OnDeRDeel 1 Schaarste en ruil - Wikiwijs...OnDeRDeel 1 Schaarste en ruil Hoofdstuk 1 keuzes maken...

OnDeRDeel 1 Schaarste en ruilHoofdstuk 1 keuzes maken

1.1 Waar gaat economie over?

�.�AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Vrijegoe-deren,zoalshetzonlichtendezuurstofindelucht,voorzienineenmenselijkebehoefte.BeweringIIisonjuist.Demenselijkebehoeftenrichtenzichsteedsopweernieuweproducten.

�.2AntwoordBisjuist.Eenkenmerkvanschaarsteisdatmeervanhetéénmindervanietsandersbe-tekent.MogelijkheidAverwijstnaarzeldzaamheidinplaatsvannaarschaarste.MogelijkheidCison-juist.Schaarstehoudtindaterteweiniggoederenzijntenopzichtevandebehoeften.MogelijkheidDisonjuist.Nietbehoeften,maarmiddelenkunnenalternatiefaanwendbaarzijn.

�.3AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Voorpatatfritesmoetenmiddelen(aardappelen,olie,energie)wordenopgeofferddieookandershad-denkunnenwordengebruikt.BeweringIIisjuist.Alsdebeschikbarehoeveelheidvaneenbepaaldproductgelijkblijftendebehoefteeraanminderwordt,neemtdeschaarsteaf.

�.4AntwoordCisjuist.Zieparagraaf�.�inhettheorie-boek.MogelijkheidAisonjuist.Aangenomendatiemandmethethogereinkomenevenredigmeergoederenkankopen,blijftzijnwelvaartgelijk.MogelijkheidBisuitsluitendjuistalsdebetreffendepersoondeextravrijetijdhogerwaardeertdanhetinkomensverlies(endatisnietgegeven).

�.5a Welvaartisdespanningtussenbehoeften

enmiddelen.Behoeftenzijnergpersoonlijk.Bijvoorbeeld:debouwvaneennieuw,ruimencomfortabelschoolgebouwkanvoorveleneenvoordeelzijn.Voordeomwonendenkandebouwechterwelvaartsverlagendzijnvanwegehetverdwijnenvanhetvrijeuitzichtendetoe-namevandeverkeersdrukte.

b Welvaartsverhogend:eenhogerinkomen,mis-schienmeerwerkplezier.Welvaartsverlagend:meerverantwoordelijkheidendaardoormisschienmeerstress,meertijdmethetwerkbezig.

�.6A Onjuist.Demeesteschaarsegoederenzijnook

alternatiefaanwendbaar.B Onjuist.Weliswaarhoefjebijhetgebruikvan

devuurtorennietsopteofferen,maarvoordebouwvandevuurtorenzijnmaterialengebruiktdieookopeenanderemaniergebruikthaddenkunnenworden.

C Onjuist.Eenlagerinkomenkanextravrijetijdbetekenen.Dieextravrijetijdkan(meerdan)opwegentegenhetinkomensverlies.

�.7Ookvoordeonbezetteplaatsenzijn(alternatiefaanwendbare)middelengebruikt,zoalsdemate-rialenwaarvandebusisgemaaktendedienstenvandechauffeur.

1.2 Kiezen�.8AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Uitsluitend‘binnen’debudgetlijnwordtniethetgehelebudgetuitgegeven.BeweringIIiseveneensjuist.Elkpuntligtbinnenhetbereikvandeconsument,inclusiefdebeidesnijpuntenmetdeassen.

�.9AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Dehellingvandebudgetlijnisgelijkaandeprijsverhoudingenbijonveranderdeprijzenisdiehellingconstant.BeweringIIisonjuist.Debudgetlijnmoetaltijdbeideassensnijden.(Zoniet,danzouvanéénvanbeidegoedereneenoneindigaantalkunnenwordengekocht.)

keuzes makenhoofdstuk 1 3

4 percent economie bovenbouw vwo

�.�0a, b

1 2 3 4 5 6 7

35

30

25

20

15

10

5

aantal ‘bioscoopjes’(stuks)

aantalkledingstukken

(stuks)

A

Vijf keerper maandnaarde bioscoop...

Vijf keerper maandnaarde bioscoop...

... betekent dater maandelijks vijfkledingstukken kunnenworden gekocht.

... betekent dater maandelijks vijfkledingstukken kunnenworden gekocht.

Bijeenbioscoopbezoekvan5keerpermaandhoudtJohanna€300–5×€�0=€250over.DaarvoorkanzeÀ

À

25050

×�kledingstuk=5kledingstukkenkopen.

�.��a Uitgaandevandeformuleq p

pq y

p2�

2�

2

=- + krijgenwe:

q q2 �2550

50050

=- + → q2=–0,5q�+�0

b Zie de figuur. Als Herman 80% van zijn budget aanproduct�uitgeeft,resteertvoorproduct2eenbedragvan€ 100 (20% van €500).Vanproduct�kunnendan�6stukswordengekochtenvanproduct2kunnen2stukswordenge-kocht.

16 20

10

2

q2

q1

Herman koopt 16 eenhedenvan product 1 entwee eenheden van product 2.

�.�2a IndeuitgangssituatiekanWesleynaast2eenhe-

denYnogÀ À

À

�00 2 20�0

- ´´ �eenheidX=

6eenhedenXkopen.

EénextraeenheidYbetekentdatermindereenhedenXkunnenwordengekocht:À À

À

�00 3 20�0

- ´´ �eenheidX=

4eenhedenX.

b DeopofferingskostenvanéénextraeenheidYbestaanuit6–4=2eenhedenX.Ditisovereenkomstigdeprijsverhoudingtussenbeidegoederen;YisimmerstweekeerzoduuralsX.

c Deopofferingskostenkomenovereenmetdeprijsverhoudingtussendetweegoederen;YisimmerstweekeerzoduuralsX.

�.�3Inhetalgemeenonjuist.Keeshoudtnietalleenre-keningmetdeopbrengstvan€30,maarkijktooknaardeaantrekkelijkheidvanhetwerk.Misschienhadhijhetwerkookwelvoor€20peruurwillendoen.De‘netto-opbrengst’vaneenuurarbeidisdan€30–€20=€�0.Ditlaatstebedragvormtdandeopofferingskosten.

�.�4Dekostenbedragenintotaal€35.Ditbedragbestaatindeeersteplaatsuitdekostenvaneenkaartje,€25.Indetweedeplaatsiserdegemistenetto-opbrengstvaneenavondindekledingwinkelwerken,deopofferingskosten.Dezelaatstebedragen€40–€30=€�0.

�.�5AntwoordDisjuist.De‘directe’kostenbedragen€850.Daarkomtbijde‘netto-opbrengst’vandeniet-gekozenmogelijkheiddiehetmeestopbrengt.Denetto-opbrengstvanhetwerkinhetrestau-rantisnul,denetto-opbrengstvanhetwerkindekledingzaakis€375–€250=€�25.Detotalekostenbedragendus€975.

�.�6AntwoordDisjuist.De‘netto-opbrengst’vaneenbardienstis€35–€20=€�5,dievaneenavondschoonmakennihil.Hetavondjekost€�0(hetbi-oscoopkaartje)+€�5(denetto-opbrengstvandeniet-gekozenmogelijkheiddiehetmeestopbrengt)=€25.Deopofferingskostenbedragen€�5,degemistenetto-opbrengstalsbarkeeper.

1.3 De woningmarkt: kiezen tussen huren en kopen

�.�7Dejaarlijksehuurkostenzijn:�2×(€550+€60)=€7.320Voordekoopwoninggeldendevolgendejaarlijksekosten:Tebetalenrente: 5% van (€250.000–€40.000)= €�0.500Af:belastingvoordeel € 3.990 € 6.5�0Bijkomendekosten € 2.000 € 8.5�0Misgelopenspaarrente: 3% van €40.000 € �.200Totalekosten € 9.7�0

Conclusie:hurenisgoedkoperdankopen.

�.�8a Dehuurwoningkostopjaarbasis

�2×€600=€7.200.Voordekoopwoninggeldthetvolgendejaar-lijkseoverzicht:

Tebetalenrente: 5,5% van (€�98.000–€60.000)= € 7.590 Af:belastingvoordeel € 3.036 € 4.554 Jaarlijkseonderhoudskosten € 900 Belastingen € 850 Totaal € 6.304 Daarnaast loopt Henk 3,5% over zijnspaargeldvan€60.000mis: € 2.�00 Totalekosten € 8.404 Hetjaarlijkseverschilinwoonkostenbedraagt

€�.204inhetvoordeelvandehuurwoning.b Dewaardevaneenkoopwoningkanstijgen,

waardoorHenkzijnhuisvooreenhogerbedragkanverkopendanwaarvoorhijhetgekochtheeft.Ookkunnenuitstraling,indeling,grootteenliggingvandekoopwoningaantrekkelijkerzijndandievandehuurwoning.

afsluitende opgaven

�.�9Uitdebriefmoetblijkendatdeopofferingskos-tennietzijnmeegenomenindebesluitvorming.Hetjaarlijksehuurbedragis�2×€�70=€2.040.Omhetveldtekunnenbetalen,moetdeverenigingeenleningafsluitenvan€40.000tegeneenrentevan 5%, hetgeen een jaarlijkse rente van €2.000betekent.Eriszogezieninderdaadnauwelijksverschiltussenhurenenkopen,maarvergetenisdathetspaarsaldovan€80.000renteopbrengt.Als de rente bijvoorbeeld 3,5% is, loopt de ver-enigingeenopbrengstvan€2.800mis.Naarallewaarschijnlijkheidishurendaaromgoedkoperdankopen.

�.20a

4 10

40

30

24

aantal bankjes(stuks)

aantalverkeersdrempels

(stuks)

vraag e

vraag f

vraag a

b Uitgaandevandeformuleq pp

q yp2

�

2�

2

=- + krijgenwe:

q q2 �5 000� 250

50 000� 250

=- +À

À

À

À

.

..

. → q2=–4q�+40

c Elkeextraverkeersdrempelkost€5.000,elkextrabankje€�.250.Deopofferingskostenvaneenextraverkeersdrempelbestaandusuit4bankjes.

d Dezeverhoudingkomtovereenmetdeprijsver-

houdingÀÀ

5 000� 250

.

..

e Nee,dezewensisnietterealiseren.Dekostenlopendanoptot4×€5.000+30×€�.250=€57.500.Zie ook de grafiek bij vraag a.

f ErisdangeldvoorÀ À

À

50 000 4 5 000� 250

. ..

- ´×�bankje=

24bankjes.Zie ook de grafiek bij vraag a.

keuzes makenhoofdstuk 1 5


Hoofdstuk 2 arbeidsdeling en ruil

2.1 De voordelen van ruil2.�AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Omdatiedereenslechtseenkleindeel(ofinhetgeheelniets)vanzijnofhaarconsumptiepakketmaakt,ontstaatereenscheidingtussenproductieenconsumptie.BeweringIIisonjuist.Arbeidsdelingvergrootdoorgaansdetotaleproductie.

2.2A Juist.Hetkostnumindermoeitenategaanwie

dewerkelijkeeigenaaris.B Juist.Deruilzouwordenbelemmerdalser

onzekerheidbestaatoverwiedeeigenaaris.

2.3AntwoordCisjuist.Deopofferingskostenvan�extratelefoontjezijn 4

8�2= dossier.

Deopofferingskostenvan�extradossierzijn84 2= telefoontjes.

2.4a Beidesoortenkostenvoordelenkunnenworden

behaald.HenkkanzowelXalsYinminderurenmakendanWouterenheeftduseenabsoluutvoordeel.Erisooksprakevanrelatievekosten-voordelen,omdatdekostenverhoudingenverschillen.

b AlsHenk�extraeenheidXmaakt,doethijdaareenuurover;hijoffertdandeproductievan

�3 0 33= , eenheidYop.

AlsWouteréénextraeenheidXmaakt,doethijdaar�,5uurover.Gedurendedietijdofferthij

deproductievan�55 0 30, ,= eenheidYop.

Deopofferingskostenvoorhetmakenvan�een-heidXliggenvoorWouterlagerdanvoorHenk.Conclusie:HenkgaatYmakenenWouterX.

Wekunnenookuitgaanvandeproductievan�extraeenheidY.

AlsHenk�extraeenheidYmaakt,offerthij deproductievan 3

� 3= eenhedenXop.

AlsWouter�extraeenheidYmaakt,offerthij deproductievan 5

�5 3 33, ,= eenheidXop.

Deopofferingskostenvoorhetmakenvan�eenheidYliggenvoorHenklagerdanvoorWouter.

c AlsHenk25eenhedenXen25eenhedenYmaakt,kosthemdat25×�uur+25×3uur=�00uur.AlsWouter25eenhedenXen25eenhedenYmaakt,kosthemdat25×�,5uur+25×5uur=�62,5uur.Intotaalkostdeproductiedan262,5uur.BijvolledigespecialisatiegaatWouterXmaken:50×�,5uur=75uur.HenkgaatYmaken:50×3uur=�50uur.Intotaalkostdeproductiedan225uur.

2.5a AlsIriseenextraeenheidAmaakt,offertze

840 0 2= , eenhedenBop.AlsJohaneenextraeenheidAmaakt,offerthij �2

50 0 24= , eenhedenBop.AlsIriseenextraeenheidBmaakt,offertze 40

8 5= eenhedenAop.AlsJohaneenextraeenheidBmaakt,offerthij 50

�2 4 �7= , eenhedenAop.

Deopofferingskostenverschillen,erzijnduscomparatievekostenvoordelentebehalen.

b GegevendecomparatievekostenverschillenkanIriszichhetbesttoeleggenopdeproductievanAenJohanopdeproductievanB.

2.2 Beslissingen in het gezin

2.6AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Huishoude-lijkeactiviteitenkunnenvaakwordenuitbesteed.(Ditcriteriumisechternietwaterdicht.)BeweringIIisonjuist.Demannelijkegezinsledenzijninder-daadmindergaanwerken,maardevrouwelijkejuistaanzienlijkmeer.Sámenzijnmannenenvrouwenmeerurenperjaargaanwerken.

2.7AntwoordBisjuist.Vrouwenwerkenrelatiefvaakinsectorenalsdezorgenhetonderwijs,waardeloneninverhoudinggemiddeldlagerliggendanbijvoorbeeldinhetbedrijfsleven.

2.8AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Mannenzijnjuistminderurengaanwerken.BeweringIIisjuist.Dezeapparatenmakenhetmogelijkmindertijdaanhethuishoudentebesteden.

2.9A Juist.Mannenverdienen(nogsteeds)gemid-

deldperuurmeerdanvrouwen.Voorelkuurdatzeinhethuishoudenwerken,offerenman-neneenrelatiefhooguurloonop.

B Onjuist.InNederlandneemthetaantalurendatgezinnenaanbetaaldwerkbestedentoeenhetaantalurenhuishoudelijkwerkaf.Zie ook figuur 2.4 in het theorieboek.

C Onjuist.Datvrouwenmeerzijngaanwerken,isgrotendeelsveroorzaaktdooreenveranderinginsocialenormen.

2.�0a Dezebudgetlijngeeftperdagallemogelijke

combinatiesweervanurenbesteedaanbetaal-dearbeidenurenbesteedaanandereactivitei-ten,zoalswerkindehuishoudingenvrijetijd.

b ErheeftzicheenontwikkelingBnaarAvoor-gedaan.Mannenzijnweliswaarminderbetaaldgaanwerken,maarvrouwen(veel)meer.Persaldowordtertegenwoordigmeerbetaaldge-werkt.

2.��Steldeenquêtevragenzoopdatzegemakkelijkverwerktkunnenworden.Bijvoorbeeld:

Hetaantalurenperweekdatdemanbetaaldwerkt:…Hetaantalurenperweekdatdevrouwbetaaldwerkt:…

Achterafkunjehetaantalurenbetaaldwerkinklassenindelen,bijvoorbeeldvan0-5uren,van5-�0uren,enzovoort.Deresultatenvanjeonderzoekkunjebijvoorbeeldweergevenmetéénofmeercirkeldiagrammen,diejeinExcelkuntmaken.

2.3 Internationale arbeidsdeling

2.�2AntwoordBisjuist.BeweringIisinhetalgemeenonjuist.Meestalzijnerbehalveabsolutevoordelenookrelatievekostenvoordelenenindatgevalisarbeidsdelingzinvol.BeweringIIisjuist.Relatievekostenvoordelenmakenhetaltijdzinvoltotarbeids-delingovertegaan.

2.�3AntwoordDisjuist.IJzerertsiseengrondstofdienietinNederlandenwelinZwedenwordtgedol-ven.Kostenverschillenspelenindatgevalgeenrol.BijdemogelijkhedenA,BenCwordenpro-ductengenoemddiezowelinNederlandalsinhetanderelandwordengeproduceerd(ofgewonnen).

2.�4AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Alserbe-halveabsoluteookrelatievekostenverschillenzijn–endatisbijnaaltijdzo–zalertochspecialisatietussendelandenoptreden.BeweringIIisjuist(zieparagraaf2.3inhettheorieboek).

2.�5a Dekostenverhoudingenzijninbeidelanden

� 2�2: .Deopofferingskostenzijngelijkinde

tweelanden.Erzijndusgeencomparatievekostenverschillen.

b HetaantalarbeidsurenwaaringoedXinlandAgemaaktwordt,zoubijvoorbeeld�0kunnenzijn.InlandAzoudekostenverhoudingdan�:5zijn,inlandBblijftdekostenverhouding� 2�

2: . InlandAzougoedXdanrelatiefgoed-koopzijn.

2.�6a VoorelkeextraeenheidwijndieinPortugal

gemaaktwordt,moet8090 (0,89)eenheidkleding

wordenopgeofferd.VooreeninEngelandgeproduceerdeextraeenheidwijnmoet�20�00 (�,2)eenheidkledingwordenopgeofferd.Portugalheeftduseencomparatiefvoordeelindeproductievanwijn.VoorelkeextraeenheidkledingdieinPortugalwordtgemaakt,moet90

80 (�,�3)eenheidwijnwordenopgeofferd.ElkeextraeenheidkledingdieinEngelandwordtgemaakt,kost�00

�20 (0,83)eenheidwijn.Engelandheeftduseencomparatiefvoordeelindeproductievankleding.Conclusie:PortugalgaatwijnmakenenEnge-landkleding.

b Dekostenverhoudingenmoetendangelijkzijn:80:x = 120 : 100 → x = 66 2

3

arbeidsdeling en ruilhoofdstuk 2 7


2.�7IneensituatievanautarkiebesteedtArgentinië�0miljoen+�5miljoen=25miljoenuuraandeproductievangraanenvleesenBrazilië�2miljoen+24miljoen=36miljoenuur.Hettotaalisdan6�miljoenuur.Ingevalvanarbeidsdelingmoetenweeerstvast-stellenwelklandinwelkproducteencomparatiefvoordeelheeft.AlsArgentiniëeenextratongraanmaakt,offerthet�0�5 0 67= , tonvleesop.AlsBraziliëeenextratongraanmaakt,offerthet�2

24 0 5= , tonvleesop.VanwegedelagereopofferingskostenmoetBraziliëdusgraangaanmaken.ZokunnenweookberedenerendatArgentiniëvleesmoetgaanproduceren.Alservolledigespecialisatieoptreedt,zijndevol-gendeurenaantallennodigomevenveelgraanenvleesteproducerenalsvóórdearbeidsdeling:• Argentinië:

2miljoentonvlees×�5uren= 30miljoenuren• Brazilië:

2miljoentongraan×�2uren= 24miljoenuren

Hetgezamenlijkaantalurenisteruggelopenvan6�miljoennaar54miljoenuren.

2.�8a Eenbudgetlijngeeftaanhoeveelvanelkpro-

ductmaximaalkanwordenaangeschaftgege-veneenbepaaldbudgetengegevendeprij-zen. De figuur geeft voor de VS en de EU aan hoeveelvanelkproductmaximaalkanwordengeproduceerdineengegevenaantalarbeidsu-ren.

b IndeVS:�000tongraanextrakostdeproductievan800�5 53 3= , hectoliterwijn.

IndeEU:�000tongraanextrakostdeproductievan600�0 60= hectoliterwijn.

Conclusie:deVShebbeneencomparatiefvoordeelingraan.

Omgekeerd:

IndeVS: �hectoliterwijnextrakostdeproductievan

�5800 0 0�9= , tongraan.

IndeEU: �hectoliterwijnextrakostdeproductievan

�0600 0 0�7= , tongraan.

Conclusie:deEUheefteencomparatiefvoor-deelinwijn.

2.4 Transactiekosten2.�9AntwoordDisjuist.DeonderA,BenCgenoemdekostenbehorentotdeprijsvanhetproductzelf,devakantie.Bemiddelingskostenmoetendaarnaastwordengemaaktomhetproducttekunnenkopen.

2.20AntwoordCisjuist.DeonderA,BenDgenoemdekostenmoetenbovenopdekostenvandeverbou-wingwordengemaaktenzijndustransactiekosten.

2.2�AntwoordDisjuist.BeweringIisonjuist.Jemoetinelkgevaldeafstandtotdesupermarktoverbrug-gen;verderiserdezoektijdindesupermarkt.BeweringIIisvaakonjuist.Transactiekostenhoe-vennietaltijdalseenbedragineuro’stewordenbetaald:denkaandereistijden/ofzoektijd.

2.22A Onjuist.Hetzalboveneenbepaalde

ondernemingsomvangvaakvoorkomendateentoenemendeschaalgroottedetransactiekostenjuistweerverhoogt.

B Juist.Alserweinigvertrouwenindeanderbe-staat,zullenerzeerduidelijke(meestalschrif-telijke)afsprakenmoetenkomen(dieindikkerecontractenwordenvastgelegd).

C Onjuist.Ookbijdirecteruilzijnertransactiekos-ten.Denkmaaraandezoekkosten(intijd)naariemanddiealswederpartijwiloptreden.

2.23AntwoordCisjuist.Sociaalkapitaalwordtvaakge-zienalsdematewaarinburgerselkaarvertrouwen.

afsluitende opgaven

2.24a Mannenverdienenperuurgemiddeld(nog

steeds)meerdanvrouwen.(Eenoorzaakdaar-voorisdatvrouwenvakerwerkeninsectorendierelatieflagelonenbetalen,zoalsdezorgenhetonderwijs.)Elkuurdatdemanniet(be-taald)werkt,offerthijeen–tenopzichtevandevrouw–hooguurloonop.

b Hetgestegenuurloongeldtookvoorvrouwen.Elkuurdatzeniet(betaald)werken,offerenzeeensteedshogeruurloonop.

c Depoliticusheeftgelijk.Ookveranderingeninsocialenormenspeleneenrol.Hetisintoene-mendemate‘normaal’gewordendatvrouwenbetaaldwerken.

d Mannenzijnminderuren(perweek,perjaar)enminderjarenbetaaldgaanwerken.Vrouwenzijnaanvankelijkmeerbetaaldgaanwerken(ookdoordeveranderinginsocialenormen);laterbegonnenookvrouwendevoorkeuraanmeervrijetijdtegeven.Persaldozijnhuishou-densmeerbetaaldgaanwerken.

e Datisteverklarendoordatsteedsmeerhuis-houdelijkedienstengemechaniseerdzijn(was-machines,magnetrons)eningekochtkunnenworden(kant-en-klaar-maaltijden).

2.25a AlsarbeidinChinagoedkoopistenopzichte

vanwesterselanden,kunnenveelproductenrelatiefgoedkoopwordengemaakt.Datgeldtvooralvoorproductenwaarvandeproductieveel(eenvoudige)arbeidvraagt.Chinaheeftindatsoortarbeidsintensieveproductendaneencomparatiefvoordeel.

b EengrotevraagnaarChineseproductenbetekentdaterveelvraagnaarChinesearbeidskrachtenis.DaardoorkanhetloonpeilinChinastijgen,waardoorhetcomparatievevoordeelvermindertenmisschienuiteindelijkzelfsverdwijnt.

c Nee,Chinaheeftookandere‘producten’dievoorbuitenlandersaantrekkelijkzijn,zoalstoeristischetrekpleisters(deChineseMuur)ennatuurschoon.

arbeidsdeling en ruilhoofdstuk 2 9

�0 percent economie bovenbouw vwo

Hoofdstuk 3 geld

3.1 Eigenschappen, functies en vormen van geld

3.�AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Directeruilbetekentdatgoederentegengoederenwordenge-ruild.BeweringIIisonjuist.Indirecteruilbetekentbijnaaltijddatgoederentegengeldwordengeruildengeldweertegengoederen.

3.2AntwoordAisjuist.Zietheorieboekparagraaf3.�.

3.3AntwoordDisjuist.Hetgaathieromgeldalsruil-middel;het‘algemeenaanvaardworden’isdaarbijvandoorslaggevendebetekenis.

3.4a AntwoordBisjuist.DewaardevanJohans

uurloonwordtingelduitgedrukt.b AntwoordAisjuist.DewaardevanJohansar-

beidwordtgeruildtegengeld;metdatgeldkanJohandoorhemgewensteproductenkopen.

3.5A Onjuist.Doorhetgebruikvangoedkoopmetaal

ligtdeintrinsiekewaardemeestalonderdenominalewaarde.

B Juist.Hetmodernegeldheeftgeenintrinsiekewaarde.Datgeldtzekervoordebanktegoeden.

3.6Nee, fiduciair geld is geld waarvan de intrinsieke waarde(aanmerkelijk)lagerisdandenominalewaarde. Acceptatie van fiduciair geld veronderstelt hetvertrouwendathetgeldalgemeenaanvaardwordt.

3.7DeintrinsiekewaardevandeThalerwerddoordestijgingvandegoudprijshogerdandewaardevandeaanvankelijke5Schilling.HetwerddaaromonaantrekkelijkdeThaleruittegevenendezever-dweenuitdeomloop.DegeldomloopbestondtoenuitsluitendnoguitSchillings.

3.8Demuntenwaarvanhetzilvergehaltenietverlaagdwerdendieduseenhogeintrinsiekewaardehad-den,werdenuitdeomloopgenomenomtewordenomgesmolten.Alleendemuntenmeteengeringereintrinsiekewaarde(dandenominalewaarde)ble-vennoginomloop.

3.9AntwoordCisjuist.Zietheorieboekparagraaf3.�.

3.�0A Onjuist.Eentransactieviadepinpasbetekent

datereenbedragwordtovergeschrevenvandeenebankrekeningnaardeandere.Hetisduseenvormvangiraalbetalen.

B Onjuist.Detotalehoeveelheidgiraalgeldblijftgelijk(ziehetantwoordopA).

3.��Demaatschappelijkegeldhoeveelheidbedraagt€�,3miljard+€�7,8miljard+€48,6miljard=€67,7miljard.HetaandeelvandemuntendaarinisÀ

À

�,3miljard67,7miljard

´ =�00 �9% , %.

3.�2Demaatschappelijkegeldhoeveelheidis�00�5

×(€2miljard+€28miljard)=€200miljard.

3.�3AntwoordCisjuist.Demaatschappelijkegeld-hoeveelheidbedraagt€3,5miljard+€22,8miljard+€�55,4miljard=€�8�,7miljard.HetaandeelvanhetgiralegelddaarinisÀ

À

�55,4miljard�8�,7miljard

´ =�00 85 53% , %.

3.2 Bankbalansen en geldschepping

3.�4AntwoordDisjuist.BeweringIisonjuist.Deliquidemiddelenbehorentotdeactiva.BeweringIIiseveneensonjuist.Liquidemiddelenzijneenvormvangeld,debiteurenzijnpersonendiegeldschuldigzijnaandebetreffendeonderneming.

3.�5AntwoordBisjuist.Zietheorieboekparagraaf3.2.

3.�6A Onjuist.Ookgoudsmeden/kassierskondenvia

kredietverlening(doormeerontvangstbewijzenaftegevendanergoudtegenoverstond)eenlagere liquiditeit dan 100% realiseren.

B Juist.Veelvertrouwenkanertoeleidendatdegiraletegoedenenspaarssaldinauwelijkswordenopgevraagd,zodatdebankrelatiefruimkredietkanverlenen.

3.�7a Doorkredietverlening.Uitgeleendegeldenmoe-

tenimmerswordenterugbetaald.

b 500 �00 4�7pond�.200pond

´ =% , %

cactiva (bedragen in

engelse ponden)passiva

Goudenmunten 400Debiteuren �.�00 �.500

Bankbiljetten �.500 �.500

liquiditeit= 400 �00 26 7pond�.500pond

´ =% , %

3.�8AntwoordBisjuist.Rekeningcouranttegoedenzijnvorderingenvanderekeninghoudersopdebank.Rekeninghouderskunnenoverdietegoedenbeschikkendoorbijvoorbeeldoverschrijvingofchartaleopname.

3.�9a Deopeisbaretegoedenbedragen€3.850mil-

joen,terwijldebanknietmeerdaneenbedragvan€300miljoeninchartalevormkan‘uitke-ren’.Kennelijkgaatdezebankervanuitdatslechtseengedeeltevandegiraletegoedencashwordtopgenomen.

b À À

À

50miljoen+ 50miljoen3.850miljoen

2 �00 7 8´ =% , %

c �005

2´ =(À À50miljoen+ 50miljoen)

€6.000miljoen

3.20AntwoordBisjuist.DeliquiditeitwasÀ

À

300miljoen3.850miljoen

´ =�00 7 8% , %enwordt

À

À

260miljoen3.8�0miljoen

´ =�00 6 8% , %.

3.2�Nadechartaleopnameisdepost‘Kas-middelen’afgenomentot5miljarddollar.Depost‘Rekeningcouranttegoeden’isafge-nomentot370miljarddollar.Deliquiditeitis

$ $$

5miljard+ 30miljard370miljard

´ =�00 9 5% , %;ditisonderdeminimumeisvandecentralebank.Dedirectieheeftdusgeengelijk.

3.22Depost‘Rekeningcouranttegoeden’neemtmet€8miljardaftot€272miljard.HetTe-goedbijdecentralebankneemtmethetzelfdebedragaftot€�2miljard.Deliquiditeitwordt

À À

À

8miljard+ �2miljard272miljard

´ =�00 7 4% , %.

Debankvoldoetdusnogsteedsaanhaarliquidi-teitseis.

3.23AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Debe-langrijkstevormvangeldscheppingiskredietverle-ningdoorbanken.BeweringIIisjuist(zietheorie-boekparagraaf3.2).

3.24a Kennelijkheeftdeervaringgeleerddatdebank

bij liquiditeitspercentages kleiner dan 6% niet meerkanvoldoenaanalle(chartale)opvragin-genvanhaarklanten.

b À À

À

�0miljoen+ 80miljoen�.�25miljoen

´ =�00 8% %c

activa (bedragen ×€ 1 miljoen) passiva

Kasmiddelen �0Tegoedcentralebank 80Debiteuren 600

Rekeningcouranttegoeden�.225

d Denieuweliquiditeitwordt

À À

À

�0miljoen+ 80miljoen�.225miljoen

´ =�00 7 3% , %,nog ruim boven de 6%. De kredietverlening is dusgeenprobleem.

3.25Deliquidemiddelennemenmet€5miljoenaftot€35miljoen.Derekeningcouranttegoedennemenmet€45miljoentoetot€865miljoen.Deliquiditeitwordtnakredietverlening

À

À

35miljoen865miljoen

´ =�00 4 0% , %. Geziendeliquiditeitseisisdekredietverleningdusniet(geheel)mogelijk.

geldhoofdstuk 3 ��


afsluitende opgaven

3.26a Vanafdejarenzeventignamhetaandeelvan

hetgiralegeldindegeldhoeveelheidsterktoe(van 54 tot 84%).

b Geldhoeveelheidin2000:24×€5,�29miljard=€�23,096miljard.Giraalgeldin2000:0,84×€�23,096miljard=€�03,40�miljard.

c Dataandeelzalgroeien,omdatdegenoemdemodernevormenvanbetalenvoorbeeldenvangiralebetalingenzijn.

3.27a Derijwijstopchartaleopnamevangeld.Geld-

opnameinchartalevormkanimmersalleendoorhetgeldpersoonlijk‘optehalen’.

b ‘Fiducie’betekentvertrouwen.Kennelijkheb-bendeklantenhetvertrouweninhunbankdoorslechteberichtenverlorenenvrezenzijvoorhuntegoeden.

c Ja.Deliquiditeitwas0 5 �520

�00 �0, , % %.+´ =

d Er werd 10% van 20 miljard = 2 miljard pond opgenomeninchartalevorm.Datispreciesevenveelalsdekasmiddelenenhettegoedbijdecentralebank.Deliquidemiddelenbestaannualleennoguithetnoodkredietvandecentra-lebankvan�miljardpond.Derekeningcourant-tegoedenzijnafgenomentot�8miljardpond.

