd is wenselijk, daar zetten we zelfs de spreekwoordelijke pet voor af.

Veiligheid suggereert vrijheid. Maar is echte vrijheid niet juist gedijen in onzekerheid?

Onzekerheid wordt beschreven als een toestand waarin je niet weet wat je moet doen, denken of geloven. Typ de term‘onzekerheid’ in Google, en er verschijnen twee miljoen vijfhonderd zeventigduizend resultaten met symptomen, oorzaken en behandelingen van onzekerheid, en ook wordt het leven leuker zodra je van je onzekerheid af bent.2

Kennis is een ornament dat ons de mogelijkheid biedt op te klimmen in de pikorde. Ons richten op het bekende is een menselijke neiging die zich uitstrekt tot in onze mentale activiteiten. Mensen lopen niet rond met een anti-curriculum vitae waarin staat wat ze aan ervaring tekort komen en niet hebben bestudeerd.3

Ik zie de huidige zelf beheerste mens als een mutant. Al zijn handelingen gerationaliseerd.

Ik wil juist De Onzekerheid in.

In de angst ervaren dat we vrij zijn.4 Die veronderstelde vrijheid wil ik onderzoeken. Als ik die vrijheid wil beleven, moet ik een toestand zoeken waarin ik niet rationeel kan zijn. Agressiviteit is een bekende toestand waarin het gedrag niet wordt gecensureerd. Agressie staat bekend als destructief en gewelddadig. Dit is hoogstens een JHGHHOWHOLMNH�GH¿QLWLH��+HW�ZRRUG�‘agressie’ komt van het woord ‘adgredior’, wat ‘toenadering zoeken’5 betekent. In deze toenadering zit niets vijandigs en voorkomt zelfs destructieve handelingen. In het richten op een mens, een taak of een doel kan geactiveerde opgestuwde agressie in positieve zin worden gereguleerd.

Voor iets gaan, ongeacht de consequenties: onbezonnen en onbevangen, ongecontroleerd en onbeheersbaar. Een roekeloze gedisciplineerde motivatie. Rationele overwegingen zijn hier alleen maar een belemmering omdat rationele overwegingen gebaseerd zijn op onze culturele moraal.

Ik veronderstel het mechanisme en de waarde van deze nieuwe rationele LQWHOOLJHQWLH��:DW�PH�]R�DDQWUHNW�LQ�GH�agressiviteit is de veronderstelling dat het handelen vanuit deze emotie nieuwe inzichten geeft. Het resultaat is onzeker omdat het niet letterlijk bedacht wordt. Het proces wordt niet geconstrueerd door talent en vaardigheid.

Ik zie kennis als een beperking. Ik stel dat agressiviteit in dienst staat van het bereiken van de bevrijding van rationeel, moreel bepaald, wenselijk gedrag.

Dat is de agressiviteit die ik gebruik in mijn beeldende werkproces. Deze agressiviteit wil ik zo zuiver mogelijk inzetten. Schilderkunst is een expressief medium. De beste geleider van het interne proces. Het uiteindelijke resultaat is een registratie van de zuivere agressiviteit en dient als een bewijsvoering voor het belang van het erkennen van deze onderdrukte, ongewenste emotie.

Hoe kan ik deze staat bereiken?

:DW�JHEHXUW�HU�LQ�KHW�EUHLQ�DOV�KHW�DJUHVVLHI�ZRUGW"�:HONH�KRUPRQHQ�NRPHQ�YULM"�

‘De prefontale cortex is een gebied in de hersenen dat bij mensen aanzienlijk sterker is ontwikkeld dan bij andere primaten en speelt een rol in de processen die we met intelligentie associëren. Dit voorste deel van de hersenschors remt onze impulsen en stuurt ons morele gedrag aan. Morele regels dienen om de samenwerking en onderlinge steun binnen een sociaal levende groep te bevorderen en ze functioneren als een sociaal contract dat een groot aantal beperkingen voor het individu betekent. Darwins morele psychologie was niet gebaseerd op een egoïstische competitie tussen individuen, maar op sociale betrokkenheid binnen de groep. Tijdens de evolutie is het elkaar helpen voortgekomen uit het liefdevolle zorggedrag van ouderdieren voor hun nakomelingen. Vervolgens werd dit uitgebreid tot soortgenoten. Op een gegeven moment werd sympathiseren met een ander een doel op zich.’6

Sympathiseren is hetgeen nu gemuteerd lijkt.

De mens uit zich bij voorkeur weloverwogen in plaats van impulsief. Toch blijkt dat we onder druk impulsief HQ�UHÀH[PDWLJ�UHDJHUHQ�7 Onder druk een belangrijk besluit nemen gaat ons vaak niet goed af wanneer we de toekomstige gevolgen niet kunnen inschatten. Onze intuïtie is gemaakt voor een leefwereld met eenvoudigere oorzaken en gevolgen en traag rondgaande informatie.8

Is ons brein wel gemaakt om te denken en bijvoorbeeld aan introspectie te doen?

:H�EHVWHGHQ�HQLJH�PHQWDOH�HQHUJLH�DDQ�willekeurige gedachten en het in de gaten houden van wat er om ons heen gebeurt. Tenzij we ons in een situatie bevinden die ons bijzonder alert of zelfbewust maakt, vereist het monitoren van de omgeving of innerlijke gedachtegang weinig inspanning. Normaal gesproken is het niet moeilijk, aangenaam zelfs, om tijdens het schilderen na te denken. Door sneller te schilderen wordt de ervaring heel anders. De overstap op een sneller tempo beperkt mijn vermogen om samenhangende gedachten te vormen aanzienlijk. Als ik sneller ga schilderen wordt mijn aandacht verlegd naar het schilderen zelf en het onderhouden van de snelheid. Mijn vermogen om een gedachtegang tot een goed einde te brengen wordt minder. Op mijn hoogst mogelijke snelheid kan ik niet meer aan andere dingen te denken. Behalve de fysieke inspanning om zo snel mogelijk te bewegen, verricht ik cognitieve

voorwoord

inspanning om niet te vertragen.9 Zelfbeheersing en weloverwogen gedachten putten blijkbaar uit dezelfde (beperkte) bron. Het onderhouden van een coherente gedachtegang en incidentele inspannende gedachten omvat ook enige zelfbeheersing. Zelfs zonder tijdsdruk vereist een samenhangende gedachtegang discipline. Dit is waarom de wet van de minste weerstand een wet is geworden.

Psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi onderzocht de staat van moeiteloze focus. De naam die hij verzon voor deze staat: ÀRZ. Een staat van moeiteloze concentratie die zo diep gaat dat het besef van tijd, van jezelf en van problemen geheel verloren gaat. De vreugde die hierbij ervaren wordt is zo groot dat Csikszentmihalyi spreekt van een ‘optimale ervaring’.10 )ORZ�zorgt voor een keurig onderscheid tussen twee vormen van inspanning: concentratie op de uit te voeren taak en het welbewust focussen van aandacht.

Agressiviteit kan als een uitstekende bron IXQJHUHQ�RP�HHQ�GHUJHOLMNH�ÀRZ�WH�DDQ�WH�zwengelen.

De hersenen bestonden oorspronkelijk slechts uit de hersenstam, de hypothalamus en de zenuwen in ons lichaam. Dit is het stelsel dat alle fysieke basisfuncties nog steeds regelt: eten en drinken, instincten en driften, seks en voortplanting, slapen HQ�ZDNNHU�]LMQ��RQWODVWHQ��UHÀH[PDWLJH�handelingen zoals schrikken, en delen van het vechten of vluchtensysteem. Het IXQFWLRQHHUW�YULMZHO�DXWRQRRP��:H�hebben dit deel van het brein gemeen met zo goed als alle lagere diersoorten. Later ontwikkelde naast dit stelsel, het limbische systeem. Dit systeem, ook voor een belangrijk deel autonoom, omvat het basale emotionele systeem, inclusief onze non-verbale expressie en mogelijkheden tot communicatie en eenvoudige leervormen. Dit deel van het brein hebben we gemeen met vrijwel alle zoogdieren. Op basis van deze twee delen ontwikkelde zich weer veel later de neocortex, de grote hersenen. Dit is wat we meestal verstaan onder hersenen. De neocortex regelt de functies die we associëren met denken, mens-zijn en intelligentie: cognitieve vaardigheden, taalontwikkeling, schrijven, creativiteit, ¿MQH�PRWRULHN��LQWXwWLH��HQ�LQJHZLNNHOGH�vormen van leren. De drie delen functioneren in de praktijk als twee delen, waarbij de hersenstam, hypothalamus en het lymbische systeem ‘één deel vormen’, en de neocortex ‘het andere’.11

Het eerste deel regelt vooral de basale, dierlijke en de spontaan-emotionele functies. Het tweede deel stuurt het typisch menselijke gedrag, inclusief het denken.Het brein van de vrouw kent meer en ¿MQHUH��µOLQNV�UHFKWV¶��YHUELQGLQJHQ�GDQ�dat van de man. Vrouwen zijn makkelijker in staat contact te maken met de oudere delen van het brein.

De twee delen volgen hun eigen regels en wetmatigheden, en zijn regelmatig in FRQÀLFW�PHW�HONDDU��+HW�GLHUOLMNH�LQ�RQV�gaat vóór het menselijke. Als we honger hebben moeten we eten en zien we mooie billen, dan kijken we. Al kijk je niet in een decolleté, je hebt waargenomen dat het er is. De oude hersenen winnen met gemak van de nieuwe hersenen.

Als we deze zogenaamde negatieve emotie erkennen in plaats van onderdrukken en censureren, kunnen we de energie die daarbij vrij komt inzetten om te ontdekken wat er buiten de veilige nederzetting van wenselijk gedrag ligt; een vrije ruimte?

Zelfbeheersing kost energie. Roy Baumeisters onderzoekers toonde aan dat mentale inspanning of zelfbeheersing vermoeiend is.12 Proefpersonen die de opdracht kregen om hun emotionele reactie RS�HHQ�HPRWLRQHHO�EHODGHQ�¿OP�WH�onderdrukken, presteerden minder goed bij een latere, fysieke taak. Dit wordt ‘egodepletie’ genoemd. Mensen met egodepletie zullen sneller toegeven aan de neiging om op te geven. Mentale inspanning vereist zelfbeheersing en het tonen van zelfbeheersing is uitputtend en onplezierig.

Het zenuwstelsel verbruikt glucose, meer nog dan de meeste andere cellen in KHW�PHQVHOLMN�OLFKDDP��:HORYHUZRJHQ�cognitieve activiteiten blijken veel glucose te verbruiken. De glucosespiegel van het EORHG�GDDOW�ÀLQN�ZDQQHHU�ZH�HHQ�cognitieve taak uitvoeren of veel zelfbeheersing moeten vertonen. Te veel zorgen over presteren kan de prestaties ook echt verminderen doordat het kortetermijngeheugen met zinloze spanningen wordt beziggehouden.13

Misschien is agressiviteit oorspronkelijk angst. Misschien is de agressiviteit die voortkomt uit angst een wanhopige, hulpeloze gemoedstoestand en wekt een VRRUW�H[LVWHQWLsOH�RQ]HNHUKHLG��:DQQHHU�deze emotie zich aan dient, domineert ze waarschijnlijk mijn ‘intellectuele’ brein. Ik kan me dan aanpassen aan de situatie, invullen welk gedrag wenselijk is. Daar

ontstaat mijn intrinsieke dialectische dualiteit. Ik onderdruk een initiële reactie. Ik ben me bewust van de destructieve capaciteit van agressiviteit maar daarom ook van een vruchtbare capaciteit. Een roekeloze motiverende discipline.

Ik probeer een fysiologische verklaring te vinden voor een emotioneel handelen dat niemand vreemd is maar gek genoeg wel onwenselijk is en onderdrukt wordt.

Misschien is zelfbeheersing niet de façade die ik denk dat het is vanwege onze morele instincten. Deze morele instincten zijn beperkend voor het individu, maar nuttig voor de samenleving.

Zelfbeheersing is wel de façade die ik denk dat het is. Het dient als bescherming. Authenticiteit maakt ons kwetsbaar. En hiervandaan komt de gevreesde onzekerheid. En dit is precies de schoonheid van onzekerheid. Het is die kwetsbaarheid waar we ons op kunnen concentreren, niet de wenselijkheid.

:DW�]LMQ�GH�FULWHULD�ZDDU�KHW�QLHW�wenselijke, maar werkelijke handelen aan moet voldoen?

Kan er geput worden uit de onderdrukte emotie? Hier mag niet gevreesd worden. Dit is waar het handelen ongecontroleerd wordt. Er mag geen negatief of positief waardeoordeel over dit zelfbewustzijn uitgesproken worden tijdens het proces. Er moet gehandeld worden ongeacht de consequenties.

Ik moet niet alleen (theoretische bronnen van) psychologen, neurologen en neurobiologen raadplegen, ik moet zelf een wetenschappelijke methodiek ontwikkelen om een omgeving te creëren waarin ik deze veronderstelling kan onderzoeken.

Kunnen we een emotie ‘condenseren’?

Hoe verhouden de chemische processen zich ten opzichte van de psychische processen en wanneer en hoe worden deze fysiek? Kunnen we emotie opwekken zodat we agressieviteit, zoals de ELRORJLH�GH�WHUP�GH¿QLHHUW��RQGHU]RHNHQ��verwelkomen en inzetten, in plaats van onderdrukken onder het mom van zelfbeheersing?

Ik zie de schilderkunst als het beste medium om dit interne proces ‘tastbaar’ te maken. De schilderkunst is even pragmatisch als expressief; geschikt voor een fysiek en psychisch experiment.

De ervaring waar ik uit put is pijnlijk YHU¿MQG�HQ�WHGHU�LQJHZHYHQ�LQ�PLMQ�beleving van de dingen. Als ik me concentreer op de oorsprong komen er irritatie en frustratie vrij en ook een bewustzijn dat ik initiatief moet nemen, mits ik de oorspronkelijke situatie wil veranderen. Dit is de agressiviteit die ik moet inzetten om de situatie te veranderen, te verbeteren. De verfbehandeling die volgt is hard en wreed, rauw en geschaafd.

Hoe bepaal ik de voorwaarden en restricties in mijn proces? Hoe wek ik de zogenoemde agressiviteit? Andere belangrijke vragen zijn: Moet ik de maker zijn? Is de schilderkunst als medium precies genoeg om de intentie te tonen? Kunnen de abstracties in het schilderij meer vertellen dan abstracties? Is de waarde van het experiment zichtbaar in het schilderij zelf? Kan ik een registratie maken van de toestand van een ‘gecondenseerde’ emotie die de tekening of de schildering vormt?

:DW�EHSDDOW�RQV�HPRWLRQHOH�JHGUDJ�HQ�kunnen we onze gedragingen zelf beïnvloeden?

De constructie van dit onderzoeksverslag is een chronologische ordening van gefragmenteerde en geparafraseerde complexe theorieën binnen deze vragen. Onbegrip is de aanleiding, die zet ik op verschillende manieren in. In de vorm van taal en ‘schilderkunst’ experimenteer ik met ongecensureerde, ongenuanceerde en onbeheerste, onbetwistbaar emotionele, uitingen in de vooronderstelling dat onbevangen gemoed ons brengt in interessante situaties die we nooit zullen ervaren als we de dingen onder controle proberen te houden. Kan (ik) dit? En zo ja: hoe?

Zie dit onderzoeksverslag als een ‘conglomeraat’. Deze conglomeraatbevat verschillende soorten theorieën die de voorwaarden van mijn beeldende proces scheppen en is de samenstelling van de stappen die ik maak in dit beeldende experimentele proces. Afbeeldingen zijn in een chronologische ordening toegevoegd. Roodkleurige cijfers naast de tekstkolommen staan voor de essentie in, en noodzakelijkheid van, de betreffende tekst. Deze ordening biedt een inhoudelijk inzicht van het onderzoek in de lijst op de volgende pagina.

1 Het geheugen is onbetrouwbaar.

2 Hoe diepgeworteld is de mythe van starre lineaire vooruitgang?

3 Kritiek op de mythe waarop onze samenleving rust.

4 Stress als functioneel mechanisme.

5 Over Zingeving, Beleving en Interpretatie, Geheugen, Geloof en over de schijnbaar onweersprekelijke Intuïtie.

6 Experimenten in het beeldende proces.

7 Hoe ik denken uitsluit.

8 De collectieve mutatie van het zelfbeeld.

9 Waarom weloverwogen beslissingen meer denkvermogen kosten.

10 Zijn wij iets anders dan opwellingen?

11 6FKLWWHUHQGH�ÁLWVHQGH�FKDRV��HHQ�YHUEURNNHOG�LN�RI�GH�DIVSLHJHOLQJ�YDQ�GH�FXOWXUHOH�FKDRV"

12 Over ons beoordelingsvermogen.

13 Ik beschrijf wat ik zoek.

14 Alles is een speelveld. Enthousiasme is de belangrijkste drijfveer. Hoe zou een samenleving vol autodidacten zijn?

15 Handelingen in het experiment vaststellen. Ik wil geen beschaafde manieren toepassen.

16 Maar wat is de boodschap? En wat is de intentie?

17 Hoeveel de mens ook geniet van het oplossen van problemen, de geest geniet het meest van zijn eigen activiteit.

18 Ik verhef ongecontroleerdheid als het allerbelangrijkste en hoogst haalbare goed.

19 Waarom onbegrip ons traag maakt.

20 Hoe presenteer ik een tekening zodat het meer wordt dan een tekening?

21 We zijn gewend aan de mogelijkheid dat we bekeken worden.

22 Experimenten in het beeldende proces.

23 Stellige overtuigen poneer ik het liefst ongenuanceerd.

24 Ieder individu bezit universele eigenschappen en emoties. Stuit ik hier op de oorsprong van de mijne?

25 Vragen over het medium, een idee van conventies.

26 De Oorsprong van de Schijnveiligheid.

27 Wat is de maatschappelijke noodzakelijkheid mijn onderzoek?

28 Eerst wat, dan hoe.

29 De poging vereist concentratie. De concentratie kan het zenuwstelsel beïnvloeden.

30 Experimenten in het beeldende proces. Onverwachte gebeurtenissen zijn onmogelijk te voorspellen.

31 Iets van de geest begrijpen.

32 Kan ik de aanwezigheid van de drift in de hersenen aantonen?

33 De vragen die zich aandienen.

34 De psyche in schilderkunst.

35 De vrijheid van een individu kan alleen ver gaan als er geen belangrijke schade wordt toegebracht aan anderen.

manifest

in het begin

belangrijk referentiekader

proposal

werkperiode in de Fabriek

discussie en debat

het laatste woordnoten

voorwoord

het systeem veertiende experiment

Het huidige digitale tijdperk zorgt ervoor dat niets onmogelijk is. Alles is haalbaar en maakbaar. Hoe kunnen we onszelf SUR¿OHUHQ�ELQQHQ�GH]H�ZHUHOG"�2QGHU�RQV�verlangen naar authenticiteit zit een wens om onvervangbaar te zijn. Maar in onze huidige consumptie maatschappij staat die uniciteit onder druk: je bent een nummer, je bent inwisselbaar.

-RDFKLP�'X\QGDP�VFKUHHI��:LM�NRSLsUHQ�continue het gedrag van anderen mensen, hebben interesse in wat anderen interesseert, doen en denken hoe anderen doen en denken. Evolutionair gezien is dat goed te verklaren, om te overleven bootsen we het gedrag van anderen na.

In dit internettijdperk zijn de keuzemogelijkheden nog nooit zo groot geweest, en dat blijkt verlammend te werken. Blijkbaar durven we niet te kiezen als we de gevolgen niet kunnen zien.

:H�OHYHQ�LQ�HHQ�EHHOGFXOWXXU��HQ�HU�ZRUGW�invloed uitgeoefend op onze ideaalbeelden. Onzekerheid verkoopt. En niets is onmogelijk. Je bent verantwoordelijk voor je eigen succes en dus ook voor je eigen falen.

Uitgaan van jezelf is een onzekere zaak, HQ�PLVVFKLHQ�EHDQJVWLJHQG��:H�NXQQHQ�onszelf vergelijken met anderen, maar dit zouden we alleen moeten doen zodat we juist sterker onze eigen positie, wensen, dromen en doelen kunnen bepalen. Het voortdurend ervaren van onverenigbaarheid heeft vergaande gevolgen voor het zelfbeeld.

Mentaal en mentaliteit in deze SUHVWDWLHPDDWVFKDSSLM��:DDUGRRU�RQWVWDDQ�angsten voor hoe we presteren?

Het beloning- en het strafsysteem, goed doen en verkeerd doen, zorgt voor een belemmering van een optimaal functioneren. Een beloning of een straf in het vooruitzicht heeft effect op ons presteren.

Door na te denken over termen als goed en kwaad beperken we onze eigen PRJHOLMNKHGHQ��:H�EHNULWLVHUHQ�RQV]HOI�door onszelf te vergelijken met anderen. Onzekerheid heeft iets bijzonders in zich. De reden van twijfel, er ontstaan doodsangsten door maar onzekerheid brengt juist vernieuwing.

:DW�PDDNW�RQV�RQ]HNHU"�.XQQHQ�ZH�GRRU�dicht bij onszelf te blijven, onzekerheid omzetten in iets bijzonders? Juist door van jezelf uit te gaan, te ontdekken wat er in MRXZ�¿OWHUV�EOLMIW�KDQJHQ��

In het begin :H�PRHWHQ�DOOHUOHL�GLQJHQ�]LMQEr worden allerlei dingen verwacht:H�PRHWHQ�DDQ�GH]H�DOOHUOHL�YROGRHQ

Het brein bepaalt per individu.

Omgevingsbepaalde invloeden hebben een werking op ons brein en het brein reageert daarop in ons lichaam. Bepalen we ons handelen zelf? :H�PRHWHQ�HQ�ZH�ZLOOHQ��GDDUWXVVHQ�LV�HHQ�doen waar we slecht invloed hebben.

Ik gebruik geen gumIk heb de gum en zijn principe afgezworenZou dat psychisch een echo hebben?

Ik bedoel, waarom correcties?:DDURP�FRUULJHUHQ"

Een voorbedacht ideaal?Vooringesteld, vooringenomen op basis waarvan?Een ideaalbeeld als plafond

(onbedoeld) ongekend de directheid en het doorzetten de kracht van spontaniteitis adembenemendevenals het afzwakken, het (on)besef, de stilte, de schaamte en de stilte

de onzekerheidadem benemen doet naar adem happen

pretentieloos vrijblijvendvrijblijven

constant zijn in je daden?

wat is fantasie?

BuitenissigerVerrekte nekspierenVerrekte nekspieren

‘In feite gaat het bij het fantaseren in geval van neglect om een heel algemeen principe: als de hersenen niet de gewone informatie binnenkrijgen, gaan ze zelf informatie maken om de leemtes op te vullen. Dat onbewust vullen van de gaatjes in ons geheugen doet het brein dagelijks, ook als het intact is.’1

µ:H�]LMQ�HUYDQ�RYHUWXLJG�GDW�JHEHXUWHQLV-sen zich precies zo hebben voorgedaan als we ons herinneren. Zo vertellen we dat ook onder ede in de rechtbank, maar ons brein heeft het verhaal slechts bedacht om uit de fragmenten die we waarnamen een passend geheel te maken, met alle gevolgen van dien’.2

‘De geheugen- en concentratiestoornissen werden behalve door de ontbrekende corpora mamillaria ook door een beschadiging van de nucleus tuberomamillaris veroorzaakt, de enige bron voor histamine uit neuronen in onze hersenen, die belangrijk is voor het focussen van onze aandacht.’3

Rupert Sheldrake: “Het probleem is dat de meeste mensen die geloven dat evolutie een doel dient, denken dat het produceren van moderne Europeanen dat doel is. Ik kan moeilijk geloven dat het doel van de kosmos uiteindelijk een president Bush is. Ik vind het een weinig aannemelijke theorie. Theorieën die de mens te veel centraal stellen vind ik geen goedetheorieën over het doel van de evolutie. Helaas komen de meeste theorieën over het doel van de kosmos neer op een nogal banale interpretatie. Namelijk het verschijnsel mens op één kleine planeet in de kosmos. Ik vind het moeilijk om te zeggen: Als er al een doel is, wat is het GDQ"�:HOOLFKW�HHQ�JURWHUH�FRPSOH[LWHLW��RI�het zelfbewustzijn. Zo een antwoord zou je kunnen geven. De kracht van Darwin is dat hij nadruk legt op het belang van verscheidenheid. Stel dat de evolutie een GRHO�PRHW�KHEEHQ��:DDURP�LV�GLH�verscheidenheid dan nodig, tenzij dat een doel op zich is? Als de evolutie tot doel zou hebben de evolutie van ons bewustzijn of de evolutie van zelfbewusteintelligentie, waarom heeft de Amazone dan vijf miljoen kever- en vlindersoorten? :DW�LV�KHW�GRHO�YDQ�DO�GLH�VRRUWHQ�GLH�HU�RS�aarde zijn, niet alleen nu maar ook in het verleden? Darwin wilde als atheïst elke doelgerichtheid uit de natuur verbannen. Hij wilde God erbuiten houden. Hij was erop uit, als zei hij dat niet, om God uit de natuur te verbannen. Hij bestreed de visie van Paley, waarin God werd voorgesteld als horlogemaker. De God die Richard Dawkins omschrijft als de blinde horlogemaker. Hij verzette zich tegen de theologische opvatting dat planten en dieren machines zijn, gefabriceerd door God. Darwin weigert God te zien als een knutselende schepper. Zo bant hij de doelgerichtheid uit de natuur. Net als sprongsgewijze ontwikkeling en verrassende creativiteit. Hij wist er niet meer van dan een ander. Maar zijn uitspraken hadden een geheime WKHRORJLVFKH�UHGHQ��:H�]LHQ�LQ�GH�wereld wat we willen. Het heelal is als een spiegel. Als je het heelal baseert op tegenstrijdigheden, zie je die overal. Als je uitgaat van drie-eenheden, kom je overal patronen van drie tegen. Als je uitgaat van verspilling en wreedheid dan zie je dát in de maatschappij en de natuur. Als je samenwerking wilt zien, symbiose en onderlinge hulp dan zie je dát overal in de maatschappij en in de natuur. Darwin legde de nadruk op het aspect van destructie in de natuur uit psychologische overwegingen en omdat hij destructie tot de primaire scheppingskracht verhief.

