Onderzoekprogramma

Maatschappelijk Vastgoed

Lezingenreeks vanuit SSRD

12 september 2013

drs Cor Worms RBA

Lector Maatschappelijk Vastgoed Kenniscentrum Sustainable Solutions/IOI

Hoofddocent Instituut voor de Gebouwde Omgeving

Focus op vastgoed, ingezet bij maatschappelijke dienstverlening

Maatschappelijke taken corporaties, zorg, onderwijs (en cultuur?)

Missie: ondersteuning maatschappelijke dienstverleners/corporaties

Basis: theoretisch onderbouwing en conceptualisering

Daarop gebouwd: advisering en implementatiemodellen

Missie en doelstellingen Lectoraat

Maatschappelijk Vastgoed 2012-2016

Missie 1 Sparring Business Partner van maatschappelijke dienstverleners

Herkennen, analyseren, mobiliseren van hun grote vastgoedvraagstukken

Professionaliseren van hun vastgoedstrategie- en besluitvorming

Adviseren m.b.t. customized optimalisatie van de vastgoedinzet

Begeleiden bij implementatie

Missie 2 Bijdrage maatschappelijke, academische,bestuurlijke discussie

Missie 3 Profilering KSS als kenniscentrum, ook op dit gebied

Nadere invulling missie

Sectoren van maatschappelijk vastgoed

• Zorgvastgoed• Onderwijsvastgoed• Maatschappelijke dienstverlening corporaties• Peuteropvang• Sportvastgoed• PPS-Infraprojecten• Gebouwen voor overheidsdiensten• Kunst & Cultuur• Musea• Vermaakvastgoed (?) • Muziekscholen• Gevangenissen en kazernes• Brugge- en boswachterhuisjes

4

€ 122 mrd

waarvan

zorg

€ 20-25 mrd

en

hoger onderwijs

€ 20 mrd ??

5

Enkele cijfers

- Voorraad groter dan kantoren + winkels

- Totale oppervlak circa 85 mln m2

- BVO: onderwijs (30 mln m2) en zorg (30 mln m2)

- Jaarlijkse investeringen historisch ca euro 15 mrd

- Waarvan zorg ca euro 6 mrd

Overheid trekt zich terug als financier, subsidieverlener, normensteller

Maatschappelijk Vastgoedvraagstukken worden onbeheersbaar complex

Financiële situatie en risicotolerantie van dienstverleners kwetsbaar

Niet te matchen eisen van vastgoedexpertise

Grote druk op re-focussing op kerntaken

Groeiende maatschappelijke bewustzijn en nonacceptatie onderrendement

Enorme vraagstukken en urgentie - nu en op komst -

Overheid trekt zich terug als financier, subsidieverlener, normensteller

Maatschappelijk Vastgoedvraagstukken onbeheersbaar en complex

Financiële situatie en risicotolerantie van dienstverleners kwetsbaar

Niet te matchen eisen van vastgoedexpertise

Grote druk op re-focussing op kerntaken

Groeiende maatschappelijke bewustzijn

Nonacceptatie onderrendement

Enorme vraagstukken en urgentieop komst voor maatschappelijk vastgoed

Gordiaanse knoop- complex, riskant en intransparant -

Verkleving maatschappelijke dienstverlening en

vastgoedexploitatie

Centrale onderzoek- en implementatieoptiemaatschappelijk vastgoed

”Building”: focus op Duurzaam en Adaptief Bouwen

Vooral Duurzaamheid is sleutel van 1 : 1 verbinding met thema Lectoraat

Duurzaamheid, niet alleen in termen van ecologie en energiegebruik

Maar ook in bedrijfseconomische termen

En in termen van Environment, Social en Governance (ESG)

B.v. transformatie!!

Verbinding met Strategisch Programma

KSS 2011 – 2014

12

Toespitsing op Maatschappelijk Vastgoed in het de Zorgsector en in het Hoger Onderwijs

Zijn op dit moment ook de prioriteiten in het onderzoekprogramma

Eerst de zorgsector

Publieke uitgaven aan zorg - internationale vergelijking -

Pagina 13

Demografie (Bronnen: CBS, ABF Research)