Deliquiditeitisinditgeval�

�8�00 5 6´ =% , %.

Debankvoldoetnietmeeraanhaarliquiditeits-norm.

3.28a Ja,deliquiditeitwas

� 2 3 5 �0�70

�00 5 2, , % % , %.+ +´ =

van4�,6

b Debankbalansper3�december2008zageralsvolgtuit:

activa (bedragen ×1 miljoen us dollar) passiva

Kasmiddelen 0,7Tegoedcentralebank 3,5Debiteuren 3�,2

Rekeningcouranttegoeden�69,5

Deliquiditeitper3�december2008was0 7 3 5 �0

�69 5�00 4 3, , %

,% , %.+ +

´ =van3�,2

c Deomvangvandenieuwebalanspost‘Tegoedcentralebank’gevenweaanmetX.Wekrijgendan:

0 7 �0�69 5

0 05, %,

,+ +=

X van3�,2 →0,7 + X + 3,12 = 8,475 → X = 4,655

Deomvangvanhetnoodkredietisdan4,655–3,5=�,�55(miljarddollar).

OnDeRDeel 2 MarktenHoofdstuk 4 de onzichtbare hand

4.1 De markt als organisator

4.�AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Nietallearbeidwordtbetaald;denkaanhetwerkindehuishoudingofaanvrijwilligerswerk.BeweringIIisjuist.Hetbegrip‘kapitaal’kanintweebetekenissenwordengebruikt.

4.2productiefactor beloning

�arbeid loon

2(geld)kapitaal renteofinterest

3natuur pacht

4ondernemersactiviteit winstofverlies

4.3Oorspronkelijkbestondenergeenkapitaal-goederen,maarwaseralleendemensdiezichmetzijnarbeidaandenatuureenbestaanmoestzienteontworstelen.Laterwerdendaarbijkapitaal-goederengebruikt(pijlenboog,ploeg),diemetbehulpvanarbeiduitnatuurlijkematerialenwerdengemaakt.

4.4Tedenkenvaltbijvoorbeeldaanhetproducerenvandematerialenwaaruiteenpotloodbestaat(hout, grafiet) en verf; eventueel de opdruk. Verder aanmachinesenarbeidskrachtdienodigzijnbijdeproductie.Uiteraardmoetendiemachinesookgemaaktwordenenmoetendearbeiderswordengeschoold.Verdermoetendenodigetransportmiddelenwor-deningezet(schepen,vrachtauto’s),dieookweergeproduceerdmoetenworden.Transportmiddelenhebbenbrandstofnodig,diegewonnen,geraf-fineerd en vervoerd moet worden. Dan is er het probleemhoedepotlodenoptijdindewinkeltekrijgen.

4.5AntwoordB is juist. Zie de definitie in het theorie-boek.

4.6A Onjuist.Alsjeweethoedeproductiemiddelen

wordengebruikt,weetjeookwelkegoederenwordengemaakt.

B Onjuist.Inmarkteconomieënisergeencentraleinstantiedieallesoverzietenregelt.Deallo-catie,demanierwaaropdeproductiemiddelenwordengebruikt,verlooptviamarkten.

4.2 Soorten markten4.7a Nee,erzijnverschillendesoortenhuizen(rijtjes-

huizen,vrijstaandehuizen,appartementen,enzovoorts),dievoordeconsumentdoorgaansnietsubstitueerbaarzijn.Ditisuiteraardafhan-kelijkvandevoorkeurenvandehuurders/kopers.

b Nee,deconsumentmaaktonderscheidtus-senvollemelk,halfvollemelkenmageremelk.Dezesoortenmelkzijndoorgaansnietsubsti-tueerbaar.

c Ja,deconsumentmaaktgeenonderscheidtus-sendeelektriciteitvandeverschillendeener-giemaatschappijen.

d Ja,deautomobilistmaaktvrijwelgeenonder-scheidalshetgaatomdebenzinevandeverschillendemaatschappijen.DebenzinevanShellissubstitueerbaarmetdebenzinevanEsso.

4.8A Juist.Alserweinig(enkele)aanbiederszijn,

kanelkeindividueleaanbiederinvloedopdeverkoopprijsuitoefenen.Alserveelaanbiederszijn,biedtelkeaanbiederzo’nkleindeelvanhettotaleaanbodaan,dathijgeeninvloedheeftopdeprijs.

B Onjuist.Hetgaatnietomobjectiefaanwijs-bareverschillen,maaromdevoorkeurvandeconsument.Deconsumentbepaaltofhijeenvoorkeurvoorheteneproductheeftdanwelvoorhetandere.Zokanbijvoorbeelddemaniervanaanbieden(eenaldannietvriendelijkebediening)verschilmaken.

C Onjuist.Alsdeproductenvandeverschillendeaanbiedersvolkomeninwisselbaarzijn,kunnenergeenprijsverschillenbestaan.

D Onjuist.Doorproductdifferentiatiekunnenho-mogeneproductenheterogeenworden.

4.9AntwoordAisjuist.‘Concurrentie’verwijstnaareengrootaantalaanbieders,‘monopolistisch’verwijstnaardeheterogeniteitvandeaangebodengoederen.

de onzichtbare handhoofdstuk 4 �3


4.�0AntwoordCisjuist.‘Oligos’isGrieksvoor‘wei-nigen’.Eenoligopolieiseenmarktmetwei-nig(enkele)aanbieders.

4.��AntwoordAisjuist.Indenabijeomgevingvandeconsumentzijndoorgaansslechtsenkeleaan-biedersvantandpasta.Alshijbereidisverdertereizen,zijneruiteraardveelaanbieders,maarvooreenproductalstandpastawildeconsumentmeestalnietverreizen.Verderverschiltdewijzevanaanbieden,zodathetomeenheterogeenproductgaat.

4.�2AntwoordDisjuist.Zieparagraaf4.2voordeken-merkenvanvolledigemededinging(ofvolkomenconcurrentie).

4.�3AntwoordBisjuist.Zieparagraaf4.2voordeken-merkenvanhetheterogeenoligopolie.

4.�4AntwoordAisjuist.Binnenzekeregrenzenkandeaanbiederzelfdeprijsvaststellen.

4.�5AntwoordDisjuist.Volledigemededinging(perfectwerkendemarkten)isdeenigemarktvormwaaropdeaanbiederdeprijsmoetnemenzoalsdieis.

4.�6AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Benzineisweliswaartechnischzogoedalshomogeen,maardoordemaniervanaanbiedenishetproducttochheterogeen.BeweringIIisjuist.Bijvolledigemededingingzijndeverhandeldeproductenhomo-geen.

4.�7A Onjuist.Opperfectewerkendemarktenkunnen

aanbiedersdeprijsnietbeïnvloeden.B Juist. Zie figuur 4.3 in het theorieboek.

4.3 De werking van perfecte markten

4.�8a Ja,bijeenstijgendeprijskaneenafnamevan

degevraagdehoeveelheidwordenverwachtenbijeendalendeprijseentoenamevandegevraagdehoeveelheid.

b Indeeersteplaats:individueleconsumen-tenkopenwellichtmeervaneenproductalsdeprijsdaalt.Indetweedeplaats:bepaaldekopersgroependiebijrelatiefhogeprijzenhetproductnietkochten,doendatbijlagereprijzenmisschienwel.

4.�9CurveAheeftbetrekkingopdelangeretermijn.Pasnaverloopvantijdheefthetaanbodvanpaprika’skansomopeenveranderingindeprijstereageren.Eenprijsstijgingzaleentoenamevanhetaanbodveroorzaken,maarhetkostkwekerseenzekeretijdomextrapaprika’stezaaienenteoogsten.CurveBslaatophetaanbodopdevei-ling.Deaangebodenhoeveelheidisonafhankelijkvandeprijs;kwekersvoerenopeenbepaaldedageenbepaaldehoeveelheidpaprika’saan.

4.20A Onjuist.Alsereenaanbodoverschotis,zijnhet

deaanbiedersdiehunproductenkwijtwillenenmetelkaarconcurrerendoorhunprijzenteverlagen.

B Onjuist.Aanbieders–enookvragers–zijnopdehoogtevanalleswatopdemarktgebeurt.Deaanbiedersziendatdoordetoegenomenvraagdeprijsstijgtenzullenhunaangebodenhoeveelheidhieraanaanpassen.Dematevanconcurrentieverandertniet.

4.2�prijs (euro’s) aangeboden hoe-

veelheid (stuks)gevraagde hoe-veelheid (stuks)

4,00 �0000 5�84

3,75 9000 6480

3,50 8�00 8�00

3,25 7290 �0�25

Deevenwichtsprijsbedraagt€3,50.Daarzijngevraagdeenaangebodenhoeveelheidaanelkaargelijk.

de onzichtbare handhoofdstuk 4 �5

4.22Zie de onderstaande figuur.

prijs(euro’s)

hoeveelheid (× 1 000 stuks)

100

80

60

40

20

20 40 60 80 100 120

aanbodcurve

vraagcurve

Deevenwichtsprijsligtop€50(bijeengevraagdeenaangebodenhoeveelheidvan30000stuks).

4.23a Detoegenomenvoorkeurvoorbroccolikomttot

uitingineenverschuivingvandevraagcurvenaarrechts(vanvraag�naarvraag2).Hetge-volgiseenhogereprijs;tevenszijngevraagdeenaangebodenhoeveelheidtoegenomen.

prijsvan broccoli

hoeveelheidbroccoli

vraag1

vraag2aanbod

1 De prijs is gestegen ...

2 ... evenals de verhandelde hoeveelheid

1 De prijs is gestegen ...

2 ... evenals de verhandelde hoeveelheid

b Vanwegedetoegenomenvraagnaarbroccolineemtdevraagnaarproductiefactorendienodigzijnomdezegroenteteproducereneven-eenstoe.Debeloningenvoordezeproductie-factoren(arbeid,kapitaal,grond)stijgendan.Vervolgenszullendoordezeprijsstijgingpro-ductiefactorenaandeteeltvanandereaanwen-dingen(zoalsbloemkool)wordenonttrokkenenaangewendwordenbijdeteeltvanbroccoli.

4.24Eigenuitvoeringvandeleerling.

afsluitende opgaven

4.25prijs

medicijn X

hoeveelheidmedicijn X

aanbod

vraag

evenwichts-prijs

aangebodenhoeveelheid gevraagde

hoeveelheid

door de overheidingesteldemaximumprijs

Doordatdeoverheiddeprijsaaneenmaximumbindt,kandeevenwichtsprijsniettotstandko-men.Erkomtnueenrelatieflageprijstotstand,waarbijaanbiedersminderaanbiedendandoordeconsumentengevraagdwordt.Erontstaatduseentekort.

4.26Antwoordelementen• Aanvankelijkwaserslechtséénaanbieder:

monopolie.• Inhetvolgendestadiumwarenerenkele

aanbieders:oligopolie.Vanwegedegeringeproductdifferentiatiegingdemarktvorminderichtingvanhethomogeenoligopolie.

• Doortoenemendeproductdifferentiatiewerdhetoligopolieheterogener.

• Tegenwoordigisersprakevanmonopolistischeconcurrentie:veelaanbieders,heterogenepro-ducten.

4.27a Hierdoorzijnerminderbarrièresomzichals

makelaartevestigen.Alsgevolgvandegrotereconcurrentiekan(methandhavingvandekwali-teit)deprijsvanmakelaarsdiensten(misschien)dalen.

b Toetredingsbarrièreszijngeslechtdoorhetop-heffenvandetitelbescherming:iedereenmagzichmakelaarnoemen.Dezetitelisnietmeervoorbehoudenaaniemanddie–nahetslagenvoordenodigevakexamens–doorderecht-bankalsmakelaarisbeëdigd.Debrancheprobeertweernieuwebarrièresoptewerpendoorde‘uitvinding’vanhetbegripregistermakelaar:alleeniemanddieaandoordebranchezélftestelleneisenvoldoetenblijftvoldoen,wordtalsmakelaarineen‘openbaarregister’ingeschreven.

c Hetinkomenvanderegistermakelaars‘veilig’stellen.


4.28Deontwikkelingdiedoordezewetbeschrevenwordt,heeftgevolgengehadvoordeprijzenvanlandbouwproducten.Hetwasnietzodatdeconsu-mentenminderlandbouwproductengingenvragen;tenslottenamzowelhetinkomenalshetaantalconsumententoe.Welwashetzodaterrelatiefminderlandbouwproductenwerdengevraagd:devraagnaarlandbouwproductennamlangzamertoedandetotalevraagnaarproductenindeecono-mie.

Doordatdevraagnaarlandbouwproductenachter-bleefbijdevraagnaarandereproducten,stegendelandbouwprijzenmindersneldanhetalgemeen(gemiddeld)prijspeil.Hetgevolgwasdatsteedsmeerboerenhetvoorgezienhieldenenhunbedrijfbeëindigden.Intabel�kunjeziendatconsumen-teninverhoudingtothuninkomenminderaanvoedingzijngaanuitgeven.Intabel2ishetgevolgvoordeallocatietezien:eenvoortdurendkleinerdeelvandeberoepsbevolkingwaswerkzaaminlandbouwenvisserij.(Overigensmoetwordenopgemerktdatookdetoegenomenproductiviteitindelandbouwvoordeintabel2aangegevenontwikkelingverantwoordelijkwas.)

4.29Jekunthetbesteeentabelmaken.

prijs (euro’s per kg)

gevraagde hoeveelheid

(kg)

oorspronkelijk aangeboden hoeveelheid

(kg)

aangeboden hoeveelheid

na de misoogst (kg)

�0,009,509,008,508,007,507,00

40000450005000055000600006500070000

�00000900008000070000600005000040000

700006000050000400003000020000�0000

Aanvankelijkzijndegevraagdeenaangebodenhoeveelheidbijeenprijsvan€8,00perkginevenwicht.Nademisoogstisdatbij€9,00perkghetgeval.Datbetekenteenprijsstijgingvan€�,00per kg ofwel 12,5%.

Hoofdstuk 5 de consument

de consumenthoofdstuk 5 �7

5.1 Betalingsbereidheid en consumentensurplus

5.�AntwoordBisjuist.Hetgaatomhetbedragdatdeconsumentmaximaalvooreenproductoverheeft.

5.2AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Hetconsumentensurplusishetverschiltussenbeta-lingsbereidheidendeverkoopprijs.BeweringIIisonjuist.Alsdemarktprijsdaalt,neemthetconcu-mentensurplustoe.

5.3A Onjuist.Hetgaatsteedsomhetverschiltussen

betalingsbereidheidenverkoopprijs.Consu-mentendiededuurdereauto’skopenkunnenheelgoedeenrelatiefhogebetalingsbereidheidhebbenendaarmeeeengrootconsumenten-surplus.

B Onjuist.Erisgeenenkelverbandtussenconsumentensurplusenmarktomzet.

5.4a

euro’s

stuks

15.000

1 2 3 4

marktprijs

consumentensurplusvan A: € 5.000

consumentensurplusvan B: € 3.000

consumentensurplusvan C: € 1.000

b ConsumentDwilminderdandemarktprijsbe-talenengaatniettotaankoopover.Demarkt-omzetbedraagt3×€�5.000=€45.000.Zie ook de figuur, waarin de omzet donkergrijs isweergegeven.

5.5Antwoorde is juist. Zie figuur 5.4 in het theorie-boek.

5.6AntwoordBisjuist.Bijeenprijsstijgingneemthetvoordeelvoordeconsumentaf,omdathetverschiltussenbetalingsbereidheidenmarktprijskleinerwordt.

5.7Welvaartzegtietsoverdevraaginhoeverredeschaarsteisteruggedrongen(ziehoofdstuk�).Schaarstezegtietsoverdespanningtussenbehoeftenenmiddelen(goederen).Alshetcon-sumentensurplustoeneemtdooreenprijsdalingvaneenbepaaldproduct,heeftdeconsumentdebeschikkingovermeermiddelen:hijkanmeereenhedenvanhetbetreffendeproductkopenofhet‘uitgespaarde’geldaanandereproductenbe-steden.Eentoenamevanhetconsumentensurpluskanduswijzenopeengroterewelvaart,maarwelonderdevoorwaardendat(�)debehoeftenen(2)hetconsumentensurplustenaanzienvanandereproductenonveranderdzijngebleven(ofzodanigzijnveranderddatdewelvaartpositiefwordtbeïn-vloed).Overigensiswelvaarteensubjectiefbegrip(ziehoofdstuk�);hetgaatomde‘beleving’vandeeigensituatie.Datbetekentdatwevoorzichtigmoetenzijnmethetrechtstreekseverbandtusseneenprijsdalingeneenwelvaartstoename.

5.2 De vraagcurve nader bekeken

5.8AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Bijeenbril-lenmontuurbehorenbrillenglazen,bijeenprinterbehoreninktpatronen.BeweringIIisonjuist.Bijsubstitutiegoederenleidteenprijsdalingvanhetenegoedtoteenvraagafnamevoorhetandereproduct.

5.9AntwoordCisjuist.Eenafnamevanhetbudgetveroorzaakteenverschuivingnaarlinks.Eenprijs-dalingvanhetsubstitutiegoedzorgtvoormindervraagnaarhethierbedoeldeproductendusookvooreenverschuivingnaarlinks.Afgenomenpreferentiesleideneveneenstoteenverschuivingnaarlinks.Eentoenamevanhetaantalvragersleidttoteenverschuivingvandevraaglijnnaarrechts.


5.�0AntwoordCisjuist.Eenprijsdalingvaneencomplementairproductzorgtvooreentoenamevandevraagnaarhethierbedoeldeproductendusvooreenverschuivingvandevraagcurvenaarrechts.Ookeentoenamevandepreferentieseneengroteraantalvragerszorgenvooreenver-schuivingnaarrechts.Eenafnamevanhetbe-schikbarebudgetleidttoteenverschuivingvandevraagcurvenaarlinks.

5.��a Hijkanzichconcentrerenophetverbandtus-

sentweevariabelen,bijvoorbeelddeprijsvandeappartementenenhetaantalgevraagdeappartementen.Hijpastdeceteris-paribus-voorwaardetoe,alshijdeinvloedvandetweeanderefactoren(hetinkomenendeprijsvananderewoningtypen)constantveronderstelt.

b Vanwegedeeenvoudenoverzichtelijkheid.Vooralalserveelfactoreninvloedopdege-vraagdehoeveelheiduitoefenen,ishetvrijwelondoenlijkdeinvloedvanaldiefactorentegelij-kertijdtebestuderen.

5.�2

300

150

200 30050

a

c

b

qv

p

5.�3AntwoordBisjuist.Eenvraagvergelijkinglegthetverbandtussendeprijsendegevraagdehoeveel-heid.Hoedegevraagdehoeveelheidophetinko-menreageert,komtnietineenvraagvergelijkingtotuitdrukking.

5.3 De prijselasticiteit5.�4AntwoordCisjuist.

Ev =-

=-�65

323 �

3

%%

5.�5AntwoordBisjuist.Bijeenprijselastischevraagverandertdegevraagdehoeveelheidrelatiefmeerdandeprijs.

5.�6AenB:devraagisinelastischalsEvtussen0en−1 ligt.

5.�7AntwoordBisjuist.Bijeenoorspronkelijkeom-zetvan€�.000eneenprijsvan€�0wasdeoorspronkelijkeafzet�00stuks.Deprijsdaalttot€ 9, dus met 10%. Als Ev = −2, zal de gevraagde hoeveelheid met 20% toenemen tot 120 stuks. Denieuweomzetwordtdan�20×€9=€�.080.

5.�8AntwoordBisjuist.

Ev =-

=-�05

2 0%%

,

5.�9AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Alsdeprijs€�6is,isdegevraagdehoeveelheid4.Bijeenprijsdaling met 50% (p=8)isdegevraagdehoe-veelheid8.Degevraagdehoeveelheidneemtmet100% toe, terwijl de prijs met 50% daalt. Bewering IIisookjuist.Alsdeprijs€24is,isdegevraagdehoeveelheid0.

5.20a De prijs verandert met – 50%. Daardoor neemt

de gevraagde hoeveelheid met 50% toe.

Ev =-

=-5050

�%%

b Deverkochtehoeveelheidbijeenprijsvan€ 0,35 is 3 000 bekertjes (150% van 2 000).Bijeenprijsdalingtotnuleuroneemtdege-vraagdehoeveelheidtoemet

20000 30003000

�00 566 7-´ =% , %.

Dus:Ev =-

=-566 7

�005 7, %

%, .

5.2�Deprocentueleveranderingvandegevraagde

hoeveelheidis-

´ =-7�

57��00 �2 4% , %.

De procentuele verandering van de prijs is 25%.

Ev =-

=-�2 425

0 496, %%

,

5.22Procentueleveranderingvandeprijs:À À

À

3 00 2 502 50

�00 20, ,,

% %.-´ =

Ev = =-procentuelehoeveelheidsverandering

20%2

→ procentuele hoeveelheidsverandering = – 40%.

Nieuwehoeveelheid=�000–400=600

5.23Procentueleveranderingvandegevraagdehoe-veelheid: 10%.

Ev = =-10%

procentueleprijsverandering2 →

procentuele prijsverandering = – 5%

Nieuweprijs:0,95×€5=€4,75

5.24Eerstkunnenwedevolgendetabelopstellen:

prijs (euro’s) gevraagde hoeveelheid (miljoen stuks)

omzet (miljoen euro’s)

20 20 400

�8 28 504

8 68 544

6 76 456

a De hoeveelheid neemt toe met 40%, de prijs

neemt af met 10%. Ev =-

=-40�0

4 00%%

, .

b Devraagiselastisch:Ev<–�.c Deomzetneemttoemet€�04miljoen.

Bijeenelastischevraagneemtdeafzetrelatiefmeertoedandeprijsafneemt.Deomzetneemtdantoe.

d De hoeveelheid neemt toe met 11,8%, de prijs

neemt af met 25%. Ev =-

=-��8

250 47, %

%, .

e Devraagisinelastisch:–�<Ev<0.f Deomzetneemtafmet€88miljoen.

Bijeeninelastischevraagneemtdeafzetrelatiefmindertoedandeprijsdaalt.Deomzetneemtdanaf.

5.25Westellendevolgendetabelop:

p q procentuele verandering van de hoeveelheid

procentuele verandering van

de prijs

Ev

45 �5

200% – 22,2% –9

35 45

66,7% – 28,6% –2,3

25 75

40% – 40% –�

�5 �05

28,6% – 66,7% –0,4

5 �35

Antwoord:bijeenprijsdalingvan€0,25naar€0,�5.DaarisEv=–�.

5.26Hetindexcijfervandeoorspronkelijkeomzetis�00.Deprocentuelehoeveelheidsveranderingis–0,90× 10% = −9%.Hetindexcijfervandenieuweomzetwordtdan��0× 0,9�=�00,�.Deprocentueleomzetveranderingis:100,1 – 100 = 0,1 (%).

5.27Procentueleveranderingvandegevraagdehoe-

veelheid:�3580 �2222�2222

�00 ��-´ =% , %

Ev = =-11,1%

procentueleprijsverandering�2

→

procentuele prijsverandering = – 22,2%

Nadeprijsdalingisdeprijs€3.Dezenieuweprijskomt overeen met 100 – 22,2 = 77,8% van de

oudeprijs.Deoudeprijswas �0077 8

3 3 86,

, .´ =À À

de consumenthoofdstuk 5 �9


5.28Jekunteeneenvoudigenquêteformuliermakenmetdaaropeenaantalprijzen.Jevraagtdandeprijsteomcirkelendiedeondervraagdepersoonmaximaalvoordeminilaptopoverheeft.Vervolgensverzameljedegegevensineentabel,bijvoorbeeldalsvolgt:

prijs van de laptop

aantal personen dat vanaf deze prijs de laptop wil kopen

€450

€400

.

.

.

€250

Hetberekenenvandeprijselasticiteitgaatopdegebruikelijkewijze.

5.4 De inkomenselasticiteit5.29AntwoordDisjuist.Degevraagdehoeveelheidneemttoeenweltweekeerzosnelalshetinko-men.

5.30AntwoordDisjuist.Deinkomenselasticiteitis�2

0 5%%

, .= Devraagisinelastischtenopzichtevan

hetinkomen.Datisdoorgaanshetgevalbijnood-zakelijkegoederen.

5.3�A Juist.Pasnadathetinkomeneenzekere

hoogte(dedrempel)bereiktheeft,gaatmentotaankoopover.

B Onjuist.Bijrelatieflageinkomenswordthetproductnietgekocht;bovendienneemtdeafzetsterkertoedanhetinkomen.

C Onjuist.Bijeenstijgendinkomenneemtdegevraagdehoeveelheidtoe.Bijinferieuregoe-derenneemtdegevraagdehoeveelheidbijeeninkomensstijgingaf.

5.32A Onjuist.Detoenamevandegevraagdehoe-

veelheidneemtbijeenstijgendinkomenwel-iswaaraf,maarerisnogwelsprakevaneentoename.

B Juist.Zelfsbijeeninkomenvannulwordthetaangeschaft.Ookdesteedsgeringeretoenamevandegevraagdehoeveelheidwijstopeennoodzakelijkgoed.

C Onjuist.Zelfsbijeeninkomenvannulwordthetaangeschaft.

5.33Degevraagdehoeveelheidneemttoemet

25450

�00 5 6´ =% , %.

HetinkomenneemttoemetÀ

À

7 00035 000

�00 20..

% %.´ =

Ev = =5 620

0 28, %%

,

5.34a Ja,eriseendrempelinkomen.

u = 0 → 4y = 300.000 → y=75.000(euro).b Bijeeninkomenvan€80.000isugelijkaan

20.000.Bijeeninkomenvan€85.000isugelijkaan40.000.De uitgaven nemen toe met 100%, het inkomen neemt toe met 6,25%.

Ev = =�006 25

�6%, %

5.35a qvbij€�0.000=–3×�2+�2=9

qvbij€�2.000=–3×�,22+�2×�,2=�0,08De gevraagde hoeveelheid neemt toe met 12%, het inkomen neemt toe met 20%.

Ev = =�220

0 6%%

,

b qvbij€20.000=–3×22+�2×2=�2qvbij€25.000=–3×2,52+�2×2,5=��,25Degevraagdehoeveelheidneemtafmet6,25%, het inkomen neemt toe met 25%.

Ev =-

=-6 2525

0 25, %%

,

c Deuitkomstonderbisnegatief.Bijeeninkomensstijgingvan€20.000naar€25.000ishetproductinferieur.

afsluitende opgaven

5.36a Monopolie,eriséénbioscoopindestad.

Wellichtishetgeenzuivermonopolie,alsinnietalteverafgelegenstedeneveneensbioscopenzijn.

b Eenprijsverhogingvan€9tot€��betekenteen verhoging met 22,2%. De afzet zal daar-doorafnemenvan4200naar3�00kaartjes,dus met 26,2%. De prijselasticiteit heeft dus

eenwaardevan- =-26 2

22 2� 2, %

, %, .

Devraagnaarbioscoopkaartjesisrelatiefelastisch.Datbetekentdateenprijsverhogingrelatiefveelafzetkost,waardoordeomzetterugloopt.

Controle:Deomzetlooptterugvan€9×4200=€37.800tot€��×3�00=€34.�00.

c Eenprijsverlagingvan€9tot€7betekenteenverlaging met 22,2%. De afzet zal daardoor toe-nemenvan4200naar5500kaartjes,dusmet31,0%. De prijselasticiteit heeft dus een waarde

van 3�022 2

� 4, %, %

, .-

=-

Devraagnaarbioscoopkaartjesisookinditgevalrelatiefelastisch.Datbetekentdateenprijsverlagingrelatiefveelextraafzetoplevert,waardoordeomzetstijgt.Controle:Deomzetlooptopvan€9×4200=€37.800tot€7×5500=€38.500.

d Hetconsumentensurplusisaangegevendoorhetgrijzegedeelte.

2,5 3,1 3,7 4,2 4,8

12

11

10

9

8

prijs

hoeveelheid × 100

marktprijs

e Ja,voorinkomenshogerdan€30.000geldtdathetbioscoopbezoekafneemt.

f Alswevanhetgemiddeldeinkomenineencate-gorieuitgaan,betekenteeninkomenstoenamevan€�7.500tot€22.500eentoenamevan28,6%. Het aantal voorgenomen bioscoopbe-zoekjes neemt toe van 35 tot 37, dus met 5,7%.

Deinkomenselasticiteitisdus5 7

28 60 2, %

, %, .=

Devraagnaarbioscoopkaartjesneemtdusminderdanevenredigtenopzichtevanhetinkomentoe(isrelatiefinelastisch).

5.37a GoedA:noodzakelijkgoed:ookbijeenzeer

laaginkomenwordtditgoedgevraagd.GoedB:inferieurgoed:methetstijgenvanhetinkomenwordtditgoedmindergevraagd.GoedC:drempelgoed:pasbijeeninkomen€20.000wordtditgoedgevraagd.

b Procentuelehoeveelheidsverandering:30 35

35�00 �4 29-

´ =-% , %

Procentueleinkomensverandering:20 000 �0 000

�0 000�00 �00. .

.% %-

´ =

Ev =-

=-�4 29�00

0 �4, %%

,

c DoordeprijsverhogingvanKstappenconsu-mentenovervanKnaarM:KenMzijnsubstitutiegoederen.DoordeprijsverlagingvanNworden(waarschijnlijk)meereenhedenvanNverkochtendaardoorookmeereenhedenL:LenNzijncomplementairegoederen.

5.38a Invullenindevraagvergelijking:

eenprijsvan€750.b Deprijsdaaltvan€750tot€675.

Degevraagdehoeveelheidneemtdantoevan20 tot 26, oftewel met 30%.

Ev =-

=-30�0

3%%

.

c Devraagisrelatiefelastisch.Eenprijsdalingleidtinzo’ngevaltoteenomzetstijging.

d Zie de onderstaande figuur.

60 80

1000

prijsin euro’s

aantal fietsen

oorspronkelijke vraaglijn

nieuwe vraaglijn

Toelichting bij de figuur:Hetinkomendaaltmet5%. Daardoor neemt de vraag bij elke prijs af met5× 5% = 25%.Opdehorizontaleas(alsp=0)neemtdevraagaftot60.Opdeverticaleasvertrektdevraag-curve vanuit hetzelfde punt; 25% van een qvvannulisimmerseveneensnul.

de consumenthoofdstuk 5 2�


Hoofdstuk 6 de producent (1): kosten, opbrengsten en winst

6.1 Constante en variabele kosten

6.�A Juist.Constantekostenhangenvooreengroot

deelafvandekostenvandeaangeschafteka-pitaalgoederenendeindienstgenomen(vaste)arbeidskrachten.Dezeproductiemiddelenzijnbepalendvoordecapaciteit.

B Juist.Dekostenvanvastearbeidskrachtenzijnconstant(onafhankelijkvandeproductieom-vang),omdatditpersoneelmoeilijkisteont-slaan.Dekostenvanoproep-enuitzendkrach-tenzijndaarentegenvariabel(afhankelijkvandeproductieomvang).

C Onjuist.Determenproportioneel,progres-siefendegressiefzeggenietsoverdemanierwaaropde(variabele)kostenreagerenopdeproductieomvang.Detotaleconstantekostenreagerenechter(opkortetermijn)nietopdeproductieomvang

6.2AntwoordCisjuist.Hetvoornaamstekenmerkvandetotalevariabelekostenisdatzetoenemenalsdeproductietoeneemt.

6.3AntwoordDisjuist.Inkoopkostenenhetloonvanuitzendkrachtenbehorentotdevariabelekosten.

6.4AntwoordBisjuist.Dekostenvandeboekhou-ding,afschrijvingen,interest,verzekeringenenhetloonvanvastpersoneelbehorentotdeconstantekosten.

6.5a BijeenproductieomvangminderdanOA

nemendevariabelekostensteedsmindertoe;zezijndandegressief.BijeenproductieomvangtussenOAenOBnemendevariabelekostenevenredig,datwilzeggenproportioneel,toe.BijeenproductieomvanggroterdanOBnemendevariabelekostensteedssneller,datwilzeg-genprogressief,toe.

b Devariabelekostenperstuknemeneerstaf(totaanpuntA),vanAtotBblijvenzeconstantenvanafBnemenzetoe.

6.2 Besluitvorming bij proportioneel variabele kosten

6.6TK=575q+�75.000

1 000

750.000

175.000

kosten(in euro’s)

productie(stuks)

6.7AntwoordCisjuist.

ZowelÀ 8 750 0002500000

. . alsÀ�2 250 0003500000

. . leverteen

prijsvan€3,50op.