De evolutieleer in de biologie is afgeleid van die in de maatschappij. Het idee van vooruitgang werd pas later op de biologie toegepast. De theorie van vooruitgang die onderdeel was van de Verlichting in de 18e eeuw stelt dat de mens door rationaliteit en wetenschap zich van het geloof van de Middeleeuwen heeft ontdaan. Of dat nou het katholieke geloof is, of het een of andere bijgeloof van stammen die het animisme aanhangen, barbaarse primitieven. Die vooruitgang die zijn hoogtepunt vindt in de gentleman van de 18e eeuw. Die ontwikkeling van barbarij tot wetenschappelijke beschaving met de verlichte intellectueel als hoogtepunt. Dat idee is diep verankerd in de Verlichting en het rationalisme. De Verlichting gaat ervan uit dat onze beschaving superieur is aan die van onze voorouders, veel beter dan die van de Middeleeuwen en de huidige primitieven. Die moeten onze opvattingen delen, want de onze zijn de beste. Dat is de ideologie die de westerse gedachtegang bepaalt. Die ideologie bestond al. Daar is de evolutieleer aan toegevoegd. Dan krijg je de opeenvolging van dieren die aan land kruipen, apen die aan takken zwaaien. En dat culmineert in de beschaafde heren van nu. En dames, natuurlijk. Van die opeenvolging in de evolutie zijn wij zo overtuigd dat het moeilijk is. Als je vindt dat onze beschaving andere culturen mag vernietigen, niet met geweld, want we zijn beschaafd, maar door onze technologie, onze industrie, ons onderwijs en onze wetenschap te exporteren. Zodra ergens een primitieve stam wordt ontdekt, als die er nog is, wil iedereen erheen om wegen te bouwen en scholen te stichten. Dan worden het mensen net als wij die binnen tien jaar TV zitten te kijken. Zo gaat dat nu. Het getuigd van een enorm intellectueel en cultureel imperialisme van zogenaamd ontwikkelde landen. Het woord ‘ontwikkeld’ alleen impliceert al dat ze beter zijn dan andere. Als je het op de natuur toepast, zijn wij het hoogste in de natuur omdat we meer bewustzijn hebben. Men zegt dat planten en dieren geen bewustzijn hebben, of een te verwaarlozen bewustzijn. Alleen wij hebben zo een prachtig bewustzijn. Als dat ons het recht geeft de natuur naar believen te gebruiken krijg je dus de ecologische crisis. Die manier van denken is dus diep geworteld. Veel aanhangers van de evolutieleer gaan ervan uit, Darwin ook.

,Q�GH���H�HHXZ�ZDUHQ�PRGHUQH�¿ORVRIHQ�zoals de rationalisten bezeten van het idee van de vooruitgang van de samenleving van barbarij tot beschaving en tot wetenschap.”4

1

2

Orde en chaosControle en verlangenConcreet en onmeetbaar en andersom:H�PRHWHQ�HQ�ZH�GRHQ�:H�EHVOLVVHQ�HQ�ZH�KDQGHOHQ:H�ZLOOHQ�HQ�ZH�ZHWHQ:H�]LMQ�DGDSWLHI�HQ�ZH�GULIWHQ:H�GULIWHQ�RS�GH�DQJVWHQ�HQ�GH�onzekerheden

De omgeving is een klankbord waar we verwachten, moeten en afdwingen.

Kunnen we aanvaarden dat we betekenisloos zijn? Of zijn we niet betekenisloos? Niet in de kringen waarin we ons begeven.

De plichtmatigheid van maatschappelijke dienstbaarheid is te veronderstellen. Hoe wantrouwig/angstig/onzeker/sadistisch/masochistisch is de gene die dienstbaarheid wenst/eist? En hoe is de doelstelling zinvol? Maatschappelijke verbetering? Een saamhorige samenleving? Een sterke nationale eenheid? :DDURP�LHWV�DOV�HHQ�YULMH�LQWHUSUHWDWLH�onderdrukken?

Hoe zou een vrijblijvendheid in opvattingen, conclusies, associaties, emoties, kunnen ontwikkelen tot een vrijblijvende visie, altijd veranderlijk?,V�GDW�FKDRV"�:DW�LV�RUGH�DOV�GLH�RUGH�resulteert in wantrouwen, beperking, idealen, statussen, standaarden, hebzuchten, hiërarchieën, onzekerheden, depressies, moorden en zelfmoorden?

Edo Dijksterhuis: “Maarten Overdijks sculpturen lijken abstract maar blijken uitvergrotingen te zijn van een sleutelgat of de binnenkant van een slot: alledaagse ruimtes die we normaliter niet zien.”

Thematiek van Armando: De tragiek van de mens in een onverschillig landschap.

Oscar de la Renta: “There is always an emotional element to anything that you make.”

‘Ik denk, dus ik ben’. Aldus bracht Descartes de moderne overtuiging onder woorden dat de mens, als denkend wezen, zijn eigen bestaan fundeert. Het beroemde ‘Cogito, ergo sum’ staat ook te lezen op het gebreide schilderij van Rosemarie Trockel uit 1988. Door zich Descartes’ woorden toe te eigenen, eist zij het recht op om zelfstandig te denken. Maar Trockel lijkt ook vraagtekens te plaatsen bij de veronderstelde heerschappij van de ratio. Het onregelmatige handschrift waarin de woorden zijn geschreven, wijst op de verwevenheid van lichaam en geest én op de fragiliteit van hun samenwerking. Bovendien kan het zwarte vierkant in de rechter benedenhoek als een soort antithese van het door Descartes vertegenwoordigede rationalisme worden gezien. Trockel verwijst ermee naar Kasimir Malevitsj, die in 1915 met zijn Zwarte vierkant het suprematisme inluidde. Volgens Malevitsj heeft de mens zich door zijn rationele en op praktische nut gerichte denken van de rest van de schepping afgescheiden. Hij streefde naar een intuïtieve ervaring van de werkelijkheid en probeerde in de abstractie van het suprematisme de eenheid van de mens en kosmos te herstellen.5

Een solide studievorm hanteren.Voldoet alles in het beeld aan het aspect?

Het veronderstelde veronderstellen. Omgeving bekijken en incisies maken.

Dat het betekenisvol wordt.:DW�LV�GH�UHOHYDQWLH"

:DW�LV�GH�XLWNRPVW�YDQ�GH�PHQWDOLWHLW"

Methodiek, Schilderkunst, Vrije psyche.

3URFHV�¿OWHUW�QRRG]DDN��

:DW�PRHW�ZHO�HQ�ZDW�PRHW�QLHW"

Risico in schilderen vanuit de psyche is dat deze niet vormgegeven mag worden. Iedere kunstenaar heeft zijn eigen esthetiek, bij mij is deze geen onderdeel van het beeldende onderzoek.

Inhoudelijkheid hoeft niet te spreken in het beeld. Schilderkunst nodig om waanzin te ervaren.

De waarde in het schilderij ligt niet in het schilderij zelf.

Agressie, paniek, angst, onweten. Begrijpen is controle.

Het ongekende opzoeken.

Proces precies

Noodzaak precies

Het onderzoek moet niet letterlijk in beeld.:DDULQ�OLJW�KHW�RQGHUVFKHLGW�LQ�KHW�SUHFLH]H�wat het beeld is?

:DW�]HJW�PLMQ�PLGGHOYLQJHU"

:DW�EHWHNHQW� GDW� YRRU� KHW� DWHOLHU�� HQ�YRRU�het beeld?

Bronnen kiezen waarvoor noodzaak.Bronnen leggen die interesse open.

De kunsten ook opnemen. Positie van het onderzoek betrekken buiten mezelf.

Kern van de vraag goed begrijpen.

Posities van bijvoorbeeld Freud en Swaab opnieuw bevragen. Stof opschudden: Is het ZDDU"�:DDU�OLJW�GH�UHOHYDQWLH�GDDUYDQ"

&RQFOXVLHV�WUHNNHQ��:DW�YRRU�YUDJHQ�NXQ�MH�daar aan stellen?

Hoe richt ik het proces in met de doelstellingen die ik formuleer en wat verwacht ik daarvan?

Vanuit typeringen en conclusies vragen stellen en werken.

:DW�ZLO�LN�ZHUNHOLMN�WHZHHJ�EUHQJHQ�HQ�KRH�toon ik dat?

Experiment

:DW�]LMQ�PLMQ�YRRUZDDUGHQ�HQ�KRH�KRX� LN�PH�GDDU�DDQ"�:DW�VWHO�LN"�

Aan de hand van stellingen positie en verantwoordelijkheid beschrijven.Stel, het moet een schilderij zijn, moet de voorstelling dan per se afwezig zijn?

Omarm dat wat moet. Niet alleen drift, ook wat daar aan vraagstukken bij komt.Gaat het over het beeld of gaat het over wat het teweegbrengt? Nieuwe laag vragen

Verhaal = InhoudelijkheidBeeld = VormManifesteren = Achter hetgeen staan datgedaan moet worden

Voorwaarden een rol geven in het experiment. Draagt het werk die voorwaarden?

Ingenomen positie vorm geven. Hoe ik de praktijk inricht is belangrijk.Uitgaan van de autonomie van mijn eigen voorwaarden. Vraagstelling en inhoud en beeld staan altijd onder druk, zijn niet heteronoom.

De vorm die nu gehanteerd wordt gepreciseerd zien.

Eigen voorwaarden kun ik niet stellen maar die moet ik verwerven. Autoriteit van eigen voorwaarden: erover kunnen spreken.

Conclusies trekken waardoor ik het proces kan vormgeven.

Voorwaarden, gebied waaruit ik vertrek deelbaar maken.

Positionering en mentaliteit. Kwaliteit van het werk is pas te bespreken aan de hand van de voorwaarden.

Conclusies trekken naar voren schuiven om sneller te studeren.

:DW�OHYHUW�EHHOG�RS"�6QHO�WRW�HHQ�NHUQ�komen. Een actie.

:DW� ]LMQ� µUDQGYRRUZDDUGHQ¶"� 'LH� NRPHQ�tot organisatie van een potentieel concept.:DW�LV�HU�WH�]LHQ"�+RH�NRPW�GDW�WRW�VWDQG"

Visuele aspectTeweeg brengen: Opvattingen die veranderen.

Hoge verwachtingen van geen verwachtingen

:DW�LV�HHQ�UHGHQ�RP�EHHOG�WH�PDNHQ"�Onderzoek als aanleiding? Of communicatie naar publiek?

Doe veel fout.

Hoe kijk ik naar kunst?:DW�GRH�LN�PHW�NXQVW"Geschiedenis (wordt een vorm) bepaalt de inhoudt.

Het antwoord ligt niet in het beeld, maar wat er door het beeld ontstaat; de vrije ruimte. Controle, onderdrukkingen. De waarde van drift ervaren en prediken. Niet een antwoord willen maar een noodzaak voelen en daarop reageren.

:DW�LV�ZDDUGHYRO�HQ�ZDDU�ZLO� LN�IHHGEDFN�op? Probeer helderheid te krijgen in het maakproces. Hoe maak ik een werk? Ruimte? Muziek? Open in gaan. :DW�YHUZDFKW�LN"�

De afwezigheid wordt een aanwezigheid. Afwezigheid is een sterke trigger.

Ik schrijf wat ik zie. Ik schilder wat ik ben.

:HLJHU� WRH� WH� VWDDQ� GDW� GH� YHUEHHOGLQJ�wordt gecensureerd, ongeacht de consequenties.

Hoe moet ik mijn onderzoek koppelen aan beeld? Onderzoek inzichtelijk maken kan ook beeld zijn.

Hoe kan ik restricties en waarden bepalen van tekstueel onderzoek?

:DW�EOLMIW�HU�ZHUNHOLMN�KDQJHQ�LQ�¿OWHUV" In drift?

Het moment zelf vorm geven.

De manier waarop we beschaafd zijn. Hou ik van beschaving? Zo banaal mogelijk benaderen en verwoorden.

De schoonheid in drift.

Moet ik steeds onderdeel zijn van het in beeld brengen hiervan?

Controle organen: brein en maatschappij.

Belangrijkste nu: Experiment concreet maken. (Arnout Mik: Boksende oude mannen)

Vorm van vragen nog niet duidelijk.

Antwoorden in beeld geven. Er is nostalgie. Onderwerp is interessantAfscheid nemen van de nostalgie.

belangrijk referentiekader

De logica van een beloningssysteem: het denken aan beloont worden verbruikt al een kwart van je vermogen. Zonder heb je dus meer vermogen om te concentreren op hetgeen je doet maar, hoe hoger de beloning, hoe hoger de status – de mythe waarop onze samenleving rust. In een maatschappij waar hebzucht en eigen belang voorop staan is beloning essentieel. De meest logische manier om topprestaties te verwerven. :H�ERXZHQ�EHVWDDQ�RS�ELQQHQ�EHSDDOGH�afspraken. Hoe geciviliseerd ook, onder GUXN�UHDJHUHQ�ZH�LPSXOVLHI�HQ�UHÀH[PDWLJ��onomstotelijk.6

Hoe komen we aan een oordeel en hoe komen we aan een besluit? Situaties precies herinneren kunnen we niet en objectiviteit bestaat niet. :DDU�EDVHUHQ�ZH�RQV�GHQNHQ�RS�HQ�ZDDU�komen gedachten überhaupt vandaan?

De maatschappij, zijn haar conventies verhullend? Op een openbaar toilet ga je toch ook niet zitten?

De huidige kunst: Verwerpelijk; idee van het idee van kunst: verwerpelijk; inhoud wordt vorm. Suggestie van het idee wordt doel. Publiek moet gestuurd, en van grondvesten geworpen.Opsodetyfen.:DDURP�KHUNDXZHQ�HQ�KHUGHQNHQ�ZH�¿ORVRIHQ�YDQ�GH�YRULJH�HHXZ"�En van de eeuw daarvoor? En van de eeuw daarvoor? En van de eeuwen daarvoor? :DDURP�HYROXHHUW�RQV�GHQNEHHOG�QLHW"�:DDURP�]LMQ�ZH�PHW�DOOH�XLWHUOLMNH�NHQQLV�nog steeds dezelfde mens? :DDURP�YHUOLH]HQ�ZH�RQ]H�YHUZHUSHOLMNH�eigenschappen niet? Kunstwerk is als een incisie die de lagen van de schone binnenste huid tot op het bot en het bot toont. Geen verdoezeling, geen persoonlijke mening of talent, maar een ZDDUKHLG�WRRQW��:DDUDDQ�ZH�JHHQ�herkenning kunnen ontlenen. Misschien dat spiegelneuronen een instinct aanspreken en dat we niet kunnenverklaren wat we zien, behalve de onthutsende ervaring. Die we allicht verwerpen, onder een bebloemde aarde delven: Het Onderspit.

Ik beloof niets, ik pretendeer niets. Ik doe en ik wil. Informatie is munitie. 'H�¿OWHUV�LQ�KHW�EUHLQ�GRHQ�ZDW�]H�GRHQ��Zonder zinnige bedoeling. Mijn uiting is HU�HHQ�XLW�HHQ�RQ]LQQLJH�¿OWHU��'LH�ZRUGW�geleid door een indruk van informatie. Ik heb geen controle over wat ik denk, noch wat ik doe. Dat is bij een ander niet anders. :H�NXQQHQ�HQ�ZH�GHQNHQ�WH�GHQNHQ�HQ�WH�willen. Er bestaat geen bestaan, er bestaat JHHQ�EHGRHOLQJ��:H�]LMQ�DDQJHVWXXUGH�wezens.

3 OxytocineIdentiteit

Jezelf goed voelen, is programmeren en testosteron, en melatonine, en dopamine.

Stress en depressie

Maatschappelijk verantwoord, mag ik vragen waarom? Het nut is duidelijk, maar het kost artistieke vrijheid de kop. Misschien niet, in de wijsheid dat van het ene het andere komt. Dus als je maar gewoon aan de gang gaat, in de wetenschap dat alles wat je weet terug komt in hetgeen je doet.

:DW�YRRU�EHOHPPHULQJHQ�OHJ�MH�]HOI�RS��ZDW�voor grenzen stel je zelf? Zijn de muren van de ruimte al beperkend of, het daglicht? Explodeer je liever in de nacht? Of bezit je niet zoveel expressie?

+HW�OLFKW�UHÀHFWHHUW��EHOLFKW�UHOLsI�

Andrea Fraser doet acht jaar onderzoek voordat ze met een artistiek protest de proppen op komt. Haar manier van werken is heel direct, en toegankelijk. Anders dan een beeld of een tekst dat op duizend verschillende manieren te interpreteren is.

Onder de kunstenaarsHet MetamodernismeDe postmodernistische NEE, de ironie is er uit.

Zingeving en OprechtheidLouter is inZetten we façades farce maskers en leugens in? Is de vraag ‘wie willen we overtuigen’ relevant?

Louters en Leugens

Een oprechtheidtijd

:DDULQ�VHQVLELOLWHLW�RQWZLNNHOG:DDULQ�ZH�GLH�EHYUDJHQ�HQ�RQGHU]RHNHQMaar hoe onderzoeken we zo iets?

Ik weet alleen een gebied waarin, waardoor.De essentie: het proces.

Een proces is een onderzoek, waardoor verbanden een netwerk vormen, een koepel verbindingen buigt.

Het oordeelsvermogen is een bijzonder iets omdat het ons individu benadrukt. :H�]LMQ�HQ�]LHQ�DOOHPDDO�KHW]HOIGH�PDDU�dan anders. Aanpassen kunnen we. Maar moeten we dat ook?

Louter en Leugen.

:H� PRJHQ� GDQNEDDU� ]LMQ� YRRU� FLYLOLVDWLH��Intellectuelen en de ontwikkeling die we daardoor maken. Maar, kaders: repressief liberalisme.7

Ik zoek een verklaring voor menselijkegedragingen.

:DW�EHWHNHQW�DJUHVVLH�HQ�ZDDU� LV�KHW�JRHG�voor? Kan ik het inzetten?

:DW�LV�]RUJHOLMN"

‘Empathie verlept en sterft wanneer we de individualiteit en uniciteit van anderen niet zien en hen behandelen als wezens die inferieur zijn aan onszelf. De ontdekking van een onterecht vooroordeel is een van de snelste vormen van empathische educatie.’8

-HDQ�%DXGULOODUG�³:H�OLYH�LQ�D�ZRUOG�ZKHUH�there is more and more information, and less and less meaning.”

Het geciviliseerde gecontroleerde. Bestaat het alleen in uiterlijke kenmerken? Alles wat er onderhuids om gaat, uit zich in gedragingen.

Stress is een zeer oud mechanisme en is gebouwd voor dieren in de natuur. Het lichaam dat niet na denkt heeft veel aan zijn stress mechanismen: het lichaam wordt ingesteld om te vechten, te vluchten of te verstijven HQ�WH�FDPRXÀHUHQ��,Q�KHW�GDJHOLMNV�OHYHQ�zijn er weinig situaties waarbij vechten, vluchten of verstijven nuttig is. Nu ervaren we stress door denken aan dingen.

In de natuur is stress kortstondig. Je wordt aangevallen door een roofdier en je moet zorgen dat je ontkomt, daarna is hetvoorbij. Nu hebben we te maken met langdurige stress. Ons lichaam is daar niet voor gemaakt. Het zit ons meer in de weg dan dat het ons helpt. Misschien is de ideale stress reactie in onze maatschappij dat je rustig en lucide wordt.

Het lijkt goed dat we in plaats van stressen juist kalmeren. Uiteindelijk heb je die stress nodig om überhaupt een keuze te kunnen maken.9

Stress zorgt ervoor dat we dingen herinneren.

Ik ben nieuwsgierig naar het wezenlijke YDQ�EHZXVW]LMQ��:DW�PDDNW�SHUVRRQOLMNH�voorkeuren? Tussen moeten en willen, tussen weten en niet weten. Is het hier blank? Is hier alleen emotionele beleving? :DW�LV�HPRWLRQHOH�EHOHYLQJ"

Een en dezelfde tekst is op honderd verschillende manieren uit te leggen. Perceptie en interpretatie zijn absurd. De bezitterige hebzuchtige eigenschap van de mens is de eenvoudige naïeve dwingende lust om te begrijpen en dus te verklaren. Een wetenschap, een uitleg, een stempel vinden voor hetgeen we nog niet in een hok hebben geduwd. Ieder begrip is een categorie, te betwijfelen doen we QDXZHOLMNV��:H�JDDQ�XLW�YDQ�GLH�EHJULSSHQ��Daarmee vormen we onze kennis, naamgeving, zingeving, betekenisgeving. Het is kortzichtig om uit te gaan van een uitleg, zeker wanneer we dat doen om de rust te ervaren; het gevoel dat we krijgen DOV�ZH�LHWV�EHJULMSHQ��:H�QHPHQ�DDQ��:H�JHORYHQ��:H�ZHWHQ�]HNHU��2S�EDVLV�YDQ�wat? ‘Op basis van’ alleen al. En wellicht, waarschijnlijk, heeft het ontleden van alles dat we denken (te weten) geen functie, geen nut, schept het onduidelijkheid, als we zo rationeel zijn als we zijn, moeten we er wellicht rationeler mee omgaan. Er is helemaal niets rationeels aan ‘ik denk, dus ik ben’, omdat we denken absoluut op geen enkele manier in de hand hebben, laat staan in ons brein?

Daniel C. Dennett zegt “De reden dat we zo gesteld zijn op vrije wil, spontaniteit en vrijheid, is dat we niet voorspelbaar willen zijn. En terecht. Voorspelbaarheid maakt je kwetsbaar, bedreigt je autonomie. Geheimen hebben is een essentieel aspect van het mens-zijn. In geheimen speelt taal zijn grote rol. Een geheim is iets waarvan ik weet dat jij het niet weet maar ook iets waarvan ik wéét dat jij niet weet dat ik het weet. Dus daar heb ik macht over. En alleen uit dat soort macht, dat soort kennis, vallen veel menselijke gedragingen WH�YHUNODUHQ��:H�]LMQ�QLHW�]R�WUDQVSDUDQW�als glas. Ik heb veel geheimen en jij ook. Ik verstop me niet, ik besta gewoon niet. Liever gezegd: ik ben de som van al mijn gedragingen, van alles wat ik doe. Ik ben niet iets anders, niet een entiteit die daarachter schuilgaat. Maar in wat ik doe, kan ik een heleboel verbergen, als ik wil. En dat doe ik ook, net als jij. En maar goed ook. Hoe kan iets, dat ons zo vertrouwd is, als ons bewustzijn, ons tegelijkertijd zo bizar voordoen? Enerzijds lijken we onze eigen geest beter te kennen GDQ�ZDW�GDQ�RRN��:DW�NDQ�RQV�YHUWURXZGHU�zijn dan onze eigen geest? Maar als we te proberen te doorgronden hoe hij werkt, hoe hij een functie van onze hersenen kan zijn dan blijkt hij een raadsel. Als je in de wereld een geest zoek, dan vind je hem nergens. En toch hebben we het idee dat ieder van ons een geest heeft. En het lijkt alsof we die helemaal kennen. Zo lijkt het. En zo heeft het vermoedelijk altijd geleken. Daarom is het zo moeilijk om een goeie theorie over de geest op te stellen. Omdat die schijnbaar onweersprekelijke LQWXwWLH�WRW�RS�]HNHUH�KRRJWH�YDOV�LV��:H�worden dus bedrogen door onze eigen geest. Descartes zei: ‘Het enige waarvan ik zeker ben zijn mijn bewuste gedachten. Of ze waar zijn of niet, is wat anders, maar wát mijn gedachten zijn en dat ze van mij zijn, dat weet ik zeker’. Dat bestrijd ik dus. Notabene het enige waarvan hij zeker was. Ik stel dat de geest even werkelijk is als de illusies die we als werkelijk ervaren. De geest is de illusie die de gebruiker van die hersenen zelf heeft. Elke goochelaar weet dat de eenvoudigste truc bijna meteen wordt uitvergroot in de waarneming en herinnering van de toeschouwer. En die zoekt de verklaring dan te ver. Het fenomeen is te groot. Dat gebeurt ook keer RS�NHHU�PHW�RQ]H�JHHVW��:H�GHQNHQ�GDW�de fenomenen die we moeten verklaren YHHO�RQJHORRÀLMNHU�]LMQ�GDQ�]H�LQ�IHLWH�zijn. Het vergt hetzelfde soort genadeloze, sceptische onderzoek dat je doet om uit te knobbelen hoe een goocheltruc precies

5

knobbelen hoe een goocheltruc precieswerkt om de feiten te onthullen en te laten zien hoe het publiek wordt bedrogen. Dat gaat natuurlijk hand in hand met een interesse voor ‘hoe dingen werken’. Hoe dichter je bij de geest komt, des te opvallender zijn de veelvoudigheid, het niet een zijn, en de onderlinge competitie. Ons geheugen voert in de loopt der tijd een meedogenloos verkortingsproces uit.Een paar dingen gebeuren in elk geval niet in uw hersenen ook al lijkt het wel zo. :DW�QLHW�JHEHXUW��LV�GDW�DOOHV�LQ�ppQ�SOHN�VDPHQNRPW��:DDUQHPLQJHQ��JHOXLGHQ�±�hopelijk geen geuren – komen binnen in verschillende hersendelen en hebben een kortstondige uitwerking, fracties van seconden. In sommige gevallen een seconde of twee. Alles wat door je ogen en oren komt, laten we ons daarop concentreren. Dat wordt geïnterpreteerd door gespecialiseerde hersendelen. De delen die woorden interpreteren zijn niet dezelfde als die muziek of andere geluiden interpreteren. En terwijl u naar de woorden luistert, bent u bezig om een mentaal beeld te vormen, ook al kijkt u naar mij. Bijvoorbeeld: Als ik u begin te vertellen over een theater vormt u meteen een quasi-visueel beeld van een theater dat u kent, met stoelen, podium, en zo. Terwijl u luistert, zijn uw hersenen op allerlei manieren druk bezig om mijn woorden te begrijpen. En het resultaat is dat u de woorden vergeet, maar wel onthoudt waar het over ging. Nu, op dit moment al. U zou niet woordelijk kunnen herhalen wat ik net heb gezegd. Maar u kent wel de strekking. De informatie opzich is al voor altijd verdwenen. In uw hersenen zijn de woorden al weg zodra ik ze heb uitgesproken. Er komt iets voor in de plaats, dat wel langer wordt bewaard, maar niet op één plaats. Neurologen weten al heel lang dat het geheugen is verdeeld over de hersenen. Pas de laatste jaren zijn er modellen ontwikkeld om te demonstreren hoe zo een verspreid systeem al die informatie verwerkt. En er zijn nog veel dingen die we niet begrijpen. Het geheugen is geen kwestie van een blik uit de kast halen, openmaken en de inhoud er weer uithalen. Het is altijd een herinterpretatieproces. Zelfs als je iets heel sterk en met alle details herbeleeft is het DQGHUV�GDQ�HHQ�¿OP�LQ�GH�ELRVFRRS��'H�WLMG�wordt gemanipuleerd en alleen de essentie is over.”10

De details van een voorstelling weglaten maar toch een beeld tonen dat de verbeelding op precies de juiste manier aanspreekt. Een mok kan in je geheugen gegrift staan, tot in het eind der individuele tijden, maar hoe kan het dat je de kleur van wenkbrauwen of het brilmontuur van iemand waarmee je uren/dagen/jaren spreekt niet meer voor de geest kunt halen?