Pagina 14

Toename aantal ouderen tot 2040

Pagina 15

Pagina 16

Vergrijzing>dementie>vastgoedvraag

17

Positionering gezondheidzorg

18

Stelselwijzigingen en de zorg(vastgoed)markt

• Individualisering, demand for quality, kostenbesef

• Overheid: zorg moet efficiënter en effectiever

• Mondjesmaat (en met vertraging) naar marktwerking

• Dus ook m.b.t. vastgoed: volledig eigen verantwoordelijkheid

• Voor investerings- en exploitatierisico’s

• In een aantal jaarlijkse stappen 2012 - 2017

19

Stelselwijzigingen en de zorg(vastgoed)markt 2

• Kapitaallasten huisvesting (~10%) nu voor eigen rekening

• Te dekken uit prestatievergoeding (NHC) binnen tarieven

• Dekking kosten nu dus gekoppeld aan de bezetting ipv budget

• Geen vergoeding meer voor leegstand: eigen risico

• Waarde-, cashflow- en renterisico’s, waardeveranderingen

• Groot onderhoud: eveneens eigen risico

• Vrije hand in investeringsbeleid, ondernemen, onzekerheden

• Beperkter toegang tot en afbouw van financiële waarborgen

• Extra risico opslag vreemd vermogen funding (euro 500 mln pj extra)

20

Stelselwijzigingen en de zorg(vastgoed)markt 3

Ergo,

Van hiërarchie/centrale planning naar decentralisatie

Van overheidsgaranties > risico instellingen/externe financiers

Van positie aanbieders > positie verzekeraars en verzekerden

Prikkelt dat ondernemersgedrag?

Voorheen vastgoedvisie: functionaliteit, kosten en facilitair beheer

Inzet vastgoed nu ook strategisch en bedrijfseconomisch verantwoord

21

Aanpassingen zorgstelsel- gevolgen voor inzet vastgoed -

• “Politieke groeicomponent” 25 to 50%”, wordt nu erg fors gecorrigeerd!

• Politieke missie nu: van centrale regie naar voorwaardenscheppend

• Vermogens- en exploitatieresultaten en -risico’s nu voor eigen rekening

• Dus ook m.b.t. kapitaal- en exploitatielasten en risico’s vastgoedinzet

• Dekking uit prestatievergoeding (Normatieve Huisvestingcomponent)

• Respectievelijk: scheiden wonen en zorg

• Daardoor tekorten mogelijk en waarschijnlijk, ten laste van EV

22

De financiele positievan de zorgsector

(Bron: stageonderzoek, ook hierna tenzij anders vermeld)

• Magere financiële verhoudingen en resultaten

• Ziekenhuizen 1-5% marge, grote spreiding naar < 0

• Solvabiliteit ziekenhuizen rond 10%

• Care iets beter ca 15% • Banken eisen doorgaans 20-30 % (nu >?) ivm kapitaalintensiteit

• 10-15% in nieuwe stelsel te weinig

23

Wat betekent dit voor de vastgoedvoorraad en de vastgoedvraagstukken in de zorgsector?

24

De zorg(vastgoed)markt

• Grote stabiele vraagontwikkeling naar zorgdienstverlening

• Sterk ondersteunende demografische ontwikkeling

• Gereguleerde concurrentie en weinig of geen conjunctuur

• Ouderdom bestaande voorraad: 80% >25 jaar

• Vooral in cure

• Sectorcultuur in een steeds dynamischer omgeving (?)

25

De zorg(vastgoed)markt 2

• Ondoorzichtige, potentieel grote beleggersmarkt

• Balanswaarde zorgvastgoed ca euro 22 miljard

• Waarvan 2/3 in care en 1/3 in cure

• Kapitaallasten ca euro 2,4 miljard per jaar (of veel meer?)

• Jaarlijkse investeringen voor de crisis euro 2 – 3 miljard (nu 0?)

• Belegbare deel, ca op termijn 25-50% via groei

• Boekwaardeprobleem bestaande voorraad

• Dus waarderingsproblematiek

Groei van de zorguitgaven en de vastgoedvoorraad

.