6.8Hetbedrijfkangeenwinstmaken.Deopbrengst-vergelijkingluidt:TO=4.000q.Dekostenvergelij-kingluidt:TK=2.000q+�.200.000.Gelijkstellingleverteenbreak-evenafzetvan� 200 000

2 0006000. .

.= stuksop.

Dezeproductieomvangligthogerdandecapaci-teit.

6.9AntwoordAisjuist.‘Opbrengsten’iseenanderwoordvooromzet.Deomzetkrijgenwedoordeafzettevermenigvuldigenmetdeverkoopprijs.Deopbrengstenmoetennietverwardwordenmetdewinst.Dewinstkrijgjedoorvandeopbrengsten(omzet)dekostenaftetrekken.

teeuwl

Notitie

Correctie op antwoord 6.8: Ja, het bedrijf kan winst maken. De opbrengstvergelijking luidt: TO = 4.000q. De kostenvergelijking luidt: TK = 2.000q + 1.200.000. Gelijkstelling levert een break-evenafzet van 1.200.000 / 2.000 = 600 stuks op. Deze productieomvang ligt beneden de capaciteit.

teeuwl

Markering

6.�0AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Deop-brengstenzijnrechtevenredigmetdeprijs.Eenverdubbelingvandeafzetlevertookeenver-dubbelingvandeomzetop.BeweringIIisjuist.TO=pqenalspeenconstantgetalis,kentTOeenlineairverloop.

6.��a Ja,deakkerbouwerlevertzo’nkleindeelvan

hettotalemarktaanbod,dathijmeteenveran-deringvanzijnaanboddemarktprijsnietkanbeïnvloeden.

b,d

12 15

30,0

28,5

omzet in€ 1 000

verkochtehoeveelheidin 1 000 kg

vraag b vraag d

c In2009waszijnopbrengst�2(ton)×€2.500=€30.000.In20�0waszijnopbrengst�5(ton)×€�.900=€28.500.Dekostenvandelandbouwerzullennietmin-derzijngeworden,wellichtzelfsietszijngeste-genvanwegedetoegenomenhoeveelheid.Deakkerbouwerzaldusmeteenlagerewinsttemakenkrijgen.

6.�2a Devariabelekostenperstukbedragen€2,75.

Deconstantekostenperjaarbestaanuithuur(€�8.000),afschrijvingen(€50.000),interest(€�5.000)enontwerpkosten(€7.000),intotaal€90.000.

Dekostenvergelijkingis:TK=2,75q+90.000.b

172.500

90.000

30 000

kosten(euro’s)

productie(stuks)

capaciteit

TCK

TK

6.�3A Onjuist.Debreak-evenafzetstaatinstuksen

debreak-evenomzetineuro’s.B Juist.Deomzetisaltijdgelijkaandeafzetver-

menigvuldigdmetdeprijs.C Inhetalgemeenonjuist.Maaruiteraardkanin

eenenkelgevaldebreak-evenafzetgelijkzijnaandeproductiecapaciteit.

6.�4AntwoordDisjuist.Debreak-evenafzetvindenwealsvolgt:25q=�5q+�00.000

�0q = 100.000 → q = =�00 000

�0�0000.

Debreak-evenomzetis�0000×€25=€250.000Dewinstismaximaalbij25000stuks.Daargeldt:TO = 25000×€25= €625.000TK = 25000×€�5+€�00.000= €475.000TW = €�50.000

6.�5Zie de onderstaande figuur.

10 000 25 000

625

475

250

100

0

-100

euro’s× 1 000

TO

TK

TW

q(stuks)

capaciteitbreak-evenomzet

6.�6A Onjuist.4000stuksisdebreak-evenafzet;de

winstisdaarnul.Weliswaarwordendaardeconstantekostenpreciesterugverdiend,maarhetbedrijfkanmeerdan4000stuksprodu-cerenenzowinstmaken.

B Onjuist.Vanaf4000stukswordterwinstgemaakt,terwijldeproductiecapaciteit50000stuksis.

C Juist.Bijdeproductiecapaciteitisdewinstmaximaal.

de producent (1): kosten, opbrengsten en winsthoofdstuk 6 23


6.�7Deafzetneemtkennelijkelkjaarmet200000m3toeenzalin20��naarverwachting6600000m3zijn.Deconstantekostenworden€4.785.000,ter-wijldevariabelekostenperstuk€0,75bedragen.Bijkostendekkinggeldt:TO–TK=06600000×p–6600000×€0,75–4.785.000=0p=€�,475

6.3 De gemiddelde kosten6.�8AntwoordBisjuist.Degemiddeldtotalekosten(GTK)bestaanuitdegemiddeldvariabelekosten(GVK)endegemiddeldconstantekosten(GCK).AangeziendeGVKgelijkblijvenendeGCKdalen,dalenookdeGTK.

6.�9AntwoordBisjuist.

q = 10 000 → GTK = + =�50 000�0000

�5 30.

q = 15 000 → GTK = + =�50 000�5000

�5 25.

GTKdaaltmet30 2530

�00 �6 7-´ =% , %

6.20aproductie in stuks

tvk gvk gck tk gtk

�000 2.000.000 2.000 �5.000 �7.000.000 �7.000

2000 4.000.000 2.000 7.500 �9.000.000 9.500

3000 6.000.000 2.000 5.000 2�.000.000 7.000

4000 8.000.000 2.000 3.750 23.000.000 5.750

5000 �0.000.000 2.000 3.000 25.000.000 5.000

6000 �2.000.000 2.000 2.500 27.000.000 4.500

7000 �4.000.000 2.000 2.�42,86 29.000.000 4.�42,86

8000 �6.000.000 2.000 �.875 3�.000.000 3.875

9000 �8.000.000 2.000 �.666,67 33.000.000 3.666,67

�0000 20.000.000 2.000 �.500 35.000.000 3.500

b A B C D E F1 BEREKENINGVANDEGEMIDDELDEKOSTEN23 GEGEVENS:4 Constantekosten €15.000.0005 Variabelekostenperstuk €2.00067 BEREKENINGEN89 q GCK GVK GTK10111000 15000 2000 17000122000 7500 2000 950013enz.

IncelC11isingevoerd:=D4/A11;incelC12isingevoerd:=D4/A12;enzovoorts.IndecellenD11enD12isingevoerd:=D5.IncelE11isingevoerd:=C11+D11;incelE12isingevoerd:=C12+D12.

Hieronder staat de bijbehorende grafiek.

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

productie (stuks)

gem

idd

eld

e k

oste

n (

eu

ro's

)

GCKGVKGTK

6.2�AntwoordDisonjuist.DeGTKzijnhetlaagstbijdeproductiecapaciteit.DaarisookhetverschiltussenGOenGTKmaximaal.HetverschiltussenGTKenGVKisdaarjuistminimaalinplaatsvanmaximaal.

6.22AntwoordAisjuist.TW=GW×qGW=GO(ofp) − GTK

6.23a Bijeenproductievan�40000stukszijndeGTK

€�5.GW=GO–GTK=€20–€�5=€5TW=�40000×€5=€700.000

b

140 000

20

15

10

euro’s

GTKTW

GO

GVK

q

6.24AntwoordBisjuist.Deomzetbijdecapaciteitbe-staatuitdeoppervlakkenB+C.DetotalekostenbestaanuitdeoppervlakkenA+B+C.ErisduseenverliestergroottevanoppervlakA.

6.4 Besluitvorming in de marge

6.25AntwoordDisjuist.Alsdewinstmaximaalis,geldtMW=0.

6.26AntwoordCisjuist.Uitdeopbrengstenvergelijkingblijktdatdeprijs(=MO)gelijkisaan75.Uitdekostenvergelijkingblijktdatdevariabelekostenperstukconstantzijnenwel50;waaruittevensvolgtdatMK=50.MWissteedshetverschiltussenMOenMK.

6.27Zie de onderstaande figuur.

10 000

15

10

5

euro’s

productie

MO

MK

MW

capaciteit

6.28AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Debreak-evenafzetkanbepaaldwordenop��5stuks(afge-rond).BeweringIIisjuist.MW=MO − MK=€ 30 − €�2,50=€�7,50

6.29q MO Mk MW

0�00 40 60

��00 60 40

2�00 80 20

3�00 �00 0

4�00 �20 −20

5

DeproductieismaximaalalsMO=MK,dusalsMW=0.Alsdeproductieenverkoopwordtver-hoogdvan3stukstot4stuks,neemtdewinstnietmeertoe.Dewinstismaximaalbijeenproductieenafzetvan3of4stuks.

6.30AntwoordBisjuist.AangeziendeGVKconstantendusproportioneelzijn(terwaardevan�0),zijnookdeMKconstantenwel�0.

6.3�Omdatdemarginalekostenvoortdurendtoene-men,zijndetotalevariabelekostenprogressief.Erwordtimmerseensteedsgroterbedragaandetotale(variabele)kostentoegevoegd.

6.32DewinstismaximaalalsMO=MK,dusals4q = 100 → q=25.Hetbedrijfproduceertdusteweinig.

6.33a q MO Mk MW

298

30 29,85 0,�5

299

30 29,95 0,05

300

30 30,05 –0,05

30�

30 30,�5 –0,�5

302

Bijeenproductievan300stuksvallenextraop-brengstenenextrakostenpreciestegenelkaarweg,zodatdewinstmaximaalis.

b TW3002300 30 �

20300 80 4 420= ´ - ´ - = .



6.34Heteenvoudigsteisdewinstfunctieoptestellen:TW=20q–0,�q2–�00.Nemenwedaarvandeeersteafgeleideenstellenwedezegelijkaannul,dankrijgenwe:20–0,2q=0.Daaruitvolgt:q=�00.Ingevuldindewinstfunctie:TW=900.

Eenanderemethodeisdewinstgelijktestellenaan900(de€900.000vandirecteur2):20q–0,�q2–�00=900.Daaruitvolgt:q2–200q + 10.000 = 0 → q=�00.Eenkleinerehoeveelheiddan�00levertminderwinstop,eengroterehoeveelheideveneens.Zoweleenproductieenafzetvan99alsvan�0�leverteenkleinerewinstopvan899,9.Conclusie:directeur2heeftgelijk.

afsluitende opgaven

6.35a TO=32,50qb TK=�2,50q+200.000c TW=20q–200.000d � TW=20×�5000–200.000= �00.000 2 TO=32,50×�5000= 487.500 TK=�2,50×�5000+200.000= 387.500 TW �00.000

6.36a Uithetartikelblijktdatdeprijs€250miljoen

is.Voordetotaleconstantekostenkunnenwedeontwikkelingskostennemen:€�0miljard.Metbehulpvandebreak-evenafzet(500stuks)kunnenwedevariabelekostenperstuk(GVK)bepalen:TO=TK → 500 ×€250miljoen=500×GVK+€�0miljard

GVK

GVK

=´ -

=

500 2 �500

2

À À

À

50miljoen 0milard

30miljoen

Bijhetinhetartikelgenoemdeaantalordersvan�68kunnenwenuTOenTKberekenen:TO= �68×€250miljoen= €42.000.000.000TK= �68×€230miljoen+ €�0miljard= €48.640.000.000

TW = − € 6.640.000.000 Dus:Airbuslijdteenverliesvan€6,64miljard.

b Hetverliesisoptweemanierenmeteendiklijnstukaangegeven.

500

125

10

-10

miljardeneuro’s

aantaltoestellen

168 stuks

TO

TKbreak-evenpunt

TW

6.37a aantal hectoliters tvk (euro’s) Mk (euro’s)

�0 20.000

4.200

�� 24.200

4.600

�2 28.800

5.000

�3 33.800

5.400

�4 39.200

5.800

�5 45.000

6.200

�6 5�.200

b DeMKnemenvoortdurendtoe,watbetekentdatdeTVKprogressiefzijn.

c

10 11 12 13 14 15 16

8.000

6.000

4.000

euro’s

aantal hectoliters

MK

MO = p = 5 400

Toelichting:Eenhectoliteris�00liter.MO=�00×€54=€5.400.

d Dewinstismaximaalbij�3,5hectoliter(oftewel�350liter).We kunnen deze uitkomst uit de grafiek aflezen of als volgt afleiden:TW=5.400q–200q2 − 120.000Vervolgensnemenwedeeersteafgeleideenstellendie0:0 = 5.400 − 400qq=�3,5(hl)

6.38a DeMK-curveiseenstijgendelijn.Datkan

bijvoorbeeldveroorzaaktwordendoordatFloksmaopeengegevenareaal(=oppervlakte)meertarwewilverbouwen.Hetismogelijkdatsommigegedeeltenmoeilijkerbereikbaarzijnofmindervruchtbaar,waardoordemarginalekostenstijgen.

b

26 30

300260

prijs in euro’sper ton

hoeveelheidtarwe

in tonnen

tarweprijs 2010tarweprijs 2009

MK

Toelichting:deprijsisgelijkaandemarginaleopbrengsten.UitdegelijkstellingvanMOenMKvolgtdatFloksma26tontarwein2009en30tontarwein20�0verbouwtenverkoopt.

c Deomzetin2009is26×€260=€6.760;deomzetin20�0is30×€300=€9.000.DatbetekenteentoenamevanÀ À

À

9 000 6 7606 760

�00 33 �. ..

% , %.-´ =

d Nee,datkanniet.Devariabelekostenendeconstantekostenzijnnietbekend.BovendienverbouwtFloksmawellichtmeerdanalleentarwe.



Hoofdstuk 7 de producent (2): de aanbodcurve

7.1 Aanbod en producentensurplus

7.�AntwoordCisjuist.Zietheorieboek,paragraaf7.�.

7.2AntwoordBisjuist.Uitdekostenvergelijkingkunjeaflezen dat de variabele kosten per stuk 25 bedra-gen.Hetproducentensurplusisdemarktprijs(40)minus–inditgeval–deGVK(25).

7.3AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Jehoeftnietméérteontvangendandemarktprijsomdekostentedekken.BeweringIIisjuist.Hetprodu-centensurplusisimmershetverschiltussendemarktprijsendeverkoopbereidheid.

7.4a Deverkoopbereidheidhangtvooralafvande

kostenomhetproducttevervaardigen.b Hetproducentensurplusisgrijsaangegeven.

1 2 3 4

160150140120

100

Euro’s


producentensurplus van A: € 50

producentensurplus van B: € 30

producentensurplus van C: € 10

marktprijs

7.5AntwoordAisjuist.Bijmarktprijs�washetprodu-centensurplusA+B.Bijmarktprijs2ishetprodu-centensurplusafgenomentotB.Hetproducenten-surplusisdusafgenomenmethetoppervlakA.

7.2 De aanbodcurve nader bekeken

7.6AntwoordDisjuist.BeweringIisonjuist.Hogerekostenzorgenvooreenverschuivingvandeaanbodcurvenaarlinks.BeweringIIiseveneensonjuist.Eenprijsveranderingzorgtvooreenver-schuivinglangsdeaanbodcurve.

7.7AntwoordCisjuist.Verbeterdetechnieken(A)latendeaanbodcurvenaarrechtsschuiven,evenalseentoenamevanhetaantalaanbieders(B).Eenprijsstijging(D)zorgtvooreenverschuivinglangsdeaanbodcurve.

7.8Zie de onderstaande figuren.

p

10

10

5

qa8 16

16

p

qa

p

qa

1.000

500

10 000

7.9Deoorspronkelijkeaangebodenhoeveelheidis�00×300–20000=�0000.Deaangebodenhoeveelheidwordt�00×300–�0000=20000.De aangeboden hoeveelheid neemt toe met 100%.

7.�0A Juist. Bij elke prijs zal meer koffie worden aan-

geboden.B Onjuist. Een hogere koffieprijs zorgt voor een

verschuivinglangsdeaanbodcurve.C Onjuist.Deaanbodcurvezalnaarrechtsver-

schuiven, omdat bij elke prijs meer koffie wordt aangeboden.

afsluitende opgave

7.��a

plantage gemiddeld variabele

kosten (per kg koffie)

totale constante

kosten per jaar

gemiddeld totale kosten

bij de ca-paciteit

verkoop-bereidheid

=gtk +

opslagvan € 0,10

A €0,25 €500.000 €0,75 €0,85

B €0,30 €600.000 €0,90 €�,00

C €0,35 €700.000 €�,05 €�,�5

D €0,40 €800.000 €�,20 €�,30

b

1 2 3 4

1,50

0,85

1,00

1,15

1,30

euro’s

hoeveelheid koffiein miljoenen kg

marktprijs

Toelichting:hetproducentensurplusisgrijsweergegeven.

c In20��isdemarktprijs€�,20perkg,eenprijswaarvooraanbiederDinprincipenietwilaan-bieden.HetisechterdenkbaardatplantageDop korte termijn toch zijn koffie kwijt wil. De op-slagvan€0,�0perkgwordtdan‘weggegeven’.Blijft de koffieprijs echter op dit niveau, dan zal plantageDdeproductieuiteindelijkstaken.

de producent (2): de aanbodcurvehoofdstuk 7 29


Hoofdstuk 8 perfect werkende markten

8.1 Het marktmodel8.�AntwoordBisjuist.Eengroterevraagbijeengelijkblijvendaanbodleidttoteenhogereprijseneentoegenomenverhandeldehoeveelheid.

8.2a qv=qa

–2p+20=2p – 4 → – 4p = – 24 → p=6;q=8

b

8 20

10

6

2

prijs

hoeveelheid

aanbod

vraag

8.3a qv=qa

–�5p+6000=�5p–900 p = 230 (euro per kg) →

q=2550(ofwel2550000kg)b, e

1 000 2 000

2 550

3 000 4 000 5 000 6 000

500

400

300

230200

100

prijs in euro’sper kg

hoeveelheidin 1 000 kg

vraag e

c Deomzetbedraagt

2550000kgà€230=€586.500.000.

d qv=qa

–�5p+6000=�5p p = 200 (euro per kg) →

q=3000(3000000kg) Denieuweomzetbedraagt€600.000.000.

DeomzetistoegenomenmetÀ À

À

600 000 000 586 500 000586 500 000

�00 2 3. . . .. .

% , %.-´ =

8.4a qv=qa → – p+�0=3

2p – 7,5 → p=7enq=3

b, e

2 3 10

8

10

76,67

5

prijs

hoeveelheid

aanbod (d)

aanbod (b)

c Hetaanbodisafgenomen.Datkanbijvoorbeeldzijnveroorzaaktdooreengeringeraantalaan-biedersofdoorhogereproductiekosten.

d qv=qa → – p+�0=32p – 10 → p=8enq=2

8.5a qv=qa

–2p + 200 = 100 → p=50enq=�00

b

100 200

100

50

prijs

hoeveelheid

aanbod

vraag

c Hetaanbodopeenbepaaldedagstaatvastenisgelijkaandeaanvoer.Hetaanbodisdus(opeenbepaaldedag)onafhankelijkvandeprijs.

8.6a qv=qa → – p + 120 = 90 → p=30b qv=qa → – 4

5p + 120 = 90 → p=37,5

c Hetvoordeelperstukis€0,375–€0,30=€0,075.Hettotalevoordeelis90miljoen×€0,075=€6.750.000.Verminderdmetdekostenvandereclamecam-pagneblijfteenbedragovervan€4.750.000.

d Degezamenlijkeconsumentenhebbendoordegewijzigde situatie een direct financieel nadeel. Zijmoetennueenhogereprijsbetalen.Aandeanderekantkandecampagnedepreferen-tiesvandeconsumenthebbengewijzigd.Zehebbeneengroterevoorkeurvoorhetproductdanvroegerenzijnbereiddaarvoortebetalen.Indatgevalhoeftdehogereprijsgeennadeelvoordeconsumenttezijn.

8.2 Hoe perfect zijn perfect werkende markten?

8.7qv=qa → –2p+�0=2p – 6 → p=4enq=2

2 10

5

4

3

p

q

consumentensurplus

producentensurplus

aanbod

vraag

8.8AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Hetconsumentensurplusgeeftaandatconsu-mentenvoordeelhebbenalszeminderdanhunbetalingsbereidheidhoeventebetalen.BeweringIIisonjuist.Hetproducentensurplusontstaatdoordatdeverkoopbereidheidlagerligtdandemarktprijs.

8.9AntwoordD is juist. Zie figuur 8.5 in het theorie-boek.

8.�0AntwoordCisjuist.EenPareto-optimumzegtnietsoverdeomvangvanconsumenten-enproducen-tensurplus;welishetzodatdesomvanbeidemaximaalis.

8.��A Juist.InhetPareto-optimumkanniemandzijn

positieverbeterenzonderdathettenkostegaatvandepositievaniemandanders.

B Juist.Voorbijdeevenwichtshoeveelheidligtdemarktprijsbovendebetalingsbereidheid.

C Onjuist.Alsdegezamenlijkeproducentenmeeraanbiedendandeevenwichtshoeveelheid,ishunverkoopbereidheidhogerdandeeven-wichtsprijs.

8.�2AntwoordDisjuist.BeweringIisonjuist.Uit-sluitendopperfectwerkendemarktenkomthetPareto-optimum‘vanzelf’totstand.BeweringIIisookonjuist.Marktenbiedenbepaaldeproductennietaan(collectievegoederen),aanbiederskun-nendeconcurrentiebeperkenofkunnennegatieveexterneeffectenveroorzaken.

8.�3Hetstandpuntvaneconoom2isonjuist.Weliswaarzijndrieconsumenteneropvooruitgegaan,maarconsumentAiseropachteruitgegaan.EenPareto-optimumkannietwordenveranderdzonderdatiemanderopachteruitgaat.

afsluitende opgaven

8.�4a qv=qa

- �3 p+�20=90

p=90b

20 40 60 80 100 120

360

300

240

180

120

60

p

qv, qa

vraag aanbod

perfect werkendee marktenhoofdstuk 8 3�


c Deevenwichtsprijsvóórdereclamecampagneis€0,90.Nádereclamecampagnegeldt:

- �3 p+�30=90

enbedraagtdeevenwichtsprijsdus€�,20. Totaleopbrengst

vóórdereclamecampagne: 90miljoen×€0,90=€ 8�.000.000nádereclamecampagne: 90miljoen×€�,20=€�08.000.000

Toenameomzet € 27.000.000 Kostencampagne € 2.000.000 Voordeelcampagne € 25.000.000d Financieelgezienbetalendeconsumentennu

€0,30meervooréén‘nieuweharing’.Datkanwordenbeschouwdalseennadeel.Anderzijds:devoorkeurenvandeconsumentenzijnveranderd;hetisdannogdevraagofdehogereprijsalseennadeelkanwordenbe-schouwd.

8.�5a Eerstberekenenwedeevenwichtsprijsen

deevenwichtshoeveelheid: Uitqv=qavolgt:deevenwichtsprijsis�7(euro)

endeevenwichtshoeveelheidis32(miljoenstuks).Aangezienhiersprakeisvanproportio-neelvariabelekosten,isdewinstmaximaalbijdeproductiecapaciteit.Daargeldt:

TO=20000×€�7= €340.000 TK=20000×(€0,50+€2,50+€4,00)

+€�00.000= €240.000 TW= €�00.000

b 20000 �232000000

�00 0 75´´ =% , %

Toelichting:deverhandeldehoeveelheidopdemarktheeftbetrekkingopeenjaar,deproductie-capaciteitvanStavastisgegevenpermaand.

c Ja,hetmarktaandeeliszeerklein,zokleindatStavastdeprijsnietkanbeïnvloeden.

d UitTO=TKvolgteenbreak-evenafzetvan�0000stuks.Debreak-evenomzetisdan€�70.000.

e Devraagcurveverschuiftnaarrechts.Mogelijkeoorzaken:devoorkeurvoorhetproductneemttoe,hetbudgetvandevragersneemttoe,deprijsvaneenmogelijksubstitutiegoedstijgtofhetaantalvragersneemttoe.

f Denieuweevenwichtsprijswordt20(euro).Deomzetneemttoetot20000×€20=€400.000.Dekostenblijvengelijk(€240.000),zodatdewinsttoeneemttot€�60.000.Datbe-tekent een toename met 60% ten opzichte van deoorspronkelijkewinst(ziea).

8.�6Bijvoorbeeld:p

q

p

qEentoenamevandevraag Naverloopvantijdneemthetzorgtvooreenstijgingvan aanbodtoeendaaltdeprijsdeprijs. weer.p

q

p

qDegedaaldeprijsleidttot Dehogeprijsstimuleertheteenafnamevanhetaanbod aanbod,wattoteenprijsdalingeneenstijgingvandeprijs. leidt.

8.�7a Uitqv=qavolgtdatp=�.000(europerton).

Dezeprijsistevensdemarginaleopbrengstperton.Uitdetabelkunnenwedemarginalekostenpertonberekenen:

productie en afzet in tonnen

tvk in euro’s per ton

Mk per ton

2 �.000800

3 �.800600

4 2.400400

5 2.800600

6 3.400800

7 4.200�.000

8 5.200�.200

9 6.400�.400

�0 7.800

Alsdeproductiewordtuitgebreidvan7naar8ton,nemenzoweldeopbrengstenalsdekostenmet€�.000toe(MO=MK).Dewinstisdus maximaal bij 7 of 8 ton koffie. Aangezien de koffieboer tevens naar een zo hoog mogelijke productiestreeft,zalhij8tonaanbieden.

b Bijeenproductieenafzetvan8tonzijndeGVK

gelijkaanÀ À5 200

8650. .=

Deverkoopbereidheidisdan�,�×€650=€7�5.Hetproducentensurplusbedraagtindatgeval€�.000–€7�5=€285perton.

Hoofdstuk 9 overheidsingrijpen op perfecte markten

9.1 Belastingen en subsidies

9.�consumentenprijs indirecte

belastingproducentenprijs

��9�00

20 23 80´ =À À ,eenbtwvan19% van de producenten-prijs

€20

€�2,50 eenaccijnsvan€3,50

€ 12,50 − €3,50=€9,00

€35,70 eenbtwvan19% van de producenten-prijs

�00��9

35 70 30´ =À À,

9.2AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Opdeverkoopvanbijnaalleproductenwordtbtwgehe-ven,slechtsbepaaldeproducten(onderanderetabak,alcoholenbenzine)wordenbelastmetaccijns.BeweringIIisjuist.Btwwordtgehevenomaanmiddelenvooruitgaventekomen(hetzelfdegeldt overigens voor de accijnsheffing).

9.3maatregel nummer van grafiek

Accijnsheffing IV

btw-heffing II

Subsidiealsvastbedragvandeproducentenprijs

I

Subsidiealspercentagevandeproducentenprijs

III

9.4a Oudmarktevenwicht:

50p–250=–20p + 450 → p =�0enq=250

Nieuwmarktevenwicht:50p–320=–20p + 450 → p =��enq=230

b

230250 450

22,5

1110

6,45

p

q

nieuw aanbodoud aanbod

vraag

DeHarberger-driehoekisgrijsweergegeven.c Nee,deprijsstijgtmetslechts€�,terwijlde

accijns€�,40bedraagt.

9.5AntwoordDisjuist.Belastingenzijnprijsverho-gend,daaromneemtdeverhandeldehoeveelheidaf.HettotalesurplusverliestdeHarberger-drie-hoek.

9.6AntwoordCisjuist.Deindirectebelastingzorgtviadeafwentelingvooreenhogereconsumentenprijs,waardoorhetconsumentensurplusafneemt.Ookhetproducentensurplus‘levertin’.Zie ook figuur 9.4 in het theorieboek.

9.7AntwoordBisjuist.Bewering I is onjuist. Accijnsheffing leidt tot een welvaartsafnametergroottevandeHarberger-driehoek.BeweringIIisjuist.Ergeldt:producentenprijs+accijns=consumentenprijs

9.8a - �

2 p+50=p – 10 → p =40enq=30 Indeuitgangssituatievallenproducenten-en

consumentenprijssamenenbedragen€40.b Na accijnsheffing: - �

2 p+50=p – 16 → p =44enq=28

Deevenwichtsprijs(=consumentenprijs)bedraagt€44.Daarvandraagtdeaanbieder€6aanaccijnsaf,zodatalsproducentenprijs€38resteert.

overheidsingrijpen op perfecte marktenhoofdstuk 9 33


c Deverhandeldehoeveelheidneemtafvan30miljoentot28miljoenstuks.

Datbetekenteenafnamevan30miljoen 28miljoen

30miljoen-

´ =�00 6 7% , %.

d Deprijsstijgtmet€4,terwijldeaccijns€6per stukbedraagt.Deprijsstijgtdusmet

À

À

46

�00 66 7´ =% , % vanhetaccijnsbedrag.

e 28miljoen×€6=€�68miljoen

9.9Zie ook de figuren 9.3 en 9.4 in het theorieboek.a hetoppervlakBFGCb hetoppervlakCGHDc lijnstukBDoflijnstukFHd hetoppervlakBFHDe lijnstukOBf lijnstukODg hetoppervlakFGH(deHarberger-driehoek)

9.�0Deoudeevenwichtsprijsvindenwealsvolgt:qv=qa → – 0,3p+�5=0,5p – 5 → p =25.

Denieuweevenwichtsprijs:qv=qa → – 0,3p+�5=0,5p–�8 �

2 → p =4�,67

Deprijsdiedeconsumentmoetbetalenstijgtdusmet�6,67.Deconsumentbetaaltdus

�6 6726 67

�00 62 5,,

% , %´ = vandeaccijns.

9.��A Onjuist.Indemeestegevallenkandeprijsniet

methetvollebedragvandeindirectebelastingwordenverhoogd,zodatbehalvehetconsu-mentensurplusookhetproducentensurpluskleinerwordt.

B Juist.Hoeminderdevraagreageertopveran-deringenindeprijs,hoegroterhetdeelvandeaccijnsofbtwisdatopdevragerkanwordenafgewenteld.

C Juist.Bijeenelastischevraagkandeprijsrela-tiefweinigwordenverhoogd,zodatdeaanbie-dereenrelatiefgrootdeelvandeaccijnsofbtwzelfmoetopbrengen.

9.�2Markt 1Deevenwichtsprijsis€20endeevenwichts-hoeveelheid600000stuks.Eenverhogingvandeprijsmet€�tot€2�leverteenafnamevandevraagoptot580000stuks.Dus:eenprijsverho-ging van 5% levert een afzetafname van 3,3% op.

Ev =-

=-3 35

0 67, %%

,

Markt 2Deevenwichtsprijsis€3endeevenwichtshoe-veelheid�500000stuks.Eenverhogingvandeprijsmet€�tot€4leverteenafnamevandevraagoptot500000stuks.Dus:eenprijsverhogingvan 33,3% levert een afzetafname van 66,7% op.

Ev =-

=-66 7

33 32, %

, %

ConclusieOmdatdevraagopmarkt�inelastischerisdanopmarkt2,zaleenaccijnsverhogingopdiemarktvooreengroterdeelaandeconsumentkunnenwordendoorberekenddanopmarkt2.

9.�3AntwoordBisjuist.Bijeenabsoluutinelastischevraag(devraagcurveverlooptdanverticaal)kandeaanbiederdeaccijnsvolledigindeprijsdoor-berekenen.Deaccijnsgaatdanookvolledigtenkostevanhetconsumentensurplus.

9.�4Vliegvakantieszijneenluxeproductendevraagzalrelatiefelastischzijn.Daaromkandeprijsvanvliegvakantieswaarschijnlijknietmethetzelfdebedrag als de heffing worden verhoogd, waardoor een relatief groot deel van de heffing ten koste zal gaanvanhetproducentensurplus.Levensmiddelenvormeneennoodzakelijkpro-ductmeteenrelatiefinelastischevraag.Deprijskaninverhoudinggemakkelijkwordenverhoogd,waardoor een relatief groot deel van de heffing ten kostezalgaanvanhetconsumentensurplus.

9.�5a Eerstbepalenweoorspronkelijkeevenwichts-

prijsen-hoeveelheid: –�00p+5000=50p – 1 000 →

p =40enq=�000

Danbepalenwedenieuweaanbodvergelijking.Dezewordtalsvolgt:

qa=50(p – 5) – 1 000 → qa=50p–�250

Vervolgensbepalenwedenieuweevenwichts-prijsen-hoeveelheid:

50p–�250=–�00p + 5 000 →p =4�,67enq=833,333

Eenaccijnsvan€5levertduseenprijsverho-gingvan€�,67op.Hetafwentelingspercentage

isÀÀ

� 675

�00 33 4, % , %.´ =

Deopbrengstvoordeoverheidbedraagt833333×€5=€4.�66.665.