“Ons bewustzijn zit vol gaten, het is zeer spaarzaam met het opnemen van informatie van buitenaf. Het bevat nog niet de helft van wat mensen denken dat het bevat. Mensen zijn verbaasd als ze merken dat hun bewustzijn zulke grote gaten vertoont, in ruimte en tijd. In het dagelijks leven merk je dat niet. In Fort Knox wordt het goud van Amerika bewaard dat zogenaamd borg staat voor de waarde van de Amerikaanse dollar. Het gaat er niet om of het goud er is, maar of ieereen denkt dat het er is. Het staat of valt met geloof. Het goud heeft alleen betekenis omdat men gelooft dat het er is. Doordat men gelooft dat het er is speelt het zijn rol in de internationale economie. Met je bewustzijn LV�KHW�QHW�]R��:DW�WHOW��LV�ZDW�MH�GHQNW�GDW�HU�LV��:H�GHQNHQ�GDW�RQV�EHZXVW]LMQ�JHHQ�JDWHQ�KHHIW��:H�QHJHUHQ�GH�JDWHQ�HQ�doordat we ze negeren doet hun bestaan niet ter zake. Daarom zijn ze ook zo PRHLOLMN�DDQ�WH�WRQHQ��:H�]LMQ�]R�JHZHQG�om ze te negeren dat het inspanning vergt om ze te zien. Zo zijn er meer gaten. In het geheugen. Ook als je slaapt. En toch verstoren die hiaten niet ons gevoel van continuïteit”.10

Continuïtijd.

4

Prelude manifestinkt en acryl op cardboard

31 x 23 cm

:H�]LMQ�HHQ�VDPHQUDDSVHO��zonder voorop gezet plan.

Dit is een verlossing van de gemaakte moraal.

Onvrijwillige bewegingen en gedragingen.

De dierenhersenen roeren zich.

Kinderen zijn eigenzinnig, veeleisend, egocentrisch en overgeleverd aan allerlei fantasieën. Kinderen moeten getemd worden, anders zou de maatschappij instorten. :LOGH��HPRWLRQHOH�LQWHQVH�HJRFHQWULVFKH�energie worden hier ingeperkt.

Zodra op fysiologisch niveau rechtlijnigheid verdwijnt gebeuren er wonderbaarlijke, onvoorspelbare, angstaanjagende dingen; Het nieuwe, het vreemde, het ongekende en het onbegrensde.

:DDURP�FRUULJHUHQ"�

:H�VWDDQ�LQ�GLHQVW�YDQ�EHWHNHQLV��we zijn slaaf van betekenis. :DW�PHQ�VOHFKW�EHJULMSW�YHUYDQJW�PHQ�GRRU�wat het denkt te kunnen meten. Zo stuurt men aan op mimesis.

De ratio moet verpulvert van zijn sokkel.

Ons buitensporige vertrouwen in wat we denken te weten en ons kennelijke onvermogen om de volle omvang van onze onwetendheid en onze onzekerheid te erkennen. :H�RYHUVFKDWWHQ�RQV�EHJULS�en we onderschatten of ontkennen de rol van toeval.

Doelgerichtheid verbannen om te komen tot alledaagse ruimte die we normaal niet zien.

Vrijblijvendheid als werking tegen de natuur van de hedendaagse cultuur.

Geen rituelen, geen kunde, geen talenten; Doen!

Creëren ongeacht de gevolgen van de veranderingen.

De kunsten verstoren het huidige denkbeeld en de huidige kennis: dat is hun functie.

Zenuwen moeten ontzenuwd.

manifest

Eerste ‘bewegende’ experiment inkt en acryl op papier

1000 x 120 cm

Bob Rauschenberg “Painting relates to both art and life. Neither can be made.”

30 december 2014

Aanleiding is werk van Cy TwomblyBeeld op netvlies is doordenkt met zijn kleuren en bewegingenEr is een woord VICTORY De klank weerklinkt en de echo galmt eindeloos. Kaatst en kaatst en kaatst.

Positief of negatiefIn ieder geval beïnvloedt

Blank vel aan muur in plaats van op de grondGeen muziekCentrifuge van de machine achter een deurGeen kwastDrie kleuren acrylDrie bakken water

Boven aan beginnen van midden naar links naar rechtsDrift Veel waterVeel verfMeer verfMeer waterstopKijken resulteert in denken dus stop.Fotograferen

Victory Ik schrijf de galm in het zwartEerst met een enkele vingerIk vergroot het woord met twee vingersDan wrijf ik het woord uit met mijn vlakke handEllendig staat het woord in de verf op de lelijke gedaante van het besmeurde vel

Besmeurd

:DWHU�JOLMGW�YDQDI�PLMQ�KDQGSDOPHQ�ODQJV�mijn polsen mijn ontblote onderarmen over en verdwijnt in de vezels van mijn opgestroopte mouwen, het is koud, en gedachtenprocessen schieten naar een XLWHLQGHOLMN�LGHH�YDQ�VFKUREEHQ��$ÀHLGLQJ�Meer waterMeer verfDrift

De drift trekt de oncontrole en de wanorde aan. De lelijkheid van de wanorde en van de chaos. De wanorde en de chaos zijn paradoxaal aan de instrumenten: de handen. De vingertoppen. De kortgeknipte nagels onthullen gevoelige huid.

Geïsoleerde korrels van grof gestukte muur. Ik neem afstand als de verf op is en mijn rationele brein weer aanslaat. Dan fotografeer ik het werk net zo lang totdat de onzekerheid van het oordeelsvermogen wegebt en de onverschilligheid van de chaos terugkeert.

Ik pak zilveren verf en begin opnieuw bovenaan in het midden. ‘Victory’ schrijf ik daar uiteindelijk in een zwarte slanke letter op. Dat k*twoord echoot. Hoe de zwarte letters mengen met het zilver vind ik op dat moment mooi. Ik schud ze uit mijn waarneming door ze in de verf te verwarren met mijn vingertoppen. Pijnlijk. Ik druk mijn handen snel op het door verf en water bedekte oppervlak, zo snel en zo vaak dat ik stop door uitputting. De gedachteprocessen waren stil.

+DQGHQ�ZDVVHQ�HQ�IRWRJUDIHUHQ"�:HHW�LN�niet meer, dat moet ik zo terugzoeken in de gedocumenteerde delen.

Zo bewust als moest Zo ongecontroleerd is het uiteindelijk gemaakt. Twombly was de aanleiding en de beperking. De echo van zijn ‘Victory’ was dwingend. Paradoxaal is de verslagenheid.

Agressie en de ruimte hiervanOnzekerheid en de ruimte hierinOngecontroleerd en de ruimte hierdoor

Het gebruiken van een enkele kwast is vanzelfsprekend. Alleen werd de handeling die eerst onbekend was, een vaardig iets, hoe kan het medium weer ongekend worden zodat het ongecontroleerde aspect wordt onderzocht? Directheid van handen? :HUNJHELHG�YDQ�GH�YORHU�QDDU�GH�PXXU��

Misschien moet het slanker worden, de lijnen, de acties. De ‘toetsen’ naast elkaar in plaats van boven op elkaar, de penseel-streek, de handen, misschien een enkele YLQJHUWRS"�2I�DQGHUH�PDWHULDOHQ"�:ULMYHQ��bedekt een groot oppervlak. Misschien toch meer naast elkaar. Misschien toch een groter oppervlak.

De uitkomst is nu verf op papier. Een schilderwerk? Een experiment? Hoe maak ik zichtbaar wat driften, oncontrole, onbegrensd, stilte en oppervlakte zijn?

Het is uiteindelijk stilomdat ik de afwezigheid zoek van de aanwezigheid. Is die oorverdovend? Het is oppervlakkig omdat er niets is. Er wordt niet ‘na’ gedacht.

Het is onbegrensd omdat er geen afspraken geforceerd worden over de voorstelling. Het is ongecontroleerd omdat vaardigheden en talenten worden vermeden. De uitvoerende handeling mag niet voorspelbaar zijn. Driften faciliteren het verwerpen van kennis. Heel even. Het is de kunst om de concentratie te trainen waarin rationeel denken en handelen geen platform krijgen.

Ookal is de huidige overheid er een die al haar doelen wil kunnen meten.

Hoe krijg ik zekerheid in de effectiviteit van mijn doelstelling?

Hoe kan ik mijn proces meten?

De haalbaarheid van de doelstelling en de oprechtheid van het proces, moet ik deze bewijzen?

Kan ik het nut van de oncontrole in (beleids)doeleinden vangen?

Of wordt het experiment benadeeld door (obsessieve) onzekerheid omdat het niet meetbaar is en daarom ongeloofwaardig?

6

Tweede ‘gelaagde’ experiment inkt en acryl op papier

170 x 120 cm

3 januari 2015

Aanvallen van het doek.

Verstandige keuzes zo ver weg mogelijk.Beperkt door organisatie van materialen in een willekeurige volgorde:Een pastelkrijt, blauwe acryl, gele acryl, oranje acryl en wit. En water.

In tegenstelling tot het vorige proces, waar handen en vingers de maat van de gebaren bepalen, kan tekenen met pastelkrijt ook verrassen?

Mijn armen strekken niet verder dan ze doen. Ik kan niet verder dan het geïnstalleerde kader. Daar heb ik de maat van het kader op gebaseerd.

Ik heb onzekerheid en ongeduld en ik geloof dat ze elkaar versterken. Ik heb geen zekerheid omdat ik niet weet wat zekerheid is. Ik werk ongecontroleerd omdat ik controle veronderstel. Daarom mag ik mijn eigen handelingen niet begrijpen. Ik wil ze ook niet volgen. Ik wil niet uitgaan van een vaardigheid. Ik zie vaardigheden als grenzen waar we voorbij moeten.

Daarom is het uitsluiten van denken belangrijk. Taal is begrensd, denken is begrensd.

:DDUQHPHQ�VWHOW�LQ�VWDDW�EHVOLVVLQJHQ�WH�maken gebaseerd op wat we al weten. Bewust uitsluiten van waarneming.Het klinkt onmogelijk.

Derde ‘gelaagde’ experimentpastelkrijt en acryl op papier

180 x 120 cm

detail

detail

detail

Uitkomst ‘gelaagde’ experiment pastelkrijt en acryl op papier

180 x 120 cm

Derde ‘gelaagde’ experiment inkt en acryl op papier

170 x 120 cm

Uitkomst ‘gelaagde’ experiment inkt en acryl op papier

170 x 120 cm

Concentreren op niks of concentreren op één object klinkt onmogelijk.

Ik leg het uit.

In slaap vallen duurde voor mijn gevoel als kleuter, altijd een eeuwigheid. Ik bedacht theorieën over dinosaurussen en reïncarnatie, hoe werd de mens menselijker en slimmer? Ik fantaseerde ook over hoe ik de ‘derde wereld’ kon verbeteren.

+HW�:RQGHUOLMNH�9HUKDDO�9DQ�+HQGULN�Meier begint met een ziekenhuisbezoek van een Indische jongen. Hij klopt aan bij drie doctoren met het verzoek zijn ogen zo te verzegelen dat de doctoren zeker wisten dat hij niets kon zien, hij zou bewijzen dat hij kon zien zonder ogen.

Een rijke stinkerd vindt op een eiland in een boekenkast een klein notitieboek met daarin de verslaggeving van de dokter over de jongen die kon zien zonder ogen. De rijke stinkerd wil dit ook. Hij bedenkt zo door speelkaarten heen te kunnen kijken en zo bakken met geld uit casino’s te slepen. :DW�KLM�GRHW��KLM�VWHHNW�HHQ�NDDUV�DDQ�HQ�doet alle lichten uit, sluit zijn ogen en concentreert zich zo lang als hij kan op de vlam. Het lukt hem steeds beter om de vlam te zien en uiteindelijk slaagt hij er in door iedere kaart te kijken.11

Om in slaap te vallen concentreerde ik me op één ding, een sinaasappel. Gedachten sloot ik zo buiten, langzaam, maar zeker. Op een gegeven moment concentreerde ik me alleen nog op wat ik zag in mijn oogleden; storende denkprocessen uitgeschakeld.

7

Het brein is pro-sociaal, behoeft identiteit, veiligheid, saamhorigheid, solidariteit. Is niet in staat om als individu te overleven in ongerepte natuur. Is gedwongen te verzamelen in groepen, beschutting creëren en iets functioneels als HHQ�HFRQRPLH�WH�VWDUWHQ��:DW�RRLW�noodzakelijk was, is gemuteerd. Beloning en succes muteren van gemoedelijke gebaren en ontspannende woorden in opzienbarende, ontzagwekkende materie.

Herman Pleij “Neem de gedachte dat we zo tolerant zijn; die stamt al uit de zestiende eeuw. Sinds die tijd wonen hier mensen van verschillende geloven en nationaliteiten. En dan is handeldrijven ook nog eens een van onze belangrijkste bezigheden. Handel drijf je met mensen van uiteenlopende culturele pluimage. Dan kun je maar beter tolerant zijn, anders verkoop je niets. Onze tolerantie is dus pragmatisch. Daar is wat mij betreft niets mis mee, maar je ziet dat veel mensen die tolerantie in de loop van de geschiedenis zijn gaan voorstellen als iets nobels dat ons als het ware in het bloed zou zitten. Dat is onzin. Deze collectieve beelden – dus de zelfbeelden en de beelden die we van anderen hebben – houden zichzelf in stand. Het zijn een soort beoordelingsformats waar je bijna niet vanaf kunt komen.”12

Alexander Graham Bell was uitvinder en autodidact. Een autodidact is iemand die zijn kennis door zelfstudie, en los van begeleiding door een educatieve organisatie of persoon, heeft verkregen.De term wordt gebruikt bij kennisniveaus waarbij een gedegen opleiding wordt verwacht, zoals bij universitaire of andere hogere studies, en vooral artistieke beroepen, bijvoorbeeld kunstschilders, koks of musici. Na de invoering van de schoolplicht is het aantal autodidacten teruggelopen, omdat vrijwel iedereen sindsdien onderwijs heeft genoten.13

8

Relevante informatie zien we als eerst.

:H�ZHWHQ�GDW�RQ]H�SUHIURQWDOH�FRUWH[�LV�gegroeid en dat we daar ons zelfbewustzijn aan ontlenen. Geen andere diersoort lijkt in deze mate zelfbewust te zijn. :H�]LMQ�RQWVSURWHQ�XLW�GH]HOIGH�WDN�ZDDU�chimpansees en bonobo’s uit voortkomen. Een verschil is dat wij mensen een betere lange termijn geheugen bezitten. Ik denk door toeval. Daardoor zijn we onder andere in staat verbanden te leggen en LQ�FRQFOXVLHV�WH�GHQNHQ��:HORYHUZRJHQ�beslissingen kosten meer moeite omdat ze meer denkvermogen kosten.

:HORYHUZRJHQ�EHVOLVVHQ�YHUEUXLNW�PHHU�energie dan minder weloverwogen beslissen. Een snellere beslissing is vaak gebaseerd op patronen die we kunnen ontdekken, daar ontlenen we vrijwel direct betekenis aan. Net als bij schaken kosten de eerste paar zetten veel moeite. In een auto rijden en deelnemen aan het verkeer vereist handelingen die ‘tegelijkertijd’ worden uitgevoerd. Die moeten we leren, dat kost moeite, en alles wat we al eerder hebben geprobeerd gaat ons makkelijker af dan hetgeen we moeten leren bij gebrek aan ervaring.

Uiteindelijk kost alleen het deelnemen aan het verkeer inspanning, en zijn de verrichte KDQGHOLQJHQ�DXWRPDWLVFKH�UHÀH[HQ��1HW�DOV�in een schaakspel kent een ervaren speler VWUDWHJLHsQ�XLW�]LMQ�KRRIG��:DQQHHU�ZH�voor nieuwe, onbekende situaties staan, kunnen we geen gebruik maken van wat we al weten. Het brein breekt de onbekende situatie af in delen die het wel begrijpt. Zo kan het een inschatting maken en wij zijn geneigd op die inschatting te reageren, niet op de originele situatie. De wet van de minste weerstand passen we dagelijks toe omdat een weloverwogen beslissing het brein meer energie kost. Veel van wat we doen, beslissingen die we nemen, zijn automatische (onvrijwillige) UHÀH[HQ��:H�JDDQ�XLW�YDQ�GH�PHQV�DOV�HHQ�UDWLRQHHO�ZH]HQ��:H�]LMQ�QLHW�UDWLRQHHO��De signalen waar we op reageren komenbinnen in de visuele cortex, dit zijn de oude hersenen, dezelfde hersenen delen we met de ongeciviliseerde holbewoner. De mens die aan niets anders kan denken dan een schuilplaats, voedingsmiddelen en voortplanten.

Voorplanten is een onvermijdelijk feit wanneer de man in zijn onvermijdelijke pubertijd niet anders kan dan zijn zaad lozen en een vrouw voornamelijk seksueel behoeftig is tijdens onvermijdelijke ovulatie.

Ik weet niet waarom we in staat zijn onze soort voort te planten en ik weet ook niet waarom geslachtsgemeenschap hormonen aanmaakt die het brein ontvangt als geluk. Ik kan me niet voorstellen dat er een doel zit in het bezetten van de planeet. Net zoals ik me niet voor kan stellen waarom onze organen op elkaar afgestemd zijn, of waarom en hoe de mens bij anderen stoffen opwekt zodat we in staat worden tereageren op elkaar zoals we doen.

Zelfbeheersing kost het brein energie en wanneer de glucosebronnen uitgeput zijn YDOOHQ�ZH�WHUXJ�RS�DXWRPDWLVFKH�UHÀH[HQ��:H�GRHQ�RQV�EHVW�HQ�JHORYHQ�LQ�GH�mensheid als iets intelligents.

Het zijn niet onze karaktereigenschappen maar de situatie waarin we ons bevinden die ons handelen beïnvloedt.

9

Irritatie is een sleutelIrritatie door een gebeurtenis, groot of klein, irritatie wordt snel gewekt.

Misplaatste superioriteiten van anderen. MachtsmisbruikMisplaatst machtsmisbruik.

Agressie, onrechtvaardigheid, geweld.

IrritatieDriftRuimte

De adrenaline is confronterend en bevrijdend. Beangstigend en doortastend.

Als de traditionele cultuur faalt

Ik irriteer me aan samenlevingKutsamenleving.:H�ZLOOHQ�DOOHPDDO�YHUDQGHULQJ�PDDU�]HOI�veranderen doen we niet. :H�EUHQJHQ�QLHW�LQ�SUDNWLMN�ZDW�ZH�prediken.Stuk voor stuk zijn we huichelaars.

In de buurt van vreemden passen we ons gedrag aanIn de buurt van bekenden passen we ons gedrag aanIn de buurt van familie passen we ons gedrag aanIn de buurt van mensen waar we iets van willen passen we ons gedrag aan

Ik geloof in de kracht van de kunsten maar ik geloof niet in de hedendaagse kunstwereldse tendensen.De mensen verzieken kunsten. Alles dat verzwolgen wordt door grote groepen mensen wordt daardoor verkeerd geïnterpreteerd. Dan ontstaan misvattingen. Bijbelse bedoelingen zijn goede voorbeelden. De oorsprong van kunst vindt zich in dezelfde noodzaak als het verslaan van wonderbaarlijke gebeurtenissen.

:H�RYHUVFKDWWHQ�RQV�EHJULS

Inhoudelijkheid hoeft niet te spreken in het beeld. Ik heb de schilderkunst als medium nodig om waanzin te ervaren. Ik zoek het ongekende, aangewakkerd door irritatie, zoek ik een waanzin.Het onderzoek moet niet letterlijk in beeld.:DDULQ�OLJW�KHW�RQGHUVFKHLGW�LQ�KHW�SUHFLH]H�wat het beeld is?

Onze acties en emoties worden door gebeurtenissen voorbereid. Er is geen reden voor zingeving, alleen het ondermijnen van het luttele lot loze bestaan.

Zijn we iets anders dan opwellingen?Is ons handelen iets anders dan opwellingen?Komen onze acties door iets anders in stand dan door opwellingen?Is een helder inzicht een opwelling?Een besluit, een oordeel, een daad, een idee, creativiteit, verbetering, denken, is denken en dat beseffen iets anders dan een opwelling?+RH�LPSXOVLHI�HQ�UHÀH[PDWLJ�]LMQ�ZH"�Hoe weldoordacht is weloverwegen?

Zoals alles opvliegt als er een windstoot stoot.

Concentratie.

De geest of het lichaam.

Spinoza zegt dat de waarheid, de onderliggende structuur van de realiteit, DOOHHQ�WH�YHUZHUYHQ�LV�YLD�GH�UHGH��:H�PRHWHQ�RQV�QLHW�WH�YHHO�ODWHQ�DÀHLGHQ�door de stroom van waarnemingen. Het zintuigelijke apparaat detecteert slechts, maar geeft ons geen rationele verklaring van deze stroom.

:H�NXQQHQ�VOHFKWV�HHQ�EHSHUNWH�hoeveelheid informatie tegelijk tot ons laten doordringen. Zodra we denken en doen proberen te combineren raken we in de war, maken fouten, worden trager, of verdringen sommige zaken. Het komt erop neer dat onze waarnemingen beperkt zijn en ons vermogen er handelend op te reageren begrensd is: Aandacht is een schaars en kostbaar goed.

Volgens Benjamin ervaren we helemaal QLHW�PHHU��:H�EHOHYHQ��

Beleven is het opnemen van informatie, een ongeordende indifferente stroom van berichten en beelden die niet zijn ingebed in traditie en collectiviteit. Kortom, de authenticiteit van de ervaring maakt plaats voor de verstrooidheid van de beleving.

:DDU�%HQMDPLQ�VWHOW�GDW�YHUVWURRLLQJ�HHQ�modern fenomeen is, stelt Heidegger dat het iets van alle tijden is. De dwangmatige neiging om verpozing te zoeken is eigen aan de mens en komt voort uit een tegenzin de opdracht in ons eigen leven onder ogen te zien. Heidegger maakt onderscheidt tussen eigenlijk en oneigenlijk existeren. In het eerste geval nemen we de verantwoording voor dat wat waardevol is in ons bestaan, zoals de passie die we in ons werk stoppen en de liefde die we in ons werk stoppen en de liefde die we aan onze familie en vrienden geven. In het tweede geval dwalen we af van deze verantwoordelijkheid, en vertrouwen we op de automatische piloot.

Ataraxia: onverstoorbaarheid. Een toestand van gemoedsrust en een blijvend gevoel van welbehagen, een ‘geestelijk’ genot. Het uitsluitend op (lichamelijk) genot gerichte verlangen wordt uitgebannen ten gunste van de heldere, rationele wil die tot genot leidt.14

Het heeft geen zin om ons mee te laten sleuren door verdriet, woede en hoop, want dat brengt geen innerlijke rust. Zenboeddhisme is een traditie die zich concentreert op het beheersen van onze aandacht.15

Gedachten leiden ons af naar een ideaalbeeld, of naar het verleden of detoekomst, en richten zich zelden op het hier en nu. Opmerkelijk is dat de RSORVVLQJHQ�LQ�GH�ZHVWHUVH�¿ORVR¿H�]LFK�vooral richten op het geestelijke, terwijl GH�RRVWHUVH�¿ORVR¿H�MXLVW�]HJW�GDW�ZH�RQV�moeten afwenden van de geest of het intellect.16

10

6FKLWWHUHQGH�ÀLWVHQGH�FKDRVEen verbrokkeld ik of de afspiegeling van de culturele chaos?

Shakespeare: Dit mag dan waanzin zijn, er zit methode in.17

:DDQ]LQ��HHQ�WDDO�GLH�ZHOOLFKW�KHW�OHUHQ�waard is.

Het experiment van het onderzoek is de uitkomst en het resultaat. Om inzichtelijk te maken waar het onderzoek over gaat, is tekst nodig. Kort. Om een opening te maken.

Mensen zijn slecht in het inschatten van risico’s bewees Daniel Kahneman.

Zoek confrontatieZoek oncomfortabel

Starre maatschappij

De waarde van oncontroleerbare impulsen

:HWHQVFKDSV¿FWLH

Minder bezorgd om de implicaties van acties.

Automatisch gedrag beslaat een belangrijk stuk van ons gedrag en is iets wat aan ons bewustzijn ontsnapt.

Onze waarneming ontsnapt ook aan onze vrije wil. Onze hersenen bepalen op het vlak van onze waarneming en perceptie hoe wij dingen moeten zien.

:H�]LMQ�HHQ�DQJVWLJ�YRON��KHW�JDDW�JRHG�met ons als we alles onder controle KHEEHQ��:DOJHOLMN��

:DDU�LV�GH�UXLPWH�RP�WH�RQWGHNNHQ"�Om te spelen?

µ:DDUKHGHQ�]LMQ�LOOXVLHV�ZDDUYDQ�ZH�vergeten zijn dat het illusies zijn’, schreef Friedrich Nietzsche.

De werkelijke mens vertegenwoordigd een veel hogere waarde dan de ‘wenselijke’ mens.

Causale verbinding is pure verbeelding.

Die algemene toestand van spanning, waardoor een kracht probeert vrij te komen, is geen willen, is geen denken.

De hogere mens onderscheidt zich van de lagere mens op het punt van onverschrokkenheid en uitdaging van het ongeluk: het is een teken van teruggang, wanneer eudemonistische waardemaatstaven als hoogste gaan gelden.18

De waarneming interpreteren en naschilderen. Altijd belemmerd tot stand gebracht door de reikwijdte van de vaardigheid. De vaardigheid rijkt nooit verder dan zijn begrenzing.