20102020

20302040

€ 0

€ 50

€ 100

€ 150

€ 200

€ 250

€ 300

€ -

€ 10

€ 20

€ 30

€ 40

€ 50

€ 60

Zorguitgaven

Scen 1: gem. omvanggroei 0,5%, gem. waardegroei 1,5%

Scen 2: gem. omvanggroei 1,0%, gem. waardegroei 1,5%

Scen 3: gem. omvanggroei 1,5%, gem. waardegroei 1,5%

Zorg

uitg

aven

Tota

al o

mva

ng zo

rgva

stgo

ed

Euro mrd

Pagina 26

Volumegroei zorgvastgoed

Bron: Het kadaster, SARE&F 2011

Pagina 272010 2020 2030 20400.0

15.0

30.0

45.0

60.0

Verwacht aantal BVO's in de periode 2010-2040 ( mln m2)

Scen 1: gem. Omvanggroei 0,5%

Scen 2: gem. Omvanggroei 1,0%

Scen 3: gem. Omvanggroei 1,5%

Verschuiving tussen Cure en Care

Bron: SA RE&F 2011

2010 2020 2030 2040 € -

€ 5

€ 10

€ 15

€ 20

€ 25

€ 30

€ 35

€ 40

€ 45

€ 15 € 19

€ 24 € 31

€ 7

€ 8

€ 9

€ 11

Prognose omvang per sector 2010-2040 (x 1.000.000.000)

Cure 1,25%

Care 2,5%

Cure Volumegroei

Algemene ziekenhuizen --Academische ziekenhuizen ±

1elijns centra +ZBC en klinieken +

1,25% - 2% p.j.

Care Volumegroei

Gehandicaptenzorg ±Langdurige GGZ ±

Ouderenzorg (levensloopbestendig en

verpleging) +++2,5% - 3,5% p.j

Pagina 28

29

Assisted Living Facilities (dwellings)

Supply Demand Difference

2011 144.960 205.936 60.976

2020 144.960 271.297 126.338

2030 144.960 328.629 183.669

2040 144.960 388.308 243.348

Independent Living Facilities (dwellings)

Supply Demand Difference

2011 1.657.305 1.775.847 118.542

2020 1.657.305 1.982.633 325.327

2030 1.657.305 2.165.029 507.723

2040 1.657.305 2.241.448 584.143

Scenarios vraag en feitelijk aanbod van huisvestingfaciliteiten voor begeleid en onafhankelijk wonen met zorgverlening

(ABF Research, 2010)

Pagina 30

Drivers voor de vastgoedbelegger

• Groot trendmatig vraagoverschot naar zorgdienstverlening, m.n. varianten woon/zorg

• Zeer grote ontwikkeling- en bouwopgave: > 80 % verouderd

• Nauwelijks conjunctuurgevoelig

• Maatschappelijk middenveld: betrokkenheid (institutionele) beleggers

• Steeds professioneler huurders en beheerders

• Lange, geïndexeerde huurcontracten,stabiele en voorspelbare cash flows

• Dus normaal rendement (IRR 7%) bij normaal en beheersbaar risico (+ en -)

• Diversificatie portefeuille en verbreding belegginggebied

• Nog wel heel veel politieke risico’s

Meerwaarde van beleggers voor de zorgsector

31

Aantrekkelijke financieringsbron en lagere lasten

Alternatief voor traditionele (bancaire) financiering

Risicotransfer naar belegger

De-risken van balans (nieuwe stelsel!)

Inzet vermogen voor kerntaken en balanssanering

L.t commitment en beleggingskracht van beleggers

Professionalisme Asset Management

32

Vastgoedbeleggingen van Nederlandse

pensioenfondsen

Medio 2012(Bronnen: DNB en CBS)

Optimale lange termijn allocatie gemiddeld

pensioenfonds

“Structurele Beleggingruimte”

(€ mrd)

€ mrd% van

categorie% van totale beleggingen

% van categorie

% van totale beleggingen

lopende prijzen/constante prijzen van 2012

Direct Nederland 15 100 2 100 4 - 5 65 / 45

- woningen 7 44 45 - 50 28 / 19

- winkels 5 31 30 - 40 23 / 15

- kantoren en bedrijfsruimten

3 23 10 - 15 6 / 4

- overige,w.v. maatschappelijk vastgoed

1

ca. 0

2

ca. 0

5 - 7

4 - 6

8 / 6

7 / 5

Indirect, incl. buitenland 65 8 7 - 10 85 / 45

Totaal vastgoed 80 10 12 -14 150 / 90

Totale beleggingen 804 100 100 1000 / 500

.