Conclusie:aanbeidevoorwaardenisvoldaan.

b

833,331 000 5 000

50

41,67

36,67

prijs in euro’sper liter

aantal liters× 1 000

aanbod na accijnsheffing

Harberger-driehoek

aanbod vóór accijnsheffing

accijnsopbrengstvoor de overheid

c Hetwelvaartsverlieswordtweergegevendoorde Harberger-driehoek. In de figuur is deze donkergrijsaangegeven.Jekuntdeopper-vlaktevandezedriehoekberekenenmetdeformule:basis×halvehoogte.Debasisisde€5(accijns).Dehalvehoogteis� 000 833 33

283 335-

=, , (×�000liter).

Jekunthetwelvaartsverliesdusbecijferenop83335×€5=€4�6.675.

d DeHarberger-driehoekzegtuitsluitendietsoverhetwelvaartsverliesofdewelvaartswinstvandevragersenaanbiedersvandedrank.Maarhetgebruikvanalcoholkanookdewelvaartvananderenbeïnvloeden.Bijvoorbeeld:veelauto-ongelukkenengeweldsincidentenvindenplaatsonderinvloedvanalcohol.Dittypewel-vaartsverliesvindenwenietterugindeHarber-ger-driehoek.

9.�6a Oorspronkelijkesituatie: –�5p+6000=�5p – 900 →

p =230enq=2550 Nieuwesituatie: –�5p+6000=�5p →

p =200enq=3000 Deprijsismet€30gedaald.b Vande€60subsidieis€30doorgegeven;dat

is 50%.c Hetaanbodistoegenomenmet

3000–2550=450ton.d 3000×€60=€�80.000

9.�7I AntwoordBisjuist.Vóórsubsidieverleningis

deconsumentenprijsOB,násubsidieverleningOC.

II a CEH:gauitvandemarktprijsOCendeaanbodcurvenásubsidie.

b ACHI:ACisdesubsidieperstuk,CHdeverhandeldehoeveelheid.

c BC:deoudeprijswasOA,denieuweprijsisOC.

d BCAC:ACisdesubsidieperstuk,dieleidttoteenprijsdalingBC.

9.2 Prijsrestricties9.�8AntwoordBisjuist.Eenminimumprijsheeftalleenzinalsdezebovende(telaagbevonden)even-wichtsprijsligt.

9.�9AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Minimum-prijzenleidentoteenoverschot.BeweringIIiseveneensjuist.Omdeaanbiedertebeschermenbetaaltdeconsumenteenhogereprijsenalshetoverschotwordtopgekocht,betaalthijdaaralsbelastingbetalervoor.

9.20Zie ook de figuren 9.7 en 9.8 in het theorieboek.a lijnstukBDb lijnstukBDc lijnstukFId lijnstukGH

9.2�a qv=qa –p+�0=p–2

p =6(euro)b qv=–8+�0=2(miljoenkg) qa=8–2=6(miljoenkg)c Overschot:qa–qv=4(miljoenkg). Kostenvoordeoverheid:

4miljoen×8=32miljoen(euro).

9.22a Bijeeninterventieprijsvan€30perkggeldthet

volgende. Hetaanbodis: 0,5×30–5 =�0 Devraagis: –0,3×30+�5 = 6 Hetoverschotis: 4 Deaankoopkostenbedragen

4miljoenkg×€30=€�20miljoen. Deopslagkostenbedragen

4miljoenkg×€0,25=€�miljoen. Detotalekostenbedragendus€�2�miljoen.



b Hetverschiltusseninterventieprijsenwereldmarktprijsbedraagt€30–€�8=€�2.Detotaleexportsubsidiezoudan4miljoenkg×€�2=€48miljoenbedragen.

9.23a Dezevraagkunjebeantwoordendoorbij-

voorbeelddeprijstelatendalenvan€650tot€600.DeprijsverandertdanmetÀ À

À

600 650650

�00 7 7-´ =-% , %.

Degevraagdehoeveelheidneemtdantoevan55000tontot60000ton.Datiseenvraagtoenamevan60000ton 55000ton

55000ton-

´ =�00 9 �% , %. Deprijselasticiteitisdan 9 �

7 7��8, %

, %, .

-=-

Aangeziendeuitkomstkleinerisdan–�,isdevraagnaarsuikerprijselastisch.

b Indeeersteplaatsbetaaldedeburgereenho-gereprijsvoorsuikerdanzonderprotectiehetgevalzouzijngeweest.Indetweedeplaatswerddeinterventieoplandbouwmarktenuiteindelijkviadebelastingenaandeburgerinrekeninggebracht.

c OmdatdesuikerprijsopdeEU-markthogerwasdanopdewereldmarkt,kondendeEuro-peseboerennietconcurrerenmetniet-EU-pro-ducenten.EenexportsubsidieoverbrugdehetverschiltussendeEU-prijsendeprijsopdewereldmarkt.

d Deoverschotproductiewas70000–55000=�5000ton.Desubsidiepertonmoestminimaalzijn€650–€345=€305.Hettotalebedragaanexportsubsidiesbedroegdan�5000×€305=€4.575.000.

e AlsdeEUdeprotectieopdesuikermarktaf-schaft,daaltdeprijsopdeEU-markt.HierdoorzullenEU-boerenhunproductieverminderen.Hetgevolgisdathettotaleaanbodopdewe-reldsuikermarktafneemt,waardoordeprijskanstijgen.

9.24A Onjuist.Doorhetinstellenvaneenminimum-

loon(dathogerisdanhetevenwichtsloon)zullenwerkgeversjuistgeneigdzijnmindermensenindiensttehebben.

B Juist.Hetisdenkbaardatmeermensenzichopdearbeidsmarktmeldenofdatparttimershunbaanwillenuitbreiden.

C Onjuist.Eenminimumloonkanwerkloosheidveroorzaken.

9.25Het‘consumentensurplus’iseenvoordeelvoordevrager.Inditgevalisdewerkgeverdevragernaararbeid.Zonderhetminimumloonzouhet‘consumentensurplus’gelijkzijnaandesomvanbeidegrijzeoppervlakken.Nahetinstellenvanhetminimumloonishet‘consumentensurplus’terug-gebrachttothetbovenste(donkergrijze)oppervlak.

loon

vraag

aanbod

minimumloon

hoeveelheid arbeid

9.26AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Eenmaximumprijsbeschermtdevrager.BeweringIIisjuist.Eenmaximumprijslagerdandeevenwichts-prijszorgtvoorrelatiefveelvraagenrelatiefweinigaanbod.

9.27a qv=–250+500=250(250000woningen)

qa=250–�00=�50(�50000woningen) Erontstaateentekort:

qv–qa=250–�50=�00(�00000woningen).b

150 200 250 500

1.000

600

500

200

prijsin euro’s

aantal woningenin 1 000 stuks

aanbod

vraag

maximumhuur

tekort

9.28Dezeuitspraakisgebaseerdopdeveronderstel-lingdatereenhoeveelheidOGaangebodenzalworden (zie onderstaande figuur). Dit aanbod komt echterniettotstand.BijdemaximumprijszalhetaanbodOFtotstandkomen(meerwillendeaan-biedersnietaanbieden),waardoorhetconsumen-tensurplusbeperktwordttothetdonkergekleurdeoppervlak.

F G

A

B

C

O

prijs

hoeveelheid

aanbod

vraag

maximumprijs

D

E

9.3 Handelsliberalisatie en immigratie

9.29AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Alshetbinnenlandsprijspeilonderdewereldmarktprijsligt,zalhetlandhetproductnietinvoeren,maaruitvoeren.BeweringIIisjuist.Alseenproductopdewereldmarktgoedkoperisdaninheteigenland,zal(bijvrijhandel)invoerplaatsvinden.

9.30AntwoordB is juist. Zie figuur 9.13 in het theorie-boek.

9.3�Tengevolgevandevrijhandelontstaateréénmarkt.Deprijswaarmeedetweelandentemakenkrijgen,de‘wereldmarktprijs’,ligtergenstussendeoudeprijzenin(delandenzijnimmersongeveerevengroot).VoorlandAbetekentdateenprijsstij-ging,voorlandBeenprijsdaling.Voordeprodu-centenuitlandAendeconsumentenuitlandBisdateenvoordeel,voordeconsumentenuitlandAendeproducentenuitlandBisdateennadeel.

9.32Zie ook figuur 9.13 in het theorieboek.a lijnstukBCb hetoppervlakBEGCc lijnstukHId hetoppervlakBEFCe hetoppervlakEFG

9.33AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Hetopvoe-dingsargumentwileenbedrijfstaktijdelijkbescher-mentegengoedkopeimport.BeweringIIisonjuist.Hetantidumpingsargumentisgerichttegeninvoeronderdekostprijs.

9.34a –2l + 8 000 = 6 400 → l=800b –2l + 8 000 = 7 000 → l=500

6 400

7 000

8 000

800

500

loon (l)

hoeveelheid arbeid (A)

D

CA

B

oud arbeids-aanbod

nieuw arbeids-aanbod

c Hetconsumentensurplus(inditgevalhetvoordeelvoordevragersnaararbeid,dewerkgevers)neemttoemetdeoppervlakkenAenC.Hetproducentensurplus(inditgevalhetvoordeelvoordeaanbiedersvanarbeid,dewerknemers)bestonduitdeoppervlakkenAenBenbestaatindenieuwesituatieuitdeopper-vlakkenBenD.Conclusie:hettotalesurplusneemttoemetdeoppervlakkenCenD.

d De vragers, de binnenlandse bedrijven, profi-terenvandetoenamevanhetconsumenten-surplus(A+C).Deaanbiederszijndewerkne-mers.Deautochtonewerknemersverliezeneendeelvanhunproducentensurplus,oppervlakA.DeuitbreidingvanhetproducentensurplusDvaltgeheelaandeimmigrantentoe.



afsluitende opgaven

9.35a Subsidie

Deevenwichtsprijsindeoorspronkelijkesituatie:50p–250=–20p + 450 →p =�0(europer�000kg)

Deevenwichtsprijsen-hoeveelheidindenieuwesituatie:

50p–�80=–20p + 450 → p =9(europer�000kg)enq=270(270miljoenkg)

Dekostenvoordeoverheidbedragen270miljoen

� 000� 40 378 000´ =À À, . .

MinimumprijsBijeenprijsvan€�2per�000kgisdege-vraagdehoeveelheid2�0miljoenkgendeaangebodenhoeveelheid350miljoenkg.Erontstaateenoverschotvan�40miljoenkg,datmoetwordenopgekochtenopgeslagentegenkostenvan€�2+€0,�0=€�2,�0per�000kg.Dekostenvoordeoverheidbedragendan�40miljoen

� 000�2 �0 � 694 000´ =À À, . . .

b Doordesubsidiedaaltdeprijsvan€�0naar

€9.Erwordtdus À

À

�� 40

�00 7� 4,

% , %´ = vandesubsidieaandevragerdoorgegeven.Ditisminder dan 75% (driekwart) en er is niet aan de voorwaardevoldaan.

9.36a DoorimportvantarweuitlandenbuitendeEU

zaldeaanbodlijnnaarrechtsverschuiven,waardoordeevenwichtsprijsdaalt.DeimportvantarweendedaarbijbehorendeprijsdalingzullendoorgaanzolangdeprijsindeEUhogerisdandewereldmarktprijs.

b BuitendeEUwordttarweverhandeldtegendewereldmarktprijs.Deexporteursmoetendanbovendewereldmarktprijsvan€0,�75perkgeenexportsubsidievan€0,225perkgontvan-genomaandeinterventieprijsvan€0,40tekomen.

c Uitgaandevanp=€0,40metqa=�60(mldkg)enp=€0,05metqa=�50(mldkg)daaltdeaangeboden hoeveelheid met 6,25% bij een prijsdaling van 87,5%.

Deaanbod-elasticiteitisdan6 2587 5

0 07, %, %

, .=

d Tarweboerenzullenbijeenprijsveranderingvantarwedeaangebodenhoeveelheidnietdirectkunnenveranderen(inverbandmetoogst,groeitijd,productiekosten,standdertechniek).

e 30 mld kg (zie figuur; bij p=€0,40isdevraag�30enhetaanbod�60).

f �60mldkg×€0,40=€64mldg Opkopenkost 30mld×€0,40=€�2,0mld Dumpenlevertop�0mld×€0,�5=€ �,5mld Totalekosten: €�0,5mldh �40mldkg×€0,35=€49mld(Deinterven-

tieprijsvan€0,30ligtonderdeevenwichtsprijsvan€0,35.)

i Dalingvandeafzet:20mldkg(van�60mldkg,zief,tot�40mldkg,zieh)

Opbrengstverlies: 20mld×€0,35= € 7mld Kostendaling: € 5mld Inkomenscompensatie: € 2mld

9.37a Door exportbeperking wordt er minder koffie op

dewereldmarktaangeboden,waardoordeprijsvan koffie – ceteris paribus – stijgt.

b Als de koffie niet van de koffieplantages wordt opgekocht,leidtdattotinkomensverminderingvan de koffieverbouwers. Dit kan leiden tot socialeonrust.Enoplangeretermijnkanditleidentotkapitaalvernietiging(sluitingvandekoffieplantages).

c Wanneer de koffievoorraden op de markt wordengebracht,isereensterketoenamevanhetaanbod,waardoor–bijgelijkblijvendevraag–deprijsdaalt.

9.38

a À ÀÀ

��9 3 �50 63

6 89, ,,

,+=

b Belastingenperpakje:€�,�8+(0,67×€5,82)=€5,08

DatbetekenteenstijgingvanÀ À

À

5 08 2 052 05

�00 �47 8, ,,

% , %.-´ =

c DeprijsstijgingperpakjeisÀ À

À

5 82 2 792 79

�00 �08 6, ,,

% , %.-´ =

Devraagverandertmet−0,4 × 108,6% = −43,44%.Voordeindexvandebelasting-opbrengstgeldt:

247 8 �00 43 44�00

�40 �6, , , .´-

=

Dat betekent een stijging met 40,2%.

d Bijeenverhogingvanhetbelastingbedragineuro’sopsigarettenneemthettotaalvandebelastingenperpakjeindezuidelijkelidstaatsterkertoedanindenoordelijkelidstaatvan-wegehetrelatiefhogepercentagevandecon-sumentenprijsindezuidelijkelidstaat.Daardoorblijfthetverschilinbelastingdruktussenbeidelidstatenbestaan.

Eenanderemanieromdezevraagtebeant-woordeniseenberekeningvandebelasting-drukperpakjevóórennádebelastingverho-ging.Wekrijgendan:

zuidelijke lidstaat

noordelijke lidstaat

Belastingdrukvóórdeverhoging 73,5% 77,5%

Belastingdruknádeverhoging 87,3% 82,7%

9.39Zie de volgende figuur.

q1 q2

prijsvan wijn

hoeveelheid wijn

vraag

aanbod

minimumprijsA

B

C

D

E

Bijdeminimumprijsishetconsumentensurplusrelatiefklein:hetwordtweergegevendooroppervlakA.HetproducentensurpluswordtweergegevendoordeoppervlakkenBenC.Bijdeminimumprijsvragendeconsumentennietmeerdandehoeveelheidq�.Datisdanookdeverhandeldehoeveelheid.HettotalesurplusbestaatdusuitoppervlakA+B+C.Na afschaffing van de minimumprijs neemt het totalesurplustoetotoppervlakA+B+C+D+E.Hetzijnechtervooraldeconsumentendievande uitbreiding van het totale surplus profiteren; zij krijgenerdeoppervlakkenBenDbij.Datkomtdoordatzemeerwijn(q2)enooknogeenstegeneenlagereprijsgaandrinken.Ofookdeproducen-ten profiteren van de afschaffing van de minimum-prijsisafhankelijkvandemarktomstandigheden;zeverliezenoppervlakB(doordeprijsdaling)enkrijgenoppervlakEerbij(doordetoenamevandeverhandeldehoeveelheid).



Hoofdstuk 10 niet-perfect werkende markten

10.1 Het monopolie�0.�AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Voordemeesteproductenzijnwelsubstitutentevinden.BeweringIIisonjuist.Sommigeex-wettelijkemonopolieszijn‘gewone’marktpartijengeworden.Eenwettelijkmonopoliealshetleidingwaterbedrijfisnueennatuurlijkmonopolie.

�0.2AntwoordBisjuist.Hetcollectiefmonopolieiseensamenwerkingtussenbedrijvenomdeconcurren-tietebeperkenenstaatdusgelijkaanhetkartel.

�0.3AntwoordCisjuist.Hetnatuurlijkmonopolieontstaatalseropdemarktslechtsplaatsisvooréénaanbieder,zoalseenleidingwaterbedrijfineenbepaalderegio.

�0.4A Juist.Debezittervanhetoctrooimagalsenige

hetproductaanbieden.B Onjuist.Eenoctrooikanaltijdbijderechterter

discussiewordengesteld.C Onjuist.Ookoprelatiefeenvoudigeengoed-

kopeuitvindingenkanoctrooiwordenaange-vraagd.(DenkaandeinkepingindebeschuitbijBolletje.)

10.2 Opbrengsten en kosten van een monopolist

�0.5AntwoordBisjuist.Alsenigeaanbiederheeftdemonopolisttemakenmetdetotalemarktvraag,diedoordevraagcurvewordtweergegeven.

�0.6I a Nee,hethotelheefteenmonopolie.Deaf-

zetcurvezaleendalendverloophebben. b Ja,deboerkanzoveelcacaobonenkwijtals

hijwilvoordegeldendeprijs.II a Ja,zekervoordegroepreizigersdievoor

hetvervoertussenbepaaldeplaatsengeenalternatievemaniervanvervoerheeft,zoalsdeautoofdebus.

b Nee,doorgaanskandebeleggerzoveelaandelenkwijtalshijwiltegendegeldendekoers.

�0.7a

p q gO tO MO

4 0 − 03 �

23 �

2 � 3 �2 3 �

22 �

23 2 3 6

��2

2 �2 3 2 �

2 7 �2

�2

2 4 2 8- �

2��

2 5 ��2 7 �

2-��

2� 6 � 6

-2 �2

�2

7 �2

3 �2

-3 �20 8 0 0

b

4 8

4

miljoeneneuro’s

aantal verkochtehelicopters

p = GO

MO

�0.8AntwoordCisjuist.Alsdeaanbiederéénproductextrawilverkopenendaartoeeenprijsverlagingdoorvoert,wordtnietalleendateneextraproductvooreenlagereprijsverkocht,maaralleteverko-penproductendelenindeprijsverlaging.

�0.9AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.BijMO=MKisTWmaximaal.BeweringIIisonjuist.Hetgaaternietomeenzohoogmogelijkeprijsteontvangen,maaromdewinsttemaximali-seren.

�0.�0a Demonopolistzal30000eenhedenaanbieden.

Bijdiehoeveelheidgeldt:MO=MK.b 30000×€7=€2�0.000c Nee,deomzetismaximaalalsMO=0.

Alsdeextraomzetgelijkisaannul,kanerken-nelijknietsmeeraandetotaleomzetwordentoegevoegdenisdetotaleomzetmaximaal.Demaximaleomzetbedraagt50000×€5=€250.000.

d Nee,devariabelekostenperstukzijnwelbe-kend(zezijnhiergelijkaandeMKenbedragen€4),maaroverdeconstantekostenisnietsbekend.Demaximaalhaalbarewinstkunnenwedannietuitrekenen.

�0.��AntwoordCisjuist.MK=�0(ziedekostenvergelijking).MO=MK → −5q + 80 = 10 →q=�4(�4000stuks)

�0.�2a �60000×(€30–€22)=€�.280.000b 250000eenhedenc

euro’s

30

22

10

50

MK

MO

GO = p

GTK

hoeveelheid in1 000 stuks

25060 160 400200

�0.�3a TO=6000×€�00=€600.000 TK=6000×€80=€480.000 TW=€ 600.000 − €480.000=€�20.000 TCK=TK − TVK=

€480.000–6000×€50)=€�80.000 Toelichting:omdatdeMKconstantzijn,zijnze

gelijkaandeGVK.

b GTK2raaktdeGO-curveinéénpunt,namelijkbijeenafzetvan6000stuks.Daarwordthetmaximaalhaalbareresultaat,TW=0,gereali-seerd.Aangezienalleandereomstandigheden(eenomzetvan€600.000envariabelekostenvan€300.000)gelijkzijngebleven,geldt:TO − TK = 0 →€ 600.000 − (€300.000+TCK) = 0 →TCK=€300.000.DeTCKzijndustoegenomenmet€�20.000.

�0.�4a Dewinstismaximaalalsgeldt:MO=MK.

Dus:- + = +64 60 �0q q

Daaruitvolgt:q=20(20000stuks).Vullenwedezeuitkomstinindevraagvergelij-kingdankrijgenwe:

20 80 60 4543

43=- + ® = ® =q q p

DeomzetvanMetallicobedraagtbijmaximalewinst20000×€45=€900.000.Omdetotalekostenteberekenenvullenweq=20indekostenvergelijkingin.WekrijgendanTK=456(€456.000).Tenslotteberekenenwedetotalewinst:TW=TO–TK →TW=€900.000–€456.000=€444.000

DewinstisÀÀ

444 000900 000

�00 49 3..

% , %´ =

vandeomzet.Dedoelstellingisophetnipper-tjenietgehaald.

b DeomzetismaximaalalsMO=0.Dus:- + =6

4 60 0q .Daaruitvolgtdatq=40.Vullenwedezeuitkomstindevraagvergelijkingin,dankrijgenwep=30.Herhalenwehetsoortberekeningenalsondera,dankrijgenwe:TW=TO–TK →TW=€�.200.000–€�.256.000=–€56.000Conclusie:ookdezedoelstellingkannietwor-denbehaald;erwordtzelfsverliesgeleden.

c Decapaciteitwordtmaximaalbenutbijq=50.Volgenwedelijnvandeberekeningenonderaenb,dankrijgenweeenprijsvan22,50(euro).TW=TO–TK →TW=€�.�25.000–€�.806.000=–€68�.000Ookdezedoelstellingkandusnietwordenbereikt.

niet-perfect werkende marktenhoofdstuk 10 4�


�0.�5a DirectielidAwilopeenbreak-evenpuntgaan

aanbieden.Erzijntweebreak-evenpunten,bijeenafzetvan�0000envan70000stuks.Deprijsbijeenafzetvan�0000stuksisÀ

À225 000�0000

22 50. ,= Deprijsbijeenafzetvan70000stuksisÀ

À525 00070000

7 50. ,=

DirectielidAwilMegasoldusvoor€7,50aan-bieden.

b Demaximaleomzet(directielidB)wordtbereiktbijeenafzetvan50000stuks.Volgens de grafiek is de winst daar€625.000–€425.000=€200.000.DewinstinprocentenvandeomzetisdanÀ

À

200 000625 000

�00 32..

% %´ =

Beidedoelstellingenzijndusinderdaadtever-enigen.

c Deprijszalstijgenvan€7,50naar€�2,50(€625.000gedeelddoor50000),ofwelmet66,7%. De afzet neemt af van 70 000 naar 50 000, ofwel met 28,6%.

Deprijselasticiteitisdan-

=-28 6

66 70 4, %

, %, .

Devraagisdusprijsinelastisch(–�<Ev<0).

�0.�6AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Bijdemaat-schappelijkoptimalehoeveelheidgeldtMK=p;indesituatievanmaximalewinstdaarentegenisMKgelijkaanMO.BeweringIIisonjuist.Indiesituatieisergeenproducentensurplus.

�0.�7AntwoordDisjuist.PuntDismaatschappelijkgezienoptimaal.Opalleanderepuntenisdebeta-lingsbereidheidvandevragershogerdandemar-ginalekostenvandeaanbieder,zodathetloontdeproductieuittebreiden.InpuntDiserevenwichttussenbetalingsbereidheidenmarginalekosten.OverigenslijdtdeaanbiederinpuntDwelverlies.

�0.�8a 3miljoen×€50=€�50miljoenb 6miljoen×€20=€�20miljoenc 4miljoen×€40=€�60miljoend

euro’s

50

80

40

20

806030 40

MK

MO

GO = p

hoeveelheid in100 000 stuks

consumentensurplusbij maximale winst

welvaartsverliest.g.v. monopolie

e 3miljoen×(€ 50 − €20)=€90miljoen

�0.�9AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Voorhet-zelfdeproductwordendoorverschillendekopers-groepenverschillendeprijzenbetaald.BeweringIIiseveneensjuist.Alsdeelmarktennietgescheidenzoudenzijn,kanhetproductopde‘goedkope’marktwordeningekochtenopde‘dure’marktwordenverkocht.

�0.20A Erissprakevanprijsdiscriminatie.Hetgaat

omhetzelfdeproductenerissprakevangescheidendeelmarkten(aanstudentenkanbijvoorbeeldeencollegekaartterinzagewordengevraagd).

B Erisgeensprakevanprijsdiscriminatie,omdatdedeelmarktennietgescheidenzijn.InwonersvanlandB,zekerdiegenendievlakbijdegrenswonen,kunneninlandAgaantanken.

C Erisgeensprakevanprijsdiscriminatie,omdathetverkochteproductniethetzelfdeis.Business class-passagiersreizenaanzienlijkcomfortabelerdanpassagiersindeeconomy class.

�0.2�Omzetzonderprijsdiscriminatie:(�0000+�0000+30000)×€�0=€500.000Omzetmetprijsdiscriminatie:(�0000×€�0)+(�0000×€�5)+(30000×€�8)=€790.000Datiseentoenamevan

À À

À

790 000 500 000500 000

�00 58. ..

% %-´ =

�0.22Zie het donkere oppervlak in de volgende figuur.

p2

p1

euro’s

MK

MO

hoeveelheid

GO = p

10.3 Andere niet-perfecte marktvormen

�0.23AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Hetver-schiltussen‘homogeen’en‘heterogeen’heefttemakenmethetkaraktervandeverkochteproduc-ten.BeweringIIisjuist.Opeenoligopolistischemarktzijnerweinigaanbieders,waardoorerrela-tiefgemakkelijkafsprakenzijntemaken.

�0.24AntwoordBisjuist.Technischgezienkunnenproductenwelhomogeenzijn(benzine,mobielbel-len),maaraanbiederswillenzichonderscheidendoorhunmaniervanaanbieden.

�0.25A Onjuist.Deanderemarktpartijenvolgende

marktleiderookzondereenonderlingeaf-spraak.

B Juist.Productdifferentiatiemaakthomogeneproductentotheterogeneproducten.

C Onjuist.Kartelvormingiswaarschijnlijkerbijeengeringaantalaanbieders.Demarktvormmono-polistischemededingingwordtjuistgekenmerktdoorveelaanbieders.

�0.26Vooreenindividueleconsumentzijndeweerge-gevenmarktaandelenvanweinigbelang.Indedirecteomgevingvandeconsumentzullendoor-gaansslechtsenkelesupermarktenaanwezigzijn.Aangeziendiesupermarktenmeestalvan‘formule’verschillen,ishiersprakevanheterogeenoligopo-lie.

�0.27AntwoordCisjuist.Oligopolistenwetendatprijs-verlagingendoorconcurrentenvaakwordennage-volgdenprijsverhogingenniet.Daaromstrevenzedoorgaansnaarstabieleprijzen.Tochhebbendesupermarktoorlogenuithetverledengeleerddatonderhetoligopolieweldegelijkprijsconcurrentiekanvoorkomen.

�0.28AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Dekleinereaanbiedersvolgendoorgaanszonderafspraakdemarktleider.BeweringIIiseveneensjuist.Ommarktaandeeltebehoudenwillendeaanbiedersdeprijzenineenaantalgevallenstabielhoudenenzullenkostenveranderingennietwordendoorbere-kendindeverkoopprijs.

�0.29Indegetekendesituatiemaaktdeaanbiederwinst;indeoptimalesituatie(MO=MK)liggendegemid-deldeopbrengstenimmersbovendegemiddeldekosten.Dezewinstloktnieuweaanbiedersaan,zodatdebestaandeaanbiedershunafzetzienteruglopen.Voordeindividueleaanbiederbetekentdatdatdeafzetcurve(GO=p)naarlinksver-schuift.DezeverschuivinggaatzolangdoortotdatdenieuweGO-curveraaktaandeGTK-curve.Dewinstisdannul.

�0.30AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Ondankshetgroteaantalaanbiedersisproductdifferentiatiegoedmogelijk.BeweringIIisjuist.Onderhetoligo-poliezijnerminderaanbiedersdanbijmonopolis-tischeconcurrentie,waardoorinhetlaatstegeval‘despoelingdunneris’.

niet-perfect werkende marktenhoofdstuk 10 43


�0.3�a euro’s

MK

MO

GO = p

GTK

hoeveelheid

b Erzullenaanbiedersvandemarktverdwijnen,zodatdeachterblijvendeschoenenverkoperselkeengroterdeelvandetotalemarktafzetkrijgen.DeGO-curvevanelkeafzonderlijkeaanbiederzalnaarrechtsverschuiven,totdatdezedeGTK-curveraakt.Dewinstisdannul.

10.4 Niet-perfecte markten en de overheid

�0.32Verschil:bijhetanti-kartelbeleidgaatheteromtevoorkomendatjuridischzelfstandigeondernemin-gengaansamenwerken.Bijhetbeleidongewensteconcentratiestevoorkomengaatheteromtever-mijdendatbedrijvendoorbijvoorbeeldfusieseentegrootdeelvandemarktbeheersen.Overeenkomst:inbeidegevallengaatheteromdeconcurrentietebevorderendoorongewenstemachtsvormingtevoorkomen.

�0.33AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Uitslui-tend als het om afspraken gaat die meer dan 5% vandeEuropesemarktbetreffen,komtdeEurope-seCommissieinbeeld.BeweringIIisjuist.Collec-tievemonopolies(kartels)zijnverboden.

�0.34AntwoordAisjuist.Concentratiebetekentdatdebesluitvormingoverdeproductiedooreensteedskleineraantalbedrijvenwordtgenomen,watdeconcurrentiebeperkt.Verderwordthet,doorhetrelatiefgeringeraantalaanbieders,gemakkelijkerkartelafsprakentemaken.

�0.35(2)–(4)–(3)–(�)

afsluitende opgaven

�0.36a UitQa=Qvvolgt:p=24.Samenmetdeoverige

variabelekosten(€26)komenweopeenGVKvan€50.DusdeTVKzijn50q.Watdeconstantekostenbetreft,bijeenqvan�0000geldt:GO=GTK=€225.DeTKzijndan�0000×€225=€2.250.000.DeTCKzijndan:€ 2.250.000 − 10 000 ×€50=€�.750.000

b Uit de figuur kun je aflezen dat MOgelijkisaanMKbijeenhoeveelheidvan40000boxeneneenverkoopprijsvan€�50,wateenomzetoplevertvan€6.000.000.HetmarktaandeelvanBostekwordtdan:

À

À

6 000 00065 000 000

�00 9 2. .. .

% , %.´ =

c MaximaleomzetwordtbehaaldbijMO=0,dusbij50000stuks.EerstberekenenwedeGTKbij

dezehoeveelheid:50 � 750 00050 000

85+ =. .

..

We krijgen dan de volgende figuur:

20 40 50 60 80 100 1200

q (× 1 000 geluidsboxen)

euro’s

MO0

50

85100

125

150

200

250

300

GO

d Groter. De heffing zal leiden tot hogere varia-belekostenvoorBostek,waardoorhetbedrijfmeerproductenzalmoetenverkopenommetdeomzetdekostentedekken.

�0.37a Mogelijkachtdeoverheiddeenergievoorzie-

ningvanstrategischbelangenwilzedaaromdecontroleeroverbehouden.

b UitMO=MKvolgt:q=60enp=��. Monergiezaldusdedoordeoverheidvoorge-

schreven�0eurocentperkWhmoetenhante-ren.Ingevuldindeafzetvergelijkinglevertdateenafzetvan70(miljardkWh)op.

TO = 70×0,�0= 7,0(miljardeuro) TK = 70×0,05+2,8= 6,3(miljardeuro) TW = 0,7(miljardeuro)c Decommissiedenktdatconcurrentietotlagere

prijzenleidtofeenprikkelzalvormenvoorin-novatie.Wellichtneemtdoordetoegenomenconcurrentieookdeservice/kwaliteittoe.

d Uit de grafieken kun je het volgende aflezen: Deelmarkt 1: MO=MK → q� = 20 en de prijs is 15 cent →

TO=3(miljardeuro) Deelmarkt 2: MO=MK → q2 = 40 en de prijs is 10 cent →

TO=4(miljardeuro) Detotaleomzetbedraagtdus7(miljardeuro). Dekostenbedragen:

TK=60×0,05+2,8=5,8(miljardeuro). Dewinstbedraagtdus

7 − 5,8 = 1,2 (miljard euro).e Productdifferentiatie.f Hetaanscherpenvandemilieunormen,een

productiebeperkingopleggen,subsidiesver-strekkenvoorschonereenergievormen,voor-lichtingcampagnesgerichtopdeklantenvanMonergie.