Experimenteren met de gegevens, met de vaardigheid en met de kennis: Existentiële expressie.

Gewaarborgd in het menselijke lef. Daar ontbreekt het aan. Ongecontroleerd, onbevangen, onbegrensd en onberekend. Dat ontbreekt in de ‘wenselijke’ mens. Onderdrukt door de ‘wenselijke’ mens. Irritant uiterlijk vertoon.

Søren Kierkegaard en Jean-Paul Sartre, hoe angst en vrijheid samenhangen:

Kierkegaard noemt angst zelfs ‘de duizeling van de vrijheid’. Sartre stelt dat ons bestaan nooit vastligt – we zijn geen essentie, maar existentie: louter ‘bestaan’, GDW�ZH�]HOI�GH¿QLsUHQ�GRRU�RQ]H�handelingen en keuzes.

:H�PRHWHQ�RQV]HOI�RQWZHUSHQ��ZDW�RRN�betekent dat keuzes die we in het verleden hebben gemaakt – zoals voor een baan of HHQ�SDUWQHU�±�QRRLW�GH¿QLWLHI�]LMQ��

Deze inzichten komen pas aan het licht in de angst, volgens Damiaan Denys:‘Angst herinnert ons aan de mogelijkheid dat het anders kan. Als wij voortdurend onze angst opzij schuiven, gaan die inzichten verloren’.19

11

:H�JDDQ�XLW�YDQ�GH�HYROXWLHWKHRULHsQ��:H�ZLOOHQ�YRRUXLW��+HW�ZLHO�YLQGHQ�ZH�QLHW�opnieuw uit.

:H�JDDQ�HUYDQ�XLW�GDW�ZH�µGHQNHQ¶�µ]HOI¶�‘in’ ‘de hand hebben’ en ‘kunnen sturen’.

Angsten zijn de oorsprong en hetfundament voor de neiging naar controle HQ�GXLGHOLMNKHLG��:H�ZLOOHQ�QLHW�LQ�KHW�ongewisse verkeren, we nemen nog liever theorieën aan. De aannames die we doen, we zijn slecht in staat te herzien waar we LQ�JHORYHQ��:H�JHORYHQ�WH�YHHO�LQ�DQGHUHQ��Leggen verantwoordelijkheid en autoriteit OLHYHU�ELM�HHQ�DQGHU�PHQV��:H�JDDQ�HU�]HOIV�van uit dat anderen het beter weten.

Angst, onzekerheid, de behoefte aan controle over hetgeen we doen, domineren onze assertiviteit.

:HORYHUZRJHQ�EHVOLVVLQJHQ�]LMQ�afhankelijk van ons beoordelings-vermogen. Ons beoordelingsvermogen is afhankelijk van onze mentale staat. Onze mentale staat is afhankelijk van onze cultuur. Ons rationele denken is niet in staat buiten de gebaande paden te denken. Belangrijk is daarom het denken en het oordelen te veronderstellen.

Rationeel denken is op een sokkel gezet RP�HU�QRRLW�PHHU�YDQ�DI�WH�NRPHQ��:H�denken ons bestaan en onze beschaving GDDUDDQ�WH�GDQNHQ��:H�KHEEHQ�DOOHHQ�PDDU�een langer termijn geheugen dan primaten. Daardoor zijn we in staat onderdak en een samenleving te creëren. Er zijn ego’s die GRPLQHUHQ��:H�GRHQ�HQ�GHQNHQ�ZDW�anderen doen en denken. Evolutionair gezien is dat makkelijk uitgelegd.

Het is debiel om er van uit te gaan te weten wat we zijn. Of een geloof na te streven, QLHW�HHQV�SHU�VH�UHOLJLHXV��:H�JHORYHQ�sneller een ander dan dat we onszelf LQ�WZLMIHO�WUHNNHQ��:H�GHQNHQ�ORJLVFKH�verbanden te kunnen leggen. Causale verbinding is pure verbeelding. Rationeel denken werkt op basis van waarneming. De waarneming werkt op basis van herkenning en categorieën.

Die comfortabelheid van het denken te begrijpen wat we zien. Er is geen vrijheid in keuze.

Ik zoek iets anders dan vertrouwd en comfortabel. Ik zoek paniek, haat, onzekerheid: niet te controleren momenten; ongecorrigeerde directe handelingen. Geen wenselijke gedragingen. Geen talenten en geen vaardigheden. Onbekend en onbegrensd, ver buiten de huidige kennis. En dat is niet makkelijk, maar absoluut bevrijdend en onherstelbaar. De confrontatie met wat ik niet begrijp maakt een opening naar een YULM�LQ]LFKW��HHQ�YULMH�UXLPWH��:DDU�KHW�JHHQ�UXN�XLWPDDNW��:DDU�KHW�QLHW�LQ�HHQ�categorie past. En daarom slecht geaccepteerd wordt? Dat is precies de bevestiging van de mens zelf, die vastzit in zijn geloof: zijn denkpatronen.

:HWHQVFKDSSHOLMNH�RQGHU]RHNHQ�HQ�conclusies zijn een te veronderstellen voedingsbron. Ik maak een subjectieve wetenschap van de waarde van ongecontroleerd handelen, het denken te denken sluit ik buiten. Ik concentreer me op katalysatoren als irritatie, haat, agressie.

De drift wordt onderschat in de huidige samenleving.

:DDURP�FRUULJHUHQ"�

In plaats van lagen over elkaar heen te schilderen wil ik dat de handelingen zichtbaar zijn, daarom schuift het beeld steeds op. Er wordt geen nadruk gelegd op de voorstelling zoals een schilder pragmatisch doet. De handelingen moeten zoveel mogelijk blootgelegd worden. Onverbeterd. De schone schijn voorbij.

:DW�ZH�DO�ZHWHQ�LV�QLHW�LQWHUHVVDQW��conclusies die we trekken zijn gebaseerd op herkenning, daar is niets nieuws te vinden, te ervaren, of te beleven.

Ik betrek denken, esthetische waardeoordelen, begrip, kennis, vaardigheid, talent, controle niet in mijn beeldende proces.

Denken is ondergeschikt. Controle is ondergeschikt. Ik kan een onbekende, onbegrensde, onberekenbare ruimte opzoeken door me daarop te concentreren. Gedachten en oordelen uitbannen. Instrumenten inschakelen die voor mij onbekend en moeilijk hanteerbaar zijn. :DDU�PLMQ�UDWLRQHOH�EUHLQ�JHHQ�YHUEDQGHQ�kan maken.

Als ik zeg: Anna loopt naar de bank. 2I��+LM�LV�GH�ZHJ�NZLMW��:HONH�VLWXDWLHV�worden dan ingebeeld? Komen er vragen over mogelijke verschillende situaties? Het brein vult informatie aan met informatie uit situaties waar het recent mee geconfronteerd is.

Om die reden wil ik de interpretatie zoveel mogelijk sturen, het liefst een pijnlijke richting in, waar de toeschouwer in paniek raakt over zijn eigen positie en principes.

Het is belangrijk dat de toeschouwer niet bevredigd wordt door zijn aannames. Misschien moet er daarom altijd een tekst bij het beeld, die de toeschouwer vanuit de ene waan in de andere trekt.

Kunst kan een verandering teweeg brengen. Maar kunst heeft een groter bereik dan de kunstwereld?

:DW��ZLH�EHSDDOW�RQV�JHGUDJ�HQ�KRH"�En is daar verandering mogelijk?

Controle organen.

Concentreren op het uitbannen van denkprocessen.

12 13

Vierde ‘bewegende’ experimentinkt en acryl op papier

500 x 120 cm

Vijfde ‘bewegende’ experimentacryl op papier500 x 120 cm

Op een ongecontroleerde manier te werk gaan heeft niets te maken met onbeschaafd en ongemanierd.

Beschaving en manieren zijn methodes om een samenleving te structureren zodat grote groepen mensen op een houdbare manier samen kunnen leven. Regels geven structuur. Regels geven een algemeen beeld van hoe er gehandeld kan worden in bepaalde situaties. Regels zijn eenindicatie, om een eventueel na te streven moraal aan te geven. Ze zijn een algemeen voorbeeld. En daarmee direct een verwachting. Maar dat is niet de bedoeling. Indicatie biedt perspectief en individu en groep kunnen ten opzichte van een indicatie een houding aannemen. Evolutie gaat over aanpassen, niet over aannemen. :HWHQVFKDS�OHHUW�PLM�QX�GDW�LHGHU�IHLW�subjectief is: Alles is een speelveld. Enthousiasme is de belangrijkste drijfveer.

'H�PHQV�LV�HYHQ�VWXJ�DOV�ÀH[LEHO��+RH�]RX�een samenleving van autodidacten zijn? Voorspelbaarheid lijkt comfortabel. Begeleiding lijkt comfortabel. Hiërarchie omarmen is net zo naïef als hiërarchie verwerpen.

Regels voorstellen om een potentiële structuur aan te geven is zinvol, maar ook discutabel. Een zwaar autistisch brein heeft er baat bij. Een zwaar autistisch brein heeft er nog meer baat bij als hij die structuren eigen maakt. Een autistisch brein mist empathische vermogens. Hij valt op in groepen mensen, omdat hij anders interacteert. Hij kan zich niet bezig houden met gevoelens en ideeën van anderen, hij begrijpt niet dat er gevolgen voor anderen zitten aan zijn acties. Hij is daardoor in staat volledige discipline en concentratie op te brengen voor zijn eigen interesses. De niet-autistische mens stoort zich aan de autistische onverstoorbaarheid. De geneugten van sociale interactie voor het autistische brein ontstaan alleen in een sociale omgeving. Het autistische brein is en wordt hier benadeeld. Straffen en beloning zijn manieren om een autistisch brein structuur aan te leren.

Een autistisch brein kan structuur aanleren door herhaling. Eindeloze herhaling is de enige manier waarop aangepast gedrag mogelijk wordt. Voeten vegen, schoenen uit, tanden poetsen, het verschil tussen dag en nacht.

Een autistisch brein heeft geen ruimte voor culturele bepaaldheden en is daarom vrij van verwachtingspatronen vervullen die sociale situaties induceren.

Sociale situaties vragen niets, het rationele brein vult sociaal wenselijk gedrag in, gebaseerd op de verwachting van de ander. De voorspelbare verwachting komt voort uit ervaring.

In mijn beeldend proces wil ik geen beschaafde manieren toepassen. Ik wil los van aangepast en te verwachten gedrag handelen.

Dan kom ik op ongecontroleerd handelen uit. Ik zie een vrije ruimte in de concentratie en discipline van een autistisch brein. Ik voel een vrije ruimte in het niet invullen van wenselijk gedrag.

+HW�EUHLQ�LV�SUR�VRFLDDO�LQJHVWHOG��:DQQHHU�LHPDQG�LQ�GH�EXXUW�ÀDXZ�YDOW�]LMQ�ZH�geneigd te hulp te schieten. De voorgeprogrammeerde te hulp schietende hersenactiviteit neemt af op het moment dat er meer omstanders zijn. Het brein wordt dan snel zelfbewust.

Interessante handelingen omdat ze zich ‘onbewust’, automatisch en onder druk manifesteren zijn impulsieve en UHÀH[PDWLJH�UHDFWLHV��+LHU�RQWEUHHNW�GH�weloverwogen beslissing. Het rationele brein heeft hier geen zeggenschap: Beter bekend als menselijk falen.

Stress, angst, agressie: Oermechanismen. Onzichtbare eigenschappen van een mens in deze tijd. :H�YHURRUGHOHQ�GH]H�HLJHQVFKDSSHQ�negatief. Daardoor maken we onszelf kwetsbaar. Onzekerheid en identiteit ontstaan bij de gratie van een andere identiteit.

Haat is even rationeel als irrationeel. Mijn werk komt voor uit irrationele agressie. Retrospectief rationeel te verklaren. Rationele verklaringen zijn altijd retrospectief, ook in miliseconden.

Nu kijk ik ongemakkelijk naar mijn werk. Hoe kan ik hetgeen ik veronderstel onherstelbaar functioneel maken?

Er zijn geen abstracties, er zijn acties. Het ongecontroleerde handelen gaat over het doorbreken van vaardigheid. De waarde van het schilderij ligt niet in het schilderij zelf. Hoe maak ik de waarde zichtbaar?

Het uiteindelijke beeld is een uitkomst van het experiment. Ik kan de uitkomst tonen. Ik kan een gedocumenteerd proces tonen. De uitkomst is een chronologisch proces.

:DW�LV�GH�YULMH�UXLPWH":DW�LV�+HW�WH�QHPHQ�ULVLFR"

Onzekerheid en menselijk falen zijn indicaties.

Ingrijpende toevallige gebeurtenissen bepalen ons leven.

Gedachten zijn processen die worden DDQJHMDDJG�GRRU�GH�ZDDUQHPLQJ��:H�]LHQ�eerst, de ratio verklaart wat we zien. De ratio bepaalt wat we zien aan de hand van de kennis die we bezitten. Ik wil niet weten wat ik al weet. Het nut van automatische UHÀH[HQ�HQ�RRN�YDQ�EHVFKDYLQJ�]LMQ�WHYHQV�een belemmering. Ik geloof dat ze allebei niet passen. Ik zie ook geen grens.

Het risico in schilderen vanuit de psyche is dat deze niet vormgegeven mag worden. Iedere kunstenaar heeft zijn eigen esthetiek. Bij mij is deze geen onderdeel in het beeldende onderzoek.

Hoe kan ik het proces, de oncontrole, het niet willen controleren, het niet willen na denken, de onbegrensdheid en de importantie daarvan communiceren? Moet ik me dan juist in een omgeving plaatsen waar ik me moet verhouden tot anderen?

Dat ik de woede, de onbevattelijkheid in al zijn gradaties communiceer.

Dezelfde irrationele controle is precies uit te voeren. Bijvoorbeeld het maken van incisies. In de huid.

Documenteren van het proces? De handelingen zichtbaar in de uitkomst. Ellebogenwerk tegen geaccepteerdheden.

14

15

Nassim Nicholas Taleb: ³6RPH�WKLQJV�EHQH¿W�IURP�VKRFNV��WKH\�thrive and grow when exposed to volatility, randomness, disorder, and stressors and love adventure, risk, and uncertainty. Yet, in spite of the ubiquity of the phenomenon, there is no word for the exact opposite of fragile.

Let us call it antifragile. Antifragile is beyond resilience and robustness. The resilient resists shocks and stays the same; the antifragile gets better. Simply, DQWLIUDJLOH�LV�GH¿QHG�DV�D�FRQYH[�UHVSRQVH�to a stressor or source of harm (for some range of variation), leading to a positive sensitivity to increase in volatility (or variability, stress, dispersion of outcomes, or uncertainty, what is grouped under the designation “disorder cluster”). Likewise IUDJLOLW\�LV�GH¿QHG�DV�D�FRQFDYH�VHQVLWLYLW\�to stressors, leading a negative sensitivity to increase in volatility. The relation between fragility, convexity, and sensitivity to disorder is mathematical, obtained by theorem, not derived from empirical data mining or some historical narrative. It is a priori”.20

Dingen die baat hebben bij wanorde.

Emotionele stressoren zijn negatieve prikkels of situaties die sterke emoties zoals angst, verdriet of woede oproepen. Voorbeelden hiervan zijn: dreiging van gevaar, straf, niet kunnen voldoen aan een bepaalde eis.

Een confrontatieEen gevecht Incasseren

Het verschil tussen doffe en scherpe pijn.

Emoties als evolutionaire instrumenten

Iedereen heeft een beest in zich Gekooid:HJJHVWRSW��EHVFKDYLQJ��Paradoxale balans tussen vrijheid en veiligheid.

Het beest vanbinnen is als het heelal daarbuiten. Ongekend.

Het moment is belangrijk:DW�LV�GH�LQWHQWLH"En wat is de boodschap?

In de kunstkringen worden de boodschap en beeld snel opgenomen en geaccepteerd. Is niet interessant.

Het beeld is niet interessant tenzij het de intentie communiceert.

De intentie, het proces moet direct. De drift, de irritatie, de agressie, de woede, de frustratie moeten direct.

Daarom zo min mogelijk vervuild met keuze in materialen en vorm. Er mag geen vorm gehanteerd worden. De handeling is de uitkomst.

Projectspaces en openbare ruimte, ten opzichte van galerie en museum? :DDU�NRPW�GH�ERRGVFKDS�EHWHU�RYHU"�:DDU�ZRUGW�GH�LQWHQWLH�EHWHU�LQJH]HW"

De intentie tijdens het proces. Moet geloof ik zo eenvoudig mogelijk. Zoals bij Franz Kline, Armando, Cy Twombly, Bruce Nauman.

Het onderzoek is de informatie die overgebracht moet worden. Er mag geen comfort gevonden worden in het aanschouwen van het beeld.

De referentie naar de schilderkunst moet ook een middelvinger zijn. Referenties naar alle voorbedachte aspecten moet een middelvinger zijn.

Kunnen het onderzoek en de intentie zichtbaar worden in beeld?

De verantwoording extern is minder belangrijk dan de verantwoording intern. De interne verantwoording moet volledige enthousiasme en fantasie zijn. Feiten kunnen de intentie onderbouwen. :HWHQVFKDSSHOLMNH�VWXGLHV�NXQQHQ�verweven worden met de initiële intrinsieke studie.

:DDURP�LV�VFKLOGHUNXQVW�KHW�MXLVWH�medium? De handeling is primitief, en moet zoveel mogelijk primitief worden ingezet. Tekenen en schilderen zijn juiste middelen voor een dergelijke overdracht.

:HQVHOLMN�HQ�YRRUVSHOEDDU�JHGUDJ�PRHWHQ�overboord. Deze zijn minder interessant en bezetten bovendien het brein, om te betwijfelen redenen.

16

‘Hoe diepgeworteld is de mythe van starre lineare vooruitgang?’in de Fabriek, te Eindhoven

resultaat van het verbeterde experiment, zwart en zilverinkt en acryl

5000 x 120 cm

‘Causale verbinding is pure verbeelding.’in de Fabriek, te Eindhoven

de achterkantin de Fabriek, te Eindhoven

De ander is anders en hij kan ons beproeven, aannemen of verwerpen. Daarin schuilt groot gevaar voor het individu.

Sublimeren betekent het omzetten van oerdriften in sociaal of maatschappelijk geaccepteerde vormen.

In het Freudiaanse denken is het primitieve driftleven de motor van alle PHQVHOLMNH�HQHUJLH��:DDU�KHW�XLWHQ�YDQ�die driften in onverhulde vorm door de beschaafde samenleving afgekeurd wordt kan men die onacceptabele driften, zoals angst, seksualiteit en agressie, sublimeren in zeer acceptabele uitingsvormen, zoals het bespelen van muziekinstrumenten.

Rationalisering betekent evaringen die in hun ware gedaante te pijnlijk zijn om te erkennen (tot het bewustzijn toe te laten) via redeneringen verdraaien tot ervaringen die juist niet onaangenaam waren.

Als we wakker zijn, wordt de autonome hersenactiviteit ingeperkt door onze waarnemingen, de realiteit en sociale factoren. Als we slapen, is dat niet het geval, en staat het ons vrij te dromen.

Hoeveel de mens ook geniet van het oplossen van problemen, de geest geniet het meest van zijn eigen activiteit.

De raadselachtige beperkingen van ons denkvermogen.

Ons buitensporige vertrouwen in wat we denken te weten en ons kennelijke onvermogen om de volle omvang van onze onwetendheid en onze onzekerheid over de wereld waarin we leven te erkennen.

17

Zelfbeheersing.

:DW�LV�KHW��ZDDU�NRPW�KHW�YDQGDDQ"�:DW�EHWHNHQW�KHW"�,N�ZDQWURXZ�KHW��Ik betwijfel het. Ik veronderstel het.

Grote vragen

Hoe beïnvloedt het brein ons gedrag? Is de waarneming een beperking? Is beheersing een façade? Hoe verhoudt de ratio zich ten opzichte van de drift? Geeft de ongecontroleerde drift toegang tot een vrije ruimte?

De rol van controle, onzekerheid, angst, die gemoedstoestanden zijn sturend in beoordelingsvermogen, cultureel aangestuurd. Deze vind ik problematisch. Ik wil ongecontroleerdheid. Daar concentreer ik me op. In mijn beeldende proces doe ik dat door kennis buiten te sluiten. In die staat maak ik beeld. Een uiteindelijk beeldend resultaat ontstaat daardoor. Ik gebruik materialenwaarvan ik het effect niet kan voorspellen, zodat ik geen invloed heb op handelingen die uiteindelijk resulteren in een registratie van ongecontroleerd handelen.

Ik onderzoek de functies van het brein. De functie van rationeel denken, de functie van zelfbeheersing, de functie van agressie, de functie van oppervlakkigheid, de functie van direct ongecontroleerd handelen, de functie van gedachtenprocessen zoals herinnering en aanname, de functie van voorgeprogrammeerde instellingen in het brein door culturele bepaaldheden.

In mijn beeldende proces vind ik het belangrijk dat er een registratie van een ongecontroleerd handelen zichtbaar is. Ik wil geen technische schilderkunsten, geen talent en geen vaardigheid. Ik wil weten wat er daardoor kan ontstaan.

Een registratie hiervan is minder goed zichtbaar en lijkt zelfs geconstrueerd als ik in een bepaald kader werk. Daarom moet het kader zo goed als mogelijk onbepaald zijn en het effect van de ingezette materialen ook. Tot nu toe gebruik ik materialen waar ik de toets niet van kan voorspellen, zoals sommige penselen, stukken hout, mijn handen, mijn nagels, polsen, ellenbogen.

Dit assortiment gaat zich uitbreiden. Zodra ik het effect ken, moet ik een ander instrument inzetten zodat er geen vaardigheid ontstaat.

Voor de kleuren die ik inzet geldt hetzelfde. Ik kan verschillende lagen kleuren aanbrengen die mengen op een manier waar ik het resultaat niet van kan voorpellen. De manier waarop de verf, inkt, kohl, krijt, water worden aangebracht verschillen per keer en worden bepaald door drift. Het moment is daarom van belang, en mag niet worden vervreemd door esthetische waarden.

Een dergelijke irrationele irritatie en drift zijn afhankelijk van het geconcentreerde moment waarin ze plaatsvinden. Een bewustzijn steekt wel degelijk de kop op, dan stop ik. Totdat de irritatie, de drift, het ongecontroleerde, opnieuw terugkeren. Tijdens de werkperiode in de Fabriek begon ik dan aan een nieuwe laag over de bestaande uitvoering. In dat tussen-moment kon ik een opname maken van de afdruk van de actie. Toen hing ik het werk aan een muur. De verschillende handelingen zijn dan alleen zichtbaar in de documentatie. Daarom heb ik het daaropvolgende experiment van de muur gehaald, op de grond gelegd en kon ik in één rits doorgaan, naar rechts wel te verstaan. In een onbepaalde lengte van het kader.

Een belangrijk aspect in het ongecontroleerde experiment is de concentratie op een vrije ruimte, waar geen oordelen of denken zijn. In mijn laatste twee werken is dit tot nu toe het best gelukt. Opvallend is dat mijn concentratieboog groter geworden is. Dat biedt groeimogelijkheden binnen mijn beeldende onderzoek. Ik wil minstens mijn eigen bestaande grenzen zover mogelijk oprekken.

Mijn volgende ongecontroleerde experiment wordt er een op een letterlijk bovenmenselijk kader, ik kan als het ware over het hele kader heen rollen zonder een uiteinde te raken. Ik heb geen idee wat er kan ontstaan, zo voed ik mijn intentie.

Schrijven is belangrijk. Door te schrijven ¿OWHU�LN��RQEHZXVW��GH�NHQQLV�GLH�LN�KHE�opgedaan uit theoretische onderzoeken en praktijkervaringen. Zo ontstaan mijn eigen verbindingen met de verschillende gebieden die ik onderzoek en in mijn omgeving tegenkom. De vragen die mijn omgeving induceert vormen een belangrijke bron van informatie, evenals de theoretische bronnen. De informatie GLH�OHWWHUOLMN�RYHUEOLMIW�LQ�GH�ÀDUGHQ�YDQ�mijn herinnering wil ik combineren met mijn beeld. Zo kan ik de interpretatie van het beeld sturen. Er mag nooit in

de comfortabele positie van persoonlijke aanname gedacht worden door een toeschouwer. In de Fabriek heb ik zinnen naast mijn beeld geschreven. Het handschrift deed zeer aan mijn ogen en er was constante strijd met mezelf of het werk deze zinnen wel nodig had. Ik weet nog niet of het aan de zinnen lag of DDQ�KHW�KDQGVFKULIW��:DW�DOV�GH�WHNVW�QHW�zo agressief was opgeschreven als het beeld gemaakt is?

In een werk dat ik tijdens de werkperiode in de Fabriek heb gemaakt, heb ik geïrriteerd een woord verwerkt waarvan de echo niet uit mijn hoofd verdween.

Een dergelijke echo is dermate dwingend dat ik deze in wil zetten tijdens de beeldende experimenten, in tekst of in EHHOG��+HW�RQJHGH¿QLHHUGH�DVSHFW�YRHGW�de vrijheid van het irrationele en deze kan het beeld versterken.

Het uiteindelijke doel is zo kernachtig mogelijk de ongecontroleerde vrijheid inzichtelijk te maken. Als het beeld tekst vereist is het niet geslaagd? Tekst kan aanvullen of sturen, maar het beeld moet precies de juiste intentie en boodschap uitdragen. Ik wil geen schilderij delen maar een onderzoek, geen resultaat maar een proces. Ik heb in de Fabriek een zwart-wit beeld getoond en een beeld met kleur. In de zwart-witte werken van Jackson Pollock toonde hij het ‘geraamte’, de structuur van zijn techniek. Zwart en wit nemen magie weg in de interpretatie van de waarneming. Het werk wordt daardoor ontweken en is minder betoverend als het werk met kleur. Hierin bevestigd de toeschouwer zichzelf.