Bronnen: eigen inzichten Worms, mede o.b.v. externe studies (w.o. ORTEC) .Statische doorrekening tot het jaar 2022 beleggingtotaal totale pensioenfondssector nominaal 4,5 en reëel 2,5% gemiddeld per jaar

Een globale rekenoefening ter illustratie

De vastgoedvraagstukken in het hoger onderwijs

In relatie tot innovatie en verduurzaming

Missie onderzoek hoger onderwijs vastgoed

Onderzoek maakt onderdeel uit van een advies voor de strategische bezinning opvastgoedbezit en –gebruik aan het College van Bestuur van de Hogeschool Rotterdam. Onderzoek doel tevens validering onderzoekmodel- en methode .

Probleemstelling

Wat zijn voor de Hogeschool Rotterdam argumenten op het gebied van fysieke

en financieel-economische efficiency om een sale & leaseback constructie voor de

locaties van de Hogeschool wel of niet toe te passen? Wat zijn in dit verband de

innovatie opties, mn in de richting van innovatie i.c.m. internationale

studentenhuisvesting

Literatuurstudie

Vastgoedvraagstukken en regulering publiek hoger onderwijs

Nederland, België, Duitsland, Denemarken, Finland, Noorwegen & Zweden;

Een werkelijk afwegingsmodel tussen huur en eigendom ontbreekt;

Beperkt marktaandeel institutionele beleggers in hoger onderwijsvastgoed.

In Nederland

Fysieke gebruiksefficiency

Geen normen en beperkingen in Nederlandse wet- en regelgeving onderwijsruimten;

Arbonorm kantoorruimten 7m2 FNO per werkplek.

Financieel-economische efficiency

Rijksbijdrage aan hoger onderwijsinstellingen kunnen naar eigen inzicht

worden besteed.

Strategische efficiency

36

Efficiency > innovatieoptie >verduurzaming/studentenhuisvesting

Waargenomen (in)efficiencies in de vastgoedinzet

Innovatie/oplossingsopties

Verduurzaming Studentenhuisvesting

internationaal/mix nationaal en

internationaal

37

Fysieke gebruiksefficiency

Onderzocht wordt of de optimale situatie die wordt verkregen door de optimale verhouding tussen de kosten en de activiteiten die in het vastgoed plaatsvinden, mede wordt beïnvloed door het feit dat gebouwen/complexen in eigendom dan wel in huur ter beschikking van de organisatie staan. Uitkomsten worden, voordat beleidsconclusies worden getrokken, zo mogelijk vergeleken met relevante externe benchmarks en onderworpen aan attributie analyse.

38

Relevante variabelen

• Prognoses op lange termijn m.b.t. aantallen management- en stafleden, resp. studenten• Objectkenmerken, zoals locatie, ouderdom, oppervlak en type gebouw (eenmalig), (markt)waarde, WOZ-waarde (zo

hoog mogelijke frequentie)• Investeringen in het vastgoed; (alle afzonderlijke jaren)• Exploitatiekosten (alle afzonderlijke jaren)• Betaalde huren (alle afzonderlijke jaren), incl. incentives en indexaties• De gebruiksefficiency wordt dus mede aan de hand van bovengenoemde huisvestingkosten geanalyseerd, onder meer

op basis van het oppervlak en het gebruik daarvan (per m²) per student, resp. docent, management en staf, en van de kostendekking per m²; alles zowel in het geval van eigendom als van huur.

• Intern in rekening gebrachte gebruiksvergoeding voor het beschikbaar stellen van het gebouw. • Eventueel separaat in rekening gebrachte kosten voor inbouwpakketten (niet de investering)• Eventueel separaat in rekening gebrachte kosten voor de afwerking van wanden, plafonds en vloeren (niet de

investering)• Eventueel separaat in rekening gebrachte kosten voor de vaste inrichting zoals collegezaalmeubilair, prikborden en

keukenblokken (niet de investering) • Dagelijks klein onderhoud op basis van de afspraken in de reguliere ROZ huurovereenkomst, energiekosten• Waterverbruikkosten, schoonmaakkosten, kosten afvalinzameling• Gebruikersgedeelte OZB en waterschapslasten • Premies voor de verzekering van het zogeheten ‘huurderbelang’.

39

Output

• De gebruiksefficiency wordt dus mede aan de hand van bovengenoemde huisvestingkosten geanalyseerd, onder meer op basis van het oppervlak en het gebruik daarvan (per m²) per student, resp. docent, management en staf, en van de kostendekking per m²; alles zowel in het geval van eigendom als van huur.

• De in deze analyse te betrekken kosten bestaan uit de kosten voor het beschikbaar hebben van het vastgoed vanuit de eindgebruiker (in deze case de betrokken afdelingen/instituten/opleidingen/onderzoekscentra).

