Een nieuwe woonomgeving voor ouderen

Academie voor de Bouwkunst 2011

Afstudeerproject

Jasper van Dijke

Mentor: Hans Ruijssenaars

2

INLEIDING

We hopen allemaal oud te worden. Alles is goed geregeld in dit land en we maken ons nergens zorgen

over. We weten dat onze oudedagsvoorzieningen veel geld kosten, maar dat lossen we wel op.

Maar wat gebeurd er werkelijk in je leven als je ouder wordt? Hoeveel vrienden en familie heb je nog? Kan

je nog overal naar toe en ben je nog in staat om alles doen waar je zin in hebt? En waar woon je dan?

Ik ben me gaan afvragen hoe mijn wereld eruit zou kunnen zien als ik oud ben.

Jasper van Dijke

3

INHOUD

Inleiding 2

Inhoudsopgave 3

Achtergrond opgave 4

Historie ouderenvoorzieiningen 7

Grondgedachte 11

Locatie 14

Conceptschets 21

Uitwerking 24

Slot 46

“Alleen is ook maar alleen.”

oma

4 Bron foto:

www.eenzaamheidendepressie.mysites.nl

ACHTERGROND OPGAVE

De opa en oma van mijn vriendin, die ik ook als mijn opa en oma beschouw, hadden een druk sociaal leven

totdat er binnen een korte tijd een sterke fysieke en mentale terugval optrad. Ineens waren ze aan huis

gekluisterd en was hun sociale leven bijna volledig verdwenen. Nadat ze naar het verzorgingshuis mochten,

kregen ze weer energie. Ze ontmoeten er mensen en krijgen weer een sociaal leven, maar dan op een

kleinere schaal.

De kosten van de zorg lopen in de komende jaren op. De overheid moet drastische besluiten nemen om de

financiën op orde te krijgen. In de zorg betekent dit dat er keuzes gemaakt moeten worden. Mensen die

niet volledig afhankelijk zijn van zorg, zullen zo lang mogelijk thuis moeten blijven wonen. Verzorgingshuizen

zullen worden gesloten of worden getransformeerd tot verpleeghuizen.

Opa en oma zouden in de toekomst dus niet naar het verzorgingshuis hebben gemogen. Het gevolg zou

vereenzaming zijn. Op gezette tijden komt de verzorging langs, de familie komt soms, maar verder is het

een eenzaam bestaan.

En daar wil ik iets aan doen.

5

Om de eenzaamheid onder ouderen tegen te gaan,

zoek ik naar een nieuwe woonvorm/woonomgeving

die past in de nieuwe structuur van de overheid,

maar die ook een sociale omgeving biedt voor

ouderen waar ze zich vrij in kunnen bewegen. Een

plek waar ze interactie kunnen aangaan met hun

medebewoners maar ook met hun omgeving. Een

plek waar ik hun wereld net iets groter kan maken

dan de muren van hun eigen huis.

6

HISTORIE OUDERENVOORZIENINGEN

Om inzicht te krijgen in de huidige woonsituatie voor ouderen, zijn er in de geschiedenis een aantal voorgangers die

interessant zijn.

Dit overzicht begint bij het moment dat ouderen (ouders) nog veel bij hun kinderen woonden. Ze werden verzorgd en

droegen zelf hun steentje bij aan het familieleven. De omgeving waarin ze woonden was voor hun bekend.

Niet alle kinderen wilden of konden hun ouders goed verzorgen en er ontstonden alternatieve

huisvestingsmogelijkheden. In de steden werden in de middeleeuwen woonhofjes voor oudere dames gecreëerd. Dit

zijn groepen van tussen de 10 en 20 woningen rondom een centrale tuin/patio.

Aan de andere kant waren er de armenhuizen. Hier kwamen veel arme ouderen terecht. Ze werden verzorgd door

de kerk of gemeente. In de armenhuizen ging het erom dat mensen eten hadden en een plek om te slapen. De

privacy was dus nihil.

Voor de 2e wereldoorlog waren er reeds initiatieven voor bejaardenhuizen, maar na de invoering van de

verzorgingsstaat in 1945, nam dit een grote vlucht.

De eerste bejaardenhuizen boden mensen een eigen kleine kamer en verder werd alles gedeeld (sanitair, eetzaal

etc.). Deze bejaardenhuizen werden vaak in mooie groene omgevingen gebouwd, zodat mensen konden genieten

van de rust en het uitzicht.

Gaandeweg ontwikkelden de bejaardenhuizen zich naar verzorgingshuizen en WOZOCO‟s (woonzorgcomlexen). De

bewoners kregen meer privacy in de vorm van grotere woonruimten, maar ze kregen ook meer regie over hun eigen

dagritme. In de woonzorgcomplexen is vaak alles voor handen om een relatief normaal dagelijks leven te hebben.

Er zijn restaurants, bibliotheken, kleine winkels, er worden activiteiten georganiseerd etc.

7 Bron foto:

De Architectuur van de Ouderenhuisvesting

ISBN 978-90-5662-680-8

THUIS BIJ FAMILIE

-Context, zowel platteland als in de stad

-In eigen huis met familie, eigen kamer opa of oma

-Kinderen verzorgen ouders

-Opa/oma draagt bij aan familieleven

-Buurt en bewoners zijn bekend

-Voorzieningen (dokter) niet altijd in de buurt

-Privacy beperkt

-Verbinding samenleving sterk

WONEN IN HOF (vanaf ca. 1500)

-Context, in het stedelijk weefsel

-Kleine eigen woning in gezamenlijke woongroep

-Sterke sociale controle, woongebied gedeeld

-Bewoners hebben eigen regie

-Buurt en bewoners zijn bekend

-Voorzieningen nabij, dokter en markt om de hoek

-Privacy relatief beperkt

-Verbinding samenleving sterk

8

8 Bron foto:

www.wikipedia.nl

Bron foto:

www.wikipedia.nl

ARMENHUIS

-Context, vaak in het stedelijk weefsel

-Opvang voor armen (waaronder ouderen)

-Sterke sociale controle, woongebied gedeeld

-Bewoners hebben geen eigen regie

-Buurt en bewoners niet bekend

-Zorg en eten worden verzorgd

-Privacy nihil

-Verbinding samenleving nihil

BEJAARDENHUIS (na 1945)

-Context, vaak groene omgeving, randstedelijk

-Kleine kamer (12m2), gezamenlijk sanitair, eetzaal e.d.

-Sterke sociale controle

-Volledige zorgverlening

-Geen eigen regie, dagritme wordt bepaald

-Medebewoners zijn soms bekenden

-Privacy beperkt

-Verbinding samenleving beperkt

9 Bron foto:

De Architectuur van de Ouderenhuisvesting

ISBN 978-90-5662-680-8

Bron foto:

www. bertsgeschiedenissite.nl

VERZORGINGSHUIS/WOZOCO

-Context, divers

-Eigen woning, binnen gebouw zijn restaurant, winkel etc..

-Sterke sociale controle

-Zorg op verzoek, sterke controle

-Eigen regie, groot aanbod van activiteiten

-Medebewoners zijn soms bekenden

-Privacy goed

-Verbinding samenleving beperkt

10

Een opvallend aspect uit dit overzicht is het feit dat

de woonomgeving voor ouderen steeds meer is

geïnstitutionaliseerd. Alles wordt ondergebracht in

één gebouw, een microwereld. Deze wereld staat

vaak los van de samenleving.

Een positief aspect van de verzorgingshuizen is de

interactie tussen de bewoners. Het zijn

microwerelden met gelijkgestemden.

10 Bron foto:

De Architectuur van de Ouderenhuisvesting

ISBN 978-90-5662-680-8

GRONDGEDACHTE

Ouderen in de toekomst blijven langer in

hun eigen huis wonen, maar de drempel

naar de buitenwereld wordt steeds

hoger, fysiek maar ook mentaal.

11

De wereld van ouderen kan meer

verbonden worden met de buitenwereld

door een overgangsgebied, een

vergroting van hun eigen wereld en een

buffer naar de buitenwereld.

12

13

Dit gebied kan liggen binnen een

bestaande context. Elementen uit het

dagelijks leven zijn in de buurt, maar zijn

ook toegankelijk voor mensen uit de

buurt. Een restaurant is bijvoorbeeld geen

onderdeel meer van het gebouw maar

wel van de nabije omgeving.

13

LOCATIE

De gekozen locatie ligt in de wijk Klarendal in

Arnhem. Een onverwacht mooie groene plek midden

in een dichtbebouwde stedelijke omgeving. Ik was

meteen onder de indruk van deze locatie. Hier

zouden de ouderen van Klarendal prachtig kunnen

wonen.

Voor ouderen zijn er in Klarendal nauwelijks

voorzieningen. Er wonen verhoudingsgewijs ook

minder ouderen dan in andere wijken, maar dat kan

ook juist met het gebrek aan voorzieningen te maken

hebben.

14

14

Klarendal was vroeger een klein dorp in de stad.

Op elke straathoek was wel een winkel, elke week

was er een markt, er waren eigen scholen, eigen

verenigingen, Klarendal had een eigen identiteit.

Mensen ontmoetten elkaar vroeger bij de bakker als

ze een brood gingen halen, of op de markt om

groenten te halen. Het was vaak niet meer dan een

groet, maar toch een groot gevoel van

verbondenheid. Mensen kenden elkaar, veel meer

mensen herkenden elkaar. De winkels zijn in de loop

der jaren grotendeels verdwenen, maar de

onderlinge verbondenheid is wel gebleven.

Na jarenlange verpaupering zijn vanaf de jaren 70

van de vorige eeuw huizen (vaak krotten) gesloopt

en vervangen door nieuwe. Nieuwe mensen uit

andere delen van de stad, zijn er komen wonen.

Klarendal is één van de Vogelaarwijken en krijgt dus

extra impulsen van overheid. Het „Modekwartier‟ is

ontwikkeld om de wijk te verbeteren. Er zijn hippe

winkels en ateliers gevestigd in de wijk en daarmee

trekt het ook mensen van buiten de wijk. Klaredal

leeft langzaam op. 15

1750 1850 1900 1920

HISTORIE KLARENDAL

De locatie is al vroeg zichtbaar op kaarten. In 1750 grenst dit stuk land al aan de belangrijke

Hommelseweg. Wanneer de stadsmuur (zie kaart 1850) wordt neergehaald, wordt de locatie en

begraafplaats. De spoorlijn is ook aangelegd (horizontale gebogen lijn). Vanaf 1870 ontwikkeld zich

de bebouwing ten Noorden van de Spoorlijn (de wijken Klarendal en st. Marten). Langzaam omsluiten

ze de begraafplaats. In 1950 wordt de begraafplaats uiteindelijk geruimd en wordt de plek niet

ingevuld. Een speeltuin vindt er zijn plaats, evenals een kinderboerderij. Gezien zijn ligging in het

stedelijke weefsel en de openheid van de locatie, heeft het de potentie een nieuw hart voor de

omgeving te worden.

16

LANDSCHAP

De locatie is groen en wordt sterk gemarkeerd door

omliggende bebouwing. Er is een hoogteverschil van

ongeveer 12 meter op de locatie, iets wat

uitzonderlijk is midden in een stad in Nederland.

De bomen verdelen de locatie in een aantal

landschappelijke ruimten.

Het Westelijke deel van de locatie wordt druk

gebruikt door de buurt. Hier zijn een speeltuin,

speelveld en een kinderboerderij. Het Oostelijk

gelegen deel is meer parkachtig en erg rustig. De

bomen staan hier dichter op elkaar.

17

POTENTIE VAN DE PLEK

De locatie kent nu weinig orde maar wel een grote

groene openheid. Het wordt voor diverse activiteiten

gebruikt. Er is een speeltuin, een kinderboerderij,

kinderdagverblijf, speel-o-theek en een playground

(voor tieners).

De plek heeft sinds lange tijd een verbindende

factor gehad. De begraafplaatsen die vredig naast

elkaar lagen, zijn hier het eerste voorbeeld van.

Mensen komen er nu om een wandeling te maken,

met hun kinderen naar de speeltuin te gaan of om ze

naar het dagverblijf te brengen. Tieners komen er

om te basketballen of te voetballen.

Kijken, doen, spelen, wandelen, leren….Vanuit

verschillende richtingen komen ze van verschillende

leeftijden maar ook met verschillende etnische

achtergronden.

18

19

INVENTARISATIE HUIDIGE SITUATIE

20

CONCEPTSCHETS

Als uitgangspunt voor het plan is het verzorgingshuis als principe

genomen. In een verzorgingshuis zijn op hoofdlijnen 3 elementen

aanwezig; het wonen, de zorg en welzijn in de vorm van restaurant,

activiteiten etc.

Het landschap/de stad, maakt het mogelijk om de woonomgeving

voor ouderen, te verdelen in meerdere plekken . De voormalige

school wordt reeds een zorgcomplex. Het woongebied komt op het

meer rustige hoger gelegen deel van de locatie, terwijl de activiteit

meer op het lager gelegen gedeelte van de locatie komt, waar

meer interactie met de omgeving is. Het kruispunt van deze functies

ligt op de „Onder de Linden‟.

In de linker schets is de bebouwing gepositioneerd aan de rand en

op de kruispunten van de open ruimte waardoor ze een markering

vormen voor de verbinding van die ruimten. Alle ruimte tussen de

bebouwing is in principe openbaar toegankelijk.

21

Om de ouderen de ruimte te bieden om te kunnen kiezen voor

blootstelling in de openbare ruimte of niet, is er een secundair

netwerk van ruimte die aantakt op de primaire openbare ruimte.

Deze secundaire ruimte verbindt onder andere de gebouwen met

elkaar. Deze secundaire openbare ruimte is ook toegankelijk voor

omwonenden van de locatie omdat hier ook publieke functies zijn

gevestigd zoals een kinderdagverblijf en een wijkcentrum. De

secundaire openbare ruimte wordt hiermee een buffer tussen de

openbare ruimte en de privéruimte voor ouderen.

22

ACTIVITEIT

In deze impressie is weergegeven hoe bewegingen van bewoners en

omwonenden elkaar kruisen in de woonomgeving. De straat voor het

medisch gebouw is de „Onder de Linden‟. Op deze impressie is ook

te zien dat de nieuwe woonomgeving zich onder de straat uitstrekt

om de verbinding tussen de diverse plekken te maken. De rode

plekken zijn publieke functies.

23

24

UITWERKING

INSPIRATIE

Kröller Muller museum – Wim Quist

Vervaging van grenzen, landschap is onderdeel van het interieur.

Onbewust waan ik me daar altijd buiten maar dan met de comfortabele

warmte van binnen.

Relevantie:

Om de wereld van ouderen te vergroten, heb ik de sociale omgeving

aangepast en grenzen vervaagd door verschillende groepen mensen van

dezelfde omgeving gebruik te laten maken. Deze vervaging van grenzen

en dus het gevoel van ruimte, speelt ook op zintuiglijk niveau. Boven op

een berg voel je de overweldigende weidsheid van de wereld door het

ontbreken van grenzen. In het museum herken ik deze ervaring terug maar

dan op een andere schaal, de weidse ruimte die naar binnen glijdt.

25

25 Bron foto:

www.flickr.com

INSPIRATIE

Verticale stadstuin Neu-Örlikon Zürich

Een stalen structuur met daarin routes en plekken om te verblijven.

Klimplanten begroeien de constructie en maken het tot een bos.

Relevantie:

De nauwelijks te duiden grenzen van de openbare ruimte. Dit prachtige

“bos” gaf me het gevoel van een veilige plek, terwijl het volledig

openbaar is.

26

WONEN

27

ROUTING

28

FUNCTIES LOCATIE

29

30

NIVEAU 26m+nap

31

NIVEAU 30m+nap

32

Woonruimte met gedeelde gang/verblijfsruimte met

een sterke relatie met de omgeving. Hier kun je het

hele jaar door „buiten‟ zijn en medebewoners

ontmoeten.

32

Vanuit de woonruimte is een open verbinding met de

gezamenlijke „buitenruimte‟

33

34

In de achtergrond een binnenterras, dat uitzicht

biedt op de speeltuin. Vanaf het terras is het

internetcafé bereikbaar

34

In de woongebouwen zijn publieke functies

aanwezig. Kinderen uit de buurt gaan hier

bijvoorbeeld naar het kinderdagverblijf.

35

36

In de verbindende ruimte tussen de woongebouwen

ligt het wijkcentrum. Hier worden activiteiten voor de

buurt georganiseerd zoals bijvoorbeeld

kindermiddagen, muziekvoorstellingen etc. Er is een

sterke relatie met het landschap en de straat (boven)

.

36

37

Zicht vanuit het wijkcentrum op de binnenplaats van

de school. De binnenplaats kan gebruikt worden als

ruimte van het wijkcentrum. Hier kunnen

buitenactiviteiten worden georganiseerd zoals

kinderspelen of activiteiten voor ouderen in

combinatie met kinderen. In de binnenruimte kunnen

op zondag bijvoorbeeld ook kerkdiensten voor de

buurt worden georganiseerd.

37

38

Verbindingsruimte tussen het restaurant, de straat en

het wijkcentrum (naar beneden). Mensen uit de buurt

kunnen hier binnenkomen. Ouderen komen over

straat of binnendoor via het wijkcentrum naar het

restaurant.

38

39

In het restaurant komen mensen uit de buurt eten,

terwijl hun kinderen bijvoorbeeld in de speeltuin

spelen.

Het is ook de plek waar ouderen kunnen komen eten

of samen een borreltje drinken.

39

40

40

De gebouwen, de straat en het park worden

verbonden met paden en bruggen. Hoogteverschillen

worden overbrugd met trappen en liften, zodat

iedereen op elk niveau kan komen.

41

Atelierruimte waar exposities en workshops kunnen

worden gehouden. Het is openbaar. Voor ouderen is

dit goed bereikbaar en binnen hun eigen

woonomgeving.

42

VERANDERENDE OMGEVING

In de binnenruimte is er een sterke verbinding met het

omliggende landschap. De ervaring van tijd door het

verloop van de seizoenen maakt het uitzicht een

immer dynamisch beeld.

43

UITWERKING

Het vergroten van de mentale leefomgeving heeft

gevolgen voor de uitwerking van de ruimtes. Grenzen

tussen ruimtes worden slechts licht gemarkeerd.

Binnen/buiten is een geleidelijke overgang zodat de

leefomgeving zo ruimtelijk mogelijk wordt. De details

zijn op deze manier vormgegeven.

44

45

46

SLOT

In de stad van de toekomst moet voor iedereen een plek zijn. Mensen moet hierin vrij kunnen bewegen en de

ruimte hebben om interactie aan te gaan met anderen. Er moet niet alleen aandacht worden besteed aan

de kwaliteit van de woonomgeving, maar vooral aan de kwaliteit van het leven zelf.

Ouderen kunnen we inderdaad goed thuis verzorgen, maar de vereenzaming ligt op de loer. We kunnen ze

ook een plek bieden die blijft uitdagen, een plek waar het leven tot de laatste snik, een mooi leven is.

Jasper van Dijke

47