De registratie van de ongecontroleerdheid is belangrijk. De presentatie daarvan of de represenatie daarvan is afhankelijk van de ontwikkeling van het proces. Die kan en wil ik niet voorspellen. Deze kan in stappen gedocumenteerd worden, maar ik streef naar één moment waarin de essentie zichtbaar is. De presentatievorm is nog onduidelijk. Hoe kan ik de essentie delen? Ik wil experimenteren met het inzichtelijk maken van het proces. Film, IRWRJUD¿H��DXGLR��NULWLVFK�FRPPHQWDDU��LQ�de vorm van tekst? Deze gebieden wil ik onderzoeken zodat ik ze mogelijk in kan zetten om het proces en de intentie zo zuiver mogelijk te communiceren. Iets waar ik nu nog geen vorm voor gevonden heb.

Afgelopen periode had ik een gesprek met een neuroloog over activiteit in het brein door waarneming en de rol van rationeel denken en de processen die dit realiseren. Hij publiceerde een onderzoek over het ‘bystander’ effect; wanneer iemand in RQ]H�GLUHFWH�RPJHYLQJ�ÀDXZYDOW�HQ�ZH�zonder na te denken te hulp schieten. Op het moment dat er meerdere mensen bij zo een gebeurtenis aanwezig zijn veranderd de activiteit in het brein en wordt deze zelfbewust. Opmerkelijk dat de aanwezigheid van anderen zoveel belemmerende invloed heeft.

Ik wil een andere wetenschapper spreken over angst. Deze werkt met een techniek op basis van elektroden om pathologische angst te verminderen, met succes. Angst kan op deze manier gereduceerd worden tot niets, ook al is dit niet het doel. Ik vraag me af in hoe verre angst een zuivere ongecontroleerde expressie kan beïnvloeden, ik hoop het experiment en een samenwerking aan te kunnen gaan.

Mijn onderzoek wordt gevoed door ¿ORVRIHQ��VFKULMYHUV��SV\FKRORJHQ��neurologen, sociologen en anderekunstenaars. Een opsomming:

Fiedrich Nietzsche Jean-Paul SartreJohn Locke

T.S EliotDylan Thomas

Daniel KahnemanDaniel C. DennettOlivier Sacks Dick SwaabRuud HortensiusPascal Gielen

Cy TwomblyAnton HeyboerJonathan MeeseJackson PollockJordy KoevoetsJennifer KanaryArnulf RainerFranz KlineArmandoFalke PissanoAudrey CottinMatt Mullican

proposal

Grote vragen

In het beantwoorden en onderzoeken daarvan is het belangrijk dicht bij mijn eigen ideeën daarover te blijven. :HWHQVFKDSSHOLMNH�DQWZRRUGHQ�]LMQ�DO�geschreven, ik onderzoek dit gebied omdat er waarde ligt in de mentaliteit, grenzen oprekken, überhaupt geen aangegeven JUHQ]HQ�QDOHYHQ��:HHV�GULIWLJ��ZHHV�ongecontroleerd.

Er zijn verschillende driften, de lusten, de agressie. En iedere drift krijgt ergens ruimte. Als ze opgekropt worden, barsten ze onverhoopt uit, bij het minste of geringste. Het vrouwelijke wezen is hier JHOLMN�DDQ�KHW�PDQOLMNH��:H�NRHVWHUHQ�allemaal irrationele irritaties die als vanzelf lijken uit te monden in excessen: ernstige onverbeten haat.

Beheersing is een façade, net als iedere andere uiterlijke aanpassing.

Zelfbeheersing gaat over controle, overzicht, het beheersen van de situatie. Een dwangneurotisch vereiste om in deze samenleving te kunnen fungeren. Een slap DIWUHNVHO�GDW�JHPRGL¿FHHUG�XLW�GH�YHUI��LQ�de doeken komt en in boven-, midden-, en lage segmenten de straten, de kantoren, het buitenleven, domineert.

Dit spreekwoordelijke masker kennen we DOOHPDDO��:DW�GDDUDFKWHU�EURHLW��monsterlijk.

Geconcentreerde lusten, driften, YHUODQJHQV��(HQ�VRRUW�NRI¿HGLN��ZDDU�DOOH�fatsoen is uitgedroogd. Dit beest kan via taal uiten, maar is krachtiger zonder de ¿OWHU�YDQ�WDDO��]RQGHU�FXOWXUHOH�aanpassingen waarin het normaal gedragen wordt en communiceert, is het vrij van iedere morele beperking. Dit barbaarse leidende instinct is dwingender maar begrensd door het idee ‘beschaving’. Gekooid functioneren.

Ik denk dat er meer kennis te vinden is zodra we de gemaakte moreel, de moraal, betwijfelen, en daarmee hoe we omgaan met elkaar.

Leugenachtige kutzooi.

Ik geloof mensen niet. wat ze zeggen JHORRI�LN�QLHW��:DW�]H�GRHQ�GDDUHQWHJHQ��LV�geloofwaardiger.

In een directe handeling, vanuit een haat, frustratie, irritatie, zit wat oprecht ook moge zijn, oprechtheid. De directe

KDQGHOLQJ�LV�HHQ�SXUH�¿OWHU��QLHW�geconstrueerd, niet gecorrigeerd. Daarom is direct handelen waardevol, en daarom is een directe handeling vanuit de ongecontroleerde drift waardevol.

Concentratie op denken en oordelen buitensluiten is een manier om de puurheid van de directe handeling te bewerkstelligen.

Ik zou pleiten, strijden, voor de rechtvaardiging van de ongecorrigeerde ongecontroleerde onbegrensde onberekenbare uitingen. Dit doe ik in mijn werk. De essentie kan getoond worden in zijn minimalisme, met een rijkdom aan ervaring.

De beleving, zoals Benjamin stelt, is waardeloos, doordrongen met gebrek aan geduld. Er is namelijk tijd zat, maar we hebben stress, en willen situaties controleren en overzien.

:H�]LMQ�HHQ�RQW]HWWHQG�]HO¿QJHQRPHQ�volk. Zelfs als we vrijwilligerswerk doen moeten we er een les uit trekken. En die wordt alleen getrokken uit de vooringenomen instelling. Daarom is een conclusie nooit wat het lijkt. Er is altijd meer. Maar dat is niet te overzien, en zo sluiten we meer buiten.

Ik wil het. Ik wil alles. Een verdraagzaamheid ten opzichte van tijd, controle, beheersbaarheid, en van ieder contrast.

Het beeld ontstaat uit onder andere aversie.Ik weet niet of het relevant is om het beeld te tonen zoals het tot nu toe gemaakt is. Ik weet niet of de gemaaktheid relevant is. Het maken is relevant omdat het moment waarin het gemaakt wordt het allerbelangrijkst is wat er bestaat. Ik verhef ongecontroleerdheid als het allerbelangrijkste goed dat we kunnen bereiken. Moet ik dit beargumenteren? Zodat ik de lezer kan overtuigen?

:DDURP�RQGHUGUXNNHQ�ZH�GH�HPRWLHV�GLH�ZH�RQGHUGUXNNHQ"�:DDURP�YLQG�LN�KHW�vervelend om in het bijzijn van iemand anders te laten zien dat ik bijvoorbeeld verdriet heb, waarom moet ik me schamen als iemand anders onbegrip of haat opwekt?

Dat in het bijzijn van iemand anders onnoemelijke energie wordt opgewekt om deze emoties te onderdrukken, terwijl het niet onderdrukken hiervan zoveel ruimte geeft, ze zijn een ontzettende verlichting

wanneer ze de kans krijgen. Ze worden alleen maar erger, meer onvoorspelbaar en kwetsbaarder zodra we ze geen toegang verlenen het lijf, het hoofd te verlaten.

De manier hoe we angst gebruiken om dingen niet te doen, de manier waarop we onzekerheid inzetten om vragen onbeantwoord te laten, omdat we de gevolgen niet kunnen zien.

Hoe vrij wil je het hebben?

Ik weet dat er in mijn werkproces een resultaat overblijft, en het liefst een registratie, iets dat in het moment bestaat, en daarna alleen maar tot de verbeelding spreekt.

De waarneming is een beperking.

Als we de concentratie op zouden brengen om te concentreren op wat we zien in de gesloten ogen, zien we een oneindige ruimte. De oorverdovende stilte, de onbeperkte onbegrensde vrijheid zodra we ons afsluiten voor de waarneming. Het kost tijd om ook buiten de taal te kunnen denken. Ik denk dat we dat nooit kunnen. Maar wat voor eindeloze mogelijkheden zou dat opleveren? Enkel klanken en tijdsduur.

Situaties bepalen hoe we reageren, niet onze karakters. Loop ik over straat, paradeer ik het liefst in het midden. Fiets LN�LQ�KHW�GRQNHU�RYHU�VWUDDW��¿HWV�LN liever in het midden van de weg, dan is de straat levensbedreigend. Als ik aan het werk ben, ben ik onbereikbaar. Ik ben steeds geconcentreerd, maar steeds anders, die verschillende concentraties komen tot stand door verschillende omgevingen. Deze leveren verschillende gemoedstoestanden op en een ander kan dit niet ontkennen. Ik heb het niet over veranderingen in gedrag, maar over veranderingen in de concentratie.

:H�]LMQ�HHQ�VDPHQUDDSVHO��]RQGHU�vooropgezet plan, dit is een verlossing van de gemaakte moraal. Evolutie heeft ons JHEUDFKW�ZDDU�ZH�QX�]LMQ��:H�]LMQ�LHWV�anders dan de primaten die met ons van dezelfde tak afstammen. Alles is puur toeval. Is het waar dat de sterkste overleeft? Of overleeft de gene met het EHVWH�DDQSDVVLQJVYHUPRJHQ"�:DDU�SODDWVHQ�we de verstandelijk gehandicapten dan?

:H�]LMQ�JHYRHOLJ�YRRU�NHQPHUNHQ�DOV�VWHUN�en zwak. Dit is misselijk. Ik moet vaak bijna braken als ik merk dat ik ziek ben, griep of koorts heb, of een nare wond, ik moet niet braken omdat ik misselijk ben, ik word onpasselijk van de gedachte dat ík hulp nodig heb. Alsof ik me die status niet kan veroorloven. Zeker in het bijzijn van een ander treed de paniek in. Het is kut, ik haat het.

Ik weet niet wat de hulpeloosheid is. Nu ik dat zo stel, weet ik geloof ik heel goed wat hulpeloosheid is. Ik denk dat ik last heb van wantrouwen jegens hulpeloosheid.

Het gevoel dat je niet jezelf bent of kunt zijn, terwijl je zeker weet dat je jezelf bent.

:RUGW�RQV�JHGUDJ�EHSDDOW�GRRU�GH�LQYORHG�van de waarneming en de verwerking van die informatie door het brein? Is er ruimte voor een ‘vrije wil’? Als een tumor in KHW�EUHLQ�SHGR¿OLH�RI�H[WUHHP�URHNHORRV�gedrag of kinderlijke uitspraken teweeg brengt, en daarmee een aangeleerd gedrag en karakter veranderd of vervangt, wat betekend dat?

:H�KHEEHQ�GH�LOOXVLH�YDQ�LGHQWLWHLW��GH�illusie van een vrije wil.

Zijn patiënten met dwangneurose de enige die gevolg geven aan de bevelen die ze in hun hoofd horen? Horen mensen zonder pathologische dwangneurose geen stemmen in hun hoofd die vertellen wat er moet gebeuren? Handelen die dan wel uit een vrije wil, bij de gratie van hun identiteit?

In onze gedragingen en uitingen gebeurd misschien wel alles mechanisch, aangestuurd door het brein, aangestuurd door waarneming. Maar waar denk ik dan, en waar denk ik dan over na als ik bijvoorbeeld niets zie. In het donker. Of in een toestand waar al het verstandelijk denken niet bij kan?

:DDURP�LV�KHW�LUUDWLRQHOH�YDQ�JURWHUH�LQYORHG�GDQ�KHW�UDWLRQHOH"�:DDURP�EOLMYHQ�negatieve gebeurtenissen beter in het

geheugen dan positieve? Rationele beslissingen lijken van groter belang, van belangrijker belang dan irrationele beslissingen. Is een irrationele beslissing of gedachte irrationeel omdat deze niet slaat op een wenselijk idee binnen de gemaakte moraal? Is irrationeel niet weloverwogen?Is irrationeel het instinct?

:DDURP�LV�LUUDWLRQHHO�LUUDWLRQHHO"�:DDURP�LV�D�VRFLDDO�D�VRFLDDO"�

Ik zie een beeld en ik wil weten waar het over gaat, hoe het tot stand kwam. De verschillende lagen die in het onderzoek, in het proces zijn ontstaan. Ik wil daar niet vrij associëren. Een kunstwerk is een dwingende vorm. Er is een reden, motivatie, noodzaak geweest te maken en te delen. Is alleen het tonen genoeg om iets teweeg te brengen? Nee. Dan kan het over alles gaan, over de kleuren of over het materiaal of over de vorm, maar QLHW�RYHU�GH�LQWHQWLH��:HUN�GDW�EHZXVW�tentoongesteld wordt waar dan ook, de LQWHQWLH�PRHW�]LFKWEDDU�]LMQ��:DW�LV�KHW�GDQ��wat we zien, vrij voor interpretatie? Daar is de toeschouwer vrij en bevestigd alleen zijn eigen denkpatronen. De mens is gevoelig voor verandering en heeft voorkeur voor het bestaande. Ik wil weten wat de kunstenaar boeit, ik ga niet gissen, met een conclusie op basis van associatie neem ik geen genoegen.

Het werk moet niet uitgelegd, maar de essentie moet voelbaar. Anders streeft kunst zijn doel voorbij.

Het is de verwaarlozing van ‘het zelf’; beantwoorden en invullen van ontbrekende informatie.

Nuanceren is dat ook. Nuanceren is alleen maar een communicatieve vaardigheid. De hallucinatie van de identiteit heeft er iets aan. Hetzelfde als extase. Je bent wat je denkt, ieder moment.

Ik ben dus ik denk.

Het mag dan een methode zijn, er zit waanzin in.

Gecontroleerde geënsceneerde ongecontroleerdheid. Geconcentreerde extracten. Appelsap is er niets bij. Voorbereiden van de condities.

Genade geen genade.

Door begrippen tegenover elkaar te plaatsen denken wij in tegenstellingen.In hiërarchisch gestructureerde posities.

De vrijheid die we ambiëren staat in dienst van de veiligheid die we afdwingen. De gemaakte moraal. Ieder bedrijf is een wereld op zich. Een cultuur, waarden, normen die voor iedereen binnen die planeet gelden. Daarbuiten zijn het aliens.

Herkenning, veiligheid en vrijheid. Gerustgesteld omdat we alles onder controle hebben. Daarbuiten is er angst, vrees. Controle geeft zekerheid en zekerheid speelt met de gemoedstoestand. Alleen ten opzichte van anderen.

Moeilijk doen omdat het makkelijk kan YUDDJW�ZDDU�RP"�0RHL]DDP��:DDURP�voelen we ons ongemakkelijk als we een NLQG�]LHQ�KXLOHQ"�:DDURP�ZLOOHQ�ZH�HHQ�kind dat ongemakkelijk zijn veters strikt helpen?

:DW�LV�KHW�QXW�YDQ�JHHQ�WLMG�YHUVSLOOHQ"�:DW�LV�SUHFLHV�HI¿FLsQW"�9ULMKHLG�YDQ�mening en zinsopbouw? Vrijheid van interpretatie?

De gehaaste rukcultuur. Seconden te lang en het bloed van onder mijn nagels.

Ik loop snel, ik loop niet hard, zoveel gewicht heb ik niet. Ik stamp niet, ik VFKULMGW�QLHW��LN�ÀDQHHU�QLHW��LN�PRHW�QLHWV�van iemand anders als ik loop. Als ik loop loop ik door, en iemand die mee loopt of naast me loopt moet ook doorlopen. Ik hou HU�QLHW�YDQ�RP�WUDDJ�WH�¿HWVHQ�RI�WH�slenteren. Ik slenter alleen in de supermarkt. Ik slenter alleen als ik dwaal in de illusie van denken. Loop ik snel dan denk ik niet. Direct is dan automatisch. De automatismen zijn dan direct.

Tijdens het besturen van een auto net zo. Doorrijden gaat gepaard met automatische handelingen. Traag rijden wordt beïnvloedt door twijfels. Twijfels beïnvloeden alles.

18

$OV�MH�ZLOW�EHJULMSHQ�KRH�MH�GH�WUDS�DÀRRSW�wordt de trap af lopen een moeizame onderneming.

Onbegrip maakt ons traag. Ongecontroleerde situaties vertragen ons rationele handelen. Geven we hier aandacht aan zijn we snel geneigd ontbrekende informatie in te vullen, daar worden we kalm van. Illusies waarvan we vergeten zijn dat het illusies zijn.

In de gehaaste rukcultuur is apathie apathisch. En mediteren zinvol, noodzakelijk, en yoga is groter dan ooit. Ik haat commercieel tot stand gekomen belangen, waarden en normen en ook hobby’s. Een hobby is hetzelfde als een sport. En sport is hetzelfde als ontspanning. Als we elkaar de hersens in willen slaan construeren we MMA, willen we ontspannen, tot onszelf komen, laten we ons begeleiden door iemand waarvan we denken dat hij of zij het beter weet. Zwangerschapsgym, honderd verschillende soorten yoga, hypnotherapie, iedere psycholoog. Als we onszelf willen uiten denken we daar hulp bij nodig te hebben. Als we creatief en expressief zijn gaan we marketing studeren, of we gaan naar een kunstacademie. En ook daar betwijfelen we niet alleen onze eigen manier omdat we onze eigen manier vergelijken met anderen in dezelfde omgeving. Ook de anderen in dezelfde omgeving twijfelen aan bijvoorbeeld het nut en de geloofwaardigheid, de communicatieve vaardigheden, van de onbezonnen, klaarblijkelijk noodzakelijke expressie.

De maatschappelijke dienstbaarheid is even wenselijk als het opbergen van criminelen.

Ten behoeve van de samenleving.

Er ontstaan manieren. En voorbeelden. En mensen die de voorbeelden zijn.

De onfunctionaliteit van de doelgerichtheid, functionaliteit en beheersing.

Ik hou niet van gemaakte kunst, ik hou van kunst die ontstaat na aanleiding van een vraagstuk en het proces dat daardoor volgt. Ik hou niet van ideeën. Ik hou van LQWULQVLHNH�QRRG]DNHQ��:DDU�LQ�KHW�EHHOG�gedachtengoed zichtbaar is en experiment centraal staat.

Gehaast door omstandigheden.

Spiegelneuronen zorgen ervoor dat we begrijpen wat anderen doen.

Pareidolia is een psychisch verschijnsel. Een vorm van een illusie waarbij iemand zodanig interpretaties van onduidelijke of willekeurige waarnemingen heeft, dat hierin herkenbare dingen waargenomen worden. De hersenen hebben behoefte verbanden tussen gegevens te leggen, ook als deze er niet zijn.

De indrukken van onze kinderjaren belemmeren de natuurlijke ontwikkeling van onze geest en bepalen de vorming van ons temperament.

Codering

Formele vorm net als gecontroleerde ongecontroleerheid, vergt veel concentratie.

Inzichtelijk maken, schematisch, methodisch, talig, symbolisch

Verheven gemoedstoestand of onderbewustzijn

Intuïtieve en automatische aard. ,QWXwWLHI�LPSXOVLHI�UHÀH[PDWLJ�DXWRPDWLVFK�

Matt Mullican: ‘Experimenting with hypnosis to create art that both examines my subconscious, and functions as a strategy for breaking from the patterns of everyday life’.21

Matt Mullican gebuikt trance, tekens, en is herkenbaar. Inzichtelijk bijna onnavolgbaar. Dat is een voorwaarde die ik kan stellen. Beeld/systeem hoe het brein werkt, hoe het bedriegt, waarom drift waardevol is. Mystiek?

Houben schept meer verwarring.

Filters en herinneringen.

Hoe presenteer ik een tekening zodat het meer wordt dan een tekening?

Concentreren op niet denken, niet weten, niet oordelen, niet begrijpen.

Ongecontroleerd handelen op een precieze manier. Drift erkennen en ruimte geven. Onderdrukte energie vrij laten. Onbezonnen, onbevangen, ongecontroleerd.

Agressie in zijn belangrijkste vorm: bewerkstelligt het instinctieve doen, ]RQGHU�¿OWHU��]RQGHU�QXDQFH��

Ruimte creëren in de voorgeprogrammeerde instellingen van het brein. Door te concentreren op het niet toelaten van denken en oordelen.

+HW�LV�PRHLOLMN�RP�VSHFL¿HN�WH�ZRUGHQ��Het is lastig om te forceren wat er gelezen moet worden. Momenten en interpretaties moeten gestuurd worden. Verzamelen van momenten en interpretaties. Irritatie. De juiste woorden verzinnen die passen bij de essentie. Blokkade na blokkade na blokkade. Er is geen rust in het hoofd. Die rust moet gecreëerd worden. Behoeft concentratie om ver weg te komen van de blokkades.

19 20

Zesde ‘instrumentale’ experiment acryl door middel van klei op papier

1000 x 120 cm

Gevormde ‘instrumenten’Acryl op grijze klei

de grootste is 6 x 4 cm

detail

detail

Twijfel over duidelijkheid is een blokkade, duidelijkheid is een blokkade, sociaal is een blokkade, natuur is een blokkade, waar we vorm aan geven is een blokkade, het scheppen zelf is een blokkade, de waarneming is een blokkade. Het behoeven van duiding is een blokkade. Denken te weten is een blokkade. Opsommen is een blokkade. Onderscheiden is een blokkade.

Mogelijkheden blokkeren. Blokkeren is een blokkade. Zingeving is een blokkade. Invullen van ontbrekende informatie is een blokkade. Gegevens blokkeren.

KUT

Het uiten in woorden, opschrijven, benoemen, wurgen. Steken in de slaap. Ver weg van.

Raar. Dit is raar. Communiceren is niet wat het lijkt. Communiceren is een vorm van oprechte leugens. Sociale gedragingen geven de mogelijkheid in alle oprechtheid aan te passen aan de situatie. Hak op de tak, draaiende mogelijkheden, spreken. Ik word misselijk, mijn maag draait om, LN�NLMN�QLHW�VFKHUS��DXWRPDWLVFKH�UHÀH[HQ��Impulsief gedrag.

:HWHQVFKDSSHOLMN�EHQDGHUHQ�YDQ�GH�intrinsieke motivatie of intrinsieke motivatie subjectief laten?

Mannen zijn vijf keer agressiever dan vrouwen. Dankzij de testosteron die piekt tijdens de geslachtsdifferentiatie in de baarmoeder. De prefrontale cortex houdt ons impulsieve karakter in toom en stuurt het morele gedrag.

:H�]LMQ�DDQJHSDVW��DDQJHSDVW�JHGUDJ�NRVW�energie, zelfbeheersing kunnen we totdat de glucose in de hersenen daalt.

Hoe minder glucose aanwezig in de bloedspiegel, hoe minder we de energie op kunnen brengen ons fatsoenlijk te gedragen. Is die energie op, dan neemt onbeheerst gedrag, gedrag dat geen energie NRVW��GXV�DXWRPDWLVFKH�UHÀH[HQ���µKHW�URHU¶�over.

Vrouwen zijn niet minder agressief. Ze zijn beheerst. Doelgerichter. Daardoor manipulatiever. Meester in het veinzen en het misleiden. De man is gecompliceerd op een eenvoudige manier. De vrouw is een misselijk machtig wezen.

Het menselijke brein is het grootste brein dat we kennen. Over het waarom zijn verschillende onbeduidende theorieën.

De grote hersenen zijn volgens mij gevolg van het vrouwelijke denken. Veroorzaakt door de labyrintische psyche waarin de vrouw moet voorzien in het leven voor anderen dan alleen haarzelf. Constructies.

Processen die de waarneming en interpretatie en reactie ordenen.

Eenduidig of meerduidig. Alles is meerduidig: inlevingsvermogen.

Eenduidige opvattingen zijn energiebesparend; Lekker Ludiek.

De vrouw staat in tien sloten tegelijk.

Dankzij menopauze heeft onze samenleving kunnen ontwikkelen. De vrouw is onbaatzuchtig. Omdat zij altijd in dienst van het grotere geheel. Zij ís het grotere geheel.

Het bewustzijn, het ego, het geweten van de vrouw is een ander dan dat van de man. Zij maken elkaar bewust. Of ze vernietigen elkaar. Als de vrouw moordlustig is, moord zij in zestig procent van de gevallen in haar familiekring.

Is wetgeving schijnzekerheid? Ja.

Einstein

Angst is een controlemechanismeMaar daar naar handelen is

BeheersenDe kennisconsumentKennis is overal

De samenleving - Het nutDe nuance – Het nutDe onderdrukte agressie – Het nutIedere mogelijkheid heeft ontelbare mogelijkheden.

Oordelen is zijn doel voorbij.Beoordelen

Ik heb respect voor je besluit.:DDURP�]HJW�LHPDQG�]R�LHWV":DW�YRRU�UXLPWH�NULMJW�LHPDQG��ZDW�YRRU�ruimte neemt iemand in? :DW�KDOHQ�ZH�LQ�RQV�KRRIG"

Het is misschien niet zo goed, niet zo interessant, het is wel relevant.

Een hele bijzondere natuurlijke selectie.

Hoe uit ‘jammer’ teleurstelling. In welke gradatie?

Gedrag wordt vaak gekopieerd in ongemakkelijke situaties of in onbewuste handelingen. Zoals kuikens lopen in een stroom die moedergans aangeeft.

Neuropathologie valt niet snel op, en soms zelfs nooit.

Mensen met een aanzienlijk hoog zelfbewustzijn in de openbare ruimte, waar dan ook: Syndroom wereld draait om mij, iedereen ziet alles wat ik doe. Dit syndroom is het resultaat van het fenomeen KRRIGUROVSHOHQ�LQ�ELMYRRUEHHOG�¿OPV�HQ�boeken. Deze mens is een probleem.

De schijn; de implicatie is projectie en wordt daardoor projectie. Spiegelneuronen door het ‘zelf’ vertaald wordt interpretatie.

De bevindingen van het zelfEnDe onbevangen bevindingen van het zelf

De illusie van identiteitEen waardevolle

Gewend aan de mogelijkheid dat we bekeken worden

De tegenspreker heeft moeite met aannemen

Spel tussen Ontvanger en Zender. :DQWURXZW�GH�HQH�VSHOHU�GH�DQGHUH�dan zal de andere speler de ene speler wantrouwen.

Hormonen beïnvloeden en veranderen structuren in het brein. Hormonen worden geïnduceerd door beleving. De omgeving in samenwerking met de interpretatie door waarneming die het geheugen categoriseert, bepalen de beleving.