• Het betreft hier de kosten voor het enkel beschikbaar hebben van het vastgoed op basis van de intern verrekende gebruiksvergoedingen. Daarenboven worden de facilitaire kosten, die in een normale huurrelatie niet voor rekening zijn van de verhuurder, in de analyse betrokken. De indeling van deze facilitaire kosten is gerelateerd aan de NEN norm 2748, welke norm zich in het bijzonder concentreert op de indeling van facilitaire kosten. Investeringen worden buiten beschouwing gelaten.

40

Financieel-economische efficiency 

Total costs of Ownership (TCO)

 

TCO = - ( MW(t) – MW(t-1) ) + INV + Exp + ( WACC * MW (t-1) )

 

 

Beter:

 

de 10-jarige Contante Waarden:

 

CW ( TCO) = - CW ( MW(n) – MW(t)) + ∑ (CW (INV (i)))

 

+ ∑ (CW (Exp (i))) + ∑ (CW ( WACC (i) * MW (i)))

 

Waarin:

 

CW = Contante waarde

MW = Marktwaarde object/complex

INV = Kapitaalsinvesteringen

Exp = Exploitatiekosten

WACC = Weighted average cost of capital

t = begin rekenhorizon

n = einde rekenhorizon

i = individuele jaren

41

Financieel-economische efficiency

 Total cost of Tenancy (TCT)  

TCT = CH – HHP – HK + HEC

 

Beter:

 

CW(TCT) = CW (∑ (CH (i) – HHP (i) – HK (i) + HEC (i)))

 

Waarin:

 

CW = contante waarde

CH = contractuele huursom

HHP = huursom tijdens huurvrije perioden

HK = huurkorting

HEC = aan huurder toe te rekenen exploitatiekosten 

i = individuele jaren

42

Analyse op basis van

confrontatie TCO : TCT

Methodiek fysieke gebruiksefficiency + PilotConclusie per instituut i.p.v. per gebouw;

Zelfgemaakte studentenprognoses;

Optimale verhouding aantal medewerkers t.o.v.

het aantal studenten.

Gehanteerde normen per instituut:

0,9m2 FNO onderwijsruimte per student;

Vaklokalencorrectie;

8m2 FNO kantoorruimte per fte.

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 20181750.000

1800.000

1850.000

1900.000

1950.000

2000.000

Studentenaantallen Instituut voor EAS

Werkelijk Prognose

Vaklokalencorrectie 60%

Onderwijsruimten instituut CMI (in m² FNO) Max. capaciteitType ruimten Wijnhaven 99 Wijnhaven 107 Eindtotaal Na correctie vaklokalen StudentenProjectruimten 612,7 488,8 1.101,5 1.101,5 1.224Theorielokaal 0,0 744,1 744,1 744,1 827Computerlokaal 277,7 81,8 359,5 359,5 399Vaklokaal 290,5 0,0 290,5 116,2 129Collegezaal 111,2 0,0 111,2 111,2 124Totaal 1.292,1 1.314,7 2.606,8 2.432,5 2.703

Kantoorruimte instituut CMI Max. capaciteitType ruimten Wijnhaven 99 Wijnhaven 103 Wijnhaven 107 Eindtotaal ARBO eisen werkplekkenKantoor 643,6 172,1 309,3 1125,0 8,0 140

Fysieke gebruiksefficiency: Pilot

Academieplein

Onderwijsruimten

Maximale capaciteit instituten EAS & IGO: 12.332 studenten;

Huidig aantal studenten instituten EAS & IGO: 4.651 studenten;

Maximaal aantal studenten volgens prognose: 4.841 studenten;

Meer dan 60% van de beschikbare onderwijsruimten wordt structureel niet benut.

Kantoorruimten

Maximale capaciteit aantal werkplekken: 358 werkplekken;

Huidig aantal fte’s instituten EAS & IGO: 272,1 fte’s;

Maximaal aantal fte’s volgens prognose: 283,3 fte’s;

Meer dan 20% van de beschikbare kantoorruimten wordt structureel niet

wordt benut.

Fysieke gebruiksefficiency: Pilot

Wijnhaven 107

Onderwijsruimten

Maximale capaciteit instituut CMI: 2.703 studenten;

Huidig aantal studenten instituten CMI: 2.799 studenten;

Maximaal aantal studenten volgens prognose: 3.015 studenten;

Huidige ondercapaciteit van 3,6% van het aantal m2 FNO aan onderwijsruimten;

Toekomstige ondercapaciteit van 11,6% van het aantal m2 FNO aan onderwijsruimten.