�0.38a Uitsluitenddiégebruikerszijnbereidvoor

internetgebruikeenprijstebetalendiegelijkisaanofhogerisdandegemiddeldvariabelekostenvanNetwinst.

b VoorNetwinstisMKgelijkaan30geldeenhe-den.BijQ�geldtMO=MK.

c Zie de onderstaande figuur.

Q1 Q2 Q3 Q4 Q5

prijs per minuutinternetgebruik

hoeveelheidinternetgebruik

in minuten

A

B

C

50

40

30

35

Toelichting:gegevenisdatdeGTKbijQ�gelijkzijnaan35geldeenheden.Degemiddeldewinst is daar 40 − 35 = 5 geldeenheden.

d EentoenemendgebruikdoordeklantenvanNetwinstkanleidentothogerekostenvoordetelefoonvergoedingaanRingbel,watmogelijkonvoldoendeopgevangenkanwordenmetdeinkomstenuitdevastevergoedingperklant.

niet-perfect werkende marktenhoofdstuk 10 45


OnDeRDeel 3 Ruilen over de tijdHoofdstuk 11 verleden, heden en toekomst

11.1 Consumptie��.�a Dekrekel‘maaktmuziek’enzorgtalleenvoor

wathijdagelijksnodigheeft(nietindefabelge-noemd).Metanderewoorden:dekrekelconsu-meertzijnhelehuidigeinkomenenhoudtgeenrekeningmetzijntoekomstigeconsumptie.Demierwerkt(zonderzichteontspannen)enheeftzo‘later’genoegvoedsel.Demierspaarteendeelvanhaarhuidigeinkomen;zijbeperkthaarhuidigeconsumptie.Zoheeftdemierindetoekomstmeerconsumptiemogelijkhedendanhaartoekomstigeinkomentoestaat.

b Rente.c Geen,alleenzijn‘krekelwoord’.d Dekrekelleverdezijngezanggratis.Hijhad

voorzijngezangeen‘prijs’moetenvragen;misschienhadhijdanvoordetoekomstkunnensparen.

��.2AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Anderemogelijkhedenzijnerniet(weggevenvaltonderconsumeren).BeweringIIisjuist.Hetspaargeldplusdeontvangenrentemaakthetmogelijkindetoekomstmeeruittegeven.(Leteropdatditniethoefttebetekenendatjeookdaadwerkelijkmeerkuntkopen.Zokandebankfaillietgaanofkun-nendeprijzenvangoederenendienstensnelzijngestegen.)

��.3A Onjuist.Jetoekomstigeuitgavenwordenniet

alleenbepaalddoorderenteopjespaargeld,maarookdoorhetspaargeldzélfenuiteraardjetoekomstigeinkomen.

B Onjuist.Jetoekomstigeuitgavenwordennietalleenbeperktdoorderentebetalingen,maarookdoordeaflossingenopdelening.

��.4A Juist.Wanneerhetgeboortecijferdaalt,stijgtde

gemiddeldeleeftijdvandebevolking:tegenover‘meer’ouderenstaan‘minder’jongeren.

B Onjuist.Hetgevolgvanvergrijzingvoordepensioenenisondermeerafhankelijkvandefinanciering van deze pensioenen – zelf ge-spaardofviade‘belastingbetaler’–endepoli-tiekebesluitvormingoverdepensioenen.Denkaanhetverhogenvandepensioengerechtigdeleeftijd.(Zieookhoofdstuk�3.)

��.5a Hetéénkindbeleidleidtbijdezelfdelevensver-

wachtingtoteenrelatiefgeringaantaljongeren.Alsdandoordeverbeterdegezondheidszorgooknogdelevensverwachtingtoeneemt,stijgtdegemiddeldeleeftijdvandebevolking.

b Vergrijzingkantotgevolghebbendatjongerenviabelastingenensocialepremieseensteedsgroterdeelvanhuninkomenaanouderenmoetenafstaan.Ditisweinigbevorderlijkvoordewerklustenleidtmisschientoteengeringereproductieveinspanning.Hierdoorwordtdegroeivandeproductieperhoofdvandebevolkinggeringer.

11.2 Het budget in de loop van de tijd

��.6AntwoordDisjuist.BeweringIisonjuist.Hetbe-steedbaarinkomenvaneenhuishoudenisgelijkaanhetinkomen(permaandofperjaar)verkregenuitwerken/ofbeleggingnaaftrekvanbelastingenensocialepremiesenbijtellingvansubsidies.BeweringIIisonjuist.Huishoudenskunnenmeerdanhetbesteedbaarinkomenuitgevendoorgebruiktemakenvanleningen,ofhetaanwezigespaargeldtegebruiken.Ookkunnenzijbesluitenminderuittegevendoortesparen.

��.7A Onjuist. Een budgetlijn geeft grafisch de maxi-

malebestedingsmogelijkhedenvaneenhuis-houdenweer.Ookdebestedingsmogelijkhedenwaarbijhetbudgetnietgeheelwordtbesteed,vallenbinnenhetbereikvanhethuishouden.Overigensgeldteenbudgetlijnalleenbijeengegevenbesteedbaarinkomenengegevenprijzenvandebestedingsmogelijkheden.

B Juist.Alshetbudgetendeprijzenvaneengoe-derencategorienietveranderen,betekent‘meervanhetéén,mindervanhetander’.

��.8a

1 2 3 4

30

inkomen(euro’s)

vrije tijd(uren per dag)

b �uurwerklevert€7,50op.Tegelijkbetekent�uurmindertijdbestedenaanschoolwerk,dathetgemiddeldeschoolresultaatdaaltmet�punt.€7,50extrainkomenkostdus�puntschoolresultaat.

c WanneerRob�,5uurperdagbesteedtaanbezorgwerk,daalthetgemiddeldeschoolresul-taatnaar5,5.Ditkannognèt.Robkandus�,5×€7,50=€��,25perdagbijverdienen.

d Uit de gegevens kunnen we niet afleiden wat de voorkeurenvanRobzijn.Daaromkunnenwenietaangevenofeninhoeverrehijschoolresul-tatenwilinruilenvoorinkomen.

��.9a

2 4 6 8

5

4

3

2

1

aantal afhaalmaaltijden(per week)

aantal zelfbereidemaaltijden(per week)

b Na3afhaalmaaltijdenresteertalsbudgetvoorzelfbereidemaaltijden:€ 200 − 3 ×€40=€80DitgeeftruimtevoorÀ

À

8025

�zelfbereidehoofdmaaltijd´ =3zelfbereidehoofdmaaltijden.

c Nagebruikvan�afhaalmaaltijdrestvanhetbudgetnog€�60.Hieruitkunnennog6zelfbe-reidemaaltijden(à€25)wordenbetaald.

��.�0A Juist. Dit is een definitie van sparen.B Onjuist.Sparenheeftgeeninvloedophethui-

digeinkomen(welopdehuidigeconsumptie).C Onjuist.Alleendoortesparenwordthuidige

consumptieingeruildvoortoekomstigecon-sumptie.Lenenbetekentdattoekomstigeconsumptiewordtingeruildvoorhuidigecon-sumptie.

D Onjuist.Doortelenenwordtdehuidigecon-sumptievergroottenkostevandetoekomstigeconsumptie.

��.��Doortesparenconsumeerjeslechtseendeelvanjehuidigeinkomen.Infeiteverminderjejehuidigeconsumptie.Indetoekomstkunjedanbehalvejetoekomstigeinkomenóókjespaargeldplusdedaaropverdienderenteconsumeren.Zoisjehuidigeconsumptieverplaatstnaardetoekomst.

��.�2Doortelenenkanjehuidigeconsumptiegroterzijndanjehuidigeinkomen.Uitjetoekomstigeinkomenmoetjedeleningterugbetalenplusdeoverdeleningverschuldigderente.Hierdoorzuljeopjetoekomstigeconsumptiemoetenbezuinigen.Zowordtdooreenleningconsumptieverplaatstvandetoekomstnaarhetheden.

11.3 De intertemporele budgetlijn

��.�3AntwoordBisjuist.Zietheorieboekparagraaf��.3.

��.�4A Onjuist.Deintertemporelebudgetlijngeeftgeen

voorkeurenvandeinkomenstrekkerweer.Hetgaatslechtsomdemogelijkeverdelingentus-senhuidigeentoekomstigeconsumptie.

B Onjuist.Alshethuidigeinkomengeheelwordtgespaard,isdehuidigeconsumptienihil.Detoekomstigeconsumptieisdaarentegenmaxi-maal.

��.�5ct=€350.000+€50.000×�,06=€403.000

verleden, heden en toekomsthoofdstuk 11 47


��.�6Deleningplusderentewordenindetoekomstigeperiodeterugbetaald.Demaximaalmogelijketoe-komstigeconsumptieisdaarom:ct=€ 300.000 − €50.000×�,08=€246.000

��.�7a ct=€30.000+€5.000×�,�0=€35.500b ct=€ 30.000 − €5.000×�,�0=€24.500c

1 2 3 4

4

3

2

1

ct (× € 10.000)

ch (× € 10.000)

c2

c1

c3

yhyhyy

ytytyy

��.�8

a ÀÀ

50.000 47.393�055,

=

b ÀÀ

75.000 66.964��2,

=

c ÀÀ

�00.000 92.593�08,

=

d ÀÀ

25.000 24.038�04,

=

��.�9a Maximalehuidigeconsumptie:

ÀÀ

À80.000 90.000 �60.000+ =��25,

b Maximaletoekomstigeconsumptie: €90.000+€80.000×�,�25=€�80.000

c

80 160

180

90

ct (× € 10.000)

ch (× € 10.000)

€ 90.000 + € 80.000 × 1,125

��80.000 90.000

+1125,

yhyhyy

ytytyy

��.20a Maximalehuidigeconsumptie:

ÀÀ

À�50.000 �65.000 300.000+ =��0,

b Maximaletoekomstigeconsumptie: €�65.000+€�50.000×�,�0=€330.000c

150 300

330

165

ct (× € 10.000)

ch (× € 10.000)

€ 165.000 + € 150.000 × 1,10

€ 150.000 + € 165.0001,10

yhyhyy

ytytyy

��.2�a Contantewaardelevensloopinkomen:

ÀÀ

À25.000 30.000 52.778+ =�08,

b Contantewaardelevensloopinkomen:

ÀÀ

À25.000 30.000 5�.667+ =��25,

��.22a Contantewaardelevensloopinkomen:

ÀÀ

À62.500 52.500 ��2.500+ =�05,

b Toekomstigewaardelevensloopinkomen: €52.500+€62.500×�,05=€��8.�25c Demaximaletoekomstigeconsumptieisgelijk

aandetoekomstigewaardevanhetlevensloop-inkomen:€��8.�25.

d

62,5 112,5

118,125

52,5

€ 52.500 + € 62.500 × 1,05

€ 52.5001,05

€ 62.500 +

ct (× € 10.000)

ch (× € 10.000)yhyhyy

ytytyy

��.23

10

10

14

ct

ch

10 + 10(1 – 0,60)

Omdat Robinsonalleen op een eilandwoont, kan hij nietslenen.

yhyhyy

ytytyy

Opmerking:doorbederfvermindertdehoeveelheidteconsumerenvis;hetrentepercentage(bederf-percentage)isdaaromnegatief.

11.4 Nogmaals lenen en sparen

��.24AntwoordDisjuist.BeweringIisonjuist.Detoekomstige consumptie neemt af met de aflos-sing op de lening plus de rente. De aflossing op deleningis‘gecompenseerd’doordegroterehuidigeconsumptie.Derentekomtovereenmet

de‘extra’verminderingvandetoekomstigecon-sumptie.Derenteisdaaromdeprijsvandelening,uitgedruktindeextraafnamevandetoekomstigeconsumptie.BeweringIIisonjuist.Detheoretischmaximaleleninggelijkisaandecontante waardevanhettoekomstigeinkomen.

��.25InpuntAwordenhethuidigeentoekomstigein-komenindebetreffendeperiodegeheelgeconsu-meerd.Eenuitbreidingvandehuidigeconsumptiedooreenleningaftesluitenkanalleentenkostevandetoekomstigeconsumptie.Deverschillendemogelijkhedenwordenbegrensddoordeintertem-porelebudgetlijn.Opvergelijkbarewijzekaneenuitbreidingvandetoekomstigeconsumptiealleendoordehuidigeconsumptietebeperken(doortesparen).Ookhiergeeftdeintertemporelebudgetlijndeverschillendemogelijkheden.Dus:eencombinatievanhuidigeentoekomstigeconsumptierechtsvandeintertemporelebudgetlijnisnietmogelijk.(Datkanalleenbijeeninkomens-stijging.)

��.26a extratoekomstigeconsumptie=

spaarbedrag+rente€75.000=spaarbedrag×�,�5

spaarbedrag=À

À75.000 65.2�7,39��5,

= Henkzal€65.2�7moetensparen.

b afnametoekomstigeconsumptie=lening+renteafnametoekomstigeconsumptie=€75.000×�,�5=€86.250

c Extrahuidigeconsumptie € 75.000 Vermindering

toekomstigeconsumptie € 86.250 ‘Kosten’ € ��.250d Extratoekomstigeconsumptie € 75.000 Verminderinghuidigeconsumptie € 65.2�7 ‘Opbrengst’ € 9.783e Opgrondvaneenvergelijkingvandeop-

brengstenvanhetspaargeldendekostenvandeleningisgeenuitspraakmogelijk.Inpro-centen zijn beide immers gelijk (15% van het spaarbedragofvanhetleenbedrag).DebeslissinghangtafvanHenksvoorkeurenendaaroverisnietsgegeven.Opmerking:ineuro’suitgedruktverschillende‘kosten’(vraagc)ende‘opbrengsten’(vraagd).Omdezebedragenmetelkaartevergelijken,moetjejerealiseren,datzebetrekkinghebbenopverschillendeperioden.Alswevande‘kos-ten’(vraagc)decontante waardeberekenen,zijndeze‘kosten’gelijkaande‘opbrengsten’

(vraagd).Immers:À À��.250 9.783.��5,

=

verleden, heden en toekomsthoofdstuk 11 49


��.27Margotheeftdriemogelijkheden,waarbijweerrekeningmeehoudendatzijspaarderis:� bijdezelfdec*hdetoekomstigeconsumptie

uitbreiden(dusmeersparen);2 bijdezelfdec*tdehuidigeconsumptieuitbrei-

den(erwordtnietextragespaard);3 eencombinatievanbeide.Zondernaderegegevens–bijvoorbeeldoverdetijdvoorkeurvanMargot–isnietaantegevenwaarvoorzijkiest.

��.28A Onjuist.Dooreenhogererentedaaltinderdaad

decontantewaardevanhetlevensloopinko-men.‘Leners’ziendaardoorhuntoekomstigeconsumptiemogelijkhedenverminderen.Willenzijdantochnogdehuidigeconsumptievergro-ten,danzullenzijhuntoekomstigeconsumptienogmeermoetenbeperken.

B Juist.Dehogererentevergrootbijgelijkblijven-debesparingendetoekomstigebestedingsmo-gelijkheden.

��.29Keesheeftdriemogelijkheden,waarbijwereke-ninghoudenmethetgegevendathijleneris:� bijdezelfdec*hdetoekomstigeconsumptie

uitbreiden(dusnietextralenen);2 bijdezelfdec*tdehuidigeconsumptieuitbrei-

den(erwordtmeergeleend);3 eencombinatievanbeide.Zondernaderegegevens–bijvoorbeeldoverdetijdvoorkeurvanKees–isnietaantegevenwaar-voorhijkiest.

��.30Opdezevraagisopbasisvandezegegevensgeenantwoordmogelijk.OfVandersteen,aange-loktdoordeveelhogerespaarrente,gaatsparen,isafhankelijkvanzijntijdvoorkeur.Datwilzeggen:watzijnVandersteensbehoeften?Zondergege-vensdaaroverisdevraag,zoalsgezegd,niettebeantwoorden.

11.5 Reële en nominale rente��.3�AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Renteisdeprijsdiewordtbetaaldvoorhetnaarvorenhalenvandeconsumptie(ofdeprijsdievooreenleningmoetwordenbetaald).BeweringIIisjuist.Denominalerenteishetzelfdealshetrentepercen-tagedatvooreenbepaaldeleningmoetwordenbetaald.Alsditpercentagenulis,isgeenrenteverschuldigd.

��.32A Onjuist.Dereëlerenteisdenominalerente

gecorrigeerd voor de inflatie.B Onjuist.Ingevalvandeflatiekandenominale

rentelagerzijndandereëlerente.C Onjuist. Het spaargeld levert nominaal 2,5%

renteop.Alleenreëelgezienisderentevergoe-dingnihil.

��.33Hetindexcijfervandereëlerenteis:

�30��0

�00 ��8 2´ =% , ; de reële rente is dus 18,2%.

a Reëletoekomstigewaarde: €30.000+€25.000×�,�82=€59.550b Reëlecontantewaarde:

À À À25.000 30.000 50.38�+ ´ =�

��82,

��.34Degerealiseerdereëlerenteisgelijkaandeverwachte reële rente, omdat de werkelijke infla-tie gelijk is aan de verwachte inflatie én omdat de nominalerenteindezelfdemateismeegestegen.

��.35Zowelvoorsparenalsvoorlenengeldteenreëlerentevan0.Immers:zoweldecontantewaardealsdetoekomstigewaardevanhetlevensloop-inkomenisgelijkaandesomvanhuidigentoekomstiginkomen.Dereëlerenteheeftgeeninvloedgehadopbeidewaarden.

11.6 Definanciëlelevenscyclus

��.36A Onjuist. De financiële levenscyclus laat slechts

ziendaterperiodenzijnwaarinpersaldohetspaargelddeopgenomenleningenovertreftenperiodenwaarindeopgenomenleningenhetspaargeldovertreffen.

B Juist. Vergelijk in het theorieboek figuur 11.7 in paragraaf��.6enhetartikeloverde‘Kinderdip’inparagraaf��.�metelkaar.

C Juist. Zie figuur 11.7 van het theorieboek.

afsluitende opgave

��.37a De contante waarde van beide financierings-

methodenisgelijk(€5.000);hetmaaktdaaromniet uit welke financieringsmethode zij kiest.Ook:hetgaatinbeidegevallenom€5.000+5% (na één jaar).

b 1 Wanneer Savannah haar aankoop financiert door€5.000vanhaarspaarrekeningoptenemen,bezitzijnaéénjaar:€�0.000×�,05=€�0.500.

2 Door gebruik te maken van de financiering doordedealer,isnaéénjaardespaar-rekeningvanSavannahaangegroeidtot€�5.000×�,05=€�5.750.Daargaatvervolgenshaarbetalingaandedealer(€5.000×�,05=€5.250)vanaf,zodathaargeldelijkebezitneerkomtop:€ 15.750 − €5.250=€�0.500.

c In dit geval is financiering door de dealer voor Savannah het meest profijtelijk, de contante waarde van deze financieringsmethode is im-mersdelaagste.Voorhetbeoordelenvandezesituatie,ishetprobleem:‘Tegenwelkerentemoetdebeta-lingaandedealercontantgemaaktworden?’Wegaandaarvooruitvanhetzelfderente-percentagealsSavannahophaarspaarreke-ningkrijgt.

� Decontantewaardevandeopnamevan€5.000vandespaarrekeningis€5.000.

2 Decontantewaardevandetoekomstigebetalingaandedealeris:

À À5.000 4.762.´ =�

�05, BerekeningvanSavannah’sgeldelijkebezitna

éénjaar: 1 Wanneer Savannah haar aankoop financiert

door€5.000vanhaarspaarrekeningoptenemen,bezitzijnaéénjaar:€�0.000×�,05=€�0.500.

2 Door gebruik te maken van de financiering doordedealer,isnaéénjaardespaarreke-ningvanSavannahaangegroeidtot:

€�5.000×�,05= € �5.750 Betalingaandealer: € 5.000 Saldo: € �0.750

d HetverschilinrentepercentageswijsteralopdatSavannahbeteruitisalszijdeaankoopfinanciert door €5.000vanhaarspaarrekeningoptenemen.Controlerenweditantwoorddoordecontantewaarden van de financieringsmethoden met elkaartevergelijken,danmoetenwehetvandespaarrekeningopgenomenbedragplusdegemisterentecontantmakentegendeaandedealertebetalenrente:

À À5.000 4.565.´ ´ =�05 ��5

,,

Vergelijkenweditbedragmetdecontantewaardevanhetaandedealerverschuldigdebedrag(€ 5.000), dan is de financiering met behulp van haar spaargeld het meest profijtelijk.(Opmerking:derenteopdeleningzijndeopof-feringskostenvandezevormvanaankoop.DaarommoetdecontantewaardevanSavan-nah’sspaartegoedplusgemisterentetegenditpercentagewordenberekend.)Dezeconclusiewordtbevestigddooreenbere-keningvanSavannah’sgeldelijkebezitnaéénjaar:

1 Wanneer Savannah haar aankoop financiert door€5.000vanhaarspaarrekeningoptenemen,bezitzijnaéénjaar:€�0.000×�,05=€�0.500.

2 Door gebruik te maken van de financiering doordedealer,isnaéénjaardespaarreke-ningvanSavannahaangegroeidtot:

€�5.000×�,05= € �5.750 Betalingaandealer: € 5.750 Saldo: € �0.000

verleden, heden en toekomsthoofdstuk 11 5�


Hoofdstuk 12 sparen en investeren

12.1 Kapitaalvorming�2.�AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist(zietheorie-boek).BeweringIIisjuist.Eentekortopdeover-heidsbegroting wordt in de regel gefinancierd met staatsleningen.

�2.2A � Juist 2 Juist 3 Juist 4 Onjuist.Investeringenvindengedurende

eenbepaaldeperiodeplaatsenbepalenzodegrootte/waardevandekapitaalgoederen-voorraad(opeenbepaaldmoment).

5 Onjuist.Hetbegrotingstekortvandeover-heidishetverschiltussendeontvangstenenuitgavenvandeoverheidenkomtgedu-rendeeenjaartotstand.

B � Juist 2 Juist 3 Onjuist.Hetaantalwerklozenwordtopeen

bepaaldmomentgemeten. 4 Juist 5 Onjuist.Deoverheidsschuldwordtopeen

bepaaldmomentgemeten.Degroottevandezeschuldverandertmetdeleningendiedeoverheidineenbepaaldeperiodeop-neemt respectievelijk aflost.

�2.3A Juist.Deoverwaardevandewoningenkan

ertoeleiden,datextrakredietenwordenaan-gegaan,dievervolgenswordengebruiktvoorextraconsumptie.

B Onjuist.Besparingenopzichleidentotgerin-geregezinsconsumptieen–viabinnenlandseleningen–totgrotereuitgavenvanonderne-mingenen/ofvandeoverheid,waardoordetotaleproductievansamenstellingverandert.Ditwordtnietveroorzaaktdoorderente,maardoorhetsparenzélf.

C Onjuist.Onder‘kapitaal’verstaanwegoederenwaarmeeanderegoederenkunnenwordenvoortgebrachtplusbezittingenvanondernemin-genindevormvangeld,waaronderbanksaldi.

�2.4A Onjuist. Niet de wijze van financiering van de

aanschaf,maardebestemmingvanhetaange-schafteproductbepaalthetonderscheidtussenkapitaalgoederenenconsumptiegoederen.

B Juist.Ditiseenomschrijvingvanbruto-investe-ringen.

C Onjuist.Deproductiecapaciteitneemtalleentoe,alseendeelvandebruto-investeringenuituitbreidingsinvesteringenbestaat.

D Juist.Hetisonwaarschijnlijkdatdegeheleproductievaneenlanduitconsumptiegoederenbestaat.Erzullenookkapitaalgoederenmoetenwordenvoortgebracht,alwashetalleenmaaromdeproductiecapaciteitinstandtehouden.

12.2 Onderwijs en menselijk kapitaal

�2.5Menselijkkapitaalbestaatuit‘mensenmethunvaardigheden’.Devaardighedenzijnopgedaandooropleidingenervaring.Fysiekkapitaalbestaatuitgoederenwaarmeeanderegoederenkunnenwordengemaakt,bijvoor-beeldmachines,gebouwenendeinfrastructuurvaneengebied/land.

�2.6Detotalekostenvandemba-opleidingzijn:kd+ko=€20.000+€30.000=€50.000

Deopbrengstvandeextrastudieis:ye − yz=€ 85.000 − €30.000=€55.000

Omdekostenenopbrengstenmetelkaartekun-nenvergelijken,moetenwedeextraopbrengsten–dezezijnimmerseenjaarlaterbehaald–contantmaken:

ÀÀ

55 000��0

50 000.,

.=

Aangeziendecontantewaardevandeopbrengstvandestudieevengrootisalsdekostenvandestudie,isdestudieniet profijtelijk geweest.

�2.7Dekostenvandemba-opleidingzijn:kd+ko=€20.000+€30.000=€50.000

Deopbrengstvandeextrastudieisye − yz:�stejaar: € 50.000 − €32.000=€�8.0002dejaar: € 60.000 − €34.000=€26.0003dejaar: € 70.000 − €36.000=€34.000

Omdekostenenopbrengstenmetelkaartekun-nenvergelijken,moetendeopbrengstencontantwordengemaaktenvervolgensmoetendezecontantewaardewordengesommeerd:

�stejaar:

2dejaar:

ÀÀ

ÀÀ

�8 000��0

�6 364

26 000��0

2� 42

.,

.

.,

.

=

= 888

34 000��0

25 54533dejaar:

Totaal:

ÀÀ

.,

.=

À 63 397.

Overdezedriejaarovertreftdecontantewaardevandeextrainkomensdekostenvandestudie,dusdestudie‘loont’inditgeval.

�2.8a Deformeleopleidingrichtzichvooralopde

‘persoonlijkheidsvorming’.Doorgenoemdefor-meleopleidingenneemthet‘algemeenkennis-niveau’vanmensentoe.Zijkunnengemakkelij-kernieuweinzichtenverwervenendoorgeven.Deopgedanekenniskomtzoooktengoedeaananderenindesamenleving.Ditlaatsteiseenpositiefexterneffectvanonderwijs.Door een bedrijfsopleiding worden specifieke bekwaamhedenaangebracht/verbeterd.Andereondernemingen profiteren hier ook van, wan-neerdezedegoedopgeleidewerknemers‘overnemen’.

b Deformeleopleidingheeftzulkegrotepositieveexterneeffectenvoordesamenleving,datinNederlandenveelandereontwikkeldelandendesamenlevingervoorheeftgekozenhetleeu-wendeelvandekostenvoorhaarrekeningtenemen.Bij‘on-the-job-training’iserheelduidelijkeenondernemingsbelang:degroterebekwaam-hedenvandewerknemersleidentotbetereprestaties.Daarombetaaltdeondernemingennietdesamenleving.

�2.9Hetbeeldiszeerondoorzichtig.Alsdenadrukwordtgelegdopdeuitstroomvanhoogopgeleidemensen,zienwe:• relatief geringe financiële overmakingen naar

hetthuisland;• sterkeintegratieinhetontvangendeland;dus

geenterugkeer;• tekortenaanhoogwaardigekennisinhetthuis-

land;• datbepaaldesectorenvandeeconomieinde

emigratielandenniet(voldoende)kunnenpres-teren,zoalsdegezondheidszorg.

Almetal‘verliest’hetemigratieland.

Denadrukkanookwordengelegdop:• de relatief grote financiële overmakingen naar

dethuislanden(viermaalzoveelalsdemondi-aleontwikkelingshulp);

• deremigratienaenkelejaren,waarnadeop-gedanekennisplushetvergaardespaargeldineigenlandwordtaangewend(India,China);

• debewusteuitvoervanarbeid,waarde(algenoemde) financiële overmakingen tegenover staan;zowordtarmoedeineigenlandbestre-den(Filippijnen).

Indezevoorbeelden‘wint’hetemigratieland.

12.3 Onderneming en kapitaal

�2.�0AntwoordCisjuist.Zietheorieboekparagraaf�2.3.

�2.��AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Ziethe-orieboekparagraaf�2.3.BeweringIIisonjuist.Crediteurenenheteigenvermogenbehorentotdepassivavandeonderneming.

�2.�2AntwoordAisjuist.Geziendehypotheekmoeteengebouwtotdeactivabehoren.Omdat‘Lonen’en‘Interest’opderesultatenrekeningthuishoren,vervallendealternatievenBenD.AlternatiefCvervalt,omdatkortlopendeschuldentotdepassivavandeondernemingbehoren.

�2.�3Heteigenvermogenvindenwedoorhettotaalvandeactivateverminderenmethettotalevreemdvermogen.

Totaalactiva € 275.000Totaalvreemdvermogen € �25.000Eigenvermogen € �50.000

�2.�4a eigenvermogen=bezittingen–schulden=

(200+50+20+25+�0)–(�20+35)=�50(×€�.000)

b activa balans per 31 december (× € 1.000) passiva

Gebouwen 200Inventaris 50Voorraden 20Debiteuren 25Bank �0 305

Eigenvermogen �50Hypothecairelening �20Crediteuren 35

305

sparen en investerenhoofdstuk 12 53


�2.�5A Onjuist.Hetgaatnietomdeontvangstenen

uitgaven,maaromdeopbrengstenenkosten.(Sommigekosten–bijvoorbeelddeafschrijvin-gen–zijnwélkostenmaargéénuitgaven.)

B Onjuist.Opdebalansstaanvoorraadgroothe-denenopderesultatenrekeningstroomgroot-heden.

�2.�6resultatenrekening (× € 1.000)

Omzet• OmzetX 500• OmzetY 250• Huuropbrengst 25 775Kosten van de omzet• Loonkosten 550• Materialen 60• Dienstenvanderden �5 625Winst �50

�2.�7resultatenrekening eerste kwartaal 2009 (× € 1.000)

Omzet• OmzetA(4000×€250) �.000• OmzetB(8000×€�75) �.400 2.400Kosten van de omzet• Inkopen 790• Arbeidsloon 800• Interest(0,06×€5miljoen) 300• Pacht �0• Accountant 25 �.925Winst 475

afsluitende opgave

�2.�8a De resultatenrekening vermeldt financiële gege-

vensdieindetijdzijngemeten;ditzijnstroom-grootheden.Debalansgeeftdewaardevanfinanciële gegevens op een bepaald tijdstip; dit zijnvoorraadgrootheden.

b Vastkapitaal:deautoenhetgereedschap.Dezezakenkunnendiversejarenwordenge-bruikt.Vlottendkapitaal:devoorraadhang-ensluit-werk(slotenendergelijke).Hetisdebedoelingdatdezevoorraadrelatiefsnelwordtverkochtendoornieuwevoorraadwordtvervangen.

c Dat blijkt nergens uit de financiële gegevens. Erkomtopderesultatenrekeninggeenpost‘loonpersoneel’voor,erisdusniemandinloondienst.Daaruitkunnenweconcluderendatdeverrichtearbeidvandeeigenaarkomt.(EenZZP-erisnietinloondienst.)

d Inkomstenuiteigenonderneming €39.875 Berekendeinkomsten

uitloondienst • Loon € 28.500 • Opbrengst belegdegelden € 405 Totaal €28.905 Positiefresultaatvan

eigenonderneming €�0.970e Hetinkomenbehaaldmetdeeigenonderne-

mingis(beduidend)meerdandeopofferings-kostenbedragen.Ofditgeziendearbeidsinzetenhetrisicovanhetondernemeninderdaaddemoeitewaardis,dientdeondernemerzelftebeoordelen.

Hoofdstuk 13 pensioen

13.1 Sparen en vertrouwen�3.�Onjuist.Ookmensendiezichinstaatachtentothun65stejaardoortewerken,willeneerderstop-penmetwerken.

�3.2A Onjuist.Degrensvan65jaarisdoor‘depoli-

tiek’ongeveer60jaargeledenvastgesteldeniswillekeurig.

B Juist.Inderegelvalthetinkomenuitarbeidop65-jarigeleeftijdweg,endaarvoorindeplaatsontvangtmenpensioen.

C Juist.Nietiedereenkan40jaardeelnemenineenpensioenfonds,ondermeerdoorwerk-loosheid,ofomdatmenhelemaalnietgewerktheeft.Indergelijkegevallenzorgteenstaats-pensioenvoordenoodzakelijkebasis.

�3.3a DeNederlandscheBank:banken,verzekeraars

enpensioenfondsenstaanondervoortdurendtoezichtvandnb.Hierdoorisdekanszolaagmogelijkdatzenietaanhunverplichtingenkun-nenvoldoen.Eventueel:deAutoriteitFinanciëleMarkten(afm),dietoezichthoudtopdewijzewaaropfinanciële instellingen met hun klanten omgaan.

b Sparengebeurtalleen,alsdespaardererver-trouweninheeftdathijlaterzijnspaargeldplusderentedaaroverkangebruiken.Zonderditvertrouwengeenbesparingen.