Fenomenen (interpretatie en emotie van object (geloofwaardigheid, objectiviteit van algemene afspraken)), bepalen we door contrasten: tegenstellingen.

Kleur categoriseren we in contrasten, mens categoriseren we in karakter, dieren in aaibaarheid. Categorie Functionaliteit lijkt een logisch gevolg.

Tegenstellingen en contrasten. Tussen de uitersten van de tegenstellingen is een midden. Een gemiddelde van beide.

: 0 1

0 0,5 1

Vorm geven aan kennis(inherent: bijpassende emotie)

Geweten:HWHQ

Niet wetenDrift

Vorm geven aan niet weten (inherent: passende emotie)

Toeval Midden GeoefendofToeval Midden Toeval

Is toeval negatief en moet toeval daarom worden vermeden en voorkomen?Of is toeval onvermijdelijk en een belangrijk onderdeel voor evolutie?Het enige onderdeel?

Verscheidenheid in verschijningen van fenomenen.

De ene afstand maakt de andere afstand

Altruïst Egoïst

Doen = DenkenDenken zonder doen is verspilling, zinloos, automutilatie.

Overdrijven

Alleen de wolken overdrijven

$ÀHLGLQJ

:$11((5Begint een experiment?:DQQHHU�HLQGLJW�KHW"

denken beïnvloedt actieactie beïnvloedt denken

Roekeloos?Ongecontroleerd is vernieling van het gecontroleerde.Agressie is vernieling van het gehandhaafde.Roekeloos is vernielen van beheersen.

Vrijheid is gedijen in (de schoonheid, wijsheid, ultraheid van) onzekerheid

Vrijheid is geen zekerheid en geen veiligheid.Vrijheid is niet beheersbaar.Vrijheid is angst. Vrijheid is acceptatie van angst. Angst = Niets.

Een tuin is een raar ietsMeerwaarde voor het huis net als een extra toilet en een garage.Een tuin is gekaderde privé. Geduid, gekaderd, gecategoriseerd. Het idee van privé bepaald door hoogte van hek, muur; zichtbare scheiding. Een eigenaardig stukje land. :H�VWDDQ�HU�LQ�GH�OXFKW�

Verantwoordelijkheid voor de nuance: Niet nuanceren.

Mijn beeld = Een afdrukEen registratie

Meer nietNiet meerMeer niet.

Snel DirectPrecies

Rituelen?Een nieuw nieuw nieuw

Drift = vrijheid = niet denken = niet oordelenDrift = niet denken = niet oordelen = ondergaan en ontdekken

De kunstenaar is onderscheidend in zijn eigenheidDe eigenheid is gekenmerkt door eigenheidDe eigenheid is ongekend = fascinerend = verwerpelijk of betoverend. Provocerend of schokkend (is niet het zelfde, schokkend is negatief, provocerend is zenuw blootleggen = aantrekkelijk = positief)

21

28 februari 2015

Ik heb net een stuk geschilderd.

Grootste stuk tot nu toe.

Geconcentreerde gecontroleerde ongenuanceerde bewegingen.

:DDUQHPLQJ�EXLWHQJHVORWHQ��

Doelstelling was doen, ongeacht consequenties. Tussentijdse oordelen zijn ongewenst, ze zijn niet relevant omdat ze iedere variatie beïnvloeden en daarom belemmeren. Ik smeer de ene verf door de andere verf terwijl ik me irriteer aan het mengproces. Daardoor veranderd mijn positie en kijk ik over mijn eigen schouder en oordeel over zingeving.

Ontstaan bestaat uit ontstaan. Samenkomst van momenten.

Momenten van samenkomsten. Bouwen op, breken af. Oude overtuigingen maken plaats voor nieuwe. De oude principes vergeten we.

22

Zevende ‘tegengestelde’ experimentacryl op linnen

400 x 235

Het denken in uitersten en het grotere belang.

*H¿OWHUGH�RQJHQXDQFHHUGH�LQVWLQFWLHYH�productie. Snel, direct. Achteraf twijfelachtig.

De momenten zijn extatisch onaangetast isolement. Euforie wisselt af met een zelfde hoogtepunt van diepe treurnis. Een dwangmatige driftige ontspanning. Ik schommel tussen haat en tevreden. Ik ben sceptisch. Ik overweeg potentiële opties altijd in tegengestelde uitersten. Stellige overtuigen poneer ik het liefst ongenuanceerd. Hoe debieler, hoe heftiger de reactie, hoe interessanter de discussie. Begrepen worden vind ik niet belangrijk. Denk ik daar nog een keer over na, dan wordt het belangrijk om een gesprek te voeren waar in ik mijn principes inzichtelijk maak voor mijn gesprekspartners.

Retoriek, zinsopbouw, van te voren bedenken wat je uitspreekt. Ik denk alleen na over wat ik zeg als ik iemand van repliek dien. Dan sta ik in dienst van iets belangrijkers dan ikzelf. Objectiviteit is mogelijk, net als autonomie. Pragmatiek is een idee van te werk gaan dat ik graag verwerp. Toch is het net zo zinvol als onbelangrijk. Maar objectiviteit is mogelijk. De persoon en zijn behoefte naar erkenning en beloning staan alleen in de weg. Het ego van de persoon moet wijken en tijdelijk verdwijnen. Het ego wordt opgebouwd en versterkt door het verschaffen van beloning.

Van de norm afwijkende mensen zijn interessanter dan mensen die dichter bij de norm staan door incidentele bovengemiddelde prestaties door de aanwezigheid van talent en geluk. De van de norm afwijkende mens heeft het moeilijker en komt daarom dichter in de buurt van het onconventionele. Het ligt aan de jeugd van deze mens dat hij doorzettingsvermogend, ondernemend en onverschillig is ten opzichte van meningen van de normaliserende mens.

De normaliserende mens is de mens dicht tegen de norm aan en de mens die dicht tegen de norm aan wil zijn.

:LO�]LMQ��ZLOOHQ�LV�DOWLMG�HHQ�JHEUHN��Het impliceert uitstel jegens factoren. Er moet gedaan worden. Doen staat namelijk in dienst van ieder aspect van ontdekken. Ontdekking is bevrijding. In de genormaliseerde volksmond: ‘kennis is macht’. Kennis is een begin en mag nooit

als macht gehandhaafd worden. Macht is ondergeschikt. Alleen de machteloze is KRQJHULJ�QDDU�PDFKW��:LO�]LMQ��µ]LMQ¶�LV�essentieel. ‘Zijn’ is de kern van essentie. Ik heb het niet over zweefteverige spirituele proza van Zen worden, één met jezelf én het universum, of hypno-therapeutische praktijken. Nee, ‘zijn’ is denken en uitvoeren zonder nuancering.

De nuance is net zo positief als destructief. Als een ruitenwisser, functioneel: doet onduidelijkheden teniet. Retorisch, in kleurenwaaiers en ander materiaalgebruik dient nuance een groter belang. Vormgever en kunstenaar moeten zelf nuanceringen creëren, zo stroomt creativiteit. Creativiteit is een andere term voor improvisatie.

Improvisatie staat gelijk aan genialiteit: Hoe ongenuanceerder men durft te improviseren, hoe genialer de creatie.

Mijn eigen geschiedenis is de oorzaak en de bron van mijn aannames, waanzin, stelligheid, onverschilligheid jegens oordeel, ratio, perfectie en duidelijkheid. Niets lijkt namelijk waar te zijn (dit is zowel bevrijding als gevangenschap).Ik leef in tegengestelden uitersten. Ik denk in tegengestelde uitersten.

Zoals vrijheid een gevangenschap is, kan gevangenschap ook een vrijheid zijn. Energie die ik in de handeling van het schilderen gebruik, die me extreem uitput, is tegelijkertijd stil. Het beeld is stil en dat lijkt onmogelijk, gezien de staat waarin ik het maak.

De uiteindelijke beelden zijn het resultaat van intense haat, en intens mededogen. Links en rechts kennen een duidelijk onderscheid.

Persoonlijk ego opzij zetten in plaats van belangrijker vinden. Het persoonlijke, de persoonlijkheid, het ego, is belangrijk maar het is nooit belangrijker.

Universele kenmerkende menselijke eigenschappen. Zelfbeheersing.Jaloezie, agressie, onzekerheden, angst, gebogen schouders. Kwaliteiten die een mens kwetsbaar, zwakker, gevaarlijker en gekker maken.

In het oog van de cycloop mastodont massamens: streberig nastreven van het gestelde algemene goed: het excessieve ideaal verkregen door gezichtsbedrog maar aannemelijk gemaakt door de sensuele verleiding: het verlangen. Hebzucht is de genadeloze tergende chronische

aandoening. Een besmettelijk gevoel van leegte. Hongerig naar meer, beter en anders, bezwijkt de wegkwijnende mens in GH�LOOXVLH�YDQ�QRRG]DNHOLMNKHGHQ��:HOOLFKW�een nadeel van fantasie die verziekt is, zieke fantasie aangewakkerd door sociale en maatschappelijke status, gegrond op marktgedreven principes.

Drogisten in de winkelstraten verkopen potten vol met kaarsvet, of je er een lipbalsem aanschaft of vijfhonderd euro besteed aan een substantie in chique pot: vloeibaar kaarsvet blijkt het hoofdbestanddeel.

Niet alleen de inhoud van de winkelstraat of supermarkt verpest de waarachtigheid van de belofte die een verpakking maakt. Ook de uiterlijke verschijning van de menselijke soort gaat schuil achter een huichelachtige laag. Hoog rendement voor een allerlaagste kostprijs. Deze mens onderdrukt wat hij kan, zolang hij kan, op iedere mogelijke manier. Niet eens de wet van de minste weerstand.

23

µ:DW�LV�HHQ�KHOG"�,HPDQG�GLH�VWUDIIHORRV�onvoorzichtig is geweest.’22

Beeldende werk is een uitdrukking van mijn visie op de werkelijkheid.

Vrij en ongecontroleerd, ongenuanceerd.

AdrenalineVasopressineOxytocine

Het is kunst – gekenmerkt door een rauwe intensiteit, een biologische noodzaak tot artistieke creatie. Creëren in een razend tempo, aangestuurd door een absolute noodzaak. Krachtiger, groter en machtiger dan de maker zelf.

Het is de kunst – oefening baart kunst: oefening baart vaardigheid.

Kennis als moordenaar.

‘The most beautiful thing we can experience is the mysterious. It is the source of all true art and science’, VSUDN�$OEHUW�(LQVWHLQ��0HLQ�:HOWELOW��Berlijn 2005 (Ulstein).

Verdeeldheid in de concentratie. Zelfs de ogen gaan er onscherp van staren.Begrijpend lezen en verschillende gesprekken en de gedachte aan een gesprek in het vooruitzicht. De concentratie is verdeeld en de spanwijdte is meetbaar in de ogen. Het zicht vervaagd. Het lezen wordt onmogelijk. Zien wordt onduidelijk. Daardoor wordt de concentratie verlegd naar het horen en het denken.

:DW�LV�GH�VSDQQLQJ�GLH�MH�RQEHZXVW�MH�vuisten laat samenballen?

Explicateur

Het is bijzonder wat een moeder kan

Blauw heeft functie: werkt beter in het geheugen

:DW�MH�]LHW�EHQ�MH�]HOI:DW�LN�]LH�EHQ�LN�]HOI

Dat wat mensen benoemen zijn zij zelf.

‘Mensen worden gekenmerkt door een onverzadigbaar verlangen om de zin van hun bestaan te doorgronden en hun leven tot een harmonieus geheel te maken’, sprak Jos de Mul

Mensen moeten persoonlijkheid aan de kant zetten. De aanslag die kritiek doet opeen persoon is gericht op groei. De persoonlijkheid staat hier in de weg. ,QFDVVHUHQ��ZHHUOHJJHQ��UHÀHFWHUHQ�HQrelativeren staan in dienst van een groter geheel en het verbeteren daarvan. Kritiek opnemen mag niet ervaren worden als een aanslag op de persoonlijkheid.

De voorafgaande instelling in mijn beeldend proces was: klinisch gestelde voorwaarden hanteren. Nu lijkt iets groters de overhand te nemen. Ik stuit nu op de oorsprong van de interesse in menselijke gedragingen, de rol en evolutie van het brein, de werking van neuronen en hormonen, rationeel denken, zelfbeheersing, controle, agressie, irritatie, het belang van een staat bereiken waarin niet gedacht, veroordeeld, gecontroleerd wordt.

Belangrijk blijft: geen schilderij dat gemaakt wordt maar een resultaat dat overblijft. En: het universele dat in het individuele fenomeen aanwezig is benadrukken. Ieder individu is ten opzichte van een ander individu anders maar bezit universele eigenschappen en emoties.

Door het maken van het werk op een groter (bovenmenselijk) formaat verloor ik een ‘overzicht’. Mijn hele lichaam werd onderdeel van het werk. Op geen andere manier kon ik bij het midden van het doek. De experimenten hieraan voorafgaand, waarin ik in de drift laag over laag aanbracht of juist per driftig moment een stuk op zij schoof om de waarneming te beperken, nu heb ik drie factoren (kleuren) ingezet om te kijken wat hun invloed op elkaar zou zijn onder invloed van mijn irrationele drift. Een interessant besef dook boven de oppervlakte; ik vraag me de rol van (mijn) ouders af in de ontwikkeling van het kind. Heel letterlijk heb ik in het volgende experiment gekeken naar de invloed van twee contrasterende kleuren die door middel van een derde factor (80% van ieder mens is genetisch bepaalt en de resterende 20% ontwikkeld door toeval), ontstaan.

In dit geval zijn mijn eigen ouders de contrasten en is water of witte verf de derde factor die het ‘besmetten’ in gang zet. Het besmetten is ook letterlijk. De invloed van de ouders hebben een invloed op het eerste kind, deze nieuwe situatie heeft vervolgens een invloed op het tweede kind en deze nieuwe situatie heeft een invloed op het derde kind (en mogelijk het vierde, vijfde, zesde, etc.) In deze letterlijke beïnvloeding en besmetting van de oorspronkelijke helderheid, ontstaat er een extreem persoonlijk verhaal. In dienst van de drift, wantrouwen jegens gezegden, bepaaldheden en een aversie tegen controle.

Beïnvloeding, besmetting en het gemiddelde dat daardoor bestaat kan misschien een interessante basis worden voor het te scheppen systeem.

24

Achtste ‘invloed’ experiment acryl op aquarelpapier

37,5 x 27 cm

Achtste ‘invloed’ experiment acryl op aquarelpapier

37,5 x 27 cm

Achtste ‘invloed’ experiment acryl op aquarelpapier

37,5 x 27 cm

Achtste ‘invloed’ experiment acryl op aquarelpapier

37,5 x 27 cm

Achtste ‘invloed’ experiment acryl op aquarelpapier

37,5 x 27 cm

+HEEHQ�¿OP�HQ�IRWRJUD¿H�GH�IXQFWLH�YDQ�schilderkunst opgeheven?

Dient de schilderkunst alleen individuele intrinsieke noodzakelijkheid?

Is schilderkunst daardoor altijd expressie van de maker?

Is schilderkunst daarom altijd een subjectieve interpretatie van gegevens?

)LOP�HQ�IRWRJUD¿H�KHEEHQ�GH�NZDOLWHLW�RP�levensecht weer te geven. Schilderkunst niet. Schilderkunst is afhankelijk van andere processen.

Is schilderkunst pretentieus of is de maker pretentieus? Kennis, beheersing, controle, talent en geluk zijn belangrijke factoren.

:HUNW�GH�PDNHU�SUDJPDWLVFK"�Is schilderkunst pragmatisch? Kunnen de intenties van de maker en de uiteindelijke schilderkunst verschillen? Is de maker onlosmakelijk verbonden met zijn schilderkunst?

)LOP�HQ�IRWRJUD¿H�NXQQHQ�WUHIIHQGHU�]LMQ�wanneer het gaat om de registratie van een gegeven: documentatie. De lens is objectief zolang de montage niet wordt aangepast om andere suggesties te wekken dan er in werkelijkheid is gedocumenteerd.

Kan ik werk maken in een staat waarin ik niet denk, en niet oordeel?

Niet denken en niet oordelen staan voor mij gelijk aan vrijheid.

Denken en oordelen ervaar ik als een afhankelijkheid, mentaal en fysiek. Die afhankelijkheid ontspringt uit beschaving, cultuur en ouderlijke erfenis.

De ouderlijke erfenis is een erfenis die ontstaat uit twee entiteiten die een volgende entiteit creëren waarin beide entiteiten componenten vormen en samenkomen. Er treedt een besmetting op. Zoals kleuren mengen waardoor een nieuwe kleur ontstaansgeschiedenis krijgt. De nieuwe kleur is altijd besmet. De besmette entiteit besmet de volgende entiteit.

De ontstaansgeschiedenis besmet en beïnvloedt. Dit is een bijzonder (prettig) gegeven dat evolutie mogelijk maakt.

De twee entiteiten die een nieuwe entiteit creëren doordat ze samenkomen en daardoor chemische en fysieke processen

samenvoegen. Zo ontstaat een nieuw gegeven. Tot stand gekomen door de ontstaansgeschiedenis: Besmetting.

Zoals schimmels en koraalriffen groeien, zoals biologisch gezien dominante chromosomen bepalend zijn voor de uitkomst.

Is de dominante factor altijd bepalend voor de uitkomst? Kunnen toeval en geluk daar verandering in aanbrengen? Of is de dominante factor een mechanisch toeval dat we daarom dominant kunnen noemen?

De dominante factor heeft als tegenstelling de ondergeschikte factor. De ondergeschikte factor is onderhevig aan de dominante factor. Is hier sprake van kracht? Fysieke, chemische of psychische kracht?

Zoals een magneet afstoot en aantrekt.

En wat als schilderkunst alleen maar expressie kan zijn? :DQQHHU�ZRUGW�GH�VFKLOGHULQJ�ZDDUGHYRO"�Als de toeschouwer zijn positie opnieuw moet bevragen? Kan het schilderij ook waardevol zijn als de maker er voldoening uit haalt?:DDU�EDVHHUW�GH�PDNHU�YROGRHQLQJ�RS"�

Ik weet niet of ik moet opereren in de kunstwereld en daar een spiegel voor moet houden, of in wetenschappelijke of economische, bedrijfskundige werelden. Ik weet niet waar mijn onderzoekt thuis hoort, ik weet niet welk publiek ik zoek. Ik wil de functionaliteit van agressie en zelfbeheersing uitzoeken en inzetten op andere manieren dan hoe er nu in het algemeen over gedacht wordt.

Moet ik zelf de maker zijn? Ik wíl zelf de maker zijn.

Kan ik door middel van drift de staat bereiken waar niet geoordeeld, gecontroleerd of gedacht wordt?

:H�NXQQHQ�EHGHQNHQ�ZDW�ZH�DO�ZHWHQ��bereiken we een nieuwe kennis of een vrije ruimte als we niet denken maar wel doen?

Alles behalve pretentieus. Ongenuanceerd gedrag dat voortkomt uit emotie. Daar de afdruk van, of de registratie, kan dat nieuwe kennis opleveren? Zit daar een vrije ruimte?

Is het willen bezitten van controle niet gevaarlijk omdat het een misleidend idee is?

:HWHQ�KRH�KHW�PRHW�HQ�GDW�GDDURP�QLHW�willen. Niet het goede voorbeeld nadoen. Ik benijd erg veel mensen om me heen, misschien wel iedereen.

Een fragiele balans, tussen vertrouwen en wantrouwen, die eigenlijk alle emoties mogelijk maakt.

Kunst is dat. Kunst is de fragiele balans tussen vertrouwen en wantrouwen die door die balans iedere emotie mogelijk maakt. Kunst komt tot stand tussen treurnis en balorigheid en alles dat daartussen bestaat.

Schilderkunst voedt het maakproces. Schommelingen tussen controle en ongecontroleerd werken.

Schommelen tussen bezinning en onbezonnen werken.

Het lege vlak, waarin iedere fantasie mogelijk wordt. Ieder oordeel dat gedacht wordt tegenover het witte vlak, is de veroordeling van het zelf, tot stand gebracht door het vergelijken van het zelf met al het andere waar het ooit mee inaanraking kwam. Ieder oordeel kan tastbaar worden in het nog onbevlekte kader. Alleen de energie die veranderd, die denken en gedachten mogelijk maakt, zou de lucht en daarom het kader moleculair veranderen? Maar dat zien we niet. Het gegeven is wel belangrijk. Concentratie vergroot de importantie en de importantie vergroot de concentratie. En zo ontstaat iets wat nog niet eerder is ontstaan. Dat is het resultaat van concentratie.

Het maakproces is een toevluchtsoord waar tegelijkertijd harde realiteit zichtbaar wordt. Er zijn zinnen die nooit gesproken worden. Dingen die daarom nooit gedaan worden. Taal belemmert de ervaring.

De confrontatie met de lege, onbestemde blanke landschappen, waar de verwachting kunstmatig hooggehouden wordt maar compleet vrij is.

Als er geen waarneming als referentie is

(de inzet van de kleuren en het verloop van de kleuren sybmoliseren)

25

)RWRJUD¿H�HQ�¿OP�LV�RRN�]LH�LHWV��Een indruk van een afdruk van een opname in de verlopen tijd.

VerlopenAngst is een gevoel van onbehagen, dreiging en gevaar.

Angst is de emotie waar alle andere emoties uit voortkomen.

Veiligheid is de basisvoorwaarde om geen pijn of dreiging van pijn te hoeven voelen.

Het is de basisvoorwaarde om rust in het leven te vinden en om je goed te voelen. Veiligheid betekent rust en ontspanning. Een mens is een dier en zoekt daarom vanaf de geboorte veiligheid. Of dat nu de veiligheid is van het behalen van een examen of die van het opvolgen van orders. Je weet pas wanneer je een situatie als veilig kunt bestempelen, wanneer je luistert naar je angsten, en andere emoties. Het moet goed voelen. Zo leer je wat je als veilig en gevaarlijk ervaart, en waar je veiligheid zwakke plekken heeft en aanpassing behoeft.

In de praktijk doen de meeste mensen dat niet. Ze vinden de angsten te vervelend of schamen zich ervoor, en bewegen zich bij voorkeur ervan weg, naar een schijnveiligheid. Ontwijken alles wat spanning oproept, ontkennen hun emoties. De zo gecreëerde veiligheid werkt meestal maar tijdelijk.Vroeg of laat komen de zwakke plekken van de schijnwerkelijk-heid naar voren. Niemand ontkomt aan problemen, pijn, niemand ontkomt aan aftakeling en dood.

:H�SUREHUHQ�DQJVW�WH�YDQJHQ�LQ�GH�UDWLR��vanuit het idee dat iets wat je kunt verklaren minder lading heeft. Geen vreemde gedachte, maar zelden toereikend.

Onze driften, lusten en angsten vertalen - transponeren - naar het beschaafde, het sociaal geaccepteerde en cultureel bekende. Het dierlijke transcendeert, onder invloed van ons denken en de ratio, naar het intermenselijke en culturele. Dit YHUWDOHQ�JDDW�PHHVWDO�YDQ]HOI��:H�OHUHQ�dit in onze opvoeding: ‘niet kijken, dat is onbeleefd’.23

:DW�LV�GH�QRRG]DNHOLMNKHLG�YDQ�PLMQ�YUDDJ�als ik hem betrek op de maatschappij? Obama, zijn vrouw en hun drones. Onze drones.Vermoorden ook onschuldigen. Armen over elkaar heen geslagen, achterover leunend en absoluut knikkend. Etenstijd en bedtijd lijden er niet onder.

De beschaving schuwt agressie en wijst het af. En dat is goed voor onze vrouwen, zusters en dochters, want anders vinden wij hen terug in de goot, aan stukken geneukt en gescheurd.

Gewelddadige daden zijn nog altijd anders dan wat Agressiviteit is. Agressiviteit gaat niet om verwoesten maar om erkennen en leren van het ‘zelf’. Zoals in de kunst van het boksen te vinden is.

Gecontroleerde, beheerste kennis in het spel van overleven.

Ik wil een systeem, een formule. Met waarden, die op elkaar reageren omdat ze elkaars bestaan niet kunnen ontkennen. Een kwestie van overleven? De factoren toeval, superioriteit, dominantie, evolutie.

Kan er geboorte plaatsvinden zoals we die kennen, buiten de baarmoeder? In de zin van: samensmelten van cellen die iets vormen dat groeit door het toevoegen van gegevens; groeistoffen, hormonen, moleculen.

Eerst wat, dan hoe.Geen illustratie.Het beeld komt voort uit de gemoedstoestand. Is het daarom een illustratie van de gemoedstoestand? :DQQHHU�LV�KHW�EHHOG�JHHQ�LOOXVWUDWLH"�Als er niet wordt uitgelegd wat er wordt bedoeld.

Hoe kan informatie gedeeld worden? Moet dat letterlijk? Tekst als uitleg? (HQ�¿OP"�Een tekening? (HQ�GRFXPHQWDWLH�YDQ�HHQ�FKRUHRJUD¿H"�

Een systematiek.Een systeem dat de inhoudelijkheid van het verhaal is.

Het schilderij is de uitkomst van de handeling. Het onderzoek is de aanleiding.Is het resultaat het verhaal? Hoe kan ik het verhaal communiceren? Is verbeelden niet achterhaald? Moet taal gewoon vertellen wat ik met mijn beeld bedoel? Of moet iets anders vertellen wat ik met mijn beeld bedoel? Of ga ik de toeschouwer laten gissen? Dat de toeschouwer iets verzint, gebaseerd op wat hij al kent? :LO�LN�GH�KHUNHQQLQJ�DDQVSUHNHQ"�:LO�LN�LHWV�YHUWHOOHQ�RI�ZLO�LN�LHWV�ODWHQ�zien? Is taal een belemmering van de ervaring?

Ja, taal belemmert de ervaring. De ervaring die het aanschouwen van een kunstwerk teweeg brengt moet niet YRUPJHJHYHQ�ZRUGHQ��:DW�JHEHXUW�HU�tijdens het aanschouwen? En, duurt dit moment lang? Drie kwartier? Of kort? Een paar seconden?

De ervaring door het waarnemen van het werk moet uitnodigen tot verdieping in het onderzoek?Het onderzoek moet zichtbaar zijn in het werk? Moet de inhoud zichtbaar zijn in het werk? Is de mentaliteit anders dan de inhoud?