Kantoorruimten

Maximale capaciteit aantal werkplekken: 140 werkplekken;

Huidig aantal fte’s instituut CMI: 128,5 fte’s;

Maximaal aantal fte’s volgens prognose: 138,5 fte’s;

Het aantal m2 FNO aan kantoorruimten wordt de komende vijf jaar

bijna optimaal worden benut.

Nadere toelichting methodiek financieel-economische efficiency

Total Cost of Ownership

1. De contante waarde van de som beleggingswaarde 2018 - beleggingswaarde 2014;

2. De som van de contante waarden van jaarlijkse onderhoudskosten + exploitatielasten

t.b.v. Total Cost of Ownership gedurende de periode 2014 t/m 2018;

3. De som van de contante waarden van de jaarlijkse Weighted Average Cost of Capital (WACC)

vermenigvuldigt met de WOZ-waarde van het voorgaande jaar.

Total Cost of Tenancy

4. De som van de contante waarden van totale huuruitgaven en de bijbehorende servicekosten

per jaar gedurende de periode 2014 t/m 2018;

5. De som van de contante waarden van jaarlijkse onderhoudskosten

+ exploitatielasten t.b.v. Total Cost of Tenancy gedurende de periode

2014 t/m 2018.

Weighted Average Cost of Capital van 6,00% en rendementseis van 6,50%;

De beleggingswaarden zijn berekend aan de hand van een DCF-model.

Een vastgoedonderzoek naar de fysieke en financieel-economische efficiency van Academieplein & Wijnhaven 107

Financieel-economische efficiency: pilot

Academieplein

Huurprijs van €115,- per m2 VVO per jaar exclusief btw en inclusief incentives;

Exit yield van 7,15%;

Total Cost of Ownership gedurende de periode 2014 t/m 2018 ≈ € 20.706.000;

Total Cost of Tenancy gedurende de periode 2014 t/m 2018 ≈ € 18.068.000;

Kostenbesparing van circa 12,7% uit deze berekeningen.

Wijnhaven 107

Huurprijs van €135,- per m2 VVO per jaar exclusief btw en inclusief incentives;

Exit yield van 6,60%;

Total Cost of Ownership gedurende de periode 2014 t/m 2018 ≈ € 4.220.000;

Total Cost of Tenancy gedurende de periode 2014 t/m 2018 ≈ € 4.106.000;

Kostenbesparing van circa 2,7% uit deze berekeningen.

Een vastgoedonderzoek naar de fysieke en financieel-economische efficiency van Academieplein & Wijnhaven 107

Conclusie & aanbevelingen

Het is niet mogelijk om een relevant oordeel te geven over het ruimtegebruik per instituut in relatie tot een

mogelijke sale & leaseback constructie per locatie;

De Total Cost of Tenancy zijn voor zowel locatie Academieplein als Wijnhaven 107 lager dan de Total Cost of

Ownership gedurende de periode 2014 t/m 2018, respectievelijk 12,7% en 2,7%.

Aanbevelingen aan Hogeschool Rotterdam

Onderzoek doen naar hun gewenste rendementseis en gemiddelde kostenvoet voor het eigen vermogen;

Heroverweging maken omtrent het ruimtegebruik van de instituten EAS & IGO op locatie

Academieplein vanwege respectievelijk meer dan 60% en 20% overcapaciteit van totaal aantal

beschikbare m2 FNO aan onderwijs- en kantoorruimten;

Onderwijsruimten toevoegen aan het instituut CMI om de berekende onder-

capaciteit van circa 11,6% te verminderen;

Normen per instituut opstellen i.p.v. één algemene norm voor onderwijsruimte en

het opstellen van studentenprognoses. Inmiddels gecorrigeerde normen.

Toegevoegde waarde onderzoek

Lectoraat Maatschappelijk Vastgoed

Methodiek van het onderzoek zal worden toegepast op de andere eigendomsobjecten van de

Hogeschool Rotterdam.

College van Bestuur en Facilitaire Dienst Hogeschool Rotterdam

Uitkomsten van het onderzoek zullen worden meegenomen in een strategisch advies

aan het College van Bestuur van de Hogeschool Rotterdam.

50

Dank jullie

Vragen?