13.2 Pensioenrechten�3.4A Onjuist.Hoewelbeidesystemenmogelijkzijn,

iserindepraktijkgeenbedrijfspensioenfondsdathetomslagstelseltoepast.

B Onjuist.Iedereen–ongeachtdehoogtevanhet‘eigen’pensioen–ontvangteenbasispensioenindevormvaneenstaatspensioen(aow).Ove-rigens:voorhetontvangenvanaowmoetjewelvoorde‘aowverzekerd’zijngeweest.

�3.5Inflatie leidt tot een daling van de reële waarde van hetspaargeld.Ermoetendaardoorsteeds(relatief)groterebedragenwordengespaardomdereëlewaardevandebesparingenoppeiltehouden.

�3.6Juist.Iseenbepaaldpensioenbedragtoegezegd(bijvoorbeeld 70% van het middelloon), dan is er bijtegenvallendebeleggingsresultatenteweinigbijeengespaard.Depensioenpremiesmoetendanomhoog.

�3.7Pensioenpremieswordendoorhetpensioenfondsbelegd.Dezeresultatenhebbeninbeidegevalleninvloedopdehoogtevandepensioenuitkering.Inheteerstegevalkunnentegenvallenderende-menten op beleggingen ertoe leiden dat de ‘infla-tiecorrectie’nietwordtdoorgevoerd.Daarnaastzullendepensioenpremieswordenverhoogdomaandepensioenverplichtingentekunnenblijvenvoldoen.Inhettweedegevalliggendepensioenpremiesvast.Depensioenuitkeringenzijnechtervolledigafhankelijkvandebehaaldebeleggingsresultaten.

�3.8a Doorhethogeeindloonzijndepensioenrechten

vanDijkgraafveelhogergewordendandetotdantoegecumuleerdepremies.Extrabijstortingisdaardoorvereist.

b HetmiddelloonvanDijkgraafislagerdanzijneindloon.Bijeenmiddelloonregelingkandebijstortingdaaromlagerzijn.

�3.9Juist.Alsdetoekomstigegeneraties–dewerken-den – niet langer willen bijdragen aan de financie-ringvandergelijkepensioenen,zullendeuitkerin-genmoetenwordenverlaagd(ofzelfsstopgezet).

�3.�0a Hetomslagstelselhoudtin,datdeineen

bepaaldjaaroptebrengenpremiesvoldoendemoetenzijnomhettotaalvandeindatjaartebetalenuitkeringentekunnenverstrekken.

b Omdatdeaow-uitkeringreëelgeziengelijkblijft,isdezeuitkeringevenveelgestegenalsdekostenvanlevensonderhoud.Deconsu-mentenprijsindex is in 2010 met 22% gestegen. Deuitkeringperpersoonin20�0isdan:

•alleenstaanden:�,22×€�0.300=€�2.566 •gehuwden/samenwonenden:

�,22×€7.200=€8.784 Hettotaalbedragdatwordtuitgekeerdis: •alleenstaanden: 0,47×2678000×€�2.566=€�5,8�6miljard •gehuwden/samenwonenden: 0,53×2678000×€8.784= €�2,467miljard totaal: €28,283miljard

pensioenhoofdstuk 13 55


c In2000ishetgemiddeldepremie-inkomenperpersoon€�0.525.Omdatreëelgezienditinko-menin20�0gelijkblijft,moetenweditinkomenverhogenmetdeveranderingvandekostenvanlevensonderhoudomhetpremie-inkomenin20�0tevinden:�,22×€�0.525=€�2.84�Hettotalepremie-inkomenin20�0is:9997000×€�2.84�=€�28,47�miljard.Hetpremiepercentagewordtdan:

À

À

28 283�28 47�

�00 22 0,,

% , %.miljardmiljard

´ =

13.3 Vergrijzing�3.��a AlgemeneOuderdomswet(aow).b Viahetomslagstelsel:deuitkeringenineen

bepaald jaar worden gefinancierd uit de aow-premievandatjaar.Opmerking:een(klein)deelvandeaowwordtbetaalduitdebelastingen.

c Viadebelastingenendeaow-premiewordteendeelvanhetinkomenvanjongerenover-geheveldnaarouderen.Alsdegroepjongerenrelatiefkleinerwordt,moeteengroterdeelvanhetinkomen(viapremie-ofbelastingverhoging)wordengebruiktvoorhetstaatspensioen.(Wenemenaandatdepensioenuitkeringnietwordtaangetastendatooknietwordtbezuinigdopandereoverheidstaken).Dezehogerelas-tenkunnenertoeleidendatjongeren‘teveel’wordenbelast,waardooraanpassingvandeuitkeringennoodzakelijkwordt.

d Wanneermenlatermetpensioengaat,wordtdegroeppensioengerechtigdenkleiner.Ookhoeftergedurendeeenkortereperiodepen-sioentewordenbetaald.Verderisdegroepwerkenden(degenendiedepensioenpremieofdebelastingbetalen)groter.Eenkleineresomverdeeldovermeerpersonenbetekentperbetalereengeringerbedrag.

e Onderhetkapitaaldekkingsstelselspaartdetoekomstigepensioengerechtigdezélfvoorzijnuiteindelijkepensioen,vaakbijeenpensioen-fonds.

f Aangeziendepensioenenzijnopgespaardtijdenshetwerkzamelevenvandegepensio-neerde,doetheterniettoehoeveelgepensi-oneerdenerzijn.Bijwijzevanspreken‘krijgtiedereenzijneigenspaargeldterug’.

�3.�2a 60% van de beroepsgeschikte bevolking is

premieplichtig.Datzijn0,60×9850000=59�0000personen.OmdatvoorhetbepalenvandeAOW-premiehetomslagstelselwordtgehanteerd,vindenwedeverschuldigdepremiedoorhettotaalvandeuitkeringentedelendoorhetaantalpremie-plichtigen:

À

À2�

59�00003 553miljard

= . .

b DeAOW–uitkeringenin2040bedragen:3400000×€25.000=€85miljardHetaantalpremieplichtigenin2040bedraagt:0,6×�0550000=6330000DeAOW-premieperpremieplichtigein2040bedraagt:

ÀÀ

856330000

�3 428miljard= . .

DeAOW-premieisindeperiode2005-2040gestegenmet:

À À

À

�3 428 3 5533 553

�00 278. ..

% %.-´ =

afsluitende opgaven

�3.�3a Vaneenwelvaartsvasteuitkeringissprake

wanneerdeuitkeringindezelfdematestijgtalsdegemiddeldeloonstijging.Eenwaardevasteuitkeringhoudtindatdehoogtevandeuitkeringverandertmetdekos-tenvanlevensonderhoud.

b Dejongeren(werkenden)betalendeaow-uit-keringenvandegepensioneerden.Zoisdejongeregeneratiesolidairmetdeouderegene-ratie.

c Opdeontvangenpensioenpremiesvanmensendiekorterlevendandegemiddeldelevensver-wachting,houdthetpensioenfondsgeldover.Hiermee kunnen de tekorten worden gefinan-cierddieontstaanbijdepensioenuitkeringenaanmensendielangerlevendangemiddeld.

�3.�4a Uitvergelijking3:desocialeuitkeringenwor-

den gefinancierd uit de sociale premies van het lopendejaar.

b Hettotaalaantalinactievenisgelijkaanhetaantalwerklozenendeoverigeinactieven.

Werkloosheid:

5600000 miljard

Overigeina

- =À

À

�5030 000

600000.

cctieven 4200000Totaal 4800000

Su=€7.500×4800000=€36miljard=Sp Desocialepremiedrukis:

À

À

36�50

�00 24miljardmiljard

´ =% %.

c Deloonstijgingisgelijkaandestijgingvandearbeidsproductiviteit, in dit geval 20%. Om de socialeuitkeringeningelijkematetelatenstijgenmetdelonen,zullendeuitkeringenookmet 20% moeten stijgen.

d Deuitkeringperinactievestijgtingelijkematemetdelonen.Ookhetaantalinactievenstijgt.Hettotalebedragaanuitkeringenstijgtdaar-doorharderdanhetbrutobinnenlandsproduct(bbp).Desocialepremiedrukzaldaaromstijgen.

pensioenhoofdstuk 13 57


Hoofdstuk 14 belastingen en overheidstekort

14.1 De overheid ruilt over de tijd

�4.�Consumentenkredietenvoorkoopopafbetalingzijnvoordeverstrekkerservanrisicovol:nietaltijdworden rente en aflossing betaald (ook niet na incasso).Doordemaximaalmogelijkerentetever-lagenisde‘risico-opslag’vandezekredietenlager.Dekredietverstrekkerswordendanwatvoorzichti-gerbijhetverlenenvankredieten.

�4.2A Juist. Belastingheffing vermindert het besteed-

bareinkomenendaarmeedeconsumptie;deontvangersvandehuursubsidiehebbendaar-entegenmeertebesteden.

B Juist.Doorleningenisinhetverledendeproductie/consumptievergroot;doordeextrabelastingen te gebruiken voor de aflossing op deschuldvermindertdehuidigeproductie/con-sumptie.

�4.3AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Hetwel-vaartsverlieswordtveroorzaaktdoorhetef-ficiëntieverlies dat bij belastingheffing optreedt (Harbergerdriehoek).BeweringIIisjuist.Doorbelastingheffing neemt het besteedbaar inkomen vandebelastingbetaleraf,watconsequentiesheeftvoordeconsumptieendaardoorookvoordeproductie.Voortszaldeaanwendingvandebe-lastingopbrengstconsumptieenproductiekunnenbeïnvloeden.Ookwanneerbelastingen(gedeeltelijk)wordengebruiktvoorhetverstrekkenvaninkomensover-drachten,verandertdesamenstellingvandeconsumptieenproductie.Immersdeontvangersvaninkomensoverdrachtenkopeninderegelnietdezelfdeofvergelijkbareproductenalsdebelas-tingbetaler.

�4.4Maymoetnú€ 5.000 tegen 10% rente per jaar op eenspaarrekeningzetten.Opmerking:Alsdespaarrentelagerisdandeleenrente–watinderegelhetgevalis–zalMayeenhogerspaarbedragtegendelagererentemoetenuitzetten.Zijzalervoormoetenzorgendatdeeindwaardevanhetspaargeldgelijkisaandeeindwaardevandelening.

�4.5AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Omdatmeerwordtuitgegevendanontvangen,wordteenberoepgedaanopbesparingenvanhuishoudensenondernemingen.BeweringIIisnietaltijdjuist.Weliswaarwordtdoordeleningdestaatsschuldgroter,maarindeoverheidsuitgavenzittenmeestalook aflossingen op de staatsschuld, waardoor dezejuistafneemt.

14.2 Belastingen en tekorten van de overheid

�4.6Onjuist.Alsdebelastingbetalerdegeneisdieookderenteontvangt,hoeftzijnconsumptienietaftenemen.Uitditoogpuntbeschouwdisdeover-heidsschulddangeenlast.(Wanneerderentebetalingechter(deels)niettotconsumptievebestedingeninonslandleidt,wordtdeconsumptiewélaangetast.Deoverheidsschuldkandanwelalslastwordenbeschouwd.)

�4.7a In de toekomst hoeft minder rente en aflossing

overdeoverheidsschuldtewordenbetaald.Hierdooriserruimtevooreenverlagingvandebelastingtarievenbijhetzelfdeuitgavenniveau.Oferisruimtevooreenverhogingvanhetuit-gavenniveaubijdezelfdebelastingtarieven.

b Kennelijkisersprakevangeldenwaarvoornietdirecteen‘nuttige/wettelijke’bestemmingkanwordengevonden.Ditkanzijnveroorzaaktdoor‘tehoge’belastingtarieven,waardoorer–gegevenhetuitgavenniveau–‘teveel’isontvangen.Ookishetmogelijk,dat–gegevendebelastingtarieven/belastingontvangsten–hetuitgavenniveau‘telaag’isvastgesteld(erwarenvastnogwel‘leukedingen’voordemensenteverzinnengeweest).

c Ja,eenschulddieeventueelindetoekomsthadkunnenleidentothogerebelastingtarieven,wordt‘naarvoren’gehaaldenkomtzotenlastevandehuidigebelastingbetaler.

�4.8Degrotereoverheidsschuldleidtviadehogerebijstanduitkeringentotgroterehuidigeconsump-tie.Indetoekomstwordtdestaatschuldinclusiefderenteafgelostuiteenextrabelasting.Deextrabelastingvermindertdetoekomstigeconsumptie.Doordeleningisconsumptienaarvorengehaald:detotale(huidigeplustoekomstige)consumptieisnietveranderd.Vaneenlastlijktgeenspraketezijn.

Zittenwenogmetdevraag‘wiebetaaltdeextrabelasting?’Dathoeftnietdegenetezijndieinhetverledendebijstandsuitkeringheeftontvangen.Waarschijnlijkerisdatdeextrabelastingwordtbetaalddoorpersonenmeteenhogerinkomen.Ditzijnookvaakdegenendievanhunouderssommengelderven,waaronderstaatsobligaties.Zoiser‘slechts’eenverschuivingvanconsumptievande‘rijkere’naarde‘armere’.Kunnenweditgevolgalseenlastbeschouwen?

Resthetwelvaartsverliesdoordeextratoekom-stige belastingheffing, waardoor er per saldo toch sprake is van een last (zie figuur 14.1 van het theo-rieboek).

�4.9a Ziebijvoorbeeldwww.cpb.nl.Opdezewebsite

kunjeonder‘Cijfers’gegevensvindenoverde overheidsfinanciën (‘Financiële tijdreeksen overheidsfinanciën’). Deze tijdreeksen laten ondermeerziendatdeuitgavenaan‘Openbaarbestuurenveiligheid’alsindsdejarenzeventigvan de vorige eeuw ongeveer 11% van het bbpbedragen.

b Overheidsontvangsten,overheidsuitgavenenveranderingenvandeoverheidsschuldwordenin de tijdgemeten.Zogaathetbijvoorbeeldoverdeoverheidsontvangstenenoverheidsuit-gavenineenbepaaldjaar.

c Deoverheidsschuldopeenbepaaldtijdstipishetverschiltussendegroottevandezeschuldop een voorgaand tijdstip en de aflossingen en leningenindeperiodetussenbeidegenoemdetijdstippen.Zobepaaltdestroomgrootheid(sal-do van aflossingen en leningen) de voorraad-grootheid(groottevandeoverheidsschuld).

d Hetgrootstedeelvandeoverheidsuitgavenisgebaseerdoplangetermijnafspraken.Hierbijiserrekeningmeegehoudendatbijvoorbeeldambtenarensalarisseneninkomensoverdrach-ten(zoalsaowenbijstand)indeloopvandetijdineuro’sgemetentoenemen.Inperiodenvanlaagconjunctuurnemendebestedingenvanconsumenten–endaardoorookdeinkomens–mindersneltoe.Bijgelijkebelastingtarievennemendanookdeoverheids-ontvangstenmindersneltoe.

afsluitende opgave

�4.�0Injepresentatienoemjeondermeerhetvolgende:• Vergrijzing:begripsomschrijving:verhouding

gepensioneerden/werkenden; stijgt van 23% in 2005 naar 45% in 2040.

• Vergrijzing en overheidsfinanciën:wijzenophet‘profijt van de overheid’ van vooral 60-plussers;dediscrepantietussendegroeivandeover-heidsuitgavenendeoverheidsinkomsten.

• Houdbaarheid van de overheidsfinanciën:hetbegrip‘houdbaar’omschrijven:groeioverheids-voorzieningenevenredigmetgroeibbp,zonderbelastingverzwaring;deverschillendegenera-tieskunnendanindezelfdemategebruikmakenvanoverheidsvoorzieningenzonderhogerebelastingenenpremiestemoetenbetalen.

• De verdeling van de lasten:omdeoverheids-financiën ‘houdbaar’ te houden moet worden ingegrepen.

– Grijptmennuin,dankunnendekostenwor-denverdeeldoverallegeneraties.Doetmendatpasindetoekomst,danwordtdeprijsbetaalddoordetoekomstigegeneraties.

– Geleidelijkwerkendemaatregelen–ver-schuivenvandeaow-gerechtigdeleeftijdbijvoorbeeld–komentenlastevantoekom-stigegeneraties(enontziendehuidigeaow-ers).Directwerkendemaatregelen–bijvoor-beeldbelastingverhoging–komentenlastevanallegeneraties.

belastingen en overheidstekorthoofdstuk 14 59


Onderdeel 4 �Samenwerken�en�onderhandelen

Hoofdstuk�15� inFormAtie

15.1� Prijsmechanisme�en�informatie

15.1A Juist.Ditiseenkenmerkvanperfectwerkende

markten.B Juist.Demogelijkheidtotprijszettingiseen

kenmerkvanniet-perfectwerkendemarkten.C Onjuist.Opniet-perfectwerkendemarkten

kennenwegeenaanbodlijn.Overigenswordenprijsveranderingenaltijdveroorzaaktdoorver-anderingenvandevraag(en/ofhetaanbod).

d Onjuist.Bijvoorbeeld:deprijsgeeftdeconsu-mentdeinformatieofhijzichhetproductkanveroorloven.

e Onjuist.Hetisjuistdelagereprijsdiehetgroteregebruikzoumoetenuitlokken.

15.2a

q2 q1

p2

p1

prijs

gevraagde en aangebodenhoeveelheid

aanbod 2

vraag

aanbod 1

Aanvankelijkisdetarwemarkt‘inevenwicht’bijeenprijsp1eneenhoeveelheidq1.Doordetegenvallendeoogstenverschuiftdeaanbodlijnnaarlinks(aanbod2).Deprijsstijgtdannaarp2.Deaangebodenhoeveelheidkomtdanweerovereenmetdegevraagdehoeveelheid.

b 1 Doordegroterevraagnaarrijstverschuiftdevraaglijnvanrijstnaarrechts.Hierdoorstijgtbijdezelfdeaanbodlijndeprijsvanrijst.

2 Tarwewordtvervangendoorrijst.Hierdoorverschuiftdevraaglijnvantarwenaarlinks.Deprijsvantarwezaldanbijdezelfdeaan-bodlijndalen.

c Dehogererijstprijsloktextraaanboduit.Opkortetermijnzullenrijstaanbiedershunvoor-radenaansprekenendieopdemarktbrengen.Oplangeretermijnishetmogelijkdatermeerrijstwordtgeproduceerddoortoetredingvannieuweaanbieders.Deverschuivingvanhetaanbod,diehiervanhetgevolgis,zorgtuitein-delijkweervoorlagereprijzen.

15.3a Deomzetisdeprijsvermenigvuldigdmetde

afgezettehoeveelheid.Omdatbijdezelfdeprijsminderwordtverkocht,daaltdeomzet.

b Deaanbiederkanzijnafzetalléénhandhavenalshijdeprijsverlaagt.Ookdandaaltdeom-zet.

15.4Opperfect werkende marktenzaldoortoetredingdeaanbodlijnnaarrechtsverschuiven.Bijdezelfdevraaglijnresulteertdaneenlagereprijseneengrotereafgezettehoeveelheid.Opniet-perfect werkende marktenwordtde‘totalevraag’nadetoetredinggedeeldmetmeeraanbie-ders.Ommarktaandeel(afzet)tebehoudenzullendeaanbiedersdeprijsverlagen.Overigensishetmogelijkdatalsalleaanbiederstegeneenlagereprijsaanbieden,detotalemarktafzettoeneemtbijvoorbeelddoortoetredingvanvragers.

15.5

q2 q1

p2

p1

prijs


aanbod 2

vraag

aanbod 1

welvaartsverliesdoor verschuivingvan het aanbod

Figuur 1

Figuur1geeftdeveranderingvanhetconsumen-ten-enproducentensurplusdoordeverschuivingvanhetaanbodweer.Deoverzeeseaanvoervanolieenbenzinestagneert.Hierdoorverschuiftdeaanbodlijnvan‘aanbod1’naar‘aanbod2’.Eront-staateennieuweevenwichtsprijs(p2).Bijp1gevenbeidegerasterdevlakkendesomvanhetconsumenten-enproducentensurplusweer.Bijp2resteertslechtshetlichtgerasterdevlak.Deverminderingvanhetconsumenten-enproducen-tensurplustengevolgevandeaanbodverschuivingwordtweergegevenmethetdonkergerasterdevlak.

q2q3

p2

prijs


aanbod 2

maximumprijs

vraag

aanbod 1

Harberger-driehoek

Figuur 2

Figuur2geeftdeverdereverminderingvanhetconsumenten-enproducentensurplusweerdatontstaatdoorhetinstellenvandemaximumprijs.Omdatdemaximumprijsbenedendeevenwichts-prijs(p2)ligt,wordtdeaangebodenhoeveelheidnogverderbeperkt:vanq2naarq3.Dezeaanbod-beperkingheefttweegevolgen:1 Hettotaalvanhetconsumenten-enproducen-

tensurplusvermindertmetdeHarberger-drie-hoek.

2 Eendeelvanhetproducentensurplusverschuiftnaar de consument (in figuur 2 het gearceerde vlak).

15.2� Individuele�en�collectieve�goederen

15.6AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Decom-binatievanvraagenaanbodbepaaltdeprijsvaneenindividueelgoed.BeweringIIisjuist.Eenindi-vidueelgoedkandoordekoperwordengebruikt,zonderdatditgebruikmeteenanderhoefttewordengedeeld.

Opmerking:hoewelbijvoorbeeldhetgebruikvaneentennisbaanmetanderenmoetwordenge-deeld,waardoorjenietopelkgewensttijdstipmetjepartnerkunttennissen,isdebaanalleentoe-gankelijkvoordeledenvandetennisvereniging.Daardoorisersprakevaneenindividueelgoed.

15.7AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Wesprekenvanrivaliserendegoederen,wanneerhetgebruikervandebeschikbaarheidvooranderegebruikersvermindert.Vansubstitutiegoederenissprake,als‘verschillende’goedereninvrijweldezelfdebehoeftevoorzien.Zozijnpersonenauto’svanverschillendeautofabrikantensubstitutiegoe-deren.Uiteraardzijndezegoederenóókrivalise-rend.InderegelisbeweringIIjuist.Hetkanechtervoorkomendathetnetwerk‘overbelast’raakt,doordatergveelpersonentegelijkwillenbellen.Denkbijvoorbeeldaandejaarwisseling.

15.8AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Dekoppe-lingvanbetalingengebruikgeldtvoorproductenwaarvanhetgebruikexclusiefofuitsluitbaaris.BeweringIIinzijngeheelisonjuist.Heteerstedeelvandebeweringisjuist;ingevalvanniet-uitsluit-baarheidkandevoorzieninguitde‘algemenemid-delen’gebeuren.Hettweededeelvandebeweringis onjuist; door de financiering uit de algemene middelenwordteenproductnietexclusief.Hetblijftbeschikbaarvooriedereen.Erwordtimmersgeenheffing opgelegd naar rato van het verbruik en een niet-(belasting)betalerwordtnietvanhetgebruikuitgesloten.

15.9A Juist.Alleenbetalendeautomobilistenhebben

toegangtotdetolweg(uitsluitbaarheid);doordedruktemaaktelkeautoextradedoorstromingvoordeandereauto’smoeilijker(rivaliteit).

B Voorde‘niet-rivaliteit’iszoweljuistalsonjuistmogelijk.Op‘sombere’dagenishetnietdrukinhetparkenisdeconsumptieervanniet-rivalise-rend.Daarentegenishetop‘mooie’dagenergdrukinhetparkenisdeconsumptierivalise-rend.Hetgebruikvanhetparkisvrijvooriedereendiezichaanderegelshoudt.Erisdaaromsprakevanniet-uitsluitbaarheid.

C Metbetrekkingtot‘niet-rivaliteit’:juist.Dezaalisvrijwelleegenhetbezoekvanextrakijkersgaatniettenkostevananderen.Wehebbendaaromtemakenmetniet-rivaliteit.Metbetrekkingtot‘niet-uitsluitbaarbeid’:onjuist.Dezaalverhuurderzalinderegelgeenmensentoelatendiegeentoegangsprijshebbenbe-taald.Daaromisersprakevanuitsluitbaarheid.

d Juist.Wehebbentemakenmeteenindividueelgoed.

inFormAtiehoofdstuk 15 61


e Onjuist.Zo’nnatuurgebiedisgééncollectiefgoed,omdat:

• detoegangtotzo’nnatuurgebiednietaltijd‘niet-uitsluitbaar’is;hetgebiedisbijvoor-beeldslechtstoegankelijkvoorledenofkleinegroepen;

• naarmateermeerbezoekerszijn,dekwali-teitvanhetnatuurgebiedkanwordenaange-tast;van‘niet-rivaliteit’isdangeensprake.

15.10Niemandkanvanhetsignaaldatdesirenegeeft,wordenuitgesloten(tenzijmenvolkomendoofis).Ditbetekentdatookmensendienietwillenbeta-len, toch profijt hebben van de sirene. Hierdoor zal niemandervoorwillenbetalen.Erkandusgeenprijsvoorwordengevraagd.

15.11Straatverlichtingisniet-rivaliserend:hetgebruikdoordeéénvermindertdegebruiksmogelijkhedenvandeanderniet.Verderisersprakevanniet-uit-sluitbaarheid:hetgebruikkannietwordenbeperkttotdegenendieervoorhebbenbetaald(viadebelastingen).

15.12Inlangnietallegevallenwaarindeburgermeenthulptemoetenkrijgenvandepolitie,komtdepoli-tieookopdagen.Datkanzijnomdathet‘probleem’nieternstiggenoegis.Denkaanverkeersonge-vallen met lichte materiële schade, fietsendiefstal enzakkenrollerij.Wehebbenhiertemakenmet‘uitsluitbaarheid’.Hetisookmogelijkdatdebeschikbarepolitie-mensenopandereplaatsenzijningezet,zodatergewoongeen‘man’krachtmeeraanwezigis.De‘man’krachtvandepolitieisdaaromalsrivalise-rendtebeschouwen.Depolitiebeschermingzélfisniet-rivaliserend.Iedereen profiteert van de omstandigheid, dat er eengoedpolitiekorpsis.(Opmerking:bijpolitiebe-schermingishetnietnodigachteriedereburgereen‘beveiliger’tezetten.)

15.13Welatendekenmerkenvancollectievegoederenderevuepasseren:• Wegenwachthulpisniet-uitsluitbaar.Het

gebruikisweldegelijkgebondenaaneenbepaaldeprijs:menis‘lid’vandewegenwacht.Ditstaatlosvanhetfeitdatmensendiegeen‘lidzijnvandewegenwacht’enertocheenberoepopdoen,directlidmoetenworden.Wehebbenhiertemakenmetfree-ridersgedrag.Detrouweledenmakendeorganisatiemoge-lijk,terwijldefree-riderpasbetaalt,wanneerhijdeorganisatienodigheeft.

• Wegenwachthulpisniet-rivaliserend.Ookditgaatnietop:alseenwegenwacht-medewerkerbezigismetdeeneklant,zaldeandereklantmoetenwachten.

Conclusie:dewegenwachtistebeschouwenalseenindividueelgoed.

15.14a Uiteraardhebjeomradio-entelevisie-uitzen-

dingentekunnenontvangeneenradio-respec-tievelijktelevisietoestelnodig.Ditzijnindividu-elegoederen.Vooreengoedeontvangstvandeuitzendingenhebjetevenseenkabel-ofschotelaansluitingnodig,metnamevoordetelevisie-uitzendingen.Ookhierissprakevanindividuelegoederen.Deuitzendingenzélfzijninderegelvrijteontvangen,zonderdatdittenkostegaatvananderen(niet-rivaliserend).Verderisersprakevanniet-uitsluitbaarheid:iedereenmetdegenoemdevoorzieningenkandeuitzendingenontvangen.Wehebbendustemakenmeteen‘product’meteigenschappenvanzoweleenindividueelgoedalsvaneencollectiefgoed.(Overigenszijnerookuitzendingendie‘achterdedecoder’zitten.Voordeontvangstvandezeuitzendingenmoetwordenbetaald.Hieriswélsprakevanuitsluitbaarheid,maardeontvangstvandezeuitzendingenblijftniet-rivaliserend.)

b Deuitzendingenkunnenwordenversleuteld,waardoorzealleentoegankelijkzijnvoorperso-nendie(extra)betalen.

c Uitoverheidsbijdragenenreclameopbrengsten.

15.15Hetprijsmechanismeisinzoverredemocratischdatdewensenvandeconsumentenwordenver-vuld.Deconsument‘stemtmetzijneuro’.Overi-genshebbenrijkereconsumenteneenzwaarderestemdanminderrijke.(Endatiseenondemocra-tischelement.)Bijhetdemocratischbudgetmechanismeheeftelkekiezerviazijnstemevenveelzeggenschap,maarhijweetnooitinhoeverrededoorhemgekozenpoliticiuitvoeringwillenofkunnengevenaandewensenvandekiezers.(Denkaandealtijdnood-zakelijkecoalitievorming.)

15.3� Externe�effecten15.16AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.Zietheorie.BeweringIIisonjuist.Positieveennegatieveex-terneeffectenzijnzeerverschillendinomvangenvaninvloedopdewelvaartvanindividueleperso-nen,zodatvancompensatiegeensprakekanzijn.

15.17• Gevaarvoorneerstortendevliegtuigen;doorde

vijfdebaanisdekanshieropongeveergelijkgebleven,ondankshetgrotereaantalvliegbe-wegingensinds1990.

• Dekansopdodelijkeslachtofferstengevolgevaneenvliegtuigongelukisgrotergewordendoornieuwbouwronddeluchthaven.

• Hetaantalmensendatgeluidsoverlastonder-vindt,isafgenomendoordeinzetvanstillerevliegtuigen.

15.18• Doorzuiveringslastenwordenproducten

duurder.Denkaandeverwijderingsbijdragediebetaaldwordtbijdeaanschafvan‘witgoed’(koelkasten).Erwordendanmindervanderge-lijkeproductengevraagd.Deproductievermin-dertvervolgens,waardoorookdevervuilingvermindert.

• Metdeopbrengstvandezuiveringslastenwordtde‘zuivering’betaald.

• Omdezuiveringslastenteverminderen,gaanondernemingenoveropschonereproductiepro-cessen.

15.19Enkeleoverwegingen:• Deoverlastvandergelijkeproductenvooran-

dereniseenvoorbeeldvannegatieveexterneeffecten.Dezeeffectenverminderendewel-vaartvangenoemdepersonen.

• Door een milieuheffing wordt de welvaart van degenendiegenoemdeproductenaanschaffen/gebruikenaangetast.Dezeproductenwordenimmersduurder.

Wekrijgentemakenmetdevraagwiensrechtenhetzwaarstwegen:• hetrechtop‘rust’vandegenendieoverlast

ondervindenvandelawaaibronnenof• hetrechtomvanbepaaldeapparatengebruik

temogenmaken,opzo’nmanierdatanderendaaroverlastvanondervinden.

(Zieookparagraaf15.4.)

15.20Bekijk de volgende figuur.

q2 q1

prijs

hoeveelheid klompen

verkoopprijs

som verkoopbereidheidklompenmaker en

overlast auteur

verkoopbereidheidklompenmaker

A

B

C

D

a Hetproducentensurplusbijeenproductieenafzetq1is:A+B+C.

b Omdemaatschappelijkebijdragevandeklom-penmakertevinden,dienendeexterneeffectenbijeenproductieq1inminderingtewordengebrachtophetproducentensurplus.Dezeexterneeffectenzijn:B+C+D.Er resteert dan: A − D.

Opmerking:hetzalduidelijkzijndatbijeenproductieq1alleenvaneenmaatschappelijke‘winst’kanwordengesprokenbijA>D.

15.21

q2 q1

prijs


vraag

aanbod op basis vanmaatschappelijke kosten

aanbod op basisvan private kosten

A

B

C

D

E

a Alsdeprivatekostenbepalendzijnvoordege-produceerdeenverkochtehoeveelheid,wordtdehoeveelheidq1verhandeld.Hetgerasterdedeel van de figuur geeft de negatieve externe effectenweerbijdezeproductie.Bijeenproductieq1isdesomvanhetconsu-menten-enproducentensurplusgelijkaanA+B+C+D.



RekeninghoudendmetdenegatieveexterneeffectengaathiervanafC+D+E.Denetto-omvangvanhetconsumenten-enproducentensurplus is dan A + B − E.

b Isdeproductieenverkoopgelijkaanq2,dankomtdenettosomvanhetconsumenten-enproducentensurplusuitopA+B.

c Vergelijkenwedeantwoordenopaenb,danwordtduidelijkdatdoordeverminderingvandeproductiedesomvanhetconsumenten-enproducentensurplusafneemtmetdenegatieveexterneeffecten.Maatschappelijklevertditeengroternettosurplusop,wantdeaftrekpostEisernietmeer.Infeitewordtnuzichtbaardatkoperenverko-pervangoedkoopcement(prijs:p1)zicheengroterconsumenten-respectievelijkproducen-tensurplustoe-eigenentenkostevandegenendiedenegatieveexterneeffectenondervinden.

15.22a

q1

p1

prijs


aanbod op basis vande private kosten

positieveexterneeffecten

vraag op basis van demaatschappelijke waarde

vraag op basis van depersoonlijke waardering

b

q2q1

p1

prijs


aanbod op basis vande private kosten



Bijq2isdevraagopbasisvandemaatschap-pelijkewaardegelijkaanhetaanbodopbasisvandeprivatekosten.

c

q2q1

p1

prijs


A

B

toename positieveexterne effecten aanbod op basis van

de private kosten



d Bijdemaatschappelijkoptimalehoeveelheid(q2)ligtdebetalingsbereidheidvandeconsu-mentonderdeprijsdiebijeenaanbodq2hoort.Debetalingsbereidheidvandeconsumentwordtimmersbepaalddoorzijn‘persoonlijkewaardering’.Dusiseensubsidienodigomdeaanbiedersvanopenbaarvervoer‘overtehalen’hetopenbaarvervoeruittebreiden.

e Desubsidiezalzógrootmoetenzijn,dathetverschiltussendebetalingsbereidheidvandeconsumentenhetaanbodopbasisvandebe-drijfskostenbijq2wordtoverbrugd.HetlijnstukABgeeftdusdesubsidie(pereenheid)weer.

f Dankzijdesubsidiewordtmeergebruikgemaaktvanhetopenbaarvervoer,hierdoorwordenookmeerpositieveexterneeffectengeëffectueerd.Daarstaattegenoverdatdebenodigdegeldenvoordesubsidiemoetenwordenopgebrachtuitbelastingmiddelen.Devergrotingvandeoverheidsuitgavendiehiervoornodigis,resul-teertineenwelvaartsverlies.Wordtdesubsidiebetaald door extra belastingheffing, dan is deze extra heffing een welvaartsverlies. Overigens leidt belastingheffing altijd tot welvaartsverlies (Harberger-driehoek).Ofgesubsidieerdopenbaarvervoerpersaldowelvaartsverhogendwerkt,hangtafvandevraagofdeextragecreëerdepositieveexterneeffectenopwegentegendenegatieveeffectenvan de extra belastingheffing. Omdat daarover indeopgavegeengegevenszijnverstrekt,kunjegeenconclusietrekken.

15.4� Theorema�van�Coase15.23A Juist.Hetgaatondermeeromderechtsregels

overwelkeoverlastjeinbepaaldesituatiesanderenmagaandoenenomdehandhavingdaarvan.

B Onjuist.Alleeninbetrekkelijkeenvoudigegeval-lenisditmogelijk,ondermeerdoorafwezigheidvantransactiekosten.

C Onjuist.Ineenvoudigegevallenkunnenpartijenzelfdooronderhandelingeenoplossingvinden.

d Onjuist.Totdebedoeldetransactiekostenbeho-renwéldekostenvaninformatieverwervingenonderhandelingskosten,waaronderdekostenvanjuristen.Maardekostenvanbijvoorbeeldeenwaterzuiveringsinstallatiebehorenniettotdetransactiekosten.

e Juist.MetnamedetransactiekostenstaaneenPareto-optimaleoplossingvaakindeweg.

15.24a Alleschadewordtvergoed;daardoorisbe-

bouwingvandegrondlangsdespoorlijnaltijdprofijtelijk.

b Alsdeexploitatiekostenvaneenbepaaldbaanvak,inclusiefdeschadevergoedingen,deopbrengstenvandatbaanvakdreigenteovertreffen,moetmenoverwegendediensttebeëindigen.

c Compenseertdespoorwegmaatschappijdeboeren,danleidenmeertreinrittentotmindertarwe.Deschadevergoedingdiedespoor-wegmaatschappijbetaaltvermindertweliswaardeeigenopbrengst,maarvermeerdertdeopbrengstvandeboeren.Nettoverandertdetotaleopbrengstniet.Ditisookhetgevalwanneerdeboerendespoorwegmaatschappijcompenseren.

15.25a Desuikerbakkerheefthetrechtlawaaitema-

ken.Dehuisartsbiedthem€7.500.Omdatditmeerisdandesuikerbakkerervooroverheeftomdoortegaanmetlawaaimaken,accepteertdesuikerbakkerditbedrag.Hetlawaaiwordtgestopt.

b Dehuisartsheeftrechtoprust.Desuikerbak-kerbiedtdehuisarts€5.000omdoortemogengaan.Ditisechtervoordehuisartsnietvol-doende.Hetresultaatisdatdesuikerbakkerhetlawaaimoetstoppen.

15.26a Een rookfilter kost Cora €250permaand.Dit

isminderdandeschadevergoedingaanManja,wanneer geen rookfilter wordt geïnstalleerd (€ 400). Daarom zal Cora een rookfilter instal-leren.

b Manjakantemakenkrijgenmeteeninforma-tieprobleem.Zijheefter€400permaandvooroveromvandeoverlastaftekomen.Zijweetniet dat de kosten van een rookfilter voor Cora €250permaandbedragen.Manjazalwaar-schijnlijkindeonderhandelingenmetCoraeenlagerbedragdan€400inzetten.Zodradatbedrag€250ofhogerisofwordttijdensdeonderhandelingen,zalCora‘toehappen’.

15.27a Wordtslechtseenzijdigrekeninggehouden

metdenegatieveexterneeffecten,danheeftHavank‘rechtopongestoordearbeid’.Blok,devervuiler,heeftniethetrechttevervuilenenmoetdaaromdeschadevergoedenofdeoverlastbeëindigen.

b Inditgevalheeftdevervuiler‘hetrechtopver-vuiling’.Havankkanhierdoornietzondermeerdevervuilinglatenbeëindigen.

c Eigendomsrechtenhangenondermeersamenmet‘debeschikkingovereenzaak’.ZowilHavankindezeopgavegeenoverlastonder-vindenvandebroodwinningvanzijnbuurman.Alshet‘rechtopstilte’indesamenlevingzóisgeformuleerddatHavankgeenoverlasthoeftteondervindenvanBlok,ishetwaarschijnlijkdatBlokzijnwerkzaamhedennietkanuitvoeren.Erisdanbijhetformulerenvan‘eigendoms-rechten’(inditgevalhetrechtopstilte)geenrekeninggehoudenmetdeproductievebijdragevandeander.Inhetalgemeen:zoubijhetbeoordelenvanhet(externe)effectophuishoudensookrekeningmoetenwordengehoudenmethetbelangvandeproductiezelf.Denkbijvoorbeeldaandeoverheiddiestraaljagerslaatoefeneninlaag-vliegen.Zonderoverlastkunnenstraaljagerpilo-tennietgoedwordenopgeleid.

d Havankkan(ondermeer): • zijnwerkzaamhedenbeëindigen,maarheeft

dangeeninkomenmeer • verhuizen • proberenondanksdeoverlasttochnogzijn

werktedoen • Blokzoveelgeldbiedendathetbedrijfef-

fectief wordt geïsoleerd • Blokzoveelgeldbieden,dathijverhuistof

zelfs het bedrijf definitief sluit.e Decontantewaardevandewerkzaamheden

vanHavankis:

¬

¬¬250 000 250 000

1 25450 000. .

,. .+ =

DecontantewaardevanhettotaleinkomenvanBlokis:

¬

¬¬75 000 75 000

1 25135 000. .

,. .+ =



Gezienhetverschilinwaardevanhunlevens-loopinkomenishetwaarschijnlijkdatHavankBlokuitkoopt.Datkandangebeurenvoortenminste€135.000.

f HavankkanBlokdwingenmetzijnonderne-ming te stoppen, zonder daarvoor een finan-ciëlecompensatietegeven.AnderzijdskanBlokproberenHavanktecompenseren.Geziendeberekeningbijelijktditechterergonwaar-schijnlijk.

15.5� Maatschappelijk�verantwoord�ondernemen

15.28A Onjuist.Hetisdevraagofeenondernemingdie

uitsluitendwinstkanmakendoordeomgeving‘onleefbaar’temakenbestaansrechtheeft.

B Juist.Erwordtimmersbijdeproductierekeninggehoudenmetdeinvloedvandeproductieopdesamenlevingendeleefomgeving.

15.29proFit people plAnet

DirkvandenBroek

Alleconcernslettenopkwaliteitenvoedselveilig-heid.Geziendetekstwor-dendekostenhiervannietbetaalddoordeconsu-ment,maarvooraldoordetelerdiegebruikmaaktvangoedkopearbeid.

Besteedtaandachtaanarbeidsom-standigheden.

VoorzoverdezeketensvooralHol-landsetoma-tenverkopen,staathetmilieu-aspectvoorop;bijdeverkoopvanimporttomatenligtdatwatanders.

SuperdeBoer

Nietvantoepassing

Lidl Besteedtaandachtaanarbeidsom-standigheden.

AlbertHeijn

Nietvantoepassing

C1000 Nietvantoepassing

15.30Indezetekstkomtvrijweluitsluitendhetaspectpeopleaandeorde.Zeerzijdelingswordthetas-pectprofitaangestipt:VanMarkenwasdestichtervandeNederlandseGist-&Spiritusfabriek.Derestiseen‘sociaal’verhaal:goedebeloning,objectievebeloning,opleiding,pensioen,ziektekostenverze-kering,weduwen-enwezenverzekering,huisves-tingendergelijke.

AFsluitende opgAve

15.31a Tengevolgevandeschaarstemoetenmiddelen

wordenopgeofferdomineenbepaaldebe-hoeftetevoorzien.Indecasusgaathetkenne-lijkomdestilteinenomdewoning.Dezestiltekanwordenbeschouwdalseenschaarsgoed,omdat(bijvoorbeeld)

• hetisolerenvandewoningtegengeluids-overlastkostenmetzichmeebrengt(isolatie-materiaalenarbeidmoetenworden‘opgeof-ferd’)

• woningeninstilleregebiedenduurderzijn;dezemeerprijskanwordenbeschouwdalsde(extra)prijsdievoordeschaarsestiltemoetwordenbetaald.

b Zone3: ¬¬

60 500 0000 023 28000000

93 94. .,

, .´

=

Zone5: ¬

¬1 500 000

0 007 1000000214 29. .

,, .

´=

c Bijvoorbeeld: • Erissprakevaneenexterneffect,omdat

deverstoringvandestilteniettotuitdruk-kingkomtindeprijsvanhetgebruikvandeluchthavenendusooknietindeprijsvandevliegtickets.

• Diteffectisnegatief,omdathetleidttoteenverlagingvandewelvaartvanbezit-tersvanwoningenindegeluidszones.Hetleidtimmerstotwaardeverliesvanhunkoopwoningen.

d Wanneerweonsbijdebepalingvandewel-vaartseffectenbeperkentotdeopgeldwaar-deerbarezaken,kunnenwedevolgendeberekeningmaken*:VerliesaanwelvaartbijsluitingBotenberg:0,6+5+2,3=7,9(miljardeuro).Detotalewaardevandeanderenegatieveexterneeffectenmagdanzijn:0,132+6+x = 7,9 → x=1,768(miljardeuro).

* Nietofmoeilijkopgeldwaardeerbarezaken,zoalsgezondheidseffectenvandeemissieveroorzaaktdoorhetvliegverkeer,horeneigenlijkdeeluitte

makenvandezeberekening,maardeopgaveverstrekthierovergeengegevens.

16.1� Het�gevangenendilemma

16.1a Deresultatenvan‘bekennen’zijnaltijd‘beter’

danderesultatenvan‘niet-bekennen’,watver-dachteIIookdoet.

bverdachte II

resultaatvoorverdachte II

verdachte I

resultaatvoorverdachte I

niet bekennen

niet bekennen niet bekennen

bekennen

bekennen bekennen

5 jaar vrij 20 jaar 1 jaar

5 jaar 20 jaar vrij 1 jaar

c AlsverdachteII‘nietbekent’,krijgthij20jaarof1jaar,afhankelijkvandebeslissingvanverdachteI.DeresultatenvanverdachteIIzijningevalvan‘bekennen’altijdgunstiger:5jaarofvrij,ookweerafhankelijkvanhetgedragvanverdachteI.GeziendezeoptieszalverdachteIIbekennen.

16.2A Onjuist.Hetgaatnietomdegevolgenvande

beslissingen,maaromdevraaghoedebeslis-singentotstandkomen.

B Juist.Denkaanhetgevangenendilemma.C Juist.Iederepartijlaatdanheteigenbelang

prevalerenbovenhetgezamenlijkebelang.

16.3a Indevolgenderesultatenmatrixtonendepijlen

deoptimalebeslissingen,gegevendebeslis-singvandeander.

ONDERNEMING I

NIET MEEWERKEN

MEEWERKEN

NIET MEEWERKENMEEWERKEN

ONDERNEMING II

€ 8 MILJOEN BOETE

€ 8 MILJOEN BOETE

€ 5 MILJOEN BOETE

€ 5 MILJOEN BOETE

€ 20 MILJOEN BOETE

GEEN BOETE

GEEN BOETE

€ 20 MILJOEN BOETE

1 StelondernemingII‘werktmee’.Vooronder-nemingIisdeoptimalekeuzedan‘meewer-ken’;deboeteisdan€8miljoeninplaatsvan€20miljoen.

2 StelondernemingII‘werktnietmee’.VoorondernemingIisdandebestebeslissing‘meewerken’;deondernemingkrijgtdangeenboeteinplaatsvan€5miljoenboete.OndernemingIzaldus‘meewerken’.

OpgrondvaneenvergelijkbareredeneringzalookondernemingIItotdeconclusiekomendat‘meewerken’debestebeslissingis,gegevendebeslissingvanondernemingI.

b Wehebbenhiertemakenmeteengevange-nendilemma,omdatvoorbeideondernemingendeoptie‘nietmeewerken’eenbeterresultaatgeeft.Daarvoorisdanwelcoöperatiefgedragnodigendaarvanishiergeensprake.

16.4a

VERDACHTE I

NIET BEKENNEN

BEKENNEN

NIET BEKENNENBEKENNEN

VERDACHTE II

DOOD DOOD

1 JAAR 1 JAAR20 JAAR DOOD

20 JAARDOOD

b Degenediebekentwordtvermoord.Beidenzul-lendusnietbekennenenkomenna1jaarvrij.

16.2� Dominante�strategie�en�Nashevenwicht

16.5AntwoordBisjuist.BeweringIisonjuist.Dedominantestrategieisdebeslissingdiehetbesteresultaatoplevert,onverschilligdebeslissingvandeanderepartij.Hetgaatnietomdeonderlingeafhankelijkheidvanhetresultaat,maaromhetbe-reikenvanhetbesteresultaat.BeweringIIisjuist.Zie de definitie in het theorieboek.

Hoofdstuk�16� speltHeorie

speltHeoriehoofdstuk 16 67


16.6Bekijkhetvolgende‘pijltjesdiagram’.

BANKETBAKKER

DONGEN

GEEN AANBIEDING

WEL AANBIEDING

WEL AANBIEDING GEEN AANBIEDING

BANKETBAKKER

COLENBRANDER

12 8 016

410 180

VoorColenbrandergeeftdestrategie‘welaanbie-ding’altijdhetbesteresultaat,onverschilligwatDongendoet.‘welaanbieding’isvoorColenbran-derdaaromdedominantestrategie.VoorDongenisergeendominantestrategie.Im-merswanneerColenbrander‘geenaanbieding’hanteert,levertvoorDongen‘geenaanbieding’hetbesteresultaat.EnwanneerColenbranderkiestvoor‘welaanbieding’,isvoorDongen‘welaanbieding’debestebeslissing.VoorDongeniserdaaromnietéénbepaalde(dominante)strategiediehetbesteresultaatoplevert,onverschilligwatColenbranderdoet.

16.7a Bertsresultaatisbijdekeuze‘zon’altijdhoger

danbijdekeuze‘regen’.VoorCarlageeftdekeuze‘nat’altijdeenhogerresultaatdandekeuze‘droog’.Erisduseendominantestrate-gievoorbeidespelers.

b Gegevendedominantestrategievoorbeiden(Bert‘Zon’enCarla‘Nat’)komtdesituatie‘Zon’/‘Nat’totstand.

c HetkenmerkvaneenPareto-optimumisdat‘niemandzijnsituatiekanverbeterenzonderdatdesituatievaneenanderverslechtert’.Endaarvanishiersprake.

d Destrategie‘Zon’/‘Nat’leidtniettoteenNash-evenwicht.Immers:hetresultaatvanCarlazouhogerzijngeweestbij‘Regen’/‘Nat’.VoorBertishetbijagevondenresultaatweldebestecombinatie.DevoorwaardevooreenNash-evenwichtisechterdatbeidespelerseenoptimaalresultaatbehalen.Enomdatdaarvanhiergeensprakeis,isergeenNash-evenwicht.

16.8A Onjuist.DespelersstrevennaarhetPareto-op-

timum,maardoor‘onderlingwantrouwen’komteenniet-optimalesituatietotstand.

B Onjuist.Wanneerpartijensamenwerkenisditjuistwelhetgeval.

C Onjuist.Partijenkunnencoöperatiefgedragzélfafdwingen.

16.9a

Hoki

resultaatvoor Hoki

Loki

resultaatvoor Loki

reclamebudget€ 50 miljoen




reclamebudget€ 35 miljoen reclamebudget

€ 35 miljoen

€ 25 miljoen € 15 miljoenverlies

€ 40 miljoen € 5 miljoen

€ 25 miljoen € 40 miljoen € 15 miljoenverlies

€ 5 miljoen

b

HOKI

RECLAMEBUDGET

€ 50 MILJOEN

RECLAMEBUDGET

€ 35 MILJOEN

RECLAMEBUDGET

€ 50 MILJOEN

RECLAMEBUDGET

€ 35 MILJOEN

LOKI

€ 25 MILJOEN

€ 25 MILJOEN

€ 5 MILJOEN

€ 5 MILJOEN

€ 40 MILJOEN

€ 15 MILJOEN VERLIES


€ 40 MILJOEN

c Depijlentonendeoptimalebeslissingen,gege-vendebeslissingvandeander.

RECLAMEBUDGET

€ 50 MILJOEN

RECLAMEBUDGET

€ 35 MILJOEN

HOKI

RECLAMEBUDGET

€ 50 MILJOEN

RECLAMEBUDGET

€ 35 MILJOEN

LOKI

€ 25 MILJOEN

€ 25 MILJOEN

€ 5 MILJOEN

€ 5 MILJOEN

€ 40 MILJOEN



€ 40 MILJOEN

1 StelhetreclamebudgetvanLokiis€35mil-joen.Hokibereiktdanhetbesteresultaatmeteenreclamebudgetvan€50miljoen.

2 StelhetreclamebudgetvanLokiis€50mil-joen.Hokibereiktdanookhetbesteresultaatmeteenreclamebudgetvan€50miljoen.

Hokizalzijnreclamebudgetdusvaststellenop€50miljoen.OpgrondvaneenvergelijkbareredeneringzalLokizijnreclamebudgeteven-eensvaststellenop€50miljoen.Hetgevolgzalzijndatbeideproducenteneenwinstvanslechts€5miljoenrealiseren.

d HierissprakevaneenNash-evenwicht,omdatiedervooreenstrategieheeftgekozendievoorhemhetbesteresultaatoplevert.

e Alsbeideproducentenvooreenbudgetvan€35miljoenkiezen,zoudenbeideneenbeterresultaathebbenbehaald.Ditiseenkenmerkvanhetgevangenendilemma.

16.3� Kenmerken�van�gevangendilemma’s

16.10a 1 Land2beslist:‘strengtoezicht.Land1

kandandesituatievoorzijnvisserijsector‘verbeteren’doortekiezenvoor‘weinigtoe-zicht’.

2 Land2beslist:‘weinigtoezicht’.Land1kandanvoorzijnvisserijsectoreen‘goed’resultaatbehalendoorooktebeslissenvoor‘weinigtoezicht’.

Uitgaandevandebelangenvandevisserij-sector,beslistland1voor‘weinigtoezicht’.Opgrondvaneenvergelijkbareredeneringkiestookland2voorweinigtoezicht.Ziedevolgendematrix.

LAND 1

WEINIG TOEZICHT

STRENG TOEZICHT

WEINIG TOEZICHTSTRENG TOEZICHT

LAND 2

6 6 84

104 108

b Nemenwehetresultaatopkortetermijninogenschouw,danisergeensprakevaneengevangenendilemma:devisserijsectorinbeidelanden profiteert optimaal.Nemenweechterhetlangetermijndoelvanvis-serijquotainogenschouw,daniserweldegelijksprakevaneengevangenendilemma.‘Weinigtoezicht’kanimmersoplangetermijnhetver-dwijnenvandevisstandbetekenen.

16.11Juist.Indezecasusissprakevaneenvoorbeeldvaneenmeervoudigevenwicht.Enerisnietaantegevenwelkekeuzevoorbeidende‘beste’is.

16.12BeideNash-evenwichtenzijntevensPareto-opti-maal.Immers:inbeideevenwichtenkandesituatievangeenvandepartnerswordenverbeterd,zon-derdatdittenkostegaatvandeander.

16.13a

BEWONERSGROEP I

NIET BIJDRAGEN

BIJDRAGEN

NIET BIJDRAGENBIJDRAGEN

BEWONERSGROEP II

++ ++ ++++

-+ -+++

Toelichting: • Alsééngroepbetaalt,komtdeverlichtinger. • Wanneerbeidegroepenbetalen,komtde

verlichtingerookmaarisdebijdragepergroepgeringerdanwanneernietiedereenbetaalt.

• Degroepdienietbijdraagt,heefthetvoor-deelvandeverlichtingénhetvoordeelnietstehebbenbetaald(+++).

• Daarstaattegenoverdatdegenediebij-draagt,hetvoordeelheeftvandeverlichtingmaarhetnadeelvandebetaling.Hetnadeelisoverigensgeringerdanhetvoordeel(+).

• Betaaltniemand,dankomtergeenstraat-verlichting.

b Alswedematrixnogeenstekenenmetdaarindemogelijkhedenvandeverschillendebewo-nersgroepenombijeengegevenbeslissingvaneenbewonersgroepdeeigensituatieteoptima-liseren,dankrijgenwehetvolgendebeeld.

BEWONERSGROEP I

NIET BIJDRAGEN

BIJDRAGEN

NIET BIJDRAGENBIJDRAGEN

BEWONERSGROEP II

++ ++ ++++

-+ -+++

Indezematrixzienweduidelijkhetdilemmavanbeidegroepen.Dematrixlaatziendatereensituatietotstandkomtwaarinéénvanbei-degroepennietbetaalt.Wélkebewonersgroepdatis,isnietduidelijk.Erzullendan‘andere’overwegingenbij‘hetspel’moetenwordenbetrokkenomeenverdelingvandelastenoverbeidebewonersgroepenterealiseren.



16.14a

OUDERS

OPENLUCHTMUSEUM

DOLFINARIUM

OPENLUCHTMUSEUMDOLFINARIUM

KINDEREN

8 10 00

80 100

b

OUDERS

OPENLUCHTMUSEUM

DOLFINARIUM

OPENLUCHTMUSEUMDOLFINARIUM

KINDEREN

8 10 00

80 100

De keuzes ‘Dolfinarium’ / ‘Dolfinarium’ en ‘Openluchtmuseum’/‘Openluchtmuseum’zijnNash-evenwichten,omdatditgezindoorhetvoerenvaneenanderestrategiegeenbeterresultaatkanbereiken.

ErisvansprakevanmeerdereNash-evenwich-ten, omdat de keuze ‘Dolfinarium’ / ‘Dolfina-rium’voorhetgezinhetzelfdenutoplevertalsdekeuze‘Openluchtmuseum’/‘Openluchtmu-seum’.

c Mogelijkeoplossingen: • Deoudersvolgendevoorkeurvandekinde-

ren. • Mengooit‘kopofmunt’.

16.4� Langetermijnrelaties16.15AntwoordCisjuist.BeweringIisjuist.Hieriseenomschrijvingvaneenherhaaldspelgegeven.BeweringIIisjuist.Demogelijkereactiebepaaltdeactie.

16.16a We bekijken de volgende ‘pijltjesfiguur’.

TV I

40 MINUTEN

ZENDTIJD

20 MINUTEN

ZENDTIJD

40 MINUTEN

ZENDTIJD

20 MINUTEN

ZENDTIJD

TV II

€ 9.200 € 12.000 € 18.000€ 1.300

€ 4.000€ 2.000 € 1.800€ 11.000

Uit de figuur blijkt dat beide televisiezenders zullenkiezenvoor40minutenreclamezendtijd.Immers:

• AlsTVI20minutenreclamezendtijdaan-biedt,behaaltTVIIeenzogrootmogelijkewinstdoor40minutenreclamezendtijdaantebieden.

• AlsTVI40minutenreclamezendtijdaan-biedt,behaaltTVIIhetbesteresultaatdoorook40minutenreclamezendtijdaantebieden.

Eenvergelijkbareredeneringkunnenweopzet-tendooruittegaanvandebeslissingvanTVII.

b VaneenPareto-optimalesituatieissprake,wanneerbeideaanbiedershunsituatienietkunnenverbeteren,zonderdatdittenkostegaat van de ander. In de figuur zien we dat een beperkingvandereclamezendtijddoorbeideaanbiederstot20minutenvoorbeideaanbie-derssameneenhogerresultaatoplevertdanwelkeanderecombinatievanreclamezendtijdook.DezelaatstecombinatieisPareto-opti-maal,omdateenherverdelingvanhetaantalminutenzendtijdvoordeééneenbeterresul-taatoplevertten koste vanhetresultaatvandeander.Deoplossingbijaisdusniet-Pareto-op-timaal.

16.17AntwoordBisjuist.BeweringIisniethelemaalcompleet.Omwenselijkgedragaftedwingenmoetdedreigingdatniet-wenselijkgedragwordtafge-straft,geloofwaardigzijn.BeweringIIisjuist.Zietheorieboek.

16.18a DePareto-optimalesituatiewordtbereikt,als

beidezendstations20minutenreclamezendtijdaanbieden.Geenenkelezenderkandanheteigenresultaatverbeteren,zonderdatdittenkostevanhetresultaatvandeandergaat.

b Besluitenbeidezenderssteedsdereclame-zendtijdtebeperken–zonderdaarenigoverlegoverteplegen–danbereikenzijdePareto-optimalesituatie.

c Beidezenderswetendatdebeperkingtot20minutenreclamezendtijdvoorbeidehetbesteresultaatoplevert.Beidepartijenwetenookdatdegenediedereclamezendtijduitbreidttot40minutenéénmaligeenextravoordeelopstrijkt.Bijdevolgendebeslissingsrondezalookdegenediezichheeftbeperkt,dereclame-zendtijduitbreidentot40minuten.Doorzich–ondankshetrisicodatdeandereenéénmaligvoordeelopstrijkt–tebindenaaneenbeperkingvandereclamezendtijd,geeftmenhetsignaalaftewillenstrevennaarhetbeste

resultaat(voorbeidezenders).Ditnoemenwezelfbinding.Deomstandigheiddatdezendtijdwordtuitgebreid,wanneerdeanderezenderzichnietookaanditgedragbindt,isdege-loofwaardige dreiging.Hierdoorzullenbeidezendersuiteindelijkdereclamezendtijd‘vrijwil-lig’beperken.

16.19Bekijk de volgende ‘pijltjesfiguur’.

DAC

SUV

SEDAN

SUVSEDAN

GUM

2 3 4020

815 625

Wehebbenhiertemakenmeteenvariantvan‘thebattleofthesexes’.Erzijntweeoptimalesituaties.Beideproducentenzullenzichrealiseren,datalsdeéénvoormodelXkiest,hijzelfbetervoormodelYkankiezen.Dematrixisbijbeidefabrikantenbekend.Daaruitkunnenzijconcluderenwatdestrategievandean-deris,afhankelijkvandeeigenbeslissing.Diebe-slissingisbijdeanderechternietbekend.Geziendetebehalenresultaten,lijkthetwaarschijnlijkdatbeidenkiezenvoordeproductievandesuv,waar-doorbeidentegeneenslechtresultaataankijken.Maarhetisookmogelijkdatdeéénprobeert‘slim’tezijnenalsvolgtredeneert:‘Deanderzalweleensuvmaken,danmaakikeensedan.’Alsbeidendieredeneringvolgenendesedangaanproduceren,komterweereenslechtresultaatuitdebus.Desituatieisdusonbepaald:erisnietaantege-venwelkedebestestrategieis.

16.20a

scheepvaart-onderneming I

resultaat voorscheepvaart-onderneming I

scheepvaart-onderneming II

resultaat voorscheepvaart-onderneming II

niet betalen

niet betalen niet betalen

betalen

betalen betalen

€ 17,5 mln € 5 mln € 30 mln 0

€ 17,5 mln € 30 mln € 5 mln 0

Alsbeideondernemingenbetalen,resulteerteennettobatevan€ 30 miljoen − €12,5miljoen=€17,5miljoen.Betaaltslechtséénonderneming,danheeftdeondernemingdiebetaalteennettobatevan€30miljoen–€25miljoen=€5miljoen.Degenedienietbetaaltheefteennettobatevan€30miljoen.Wanneergeenvanbeideondernemingenbe-taalt,resulteertergeenbate.

b Beidepartijenzijnzichervanbewustdatuitgaandevandesituatie‘nietbetalen’/‘nietbetalen’erwinstkanwordenbehaald,wanneeréénvandepartijenwelbetaalt.Maarwiezaldatzijn?Wantalseréénbetaalt,heeftdeanderextravoordeeldoorniettebetalen.Coördinatie/overlegisdannodig.Opdiemanierwordtim-mershetgevaarvanmeeliftgedragvermeden.Doormeeliftgedragkomtmenindesituatieterechtdiebeidepartijenalsonwenselijkbe-schouwen:‘nietbetalen’/‘nietbetalen’.Zonderaanvullendegegevensisechternietaantegevenwelkesituatietotstandkomt.

16.21a

bierbrouwer A

resultaatvoor bier-brouwer A

bierbrouwer B

resultaatvoor bier-brouwer B

niet-coöperatief

niet-coöperatief niet-coöperatief

coöperatief

coöperatiefcoöperatief

€ 50 miljoen € 30 miljoen € 70 miljoen € 35 miljoen

€ 50 miljoen € 70 miljoen € 30 miljoen € 35 miljoen

b AlsbrouwerAkiestvoor‘niet-coöperatief’gedrag,iszijnmogelijkresultaat(€70miljoenof€35miljoen)hogerdanbij‘coöperatief’gedrag(€50miljoenof€30miljoen).Niet-coöperatiefgedraggeeftuitzichtopeenhogereopbrengstdancoöperatiefgedrag,daaromwordtgekozenvoor‘niet-coöperatiefgedrag’.EenvergelijkbareredeneringgeldtvoorbrouwerB.

c Omdatbeidebrouwerskiezenvoordestrategie‘niet-coöperatief’resulteertvoorheneensub-optimaalresultaat.Wehebbendaarominderdaadmeteengevangenendilemmatemaken.Immers:wanneerbeidebrouwershaddengekozenvoor‘coöperatiefgedrag’,wasbeiderresultaat€50miljoeninplaatsvan€35miljoen.



d BrouwerAkiestvooreencoöperatievestrate-gieenhoudtdatvol(zelfbinding),ondanksdeeventueleniet-coöperatievestrategievanbrou-werB.Degeloofwaardige dreigingdatbrouwerAvolgendjaaroverzalgaanopeenniet-coöpe-ratievestrategie,kanbrouwerBertoebrengenookeencoöperatievestrategietevolgen.Ook:beidenvoereneencoöperatievestrategie.Erisimmersdedreigingdatdeandereenniet-coöperatievestrategiegaatvoeren.Hierdoorishetbehaaldevoordeelvoordebrouwerdiezichniet-coöperatiefgedraagtslechtséénmalig.Metanderewoorden:dedreigingdatdeanderdanookeenniet-coöperatievestrategiezalgaanvoeren,houdtbeidebrouwersinhetgareel.

16.22a Webekijkende‘pijltjesmatrix’.

LAND I

LOZEN

NIET STOPPEN

LOZEN STOPPEN

LOZEN

NIET STOPPENLOZEN STOPPEN

LAND II

20 20 30-10

-5-10 -530

Hetzalduidelijkzijndatzondercoördinatieofoverlegdelanden‘vanzelf’indesituatie‘lozennietstoppen’/‘lozennietstoppen’terechtko-men.Stoptslechtséénvanbeidelandenmetlozen,danisvoordatlandhet‘verlies’noggroterdanindeuitgangssituatie,waarinbeidelandenhunafvalstoffenvrijelijkloosden.Indesituatiedatbeidelandenhunafvalvrijlozen, is het ‘resultaat’ −5, −5. Wanneer land I vervolgensbesluittestoppenmetlozenenland II gaat door, wordt het ‘resultaat’ −10, 30. Het resultaat voor land I is dan slechter (−10 te-genover −5). Het resultaat van land II verbetert in dat geval spectaculair (30 tegenover −5).

b SteldatlandIstoptmetlozen.DanmoetlandIIzoverwordengekregendathetóókstoptmetlozen.AllereerstzaldanduidelijkmoetenwordendatlandIzijnbeleidhandhaaft(zelf-binding).MaarookmoetgeloofwaardigzijndatlandIzijnbeleidkanstoppen,wanneerlandIInieteveneensovergaatopmetlozentestop-pen(geloofwaardige dreiging).

16.23a

KWEKER I

BIJDRAGE

€ 10 MILJOEN

BIJDRAGE

€ 5 MILJOEN

GEEN BIJDRAGE

BIJDRAGE

€ 10 MILJOEN

BIJDRAGE

€ 5 MILJOEN

GEEN

BIJDRAGE

KWEKER II

0

0

€ 6 MILJOEN

€ 1 MILJOEN

€ 12 MILJOEN

€ 2 MILJOEN

€ 7 MILJOEN

€ 7 MILJOEN

€ 7 MILJOEN

€ 2 MILJOEN

€ 1 MILJOEN

€ 6 MILJOEN

€ 2 MILJOEN

€ 7 MILJOEN

€ 2 MILJOEN

€ 12 MILJOEN

€ 2 MILJOEN

€ 2 MILJOEN

Toelichting: • KwekerIenIIbetalenieder€5miljoen;de

extrabemalingvindtdanvolledigplaats.Voorelkekwekerisdandeextraopbrengst:€ 12 miljoen − €5miljoen=€7miljoen.

• WanneerkwekerI€5miljoenbetaaltenkwekerIIsteltzichalsmeelifterop,isdeextraopbrengstvankwekerI€6miljoen− €5miljoen=€1miljoen.Deextraop-brengstvankwekerIIisdan€6miljoen.

Enzovoort.b Beidekwekersmoetenjaarnajaarbeslissen

hoeveelzijaandebemalingbijdragen.Steltéénvanbeidekwekerszichineenbepaaldjaaropals‘meelifter’,dankanhijeenéénmaligewinstvan€6miljoenof€12miljoenincasse-ren,afhankelijkvandebijdragevandeander.Ditzalerechtertoeleidendatde‘betaler’hetkomendejaargeenbijdragezalleveren,waar-doordeextraopbrengstvanbeidekwekersnihilwordt(alsdeniet-betalerzijnbeleidhandhaaft).Alséénvandekwekersjaarnajaar€5miljoenbetaalt–ongeachthetgedragvandeander–kansprakezijnvanzelfbinding.Deanderekwekerkandanbesluitenook€5miljoenbijtedragen.Hetresultaatvanbeidekwekerswordtdannetto€7miljoen.Wanneeréénvandekwekersnietbijdraagt,iseraltijdnogdedreigingdatdeanderhetvolgendjaarooknietbijdraagt.

16.24A Juist.Alleengedanezakenkunnenworden

beoordeeld.B Juist.Goedereputatiesverminderendetrans-

actiekosten,slechtereputatiesvermeerderendezekosten,bijvoorbeeldvanwegedekostenvoorhetopstellenvancontracten.

16.25Bijvoorbeeld:uiteigenbelangkangemakzuchtvooropstaanendaaromwordthetglasnietge-scheidenaangeboden,maarvermengdmethetoverigehuisvuil.Algemeenaanvaardemaatschap-pelijkenormenover‘vervuiling’kunnenerechtertoeleidenglasapartaantebiedenofzelfnaardeglasbaktebrengen.Mensenmakenzichdemaat-schappelijkenormeneigen.

AFsluitende opgAven

16.26Opbepaaldeagrarischegrondstoffenmarkten(voorsuikerengraanbijvoorbeeld)verzorgtdeindividu-eleproducentslechtszo’nkleindeelvandetotaleproductie,dateenvergrotingvandedoorhemaangebodenhoeveelheidgeeninvloedheeftopdemarktprijs.Zolangdeextrakosten(marginalekos-ten)vandeextraproductielagerzijndandeextraopbrengst(marginaleopbrengst,marktprijs),zullendeaanbiedershunproductiesteedsvergroten.Omdatiedereproducentdanzijneigenbelangna-streeft,kaneroverproductieontstaan.Hetgevolgisdatdemarktprijsdaaltendeproducentenmeteenlagerinkomenzittendanverwacht.Ditkanerzelfstoeleidendatindividueleproducentenverlie-zenmakenenmoetenuittreden.Opdezewijzeishetnastrevenvanheteigenbelangstrijdigmethetbelangvandegezamenlijkeaanbieders.

16.27DemeesteNederlandsebelastingenwordenopgebrachtdooreenzeergrotegroepbelasting-betalers.Hetaandeelvandeindividuelebelas-tingbetalerindetotalebelastingopbrengstisteverwaarlozen.Hetstrevenvandeindividuelebelastingbetalerzijnbelastingbijdragetevermin-deren,heeftdangeeninvloedopdetotalebelas-tingopbrengst.Alleenwanneeriedereenditlukt,zaldebelastingopbrengstdalen.Wemoetenonswelrealiserendathetinditgevalvoornamelijkzalgaanomillegaalhandelen.Debelastingwetgeverheefterimmersbijhetopstellenvanderegelsrekeningmeegehouden,daterlegalemogelijkhe-denzijnomminderofgeenbelastingtebetalen.Datkanbetekenendathetbelastingtariefalzóhoogisvastgesteld,datdegewensteopbrengstwordtgehaald(alsiedereendelegaleaftrekpostengebruikt).Hetillegaleindividuelestrevennaareengeringerebelastingdrukkandanleidentothogerebelastingtarieven.Zobotstheteigenbelangmethetgemeenschappelijkbelang.

Ookishetmogelijkdatdebelastingopbrengst(doordeongewenste,illegaleaftrek)nietvoldoen-deisomdegewensteoverheidsvoorzieningen(denkaancollectievegoederen)tebetalen,zodatdekwaliteitvandezevoorzieningenondermaatsisofdezevoorzieningenhelemaalnietwordengeleverd.Hierbotstheteigenbelangeveneensmethetgemeenschappelijkbelang.

16.28a Ziehetvolgendepijltjesschema.

ZWAKKE AAP

DRUKT NIET

OP DE KNOP

DRUKT OP

DE KNOP

DRUKT NIET

OP DE KNOP

DRUKT OP

DE KNOP

STERKE AAP

0 5 50

03 02

- voordezwakkeaapisdebestestrategiealtijdbijdevoederbaktewachten;

- desterkeaapheeftmeerderemogelijkhe-den.Desterkeaapkrijgtalleendangeenbananen,wanneerzoweldezwakkeaapalsdesterkeaapbijdevoederbakblijftwach-ten.

b Neeerisgeensprakevaneenvoorbeideapenoptimaalresultaat,gegevendestrategievandeander.Zoheeftdezwakkeaapweliswaaréénbepaaldestrategiediehemeenbeloningople-vert,maardesterkeaapvistalleenmaarachterhetnet,wanneerhij–samenmetdezwakkeaap–bijdevoederbakblijftwachten.

c Nee,gegevendestrategievandeanderisersteedseenstrategieaantewijzendiealthansvooreenvanbeideapeneenbeterresultaatoplevert.

d Erisgegevendatdeapenvanelkaarsgedragleren.Dezwakkeaapwachtdaarombijdevoederbakendesterkeaapdruktopdeknop.Alleenmetdezestrategiezalookdezwakkeaapeenbeloningkunnenkrijgen.

16.29Eigenuitwerkingvandeleerling.



17.1� Onderhandelen�en�surplusverdeling

17.1A Juist.Zieparagraaf5.1.B Juist.Zieparagraaf5.1.C Juist.Zieparagraaf7.1.d Onjuist. Zie de volgende figuur.

q1

p1

prijs

A


gemiddelde opbrengst(betalingsbereidheid)

marginale kosten(verkoopbereidheid)

marginaleopbrengst

GTK

Hetproducentensurplusisgelijkaanderecht-hoekAinclusiefhetgearceerdegedeelte.Omdewinsttekunnenbepalen,moetdeGTK-curvewordengetekend.DezecurvelooptbovendeMK-lijn.Degearceerderechthoekgeeftdetotalewinstaan.

17.2Bijeenprijsdiegelijkisaandemarginalekostenvandeaanbiederwordendeconstanteproduc-tiekostennietterugverdiend.Erzaldaaromookgekekenmoetenwordennaarhetverschiltussendegemiddeldeopbrengstendegemiddeldtotalekosten.

17.3a Hettotalevoordeelvooreencombinatievan

beidegoederenis:(€ 200 − €50)+(€ 325 − €75)=€400

IederecombinatievanverkoopprijzenvangoedAenBdiebereiktdatzoweldegrossieralsdedetaillistiedereenvoordeelbehalenvan€200persetgoederenAenBkomtinaanmerking.Bijvoorbeeld:degrossierberekentbijverkoopaandedetaillisteenprijsvan€125voorgoedAen€200voorgoedB.

Degrossierverdientdan: goedA:€ 125 − €50= € 75 goedB:€ 200 − € 75 = € 125 totaal €200

Dedetaillistverdientdan: goedA:€ 200 − €125=€ 75 goedB:€ 325 − €200=€125 totaal €200b Alsdegrossierhetondersteuitdekanwil

halen,zalhijzohoogmogelijkeverkoopprijzenvragen.Daarbijkanhijaannemendatdedetail-listnietaandetransactiezalwillenmeewerken,wanneerdezeopdeverkoopgeenpositiefre-sultaatkanbehalen.Geziendebeperkingindeopgave,datprijzenslechtseenveelvoudvan€25kunnenzijn,zalhijdevolgendeprijzenvaststellen:

goedA:€ 200 − €25=€175 goedB:€ 325 − €25=€300 Omdatpersetgoederenvoordedetaillistdan

tochnogeenresultaatvan€50resteert,isditeenmogelijkheid.

Hoofdstuk�17� onderHAndelen

17.4a

10 20 30 40 50 60 70

70

60

50

40

30

20

10

opbrengsten,kosten (euro’s)

MO

MK

GO

geproduceerde enafgezette hoeveelheid

DeMK-lijngeeftdeverkoopbereidheidvandemonopolistweer.Bijeenprijsvan50eneenhoeveelheidvan20geeftdegerasterdeveel-hoekhetbehaaldeproducentensurplusweer.

b Delaagsteprijsdiedeaanbiederzalaccepte-ren,wordtbepaalddoorzijnverkoopbereidheid(MK).AangezienGOdebetalingsbereidheid(vandevragers)weergeeft,ishetsnijpuntvanbeidelijnenbepalendvoordeverkoopprijs.Ditsnijpuntligtbijeenprijsvan40euro.

c

10 20 30 40 50 60 70

70

60

50

40

30

20

10

opbrengsten,kosten (euro’s)

MO

MK

GO

geproduceerde enafgezette hoeveelheid

Dedonkergerasterdedriehoekgeeftdetoe-namevandesomvanhetconsumenten-enproducentensurplusweer.

17.2 Specifiekeinvesteringen

17.5A Onjuist. Om van ‘relatie-specifieke investe-

ringen’tekunnensprekenmoetdeaanschafvandekapitaalgoederenverbandhoudenmetordersvoorbepaaldeklanten.

B Juist.Zietheorieboek.

17.6a Hetberovingsprobleemkanontstaandoorde

onderlingeafhankelijkheidvanpartijen.ZoisinhetkrantenartikelhetvleesverwerkingsbedrijfsterkafhankelijkvandeleverantiesaanAlbertHeijn.

b Hetberovingsprobleemkanwordenverminderddoorbijvoorbeeld:

• derechtenenplichtenvanbeidepartijenuitvoeriginhetcontractvastteleggen

• denoodzakelijkeinvesteringendoordiversepartijentelatendoen

• de‘ander’bijtelatendragenindenoodza-kelijkeinvesteringen.

c Benedikbetaaldekennelijkzijnklantenniet(optijd). Daarom haalde Randstad de flexwerkers terug.VervolgenskanBenedikhetcontractmetAlbertHeijn(waarschijnlijk)nietcorrectnako-men.Envervolgensgaathetbergafwaarts.Zolijktergeensprakevan‘beroving’.

17.7A Juist.Ziedevoorbeeldeninhettheorieboek.B Juist.Misluktdetoetreding,daniserveelgeld

‘weg’.

onderHAndelenhoofdstuk 17 75


17.8Dekostenvandeautoritbedragen:

brandstof: ¬ 3 03420000

25.´ 00 37 93

44430000

250 3 70

41 63

=

´ =

¬

¬¬

¬

,

,

,

onderhoud:

totaal:

Dekostenvandereisperopenbaarvervoerzijn€50.Dereiszaldusperautogebeuren.

Toelichting:Alleendebrandstofkostenenonderhoudskostenzijnkilometer-afhankelijk.Ditzijndekostendiejemetdekostenvanhetreizenmethetopenbaarvervoermoetvergelijken.Deandereautokostenzijn‘verzonkenkosten’.Dezekostenneemjenietmeeinjebeslissingoverdekeuzetussenbeidevervoersvormen.

17.9Devastemarktkoopluiwordenweekinweekuitgeconfronteerdmethunklanten.‘Beroving’zullendezeklantenafstraffendoorgeenklandiziemeerteverlenen.Zoleidteenmaliggewintoteenterug-valvantoekomstigeinkomens.‘Eenmalige’koopluikomennietwekelijksterug;zehebbengeenvasteklanten.Zelopenzominderkanseenvolgendekeer(bijvoorbeeldnaeenaantalweken)doorhunvoormaligeklantentewordenafgestraftmetverminderde(ofzelfsgeen)verkopen.

17.10a HägglundskandeNederlandsestaat‘beroven’

doorgeenofmindercompensatieopdrachtenteverstrekken.DeNederlandsestaatkanHägglunds‘beroven’doornaleveringvandeeersteexemplarenopnieuwoverdeprijstewillenonderhandelen.(Overigens:wanneer‘vandeplank’wordtge-kocht zijn er door beide partijen geen specifieke investeringengedaanenkanergeensprakezijnvanberoving.‘Vandeplank’betekentdatdefabrikantdeproductenopvoorraadheeft.)

b Bijvoorbeeld: de continuïteit van de onderne-mingwordtverzekerddoordeontvangenorder.DecompenserendeordershoudenmeestalinhoofdzaakindatonderdelenvanhetproductdoorNederlandseondernemingenwordengemaaktinplaatsvandoor(andere)Zweedseondernemingen.

c Bijvoorbeeld:Nederlandseoverheidsbestedin-genzorgenzovoorwerkgelegenheidinZwe-den;doorcompenserendeorderswordtookvoorwerkgelegenheidinNederlandgezorgd.

17.11a Latenweaannemendathetbedragvan€500

dateen‘buitenstaander’voorhetplaatsenvandekeukenwilhebben,overeenkomtmetdetotaleextrakostendiemoetenwordengemaaktomdekeukenaftemaken.Danzaldeaan-nemerdie€2.000voorditwerkvraagt,eenextrawinstboekenvan€1.500.Ditbedragzienweookalsresultaatvoordeaannemer.Deop-drachtgeverkrijgtwathijwil,naverrekeningvandebetalingenleverthemdatgeenextravoordeelop(0).Alsdeopdrachtgeverzichnietdoordeaanne-merlaatafzetten,heeftdeaannemernatuurlijkgeenextrawinst(0).Hetresultaatvoordeop-drachtgeverwordtdanbepaalddoorhetbedragdathijvoordenieuwekeukenoverhadmindetotalekosten.Zijnnettoresultaatisdan€ 1.500 − (€500+€ 1.800) = − €800.Haddeaannemerdewerkelijkekosteninrekeninghadgebracht,danhadhijgeenextrawinstgehad.Deopdrachtgeverheeftdaneenvoordeelvan€ 1.500 − €500=€1.000.

b Dedominantestrategievandeaannemeris‘afzetten’.Alshijzichbeperkttothetinrekeningbrengenvandewerkelijkekosten,iszijnextraresultaataltijdnihil;nuheefthijdemogelijkheidomnog€1.500extrateverdienen.Gegevendezestrategievandeaannemerkandeop-drachtgevernietandersdoendantoegeven,omdathijdanzijnresultaatbeperkttot‘0’.Geefthijniettoe,dangaathijer‘gevoelsmatig’€800opachteruit.

17.12Onderdesunkcostsvalleniniedergevaldeuitga-venaanpc’s,softwareendewebnaam.Weliswaarzullenbijvoortijdigbeëindigenvanhetbedrijfdepc’snogwelietsopleveren,maarinderegelzalditveelminderzijndandeboekwaardeervan.Ofdekostenvandeprovidertotdesunkcostsmoetenwordengerekend,isafhankelijkvanhetgeslotencontract.Hetzijniniedergevalconstantekosten(periodegerelateerdennietafzet/omzet-gerelateerd).Bijhet(voortijds)beëindigenvandeondernemingwordthetcontractmetdeproviderontbonden.Dealsnogverschuldigdetermijnenzijndaniniedergevalsunkcosts.Dereclamekostenzijnookconstantekosten.Zijndezekostenbijhetbeëindigenvandeonderne-mingnietterugverdiend,danbehoorthetniet-te-rugverdiendedeeltotdesunkcosts.

17.13Hetvoorbereidenvanjeexamenvoorziet‘beter’injebehoeftendanhetbijwonenvanhetconcertvanBruceSpringsteen.Bijdeoverwegingaldanniettóchtegaan,spelendeuitgegevenkostenvoorhetkaartjevaak(onterecht)eenrol.Datdeze€80sunkcostszijnenbijjebeslissinggeenrolzoudenmoetenspelen,wordtmeestalvergeten.Ditkanertoeleidendatjetóchgaat.Datisechtereenir-rationelebeslissing:nietgaanleverdeimmerseengroterevoldoeningop.

17.14DekostenvoordeaanlegvandeBetuwelijnenderentekostendaarvanzijnzogenaamde‘verzonkenkosten’.Jezoukunnenzeggen:‘nudeBetuwelijnereenmaalligt,benjeweliswaarhetgeldvoordeaanlegkwijt,maarerligteenleukespoorlijn’.Jekuntjedanafvragenhoeveelhetgebruikvandelijnkost,alsweonsbeperkentotdekostenvanhetgebruik,zoals:onderhoud,beveiligingvanhetspoorendergelijke.HetgaatdanomdeextrakostendiejemoetmakenomeentreinoverdeBe-tuwelijntelatenrijden.Vervolgenskunjeopbasisvandezekosteneenprijsvaststellendiegebrui-kersvandelijnmoetenbetalen.Metanderewoorden:dekostenvoordeaanlegvandeBetuwelijnhoevengeendeeluittemakenvandekostenwaaropdeprijsvanhetgebruikvandelijnisgebaseerd(alzoujenatuurlijkwelgraagdetotaleaanlegkostenwillenterugverdienen).

Opmerking:Wehebbenhethieroverdekosten(endaarmeedeprijs)diehetgebruikvandeBetuwelijnmetzichmeebrengt.Dekostenvanbijvoorbeelddetrein–locomotiefplusaanhangwagons,personeel,energie,ladenenlossenendergelijke–staanlosvanhet‘huren’vandelijn.Dezekostenmoetendoordevervoerderworden‘opgehoest’.

17.3� Caoonderhandelingen17.15A Onjuist.Alleproductiefactorenzijnbijdepro-

ductienodig,óókdeproductiefactordiedeove-rigeproductiefactorenaldanniet‘winstgevend’combineert.

B Onjuist.Menprobeertderelatiefduurdereproductiefactortevervangendooreenrelatiefgoedkopere.

17.16AntwoordAisjuist.Zietheorieboek.

17.17A Juist.Decaolegtuitsluitendhetminimumvast,

indearbeidsovereenkomstmogengunstigerbepalingenwordenopgenomen.

B Onjuist.Dewetgeefthetalgemenekader,waarbinnencaoenarbeidsovereenkomstmoe-tenblijven.

C Onjuist.Beidepartijendienenzichaandecaotehouden.

17.18A Juist.Onderdeelvaneencaozijndesalaris-

schalendiebijbepaaldefunctieshoren.B Onjuist.Decao-onderhandelingenzijn‘hele-

maalvrij’.Uiteraardmoetmen‘binnendewet’blijvenenishetdebedoelingdatdeonderhan-delingspartnerszichhoudenaanhetcentraalakkoord,maardatlaatstekanniet‘wordenafgedwongen’.

C Juist.Ditiseenkenmerkvanhetalgemeenverbindendverklaren.

17.19Bijvoorbeeld: Smead valt onder de Grafimedia-cao, eventueelnadealgemeenverbindendverklaringdoordeMinister.Decao-afsprakengaan‘boven’deindividueleafsprakeninarbeidsovereenkom-stentussenwerkgeverenwerknemer(s).Metanderewoorden:bijhetafsprekenvanondermeerarbeidstijdendienenwerkgeverenwerknemerzichtehoudenaandecao.Daaromdwingtdevakbondterechtnakomingvandecaoaf.Uiteraardspeeltookheteigenbelangvandevakbondeneenrol.Alswerknemerszondertus-senkomstvandevakbondenmetwerkgeversrechtstreeksanderearbeidsvoorwaardenkunnenafspreken,wordtderolvandevakbondenuitge-hold.

17.20a Deoverheidkanbezwarenhebbentegeneenal

tegroteloonstijging,omdatdoordestijgingvandeproductiekostendeprijzenvangoederenendiensten kunnen stijgen (inflatie). Verder geeft een(grote)loonstijgingindeprivatesectoreenopwaartsedrukopdeambtenarensalarissen.

b Desocialepartners(werkgevers-enwerkne-mersorganisaties)nemendeelaanhetarbeids-voorwaardenoverleg.

c Hetbelangvaneencentraalakkoordisdathetuitgangspuntkanzijnvoordeonderhandelin-genindebedrijfstakken.



17.21a Dooreenstijgingvandecao-lonenkunnende

loonkostenpereenheidproductstijgen.Ditkanleidentotmechanisering,automatiseringen/ofeen efficiëntere organisatie van het arbeidspro-ces,waardoorhetaantalarbeidsplaatsenkandalen.

b Dooreenstijgingvandecao-lonenneemtdekoopkrachtvandewerknemertoe.Dehieruitvoortvloeiendegroterevraagkantotmeerpro-ductieenzototmeerwerkgelegenheidleiden.

c fnvencnvzijnoverkoepelendecentrales.Hetzijndevakbondendiepartijzijnbijcao-onder-handelingenindebedrijfstakken.

d Dooreencaoalgemeenverbindendtever-klaren,geldtdezecaovooriedereenindebetreffendebedrijfstak,ookvoordegenendienietbetrokkenwarenbijdeonderhandelingen(zoalsdewerknemersdiegeenlidzijnvaneenvakbond).

e Ookslechtdraaiendeondernemingenmoetenzichaandecaohoudenenkunnenmetvoorhentehogearbeidskostenwordengeconfron-teerd.

f Voorwerknemers(vangoeddraaiendeon-dernemingen)ishetlastigomietsextra’stebedingen,omdathunondernemingzichaandecao-schalenmoethouden.

17.22Wegevende‘pijltjesmatrix’weer.

WERKNEMERS

GEEN

LOONMATIGING

LOONMATIGING

GEEN

WERKGARANTIEWERKGARANTIE

WERKGEVERS

+ + ++-

-- - +++

Weziendatereengevangenendilemmakanontstaan,wanneerpartijennietsamenwerken.Mendreigtdanterechttekomenindesituatie‘geenloonmatiging’/‘geenwerkgarantie’.Alspartijensamenwerken,ishetbehaalderesultaatdecombi-natie‘loonmatiging’/‘werkgarantie’.

17.4� Europese�integratie17.23AntwoordAisjuist.BeweringIisjuist.DebasisvandeEuropeseUnieisdegemeenschappelijkemarkt,metalskenmerkeneenvrijverkeervangoederen,arbeidenkapitaal.BeweringIIisonjuist.Eenaantallidstatenwílnietdeelnemenaandeeuro,eenaantalanderekanpastotdeeurozonetoetreden, wanneer zij aan specifieke voorwaarden voldoen.

17.24Antwoorddisjuist.BeweringIisonjuist.Belem-meringenvandeonderlingehandelzijnniettoege-staan.BeweringIIisonjuist.Erisdangeensprakemeervaneenvrijverkeervankapitaal.

17.25A Onjuist.Douanerechtenzijnbijvoorbeeldin-

voerrechten.B Juist.Overigens:behalvedeafwezigheidvan

handelsbelemmerendemaatregeleniseenkenmerkvaneendouane-unieeengemeen-schappelijkbuitentariefvoordegoederenimportuitderdelanden.

C Juist.Eengemeenschappelijkemarktiseendouane-unieuitgebreidmeteenvrijverkeervanproductiefactoren.

17.26A Onjuist.Deeuisintergouvernementeelvan

opzet.BijintergouvernementelebesluitvormingindeEuropeseUniehebbendelidstatendemogelijkheidombeleidtegentehouden.Menzegtdatdebesluitvorming‘perunanimiteit’gaat.Datbetekentdatdebetrokkenlidstatenniettegenhunzingebondenkunnenwordenaanbepaaldebesluiten.

B Juist.BehalvehetrechtvaninitiatiefisdezorgvoordenakomingvandeverdragenéénvandetakenvandeEuropeseCommissie.

17.27Jemoetenkelevoordelenvaneenvrijverkeervangoederen,dienstenenkapitaalgevenvoorzowelRuslandalsdewesterselanden.• Omvang van de voorraad kapitaalgoederen

in Rusland:deenormerijkdommenvanRus-landkunnenwesterseinvesteringenuitlokken,waardoordeproductiefactorkapitaalinRuslandgroterwordt.

• Kwaliteit van de voorraad kapitaalgoederen in Rusland:Westersebedrijvenhebbennietdegewoonteverouderdetechnologieënteinstal-leren.Meninstalleerthetnieuwstevanhetnieuwste(uitpuureigenbelang,omdeconcur-rentieaantekunnen).Dekwaliteitvandekapi-taalgoederenvoorraadverbetertdoorwesterseinvesteringen.

• Internationale arbeidsverdeling:detoenameendeverbeteringvandevoorraadkapitaalgoede-renbiedenRuslandenhaarhandelspartnersmeerdemogelijkheidomzichtespecialiserenopdevoortbrengingvandíegoederenwaarinmeneencomparatiefvoordeelheeft.Ditver-grootdewelvaartvanRuslandenhaarhan-delspartners.

17.28a Bijvoorbeeld: • Eendergelijkekartelafspraakhoudtdeprijs

vanhetproducthoog,waardooreenforsewinstmargemogelijkis.Alshierdoorookeenhogetotalewinstwordtgerealiseerd,komenfinancieringsmiddelen ter beschikking voor nieuweinvesteringen.

• Eendergelijkekartelafspraakbeperktdeafzet,watondernemingenkanaanzettentothetzoekennaarnieuweafzetmarkten(daar-voorgeldthetkartelimmersniet).Ookkanwordengeprobeerdviaproductdifferentiatienieuweafzetmarktenaanteboren.

b Bijeenaanbodvan200miljoenliterisdemarktprijs8europerliter.VoorShirazCapezijndemarginaleopbrengstengelijkaandemargi-nalekostenbijeenhoeveelheidvan80miljoenliter.DitisdusdehoeveelheiddieShirazCapedemaximalewinstoplevert.

c Totaleopbrengst: €8×80miljoenliter=€640miljoen Totalekosten: €4×80miljoenliter=€320miljoen Totalewinst: €320miljoendprijs per literin euro’s

hoeveelheid(in miljoen liter)

invoerheffing

aanbod doorEU-producenten

consumenten-surplus

import

totaal aanbodmet invoerheffing

totaal aanbodzonder invoerheffing

e Doorhetvrijmakenvandeimportvervaltdeinvoerheffing en de prijs van rode wijn daalt. Hetbelastingvoordeelvandeeu-burgerver-valtdanook.Erontstaateenvoordeelvoordeeu-burger,wanneerdetoenamevanhetcon-sumentensurplusgroterisdandeweggevallenimportheffing. (Zie ook de volgende figuur.)

prijs per literin euro’s

hoeveelheid(in miljoen liter)

aanbod doorEU-producenten

toenameconsumenten-surplus

import

totaal aanbodmet invoerheffing

totaal aanbodzonder invoerheffing

AFsluitende opgAven

17.29a 1%marktaandeelkomtovereenmet

¬¬

6 58523

286. .miljoen miljoenomzet=

MarktaandeelKonmar:2%;omzet:2×€286miljoen=€572miljoen.

b Ondermeer: • AlbertHeijnwasrelatiefduur. • Dekoopkrachtvandeconsumentnamdoor

eenrecessieaf,waardoordeconsumentmeeropdeprijsgingletten.

• Deopkomst/concurrentievangoedkopeketens(bijvoorbeelddeDuitseprijsvech-ters).

c Bijvoorbeeld: • Douwe Egberts (koffie) • Heineken,Grolsch(bier) • BlueBand(margarine) • Omo(zeep) • Unox(worst,soep) • Iglo(diepvriesmaaltijden) • Ola(consumptieijs).d VolgensdesitevanAlbertHeijnwordenonder

hethuismerkartikelenaangebodenmeteenkwaliteitdieminstenszogoedisalsdekwaliteitvandebekendeA-merken,maartegeneenaanzienlijklagereprijs.



e TikinGoogle‘huismerk’.Vrijweliedere(grote)ketenvoerteenhuismerk,bijvoorbeeld:

• C&A • Hema • da-huismerk(drogisterijen) • Samenwerkendeapothekers.f GebruikhetStatistischJaarboekofdeweb-

sitevanhetcbs,metnamedegegevensoverde‘Consumentenprijzen,allehuishoudingen’.In2004en2005veranderdedeartikelgroep‘dagelijkswoningonderhoud’(denkaanschoon-maakartikelen voor de woning) met −2,0% respectievelijk −1,2%. Ook de kosten van ‘lichaamsverzorging’veranderdenindiejarenmet −1,3% respectievelijk −1,9%.

g DeEdah-winkelskosttengemiddeld€1mil-joenperwinkel,terwijlvoordeKonmar-winkelsgemiddeld€3,8miljoenwerdbetaald.EenverklaringvoorditprijsverschilkanzijndatdeEdah-winkels(invergelijkingtotdeKonmar-winkels):

• relatiefkleinzijn • eenrelatiefgeringeomzethebben • geenmogelijkheidhebbentotuitbreiding.h Alsdeovergenomenwinkels‘nietpresteren’,

zijnzemoeilijkteverkopen.Hetverschiltus-sendeaankoopprijsendelagereverkoopprijsvormtdandeverzonkenkosten.Naarmatedewinkelsslechterpresteren,zaldemogelijkeverkoopprijslagerzijnendaarmeezullendeverzonkenkostenhogerzijn.

17.30experimentWaarschijnlijkzuljeuitdeantwoordenvandeon-dervraagdenkunnenconcluderen,datinheteerstegevalmenwéleninhettweedegevalmenníetnaardevoorstellingzalgaan.

Wehebbenhiertemakenmeteenvoorbeeldvansunkcosts.Dekostenzijngemaakt.Omineen(nieuwe)situatieeenzogoedmogelijkebeslis-singtenemenzijndezegedaneuitgavennietmeerrelevant.Daaromzoudebeslissinginbeidegevallenhetzelfdemoetenzijn.Alshetverwachtegenoegenvandevoorstellingdeellendeopdewegbijdeterugritovertreft,zoumenmoetengaan.Hetisdaarbijnietrelevanthoejeaanhetkaartjebentgekomen.Hetgaatalleenomhetafwegenvandegenoegensvandevoorstellingtegenoverdeellendevandeterugrit.

OnDeRDeel 1 Schaarste en ruil - Wikiwijs...OnDeRDeel 1 Schaarste en ruil Hoofdstuk 1 keuzes maken...

Documents

Transcript of OnDeRDeel 1 Schaarste en ruil - Wikiwijs...OnDeRDeel 1 Schaarste en ruil Hoofdstuk 1 keuzes maken...