De mentaliteit is de vraag en de houding van de kunstenaar in het onderzoeksproces, beeldend en theoretisch.

Het onderzoeksproces komt voort uit de vraag en de houding van de kunstenaar. :RUGW�GH�LQKRXG�JH¿OWHUG�LQ�KHW�EHHOGHQGH�proces?

Is de inhoud van het theoretische onderzoek anders dan het beeldende proces?

In het beeldende proces wordt de WKHRUHWLVFKH�NHQQLV�JH¿OWHUG��Dit gebeurd onverschillig en bepaalt de oppervlakte van het ‘bewustzijn’. Dit bestaat uit interesse en recente geschiedenis.

SportDenksport of nietJe wordt geconfronteerd met het fenomeen doen. En ook de uitputting kun je opzoeken. Ook wel De grens.

De begrenzing van het ‘zelf’. Die begrenzing behelst de vrijheid. Het overtreffen van de confrontatie met de eigen angsten vanwege het gebrek aan kennis daarbuiten, of daarnaast.

Nu is er natuurlijk de belangrijke vraag: Is het mogelijk?

Alleen de poging is al interessant. En de poging vereist concentratie. En de concentratie kan het zenuwstelsel beïnvloeden.

26

27 28

29

30 maart

Het was afgrijselijkSteeds opnieuwIedere keer voelt verpest

Ik voelde me niet goedGegeneerd OngemakkelijkKwaadVerongelijktHaatdragendNiet het tegenstrijdige vredelievende bevrijdende van de driftMaar de irritante onrust van het oordelenIk kwam er niet vanaf.

Deels door de pijn, mijn nagels hebben er nog nooit zo uitgezien, geschuurd tot op het spreekwoordelijke bot. Mijn handen trillen helemaal. Mijn emotionele beleving is leeg. Ik ben uitgeput, negatief, ik bijt hard op mijn kiezen, ik krijg hoofdpijn van de frons. Ik heb barstende koppijn. Ik heb nergens meer zin in en het is pas kwart voor elf. Ik verafschuw absoluut alles. Mezelf. Ik wil het resultaat niet onder ogen komen.

Het is niet luchtigNiet tederNiet preciesHet was een mentale fysieke vieze bendeEr is ook geen luchtHet is plakkaat over plakkaat over plakkaat Drift over drift over drift

Eenvoud en snelheid lijken belangrijk.

Als maker ben ik afhankelijk van mezelf. De uitvoering faalt soms van alle kanten. Ik hanteer restricties en soms ga ik ze te buiten.

De moeilijkheid is dat het werk precies gemaakt moet worden. De restricties die ervoor nodig zijn om een zo zuiver mogelijke staat van drift te krijgen wil ik vastleggen in een systeem, een systeem dat de werkwijze bevat.

Onverwachte gebeurtenissen zijn onmogelijk te voorspellen.

Daarom is het geslaagd.

30

Geïnspireerd door de expressieve ongegeneerde werkwijzen van de Neue :LOGHQ��YROJGHQ�KHW�PDDNSURFHV�YDQ�vier kleinere werken. De drift was een hongerige. Deze werken kwamen door een monsterlijke gedrevenheid tot stand. De irritatie in het moment was hoog. Ik was irrationeel. De theorie over ‘oorsprong’, over ‘invloed’ en over ‘besmetting’, komen alle drie in deze werken in twee µ¿JXXU�DFWRUHQ¶�WRW�XLWLQJ��

Vaardigheid en controle zijn ver te zoeken. De werken hebben elkaar besmet, de kleuren zijn een gevolg van ieders voortganger.

PatronenHet Cerebellum

Negende ‘invloed’ experiment acryl op katoen500 x 235 cm

detail

detail

Tiende ‘invloed’ experiment acryl op aquarelpapier

41 x 30 cm

Elfde ‘invloed’ experiment acryl op aquarelpapier

41 x 30 cm

Twaalfde ‘invloed’ experiment acryl op aquarelpapier

41 x 30 cm

Dertiende ‘invloed’ experiment acryl op karton

41 x 30 cm

‘Mentale activiteit stimuleert de ontwikkeling van de zenuwcel en haar uitlopers in dat deel van de hersenen dat hiervoor gebruikt wordt. Zo kunnen bestaande verbindingen tussen celgroepen versterkt worden door vermeerdering van het aantal eindvertakkingen’. - Ramon Y Cajal.24

‘Eric Kandel volgde een opleiding tot psychiater. Hij was zo gefascineerd door de psychoanalyse dat hij de beroemde elektrofysioloog prof. Harry Grundfest op Columbia Universty in 1955 enthousiast vertelde dat hij de biologische basis van Sigmund Freuds theorie van de geest wilde vinden. Freud deelde de geest op theoretische gronden in een DXWRELRJUD¿VFK�GHHO��KHW�µHJR¶��HHQ�onbewust deel, de primitieve geest van het kind, het ‘id’, en een onbewust deel dat het moreel gedrag en onze aspiraties zou besturen, het ‘superego’. Freud had zelf nooit nagedacht over een lokalisatie in de hersenen van die hypothetische elementen. Grundfest, die Kandel in de neurowetenschappen introduceerde, luisterde geduldig naar diens onhaalbare onderzoeksplannen, en gaf hem toen het belangrijkste advies van zijn carriere: ‘Als je iets van de geest wilt bergrijpen moet je de hersenen cel voor cel bestuderen.’ Die aanpak, eerste de cellulaire en toen de moleculaire basis van het geheugen bestuderen, heeft Kandel uiteindelijk in het jaar 2000 de Nobelprijs opgeleverd. Die zoektocht is boeiend beschreven in .DQGHOV�DXWRELRJUD¿VFKH�,Q�6HDUFK�2I�0HPRU\�

+HW�JHKHXJHQ�ZRUGW�JHGH¿QHHUG�DOV�GH�capaciteit om informatie op te slaan en weer op te roepen. Het maakt het ons mogelijk een bewuste toegang tot ons verleden te hebben. Kandel werkte eerst aan de hippocampus, een hersenstructuur die cruciaal is voor het geheugen. Maar de hippocampus was te complex, en Kandel ging vervolgens op zoek naar een simpeler onderzoeksmodel en maakte ‘net zoals hij koos voor zijn echtgenote Denise, vertrouwend op zijn instincten, de onbewuste keuze voor de zeeslak aplysia als zijn proefdier’. In zo’n primitief dier zijn de verschillende aspecten van het geheugen aanwezig in simpele UHÀH[ERJHQ��GLH�JHYRUPG�]LMQ�GRRU�HHQ�klein aantal heel grote zenuwcellen, die een overzichtelijk aantal contacten met elkaar maken, de synapsen. Door de eenvoud van de verbindingen konden aspecten van het leren van zenuwcellen relatief gemakkelijk bestudeerd worden. Kandel toonde aan dat de sterkte van

contacten tussen zenuwcellen niet onveranderlijk was, maar dat hetzelfde synaptische contact afhankelijk van het soort elektrische stimulus dat hij gaf zwakker of sterker kon worden. Het zenuwstelsel bestond dus niet uit volkomen vaste connecties, zoals een ouderwetse telefooncentrale, maar de verbindingen in het zenuwstelsel bleken plastisch te zijn. Er zijn circuits die tijdens de ontwikkeling gevormd worden, waarin aangeboren gedragspatronen vastliggen. Maar er zijn ook componenten van het zenuwstelsel die door leren veranderen. Dit leren bleek te berusten op veranderingen in de sterkte van synaptische contacten. Oefening bleek kunst te baren door de verbindingen tussen zenuwcellen te verterken. Dit is de basis voor het geheugen. De vele verschillende chemische boodschappers die zenuwcellen bevatten, maken door hun werking op de synaptische contacten in de verschillende hersenstructuren de diverse vormen van leren, geheugen, vergeten en denken mogelijk, en zo de producten van onze ‘geest’.

Aplysia heeft zowel een kortetermijngeheugen als een langetermijngeheugen, dat net als bij mensen herhaaldelijke training vereist met periodes van rust ertussen. Bij het kortetermijngeheugen verandert alleen de sterkte van de aanwezige synapsen. Er vindt dus een functionele verandering plaats.

De capaciteit van het kortetermijngeheugen is heel beperkt, bij ons minder dan 12 onderdelen, en als de informatie niet wordt herhaald, wordt deze maar enkele minuten vastgehouden. Voor het langetermijngeheugen is de synthese van nieuwe eiwitten noodzakelijk, omdat er nieuwe verbindingen tussen zenuwcellen worden gevormd. Dat is een structurele verandering waarvoor het noodzakelijk is dat gliacellen, astrocyten, de essentiële brandstof, melkzuur, leveren..

Het langetermijngeheugen wordt wel vergeleken met de harde schijf van de computer, waar de informatie voorgoed ligt opgeslagen.

Het kortetermijngeheugen wordt vergeleken met het werkgeheugen of het Random Accessible Memory van de computer, waarin de informatie wisselt per seconde, afhankelijk van de taken en programma’s waarmee gewerkt wordt.

Het langetermijngeheugen bevat uiteindelijk iemands gehele kennis en ervaringen over de wereld en over hemzelf. Leren leidt tot structurele veranderingen in de hersenen zoals Ramón y Cajal al zei. Ook de moleculaire processen die bij de veranderingen in synapssterkte en de vormingen van nieuwe synapsen plaatsvinden, zijn door Kandel ontrafeld, waarmee hij het nieuwe onderzoeksveld van de moleculaire neurobiologie van cognitie startte. Hij vond de moleculaire mechanismen waardoor informatie door oefening van het korte- naar het langetermijngeheugen verplaatst wordt. Hierbij speelt de hippocampus een belangrijke rol. Tevens toonde Kandel aan hoe een heftig emotioneel geladen gebeurtenis de weg afsnijdt en direct in het langetermijngeheugen opgeslagen wordt. De amygdala is hierbij cruciaal.

De contacten tussen hersencellen veranderen door datgene waarmee ze zich eerder hebben beziggehouden. Dat is de code voor het geheugen en een eigenschap van iedere hersencel. In die zin kun je dan ook stellen dat het geheugen overal in het zenuwstelsel is gelokaliseerd. Maar er zijn wel verschillende hersenstructuren, die zich bij uitstek met verschillende aspecten van het geheugen bezighouden. Functionele scans vertellen of een hersengebied betrokken kan zijn bij bepaalde functies’.25

Is het aantoonbaar dat ik het deel van mijn hersenen inzet, het deel waar de functionele agressiviteit uit voortkomt, dat ik door concentratie daarop, en niet op rationaliseren, begrijpen, oordelen, andere gedachteprocessen, de structuur van dat hersengebied structureel kan veranderen? :DDUGRRU�LN�XLWHLQGHOLMN�GH�IXQFWLRQHOH�agressiviteit beter beheers dan gedachtenprocessen die te maken hebben met rationaliseren en oordelen.

:DW�KHE�LN�KLHU�YRRU�QRGLJ"�:HONH�wetenschappelijke bewezen onderzoeken? Als kunstenaar hoef ik niet te bewijzen. :LO�LN�ZHO�RYHUWXLJHQ"�:LO�LN�KHW�HIIHFW�onderzoeken dat de vraagstelling heeft op mijn beeld? Vanuit die veronderstelling wil ik het effect onderzoeken in beeld: Ongenuanceerd, ongecontroleerd, ver weg van rationeel en weldoordachte beslissingen. Noem het dierlijk instinct, GDW�EH]LWWHQ�ZH�DOOHPDDO��:H�GHOHQ�RQ]H�oeroude hersenen met de oeroude reptielen, gericht op overleven en overgeleverd aan territoriumdrift. Is het in deze tijd interessanter om deze driften te onderzoeken dan ze te onderdrukken?

De beschaving is een veilige en gecontroleerde laag, en die schijn houden we zelfstandig op. Subassertiveit? Voor de gene die niet snel, slim, gehaaid, sterk genoeg zijn?

Het brein beïnvloedt het gedragGedrag beïnvloedt het breinChemisch verbindingenPsychische aanleidingenFysieke uitingenHoe is die wisselwerking en hoe is die te beïnvloeden?

De aantoonbaarheid van actieve hersenstructuren, en de verandering daarvan.

Ik bel het Nederlandse Herseninstituur en wordt doorverwezen naar Professor Dokter Neurobioloog Dick Swaab zelf. Ik stuur hem een mail om te vragen of hij mij kan helpen en hij zegt dat hij dat kan. :H�PDNHQ�HHQ�DIVSUDDN�

31 32

‘Bijna geen enkele belangwekkende ontdekking of nieuwe technologie kwam voort uit doelbewuste planning.

De mens concentreert zich veel te veel op wat het weet. Vaak pikken we nauw beschreven details op, zonder oog te hebben voor het grotere geheel.

:H�OHUHQ�QLHW�YDQ]HOI�GDW�ZH�QLHW�OHUHQ�GDW�we niet leren. Het probleem zit in de structuur van ons brein: we leren geen regels, alleen feiten. Voor het abstracte hebben we slechts minachting.

Er kunnen dingen gebeuren omdat men ervan uitgaat dat ze niet zullen gebeuren. Onze intuïtie is gemaakt voor een leefwereld met eenvoudigere oorzaken en gevolgen en traag rondgaande informatie.

De dieper liggende vraag: waar is ons brein voor gemaakt? Het lijkt erop dat we een verkeerde gebruiksaanwijzing hebben. Ons brein lijkt er niet voor gemaakt om te denken en aan introspectie te doen. Als dat wel zo was, zouden we het nu veel gemakkelijker hebben, maar daar staat tegenover dat we er in dat geval nu niet zouden zijn en dat ik er niet geweest zou zijn om erover te praten – mijn introspectieve, aan denken verknochte voorouder zou zijn opgegeten door een leeuw, terwijl zijn onnadenkende maar sneller reagerende neef naar een veilige plek gevlucht zou zijn. Hierbij dient bedacht te worden dat denken tijdrovend is en over het algemeen verspilling van energie, dat onze voorouders meer dan honderd miljoen jaar als niet-denkende zoogdieren hebben rondgelopen op aarde, en dat we ons brein in de korte tijd dat we bestaan vooral hebben gebruikt voor marginale, onbeduidende zaken. Onderzoek wijst uit dat we veel minder nadenken dan we denken – behalvenatuurlijk wanneer we erover nadenken.’26

Een nieuwe vorm van ondenkbaarheid

‘Een nieuwe vorm van ondankbaarheid.

Omgekeerde logica, het nut van wat we niet weten; Iedereen weet dat voorkomen beter is dan genezen. Desondanks worden preventieve ingrepen niet of nauwelijks beloond.

:H�YHUKHHUOLMNHQ�PHQVHQ�GLH�HHQ�SODDWV�hebben gekregen in de geschiedenisboeken en gaan voorbij aan degenen die iets goeds hebben gedaan maar er niet in vermeld VWDDQ��:LM�PHQVHQ�]LMQ�QLHW�DOOHHQ�oppervlakkig (dit is misschien tot op zekere hoogte te verhelpen), maar daarbij ook nog zeer onrechtvaardig.

:LH�ZRUGW�EHORRQG��GH�FHQWUDOH�EDQNLHU�GLH�een recessie voorkomt of degene die aantreedt om de fouten van zijn voorgangers te ‘corrigeren’ en toevallig in functie is tijdens een periode van HFRQRPLVFKH�KHUVWHO"�:LH�LV�QXWWLJHU��GH�politicus die een oorlog voorkomt of degene die er een begint (en het geluk heeft die te winnen)?

Bijna alles in het sociale leven vloeit voort uit zeldzame en ingrijpende gebeurtenissen, maar ondertussen richt bijna elke studie van het sociale leven zich op het ‘normale’.

Als je een idee wilt krijgen van het temperament, de normen en waarden en de YHU¿MQGKHLG�YDQ�HHQ�YULHQG��PRHW�MH�KHP�observeren wanneer hij zwaar beproefd wordt – en niet in de reguliere roze gloed van het dagelijks leven. Kun je inschatten hoe gevaarlijk een crimineel is door alleen te kijken naar wat hij op een gewone dag doet?

Aan ongelezen boeken heb je veel meer dan aan gelezen boeken.

:H�]LMQ�JHQHLJG�RP�RQ]H�NHQQLV�WH�beschouwen als een persoonlijk bezit dat beschermd en verdedigd moet worden. Het is een ornament dat ons de mogelijkheid biedt op te klimmen in de pikorde. Ons richten op het bekende is een menselijke neiging die zich uitstrekt tot in onze mentale activiteiten. Mensen lopen niet rond met een anti-curriculum vitae waarin staat wat ze aan ervaring tekort komen en niet hebben bestudeerd.’26

Hoe presenteer ik een tekening zodat het meer wordt dan een tekening?

Hoe communiceer ik het belang van de drift?

Ik ben meer geïnteresseerd in de driftige mens dan in de rationele mens.

De werkelijke mens vertegenwoordigd een veel hogere waarde dan de ‘wenselijke’ mens.

Het essentiële van de driften is dat er op dat moment geen gedachteprocessen zijn, en er dus ook geen oordeelsvermogen bestaat dat de handelingen beïnvloedt. Ik denk dat functionele agressiviteit meer inzicht biedt dan een rationele weloverwogen beslissing.

In mijn onderzoek stel ik de werking van de hersenen centraal omdat het brein ons gedrag veroorzaakt.

Ik wil weten hoe de driftige momenten eruit zien in het brein en welke gevolgen het driftige brein heeft.

Ik onderzoek functionele agressiviteit als een fysieke uiting opgewekt door chemische reacties opgewekt door psychische processen.

Agressie in zijn belangrijkste vorm bewerkstelligt het instinctieve doen, ]RQGHU�¿OWHU��]RQGHU�QXDQFH��(HQ�UXLPHUH�opvatting van het begrip agressiviteit is daadkracht: een robuuste, energieke, levendige en vruchtbare hoedanigheid. In de beste zin van het woord: capaciteit, potentie, energie en enthousiasme. Het zorgt voor onafhankelijkheid, vrijheid van dwang en een waarborg tegen zelfbedrog HQ�ZDDQLGHHsQ��:DDUGHYRO�RPGDW�KHW�RQ]H�vrijheid vergroot.

Ik uit geïsoleerde agressiviteit in verf op doek. Het resultaat dat overblijft moet zo zuiver mogelijk zijn. Gemaakt in staat van drift. Hoe ik deze zo zuiver mogelijk krijg onderzoek ik in samenwerking met het Nederlandse Herseninstituut; hoogleraar in de neurobiologie Dick Swaab, hij geniet bekendheid als hersenonderzoeker. Twee in agressie gespecialiseerde psychiaters van Psychologisch bureau Idee helpen me de emotie induceren en isoleren.

Ik onderzoek het belang van de drift en ik wil dit belang communiceren en beeldend zichtbaar maken.

Schilderkunst als medium is de beste geleider is van het interne proces. Ik heb de schilderkunst als medium nodig om de functionele agressiviteit te ervaren. Ik ben het driftige instrument in het maakproces.In dit proces weiger ik dat de verbeelding wordt gecensureerd, ongeacht de consequenties.

Het engagement dat ik aan ga maakt dat het geschilderde meer vertelt dan abstracties. De waarneembare ongecontroleerde handelingen gaan over het doorbreken van gerationaliseerde kennis en vaardigheid.

Conclusies uit de samenwerkingen neem ik mee in de restricties die het maakproces bepalen.

De essentie moet voelbaar zijn in het beeld en inzicht geven in de waarde en het belang van drift.

Schilderkunst communiceert de intentie maar hoe inzichtelijk is een schilderij?

Uitkomst: Een schilderwerk als uitkomst is niet precies genoeg om de intentie van het onderzoek over te brengen. Het onderzoek moet zelf ook aanwezig zijn.

33

34 ‘Een bijdrage aan de voortdurende kracht van de schilderkunst waren de doeken van de Amerikaan Cy Twombly (1929-2011). Paul Klee benadrukt: ‘het kunstwerk is vooral een scheppingsproces; het wordt nooit als alleen een product ervaren’.27

‘Twombly’s schilderijen maken vaak de indruk van onvoltooide werken waarin verkeerde aanzetten ten dele zijn weggeveegd, andere aanzetten niet zijn uitgewerkt. Haastig neergekrabbelde lijnen, woorden en cijfers in onnadrukkelijk potloodschrift, kleurpotloodkrassen, vegen verf – zowel in psychologische als in beeldende zin equivalenten van een stofblik vol opgeveegde rommel – staan her en der verspreid of zweven gewoon over het oppervlak. Deze sporen van collectieve en persoonlijke herinneringen liggen ver uiteen op het doek en de leegte waarin zij zweven doet denken aan het gebruik van ruimte op Chinese en Japanse rollen – ruimte om te peinzen en te dromen. Ook de combinatie van beelden en letters doet aan Oosterse kunst denken, hoewel de eerste zelden nauwkeurig en de tweede wel GXLGHOLMN��PDDU�EHZXVW�QLHW�NDOOLJUD¿VFK�van aard zijn. Ook schuilt er iets in van zenboeddhistische verlichting of openbaring die het gevolg is van irrationele vragen en antwoorden, vooral in de tegenstelling tussen de visuele indruk van JUDI¿WL�RS�GH�PXXU�YDQ�HHQ�RSHQEDDU�WRLOHW�en de intellectuele toespelingen die de op het doek geschreven of als titel gebruikte namen behelzen – Vergilius, Goethe, Tatlin. Zoals uit deze namen en ook uit klinkende titels als Orfeus, Leda en de zwaan en Ode aan Psyche al blijkt, is Twombly vaster verankerd in de mediterrane cultuur dan andere moderne Amerikaanse kunstenaars. (Hij woont sinds 1957 in Rome.)

Zijn schilderijen en tekeningen blijven duidelijk, ‘hardnekkig’ zouden we zelfs kunnen zeggen, ‘kunstwerken’ die lijsten nodig hebben en aan de muur gehangen willen worden.’28

‘Door kleur los te maken van haar traditioneel descriptieve functie in het beeld, baanden de fauvisten de weg voor het gebruik van kleur als autonoom expressief doel.’29

‘De Amerikaanse kunstenaar Bruce Nauman (geb. 1941) gebruikt een ruim scala aan media – waaronder tekeningen, sculptuur, neonlicht, performancekunst, foto’s video en laserhologrammen – om HHQ�KHHO�VWHOVHO�YDQ�¿ORVR¿VFKH��ethische, politieke, sociale en seksuele kwesties en standpunten in uit te drukken. Dat hij losstaat en afstand bewaart van de modernistische kunstwereld blijkt al uit deze opsomming. De schilderkunst blinkt uit door afwezigheid.

Nauman is niet zozeer bezig met de GH¿QLWLH�YDQ�µNXQVW¶�DOV�ZHO�PHW�GLH�YDQ�het ‘zelf’ en in veel later werk verwerkte hij zelfs wasafgietsels van delen van zijn eigen lichaam. In een ander vroeg werk staat de zeer Beuysiaanse zin ‘the true artist helps the world by revealing mystic truths’ in een neonspiraal geschreven. Hij heeft veel gebruik gemaakt van woorden die in neon tegenstrijdige bevelen doen oplichten als ‘live and die/ die and live/ live and live’ of commentaren als ‘Human Nature/ knows/ doesn’t know/ care…’in tal van combinaties en herschikkingen.

Marteling was het thema van een sculptuur die hij in 1981 South American Circle noemde en op soortgelijke wijze verwees hij naar verhoudingen tussen de geslachten in Punch & Judy (Kick in de Groin/ Slap in the Face) – omtrekken van levens grote ¿JXUHQ�LQ�URRG�HQ�EODXZ�QHRQ�¶30

Symbolieken.

‘Umberto Boccioni en zijn kring waren geobsedeerd door het begrip ‘snelheid’. De uitbeelding van beweging vormde de kern van het futuristische streven. Zoals Filippo Tommaso Marinetti suggereert, leek het door ‘snelheid’ mogelijk om ruimte dicht te doen klappen en tijd samen te persen in een nieuw ‘noctambulisme’, een beleefbare combinatie van dag en nacht waarin de tijd lijkt stil te staan. In het geval van Boccioni kreeg deze opvatting, vanwege zijn nadruk op het belang van de herinnering, een extra psychologische dimensie. Al maakte de ‘snelheid’ van het moderne leven de menselijke geest alerter, diezelfde snelheid dreigde ook een dieper besef van verlies met zich mee te brengen, nieuwe vormen van psychologisch leed en nieuwe angsten. In Boccioni’s schilderijen krijgt de divisionistische penseelvoering een psychologische betekenis. Om die reden voelen een aantal ervan bijna RQPHWHOLMN�DDQ��+RHZHO�GH�¿JXUHQ�GLH�LQ�een schilderij als Stati d’animo I: Quelli che vanno (Gemoedstoestanden I: zij die gaan) door de storm van moderniteit ruw zijn opgewekt tot alerte waakzaamheid, onstuimige gevoelens van versnelling ervaren, worden zij er ook door gebogen en herkneed. De pendant Stati d’animo I: Quelli che restano (Gemoedstoestanden I: zij die blijven) maakt een verticaal GUXLSHQGH�LQGUXN�HQ�GH�¿JXUHQ�]LMQ�veranderd in afstandelijke, bijna waterige wezens die zich als slaapwandelaars voortbewegen, zich nauwelijks van elkaar bewust.’31

‘Juist omdat de vrije wil slechts een illusie is hebben we vrijheid nodig

Door onze genetische achtergrond en de daarop volgende hersenontwikkelings-processen zijn we allemaal verschillend. De variatie in al onze eigenschappen is groot en van immens belang: het was immers de motor van de evolutie. De discussie of een eigenschap door ‘aanleg’ of ‘omgeving’ tot stand is gekomen is achterhaald. Onze hersenen komen vanaf de conceptie tot ontwikkeling door een intensieve interactie tussen de genetische aanleg en de omgeving die in de baarmoeder vooral chemisch is en na de geboorte vooral sociaal.

Op het moment van onze geboorte zijn door de ontwikkelingsprocessen de hersenen van ieder kind al uniek. Zelfs als de genetische achtergrond identiek is, zoals bij een eeneiige tweeling, hebben hun hersenen bij de geboorte al een andere structuur waardoor ze later een verschillend karakter hebben.

