Oeksrapport - Onroerend Erfgoed · 2021. 3. 3. · Copyright Onroerend Erfgoed, foto: Erwin...

Onderzoeksrapport

Agentschap Onroerend Erfgoed

ONDERZOEKSBALANS VLAAMSE ARCHEOLOGIE 1.0

Hoofdstuk methoden en technieken: Terreinprospecties en -evaluaties

2021Onderzoeksbalans: Archeologische prospectiepagina 2 van 60

COLOFON

TITELOnderzoeksbalans Vlaamse archeologie 1.0Hoofdstuk methoden en technieken: Terreinprospecties en -evaluaties

REEKSOnderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed nr. 173

AUTEURSErwin Meylemans, Tim Vanderbeken, Marijn Van Gils

JAAR VAN UITGAVE2021

Een uitgave van agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein OmgevingPublished by the Flanders Heritage Agency Scientific Institution of the Flemish Government, policy area Environment

VERANTWOORDELIJKE UITGEVERSonja Vanblaere

OMSLAGILLUSTRATIEProefsleuvenonderzoek Sigma zone Wijmeers 1Copyright Onroerend Erfgoed, foto: Erwin Meylemans

agentschap Onroerend ErfgoedHavenlaan 88 bus 5 1000 BrusselT +32 2 553 16 [email protected]

Dit werk is beschikbaar onder de Modellicentie Gratis Hergebruik v1.0.This work is licensed under the Free Open Data Licence v.1.0.

Dit werk is beschikbaar onder een Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationaal-licentie. Bezoek http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ om een kopie te zien van de licentie.This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/.

ISSN 1371-4678D/2021/3241/081

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ONDERZOEKSBALANS VLAAMSE ARCHEOLOGIE 1.0: HOOFDSTUK METHODEN EN

TECHNIEKEN: TERREINPROSPECTIES EN -

EVALUATIES//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ERWIN MEYLEMANS, TIM VANDERBEKEN, MARIJN VAN GILS

EDITORIAAL In 2008 lanceerde het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) – één van de voorlopers van het huidige agentschap Onroerend Erfgoed - een ‘Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed’ voor archeologisch, landschappelijk en bouwkundig erfgoed. Deze onderzoeksbalans werd gerealiseerd in overleg en nauwe samenwerking met specialisten uit de onroerenderfgoedsector en nam de vorm aan van een website. Dit instrument is in zeer beperkte mate actueel gehouden, waardoor het momenteel slechts bruikbaar is als vertrekpunt voor onderzoek tot 2007/2008. Er is zeker wat archeologie betreft nood aan een geactualiseerde versie. Sinds 2008 is de webtechnologie geëvolueerd en wordt de software van de onderzoeksbalans niet meer ondersteund waardoor we ons genoodzaakt zien deze van het web te halen ten laatste tegen eind 2020. Om de stand van zaken anno 2008 niet te laten verloren gaan, zal het agentschap de hoofdstukken van de onderzoeksbalanswebsite omvormen tot digitale rapporten die het agentschap zal ontsluiten op de OAR. Onderstaande chronologische en thematische hoofdstukken zullen apart ontsloten worden via de OAR.

1. Paleolithicum 2. Mesolithicum 3. Neolithicum - Vroege landbouwers 4. Bronstijd/IJzertijd 5. Romeinse tijd 6. Vroege en Volle Middeleeuwen 7. Late Middeleeuwen en Moderne Tijden 8. Maritieme archeologie 9. Natuurwetenschappelijk Onderzoek 10. Dateringsonderzoek 11. Conservatie 12. Methoden en Technieken

Deze rapporten zijn inhoudelijk identieke versies van de hoofdstukken zoals ze ontsloten waren op de website van de Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed. Momenteel worden voor de discipline archeologie voorbereidingen getroffen richting een zogenaamde ‘Onderzoeksbalans 2.0’. We integreren die in de inventaris onroerend erfgoed. Daar is een module voorzien voor thematische teksten. Parallel met de Onderzoeksbalans ontwikkelde het VIOE ook de Bibliografie Onroerend Erfgoed: een online zoekmachine met bibliografische referenties over Onroerend Erfgoed in Vlaanderen. Die bibliografie is van onschatbare waarde voor het onderzoek naar Onroerend Erfgoed in Vlaanderen. We zorgen er voor dat ook deze bibliografie niet verloren gaat. Ze zal voor eind 2020 beschikbaar gesteld worden via een andere toepassing. Brussel, 24/05/2019

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: Archeologische prospectie pagina 5 van 60

INHOUD

1.1 DOEL EN STRUCTUUR .............................................................................................................. 7 1.2 ALGEMENE HISTORIEK VAN HET ARCHEOLOGISCHE PROSPECTIE- EN EVALUATIEONDERZOEK (INTERNATIONAAL) ................................................................................................................................. 8 1.2.1 DE ONTWIKKELING VAN EEN LANDSCHAPSARCHEOLOGIE ...................................................................................... 8 1.2.2 EEN NIEUW ERFGOEDBEHEER ......................................................................................................................... 8 1.2.3 NIEUWE TECHNISCHE MOGELIJKHEDEN ............................................................................................................ 9 1.3 VLAANDEREN: ARCHEOLOGISCHE PROSPECTIES EN EVALUATIES IN BEHEER- HET BELEID. . 10

2.1 INLEIDING .............................................................................................................................. 11 2.2 BEKNOPTE HISTORIEK VAN REMOTE SENSING IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL) .... 11 2.3 REMOTE SENSING TOEPASSINGEN IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE ..................................... 14 2.3.1 ‘TRADITIONELE’ LUCHTFOTOGRAFIE (OPTISCHE SPECTRUM), OVERZICHT VAN HISTORISCHE BRONNEN EN VERTICALE ‘NIET ARCHEOLOGISCHE’ OPNAMES ........................................................................................................................................ 14 2.3.2 MULTISPECTRALE EN HYPERSPECTRALE OPNAMES ............................................................................................ 15 2.3.3 DIGITALE HOOGTEMODELLERING EN LIDAR .................................................................................................... 16 2.3.4 ARCHEOLOGISCHE LUCHTPROSPECTIE ............................................................................................................ 17 2.4 REMOTE SENSING IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE: SYNTHESE ............................................. 19

3.1 INLEIDING .............................................................................................................................. 20 3.2 HET GEBRUIK VAN GEOFYSISCHE PROSPECTIEMETHODEN IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL) ............................................................................................................................... 20 3.2.1 ALGEMENE HISTORIEK ................................................................................................................................ 20 3.2.2 ELEKTRISCHE WEERSTANDSMETING ............................................................................................................... 21 3.2.3 MAGNETOMETRIE ..................................................................................................................................... 22 3.2.4 GRONDRADAR .......................................................................................................................................... 22 3.2.5 SYNTHESE: DE BRUIKBAARHEID VAN DE VERSCHILLENDE METHODES ..................................................................... 23 3.2.6 STANDAARDEN EN RICHTLIJNEN .................................................................................................................... 23 3.3 GEOFYSISCH ONDERZOEK IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE ................................................... 24 3.3.1 ALGEMEEN OVERZICHT ............................................................................................................................... 24 3.3.2 BESLUIT ................................................................................................................................................... 25 3.4 HET GEBRUIK VAN GEOCHEMISCHE METHODES IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL) 25 3.4.1 ALGEMEEN OVERZICHT ............................................................................................................................... 25 3.4.2 GEOCHEMISCH ONDERZOEK IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE ................................................................................ 26

4.1 INLEIDING .............................................................................................................................. 27 4.2 HET GEBRUIK VAN VELDKARTERING IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL) ................... 27 4.3 VELDKARTERING IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE ................................................................. 27

5.1 INLEIDING .............................................................................................................................. 29 5.2 PROSPECTIEF BOREN IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL) ........................................... 29 5.3 PROSPECTIEF BOREN IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE .......................................................... 30

6.1 INLEIDING .............................................................................................................................. 32 6.2 HET GEBRUIK VAN PROEFSLEUVEN IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL) ..................... 32 6.3 HET GEBRUIK VAN PROEFSLEUVEN IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE .................................... 35

7.1 INLEIDING .............................................................................................................................. 36 7.2 ENKELE VOORBEELDEN VAN PROJECTEN IN VLAANDEREN ................................................... 36 7.2.1 ONDERZOEK IN ALLUVIALE CONTEXTEN .......................................................................................................... 36

1 INLEIDING ................................................................................................................... 7

2 REMOTE SENSING ..................................................................................................... 11

3 GEOFYSISCHE EN GEOCHEMISCHE ONDERZOEKSMETHODEN ................................. 20

4 VELDKARTERING ....................................................................................................... 27

5 PROSPECTIEF BOORONDERZOEK .............................................................................. 29

6 PROEFSLEUVEN ......................................................................................................... 32

7 GEOARCHEOLOGISCHE TOEPASSINGEN ................................................................... 36

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 6 van 60 Onderzoeksbalans: Archeologische prospectie 2021

7.2.2 ONDERZOEK NAAR PALEOBODEMS ................................................................................................................ 37 7.2.3 DE RELATIE MET GEOMORFOLOGISCHE EENHEDEN EN PROCESSEN ........................................................................ 37 7.2.4 IMPACT VAN DE MENS OP HET LANDSCHAP ...................................................................................................... 37 7.2.5 KUSTEVOLUTIE .......................................................................................................................................... 38

8.1 INLEIDING .............................................................................................................................. 39 8.2 RUIMTELIJKE ANALYSE/ PREDICTIVE MODELLING IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE .............. 40

9.1 INLEIDING .............................................................................................................................. 41 9.2 DE ONTSLUITING VAN PROSPECTIEGEGEVENS (INTERNATIONAAL) ..................................... 41 9.3 STAND VAN ZAKEN IN VLAANDEREN ..................................................................................... 42

8 ANALYSE VAN GEGEVENS (RUIMTELIJKE ANALYSE/ PREDICTIVE MODELLING) ........ 39

9 ONTSLUITING VAN GEGEVENS .................................................................................. 41

10 SYNTHESE EN BESLUIT ............................................................................................... 43 11 AANBEVELINGEN ....................................................................................................... 46 BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................... 47

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


1 INLEIDING

1.1 DOEL EN STRUCTUUR Het doel van dit hoofdstuk is een overzicht te bieden van de toepassing van archeologische prospectie- en evaluatiemethodes in Vlaanderen. Om dit te kaderen wordt eveneens, per methode, een beknopt overzicht geboden van de toepassing op internationaal vlak. Hierbij is de aandacht voornamelijk gericht op het bieden van een algemene historiek, het bestaan van standaarden, en ten slotte op recente ‘sleutelpublicaties’. Op die manier wordt een stand van zaken opgebouwd van de ‘state of the art’ van elke methode. Met dit kader telkens als achtergrond wordt de Vlaamse situatie terzake geschetst.

In de inleiding wordt eveneens een overzicht gegeven van de internationale evolutie van de prospectie- en evaluatiearcheologie. Dit laat ons eveneens toe om de algemene evolutie van de discipline in Vlaanderen in een breder kader te plaatsen en te evalueren.

De volgorde van de verschillende methoden die besproken worden in dit hoofdstuk is ingegeven door de ‘impact’ die ze hebben op de ondergrond en de archeologie. Hierbij worden eerste de ‘niet destructieve’ methodes besproken (Remote- Sensing, geofysische en geochemische onderzoeksmethoden), daarna komen de methodes aan bod die (in stijgende mate) een directe impact op het archeologisch erfgoed hebben. We moeten hierbij vermelden dat het gebruik van testputten nog niet in deze versie besproken wordt.

Hoofdstuk 8 behandelt beknopt de toepassing van geoarcheologische methodes in de prospectie- en evaluatiearcheologie. De waaier aan mogelijke methoden en technieken, en bronnen, die voor een dergelijke bespreking aan bod kunnen komen is uiteraard zeer uitgebreid en divers. Echter, verschillende aspecten hierbij (bv. bronnen voor het fysieke landschap; palynologie …) komen eveneens in andere hoofdstukken in de onderzoeksbalans aan bod, zodat in grote mate hier naar verwezen wordt.

In de hoofdstukken 9 en 10 verlaten we het ‘terreinwerk’ en wordt een aantal aspecten besproken die van belang zijn voor de interpretatie en het gebruik van prospectiedata: ruimtelijke analyse (hoofdstuk 9), en ontsluiting van gegevens (hoofdstuk 10).

Hoofdstuk 11 is een algemeen besluit, waarin wordt getracht de stand van zaken van het gebruik van de verschillende methodes te kaderen in de ontwikkeling van enerzijds de internationale, anderzijds de Vlaamse archeologie. Ten slotte bieden we in het licht van al het voorgaande nog enkele aanbevelingen (hoofdstuk 12).

In dit hoofdstuk van de onderzoeksbalans is op dit moment niet gekozen om te werken per ‘archeoregio’, zoals in de periodehoofdstukken. Dit omdat het in het geval van de meeste methoden gaat om een vrij beperkt aantal onderzoeksgegevens, en omdat de nadruk ligt op methodologische werken. Een uitzondering is het hoofdstuk veldkartering (4), waar wel indicatief is weergegeven wat de verdeling is per periode/ archeoregio, op basis van de Centrale Archeologische Inventaris.

In de toekomst (een volgende versie van dit document) lijkt het ons echter wel zeker nuttig om ook voor een aantal andere ‘gebeurtenissen’ in de CAI de oefening per archeoregio en periode te maken, bv. ‘werfcontroles’ en ‘mechanische prospecties’.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


1.2 ALGEMENE HISTORIEK VAN HET ARCHEOLOGISCHE PROSPECTIE- EN EVALUATIEONDERZOEK (INTERNATIONAAL)

Hoewel prospectie altijd een onderdeel heeft gevormd van de archeologische praktijk is het vooral vanaf de jaren ’60 en ’70 dat er meer aandacht is voor de ontwikkeling van methoden en technieken enerzijds, en voor de systematische registratie van prospectiegegevens en interpretaties anderzijds1.

Deze groeiende aandacht in de internationale archeologie heeft in het algemeen te maken met de ontwikkeling van een ‘landschapsarcheologie’, veranderende visies op het archeologisch beleid en beheer, en ten slotte groeiende technische mogelijkheden.

In de laatste decennia is er dan ook een steeds groeiende hoeveelheid literatuur over het onderwerp, bv. het tijdschrift Archaeological Prospection (waarbij de nadruk vooral ligt op de geofysische methodes), en handboeken2. Daarnaast zijn er enkele internationale organisaties ontstaan georiënteerd op de prospectiearcheologie, of aspecten hiervan. Voorbeelden hiervan zijn de Aerial Archaeology Research Group (AARG), en de International Society for Archaeological Prospection (ISAP).

1.2.1 De ontwikkeling van een landschapsarcheologie

De ontwikkeling van een ‘site-archeologie’ naar een ‘landschapsarcheologie’3 werd o.a. gestimuleerd door de grote hoeveelheid gegevens die in Groot-Brittannië door luchtfotografie werden ontdekt, vanaf de jaren ’60 (cf. hoofdstuk 2). In de jaren ’70 verschijnen dan ook een aantal belangrijke werken met als onderwerp de ruimtelijke analyse van archeologische data en ruimtelijke interpretatieve modellen4. Clarke noemt dit als één van de belangrijkste evoluties van de ‘loss of innocence’ van de archeologie. Aanvankelijk was deze Spatial Archaeology vooral gericht op de analyse van jager-verzamelaarsgemeenschappen, waarbij in het begin van de jaren’80 de belangrijke term ‘off site archaeology’, wat evolueert in