Onze hersenen zijn te complex om zich te ontwikkelen op basis van onze genetische informatie alleen. Ze ontwikkelen zich als een complex, zelforganiserend systeem, waardoor er in een chaotisch systeem spontaan structuren ontstaan. Dit principe vind je overal in de natuur, van mierenhopen tot het zwermen van spreeuwen. Er wordt in ons brein een overmaat gemaakt aan cellen, vezels en contacten. Vervolgens vindt er een competitie plaats waarbij de verbindingen die het beste functioneren winnen. Als cellen een intensief functioneel contact met elkaar hebben, gaan zij met elkaar permanente verbindingen aan. Als het contact zwak is zal het verdwijnen, en hiermee verdwijnen ook de bijbehorende hersencellen. Celdood is een normaal proces tijdens de hersenontwikkeling. Dit SURFHV�YDQ�µ6XUYLYDO�RI�WKH�¿WWHVW¶�ZRUGW�‘Neuronaal Darwinisme’ genoemd.

Vervolgens worden onze hersenen geprogrammeerd door informatie uit de zintuigen en uit het lichaam van het kind en door de hormonen van het kind in de baarmoeder. Door de hormoonwerking op de zich ontwikkelende hersenen wordt onze gender-identiteit – het gevoel man of vrouw te zijn – en onze seksuele oriëntatie reeds voor de geboorte vastgelegd in de structuur van onze hersenen. Daar kan de sociale omgeving na de geboorte dan ook geen invloed meer op hebben. Kinderen van twee lesbische moeders of twee homoseksuele vaders hebben niet meer

kans om homoseksueel te worden dan kinderen die door een heteroseksueel echtpaar worden grootgebracht. Noch de Russische wetgeving, die er van uit lijkt te gaan dat je kinderen niet bloot mag stellen aan homoseksualiteit, alsof het besmettelijk is, noch het standpunt van de kerken dat homoseksualiteit een verkeerde keuze is heeft enige wetenschappelijke basis.

Door een combinatie van onze genetische achtergrond, het zelforganiserend vermogen van de hersenen en hun vroege programmering worden onze karaktereigenschappen, talenten en beperkingen al voor een belangrijk deel tijdens de vroege ontwikkeling vastgelegd. Dit geldt niet alleen voor onze seksuele differentiatie, het ochtend- of avondmens zijn, neurotisch, agressief, anti-sociaal en non-conformistisch gedrag, maar ook voor de kans die we lopen op hersenziekten zoals schizofrenie, autisme, ADHD, depressie en verslaving. Na de geboorte heeft het leren van de moedertaal een sterke invloed op de structuur en functie van vele KHUVHQV\VWHPHQ��:H�KHEEHQ�DOOHPDDO�HHQ�bepaalde mate van spiritualiteit, dat is de ontvankelijkheid voor religie, die voor 50% genetisch is bepaald. Na de geboorte wordt onze spiritualiteit door de locale religie ingeprogrammeerd. Alle ontwikkelingseffecten hebben een kritische periode waarin ze plaats moeten vinden. Daarna liggen ze verankerd in de structuur van de hersenen. De bouw van onze hersenen die tijdens de ontwikkeling tot stand is gekomen bepaalt hun functie voor de rest van ons leven, wij zijn ons brein. :LM�]LMQ�GXV�QLHW�YULM�RP�WH�YHUDQGHUHQ�YDQ�gender-identiteit, seksuele oriëntatie, het niveau van onze agressie, van karakter, religie of moedertaal en experimenten EHWUHIIHQGH�µGH�9ULMH�:LO¶�ODWHQ�]LHQ�GDW�de beslissingen die we wel kunnen nemen ook al niet vrij zijn. Mijn conclusie is dat juist omdat de vrije wil slechts een illusie LV�ZH�YULMKHLG�QRGLJ�KHEEHQ��:H�NXQQHQ�slechts plezierig leven als we de vrijheid krijgen ons sociale leven aan te passen aan de wijze waarop ons brein zich heeft ontwikkeld, d.w.z. als hetero-, homo- of bisexueel, man, vrouw of transsexueel in al hun variaties. De belangstelling voor- en de optimale uitvoering van ieder beroep, boekhouder, CEO, musicus, verpleger, wetenschapper of kapper, vraagt ook om een bepaalde structuur van ons brein. Tevens moet er plaats zijn voor de pechvogels met een laag IQ in simpele baantjes. De vrijheid van een individu kan echter alleen zo ver gaan als er geen

belangrijke schade wordt toegebracht aan anderen in de samenleving.

Voortbordurend op Spinoza zou ik willen stellen dat het de plicht van de staat is om die vrijheid voor ieder individu te garanderen’.35

35

Ik heb het gevonden geloof ik. De theorie en een methodiek om beeld te maken waarin er geen waardeoordelen de voorstelling bepalen.

De aanleiding voor de vraagstelling is RQWVWDDQ�GRRU�RQEHJULS��:DDU�]LWWHQ�GH�verschillen in de mens die mij van de ander GRHW�YHUVFKLOOHQ"�:DDURP�YRHO�LN�PH�ELM�GH�ene mens comfortabeler of zelfs verliefd terwijl de andere mens een aversie of zelfs KDDW�RSURHSW"�:DW�]RUJW�HU�YRRU�GDW�LN�PH�geneer of schaam, en het schaamrood langs mijn hals, over mijn kaken, mijn gezicht in NUXLSW"�:DDURP�EHQ�LN�PH�]HOIEHZXVW�ELM�de ene mens en bij de andere niet?

Situaties, mensen en gebeurtenissen lijken een aanpassend vermogen te vragen – een inlevingsvermogen.

Het inlevingsvermogen impliceert NHQQLV��:DW�JHEHXUW�HU�PHW�RQV�LQ�VLWXDWLHV�waar we niet weten wat we moeten denken en doen?

Het doel van dit onderzoek is ‘de onzekerheid leefbaar maken’, en vruchtbaar. In het begin ga ik er vanuit dat we in de ‘vrije ruimte van het onbekende’ kunnen raken door het ‘rationele brein’ uit te schakelen. Ik start met een onderzoek naar de ratio ten opzichte van de drift. Ik verzamel wetenschappelijke theorieën die de rol van het brein inzichtelijk maken. Ik zoek naar kunstenaars die uitgaan van soortgelijke theorieën en deze verwerken in hun beeld. Bijvoorbeeld de verbeelding van gedachtenprocessen van Jennifer Kanary en het onderbewustzijn in het werk Matt Mullican. Ik leerde later van Dick Swaab heel erg veel, onder andere dat het suggestibel heet wanneer je gevoelig bent voor hypnose. Ik wil de nuchtere psyche, onder invloed van geen enkele invloed.

+HW�7DRwVPH�LV�HHQ�¿ORVR¿H�RYHU�GH�woordloze leer met de intentie om ruimte te maken om ruimte te laten zijn wat het is. De ruimte die wij over het algemeen over het hoofd zien als we de ruimte indelen in concepten en maatstaven. De woordloze leer is de meest omvattende. ‘Denken’ is een dwaalspoor. Door middel van woorden stichten we een werkelijkheid en sluit de ruimte die communicatie mogelijk maakt. :H�]RXGHQ�RQ]H�LQVWLQFWHQ�HQ�UHÀH[HQ�moeten oefenen.

:DQQHHU�GLHUHQ�MDUHQ�ODQJ�JHGRPHVWLFHHUG�zijn slinken hun hersenen. De behoefte om vredig samen te wonen heeft een temmende werking (met alle nadelige gevolgen van dien).

Een ontmoeting met een wetenschapper (die promoveerde met een theorie over het ‘bystander-effect’), leerde me dat de mens terughoudend in zijn automatisch, te hulp VFKLHWHQGH�UHÀH[�LV�RS�KHW�PRPHQW�GDW�HU�omstanders aanwezig zijn. Zelfbewustzijn is niet alleen een belemmering voor het toelaten van emotie.

De zelfbewuste beheersing, onze verdediging, laten we zakken als we agressief (of verliefd) zijn. Mijn idee van ‘functionele agressiviteit’ ontstond toen ik onderzocht wat agressief gedrag inhoudt. In de biologie, neurobiologie en psychologie kent agressie verschillende GH¿QLWLHV��'DDUGRRU�NRQ�LN�YRRUZDDUGHQ�stellen voor een beeldend proces dat vrij is van waardeoordelen.

Na een beeldend experiment schreef ik de ervaring per beeld op. Het is paradoxaal te noemen hoe confronterend de poging om gedachten buiten te sluiten en alleen driftig te zijn is, terwijl ik tegelijkertijd los lijk te komen van mijn (esthetische) denkbeelden en vaardigheden. Het is een pijnlijk proces van verlossing. De theorie van Daniel Kahneman over ons Feilbare Denken en de theorie van Mihaly Csikszentmihalyi over het ervaren van�ÀRZ begrijp ik nu pas. In plaats van het ‘geloof’ in een vrijheid door de verlossing van ratio, heb ik een manier gevonden om een irrationeel handelen zuiver in te zetten. Ik heb het over het begrip ‘snelheid’ en de bijkomstige werking in het brein van bovengemiddeld snel handelen. Snelheid is een voorwaarde om gedachten geen plaats te geven en vanaf nu een voorwaarde in mijn beeldende proces. Niet alleen Kahneman en Csikszentmihalyi waren van groot belang voor mijn constatering.

Jezelf vragen stellen over je opvattingen en wensen is altijd een moeilijke zaak, vooral ZDQQHHU�GDW�KHW�PHHVW�QRGLJ�LV��PDDU��:H�kunnen ons voordeel doen met gefundeerde opinies van anderen. Ik heb, bekend hersenonderzoeker en hoogleraar in de neurobiologie, Dick Swaab gevraagd of hij tijd had om met mij te praten over het driftige brein ten opzichte van het UDWLRQHOH�EUHLQ��HQ�RYHU�PLMQ�GH¿QLWLH�YDQ�‘functionele agressiviteit’.

Zijn boek heb ik gelezen en op zijn YHU]RHN�YLHU�VSHFL¿HNH�KRRIGVWXNNHQ�GLH�een goede basis zouden vormen voor ons gesprek. Een maand later zat ik in het Nederlandse Herseninstituut te Amsterdam, aan zijn bureau in zijn kantoor, een Franse uiensoep leeg te lepelen terwijl we spraken over hersenen,

genetische en erfelijke bepaaldheden, de rol van agressief gedrag, nadelige gevolgen bij een gebrek aan empathie, zelfbeheersing als façade, hormonale en chemische processen, de psyche, neurologische ziektebeelden en fysieke uitingen daarvan, de rol van het brein met betrekking tot kunst maken en zien.

Ik wilde van hem leren of en hoe ik de rol en werking van mijn functionele agressie in de hersenen zichtbaar kon maken. Hij YHUJHOHHN�PLMQ�GH¿QLWLH�YDQ�DJUHVVLYLWHLW�PHW�]LMQ�GH¿QLWLH�YDQ�µLPSXOVLYLWHLW¶��,Q�PLMQ�GH¿QLWLH�YDQ�IXQFWLRQHOH�agressiviteit noem ik ‘daadkracht’ die vervolgens euforie teweegbrengt doordat er geen gedachteprocessen zijn die waardeoordelen toekennen aan de handelingen die de daadkracht voortbrengt, en we zo nieuwe dingen kunnen creëren. Swaab vertelt me dat daadkracht niet agressief hoeft te zijn.

Agressie is impulsiviteit maar impulsiviteit hoeft niet agressief te zijn. Een verminderde aanmaak van serotonine induceert agressiever gedrag, een verhoogde testosteronspiegel ook. Een verhoogde aanmaak van oxytocine en serotonine bij verliefd zijn dragen bij aan onder andere de euforische ervaring. De hoge spiegel van het stresshormoon cortisol bij verliefdheid remt de prefrontale cortex. Dus, als ik impulsief gedrag wil (vergroten) moet ik de functie van de prefontale cortex remmen. Dan rem ik het gebied dat impulsief gedrag in toom houdt en moreel gedrag aanstuurt. Een kunstenares deed een experiment en nam gecontroleerde hoeveelheden alcohol, ze werkte impulsiever en haar creatieve vermogen bleek daadwerkelijk groter. Drugs en alcohol remmen de functies van de prefontale cortex, kunnen we die verdoving ook nuchter teweeg brengen? Psychisch? Het gesprek dat volgt gaat over GH�GH¿QLWLH�YDQ�µFUHDWLYLWHLW¶��KHW�YHUPRJHQ�om nieuwe verbindingen te maken met de prikkels vanuit de omgeving maar ook met de prikkels die zich vanuit het EUHLQ�DDQGLHQHQ��'H�WKDODPXV�LV�GH�¿OWHU�voor al deze prikkels. De hippocampus is verantwoordelijk voor de prikkels die zich aandienen vanuit het brein. De prefontale cortex is verantwoordelijk voor het rationaliseren.

Ik probeer een systeem te vormen waarin ik de werking en het belang van wat ik nu ‘impulsiviteit’ noem in plaats van functionele agressiviteit, zichtbaar maak. Deze voorwaarden of restricties bepalen het maakproces.

het laatste woord Dankzij dit onderzoek en dankzij de gesprekken kan ik een selectie maken van factoren die er toe doen. In plaats van ‘de onschuld leefbaar maken’ zoals Heyboer poogde, wil ik soortgelijk de onzekerheid leefbaar maken, de onnoemelijke rijkdom ervan tonen.

In de vorm van een systeem of formule wil ik de werking en het belang van impulsief gedrag tonen. De werking van de theorie test ik zelf, op een stuk leeg doek of papier, in willekeurige kleuren verf of met een pen. Geen voorstudies maar obsessieve impulsiviteit en ‘de regels’ vormen het beeld. De voorstelling is herkenbaar of abstract. De abstracties in het beeld zijn altijd te wijden aan het moment.

De ijzersterke werken van Twombly maken zijn handelingen zichtbaar. Dat is precies de aantrekkingskracht die zijn uitwerking heeft op de verbeelding. De neonbeelden van Nauman zijn haast heldhaftig. Onverschrokken, scherp en misschien zelfs hartstochtelijk. Twombly en Nauman zetten alle twee tekst in, hanteren beide een eigen symboliek. Net als bij Boccioni lijken de snelheid en de psyche centraal te staan, maar ook de precisie ervan.

Voor ik aan dit onderzoek begon waren de rol en de voorwaarden van mijn beeld, de wetenschap en de schilderkunst onduidelijk. Nu ik deze inzichtelijker heb kan ik mijn veel gerichter het beeldende proces in.

Een nieuwe constatering is de aanwezigheid van een raar soort vermogen om de juiste woorden uit mijn geheugen te verliezen op het moment dat ik ze uit moet spreken. Ik ben me dankzij de verdieping in het biologische en psychologische brein veel bewuster van de samenwerking tussen verschillende gebieden in de hersenen die mijn denkbeelden en mijn gedrag mogelijk maken. In mijn beleving ben ik nu op verschillende manieren tegelijkertijdaan het denken over de processen die dat mogelijk maken. Het lijkt alsof mijn spraakvermogen, het vermogen om zinnen te formuleren, compleet achterblijft in de complexiteit van de materie waar ik aan denk op het moment dat ik iets vertel. Een waanzinnig vreemde gewaarwording. Ongemakkelijk. Een confrontatie die onlosmakelijk verbonden is met een onbevangen, ongecontroleerde instelling als ideaal. Ik ben nog lang niet klaar. Ik weet nog steeds niet waarom, maar het blijft me mateloos interesseren om in situaties te komen waarin ik de dingen niet

ken, waar mijn kennis ontoereikend is, waar ik niet kan voorspellen of controleren. Zonder ook maar enige pardon noem ik dat vrijheid. Ik wil met mijn theorie een toeschouwer overtuigen en de huidige gedrag tendensen verbeteren. Dit is ook een irritant verlangen.

Het gesprek dat ik met Dick Swaab heb gehad krijgt een nog groter vervolg. Hij is erg geïnteresseerd in mijn onderzoeksproces. Ik krijg een duidelijker inzicht in de verhoudingen tussen verschillende hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor creëren doorimpulsiviteit. Ook ben ik benieuwd of ik een placebo kan ontwikkelen dat de creatieve impuls induceert en stimuleert.

De belangrijke vragen waar ik me nu op concentreer:

Hoe wek ik ‘impulsiviteit’? Hoe rem ik ‘impulsiviteit’? :DW�]LMQ�GH��UDQG�YRRUZDDUGHQ"�:HONH�ORNDOH�KHUVHQJHELHGHQ�HQ�verbindingen zijn belangrijk bij het remmen van de prefontale cortex? :HONH�ZHNNHQ�LPSXOVHQ��FUHDWLYLWHLW�HQ�intuïtief handelen?

De verhoudingen tussen deze elementen wil ik uiteenzetten in een (natuurkundige) formule, zodat deze werking en het belang zichtbaar kan maken.

Deze formule heeft de voorwaarden van het beeldende proces in zich. De uitkomsten van deze beeldende processen volgens de formule, in combinatie met de formule, zijn de verbeelding van mijn lopende onderzoek.

1. )LORVR¿H�0DJD]LQH��$ÀHLGLQJ��LQWHUYLHZ�RYHU�DQJVW�PHW�SV\FKLDWHU�¿ORVRRI�'DPLDDQ�'HQ\V��EO]������MDQXDUL�����2. https://www.google.nl/search?client=safari&rls=en&q=onzekerheid&ie=UTF-8&oe=UTF-8&gfe_rd=cr&ei=tF0uVeiLI6ih8we66YDwBg#rls=en&q=onzekerheid3. Nassim Nicholas Taleb, De Zwarte Zwaan, Deel 1, blz. 13 4. )LORVR¿H�0DJD]LQH��$ÀHLGLQJ��MDQXDUL�������LQWHUYLHZ�RYHU�DQJVW�PHW�¿ORVRRI�SV\FKLDWHU�'DPLDDQ�'HQ\V�5.�(HQ�GH¿QLWLH�ELQQHQ�GH�ELRORJLH�HQ�SV\FKRORJLH��EHVFKUHYHQ�GRRU�S\VFKRORRJ�3HWHU�6SHOERV�YDQ�3V\FKRORJLVFK�%XUHDX�,GHH���+DDUOHP�6. 'LFN�6ZDDE��:LM�]LMQ�RQV�EUHLQ��;,9���2QEHZXVW�0RUHHO�*HGUDJ��EO]������7. Daniel Kahneman, Prospect Theory. 8. Nassim Nicholas Taleb, De Zwarte Zwaan, Deel 1, blz. 209. Daniel Kahnmen, Ons Feilbare Denken, Deel 1 – Twee Systemen, blz. 48.10. Mihaly Csikszentmihalyi, Flow: The Psychology of Optimal Experience (New York: Harper, 1990)11. Psychologisch Bureau Idee, (Haarlem) psycholoog Peter Spelbos, Brein en Denken, 2002-1512. Mark Muraven en Elisaveta Slessareva, Mechanisms of Self-Control Failure: Motivation and Limited Resources’, Personality and Social Psychology Bulletin 29 (2003): 894-906. Mark Muraven, Dianne M. Tice en Roy F. Baumeister, ‘Self-Control as a Limited Resource: Regulatory Depletion Patterns’, 74 (1994): 774-89.13.�6LDQ�/��%HLORFN�HQ�7KRPDV�+��&DUU��µ:KHQ�+LJK�3RZHUHG�3HRSOH�)DLO��:RUNLQJ�0HPRU\�DQG�&KRFNLQJ�8QGHU�3UHVVXUH�LQ�0DWK¶��3V\FKRORJLFDO�6FLHQFH��������������������14. )LORVR¿H�0DJD]LQH��$ÀHLGLQJ��LQWHUYLHZ�RYHU�DQJVW�PHW�SV\FKLDWHU�¿ORVRRI�'DPLDDQ�'HQ\V��EO]�����MDQXDUL�����

1. 'LFN�6ZDDE��:LM�=LMQ�2QV�%UHLQ��%HZXVW]LMQ��EO]������2.�'LFN�6ZDDE��:LM�=LMQ�2QV�%UHLQ��%HZXVW]LMQ��EO]������3��'LFN�6ZDDE��:LM�]LMQ�RQV�EUHLQ��+\SRWKDODPXV��RYHUOHYHQ��KRUPRQHQ�HQ�HPRWLHV��EO]������4. Een Schitterend Ongeluk, Evolutie of dwaalspoor CD 1, Rupert Sheldrake, 19935. Rosemarie Trockel ‘Cogito, ergo sum’, 1988, gebreide wol op linnen, 210 x 160 cm, ed. 3/3, 1996.RT.10, De Pont te Tilburg6. Daniel Kahneman, Prospect Theory, over de inschatting van kansen en risico’s. Een voorbeeld is dat mensen ingewikkelde situaties niet goed kunnen analyseren, vooral niet als de toekomstige gevolgen onzeker zijn.7. De titel van het boek Repressief Liberalisme, van Pascal Gielen,8. Een stuk uit een artikel van een voorpublicatie uit het nieuwste boek Empathie van cultuurhistoricus Roman Krznaric. 9. Een uitspraak van Bas Haring over angst- en stressmechanismen. 10.�(HQ�VFKLWWHUHQG�RQJHOXN��'H�/DDWVWH�:LMNSODDWV�9DQ�'H�0HQVKHLG�&'����HHQ�LQWHUYLHZ�PHW�'DQLHO�&��'HQQHWW������11.�5RDOG�'DKO��+HW�:RQGHUOLMNH�9HUKDDO�9DQ�+HQGULN�0HLMHU12. )LORVR¿H�0DJD]LQH��$ÀHLGLQJ��MDQXDUL�������µ��9UDJHQ¶��HHQ�LQWHUYLHZ�PHW�+HUPDQ�3OHLM��EO]����13.�:LNLSHGLD�RYHU�KHW�EHJULS�µDXWRGLGDFW¶�14. µ$WDUD[LD¶��)LORVR¿H�0DJD]LQH��MDQXDUL�������+RH�NULMJHQ�ZH�DDQGDFKW�ZHHU�WHUXJ"��EO]����15.�)LORVR¿H�0DJD]LQH��MDQXDUL�������+RH�NULMJHQ�ZH�DDQGDFKW�ZHHU�WHUXJ"��EO]����16. )LORVR¿H�0DJD]LQH��MDQXDUL�������+RH�NULMJHQ�ZH�DDQGDFKW�ZHHU�WHUXJ"��EO]����17. 4XRWH�YDQ�6KDNHVSHDUH��7��6��(OLRW��7KH�:DVWH�/DQG��EO]����18. Friedrich Nietzsche, Nagelaten Fragmenten, deel 7, november 1887 tot begin 188919.�)LORVR¿H�0DJD]LQH��MDQXDUL�������,QWHUYLHXZ�RYHU�DQJVW�PHW�'DPLDDQ�'HQ\V��EO]����20. Nassim Nicholas Taleb, over zijn nieuwe boek Antifragile21. http://www.moma.org/explore/inside_out/2014/06/12/tapping-the-subconscious-the-hypnotic-art-of-matt-mullican22.�:LOOHP�)UHGHULN�+HUPDQV��/DEDUH�LQ�'H�GRQNHUH�NDPHU�YDQ�'DPRNOHV����H��RSQ��KHU]��GUXN��$PVWHUGDP��������EO]�����23. http://www.idee-pmc.nl/persoonlijke_problemen/angst_en_veiligheid.html24. 'LFN�6ZDDE��:LM�=LMQ�2QV�%UHLQ��+HW�*HKHXJHQ��Quote van Ramon Y Cajal, 1894, blz. 30325. 'LFN�6ZDDE��:LM�=LMQ�2QV�%UHLQ��+HW�*HKHXJHQ��EO]���������26. Nassim Nicholas Taleb, De Zwarte Zwaan, De impact van het hoogst onwaarschijnlijke, blz 3-33.27. Hugh Honour en John Fleming, Algemene Kunstgeschiedenis herziene, uitgebreide editie, blz. 822.28. Hugh Honour en John Fleming, Algemene Kunstgeschiedenis herziene, uitgebreide editie, blz. 865. 29. Hugh Honour en John Fleming, Algemene Kunstgeschiedenis herziene, uitgebreide editie, blz. 774.30. Hugh Honour en John Fleming, Algemene Kunstgeschiedenis herziene, uitgebreide editie, blz. 874.31. Jon Thompson, De kunst van het kijken, het verhaal van de moderne schilderkunst, Umberto Boccioniblz. 11332. (HQ�FROXPQ�YDQ�'LFN�6ZDDE��+RRJOHUDDU�QHXURELRORJLH�8QLYHUVLWHLW�YDQ�$PVWHUGDP��=KHMLDQJ�8QLYHUVLW\��+DQJ]KRX���&KLQD���9RRUPDOLJ�GLUHFWHXU�YDQ�KHW�1HGHUODQGV�,QVWLWXXW�YRRU�+HUVHQRQGHU]RHN���3XEOLFLVW�HQ�$XWHXU�YDQ�µ:LM�]LMQ�RQV�EUHLQ¶

notenvoorwoord

daarna

het systeem

Amygdala

Motorische schors

Hersenstamkernen

Visuele systeem

Sensorische informatie

Acuut gevaar/ stresserende situatie

PositiefBedreiging

Belonen van goed gedrag

Psychisch-/ lichamelijk welzijn

Prefrontale cortexDorsolaterale prefrontale cortex

Cingulaire cortex

Dorsomediale prefrontale cortex

Orbitale-mediale prefrontale cortex

Toestand zonder taak

Realisatie gevoel gedrag aansturende mechanismen

Anticiperende emoties

Negatief karakter

Gedrag inhiberende werking

Positief karakter

Piramidebaan

Ruggenmerg

Motorische neuronen

Samentrekking van de spieren

Fysieke inspanning

Cognitieve inspanning om niet te vertragen

Denkvermogen uitgeschakeld

Vrije Ruimte

Concentratie

Homo Primitivus

Locus Coeruleus

Noradrenaline

Een plan maken, uitwerken, uitvoeren, het resultaat evalueren en zo nodig aanpassen

Onbewuste gedrag aansturende mechanismen

Hippocampus

Associatieve generaliserende werking

Orbito frontale cortex

Nucleus Accumbens

Dopaminerge activering

Serendipiteuze ontdekking

Omgeving onafhankelijke gedachten

$XWRELRJUD¿VFKH�KHULQQHULQJHQ

Creativiteit

Verhoogde testosteron

Impulsiviteit

Eindexamenexpositie St. Joost, te Breda. Veertiende ‘gecondenseerde agressie’ experiment. Schildering op papier 2720 mm x 7370 mm, acrylglasplaat 1000 mm x 1000 mm

Detail Het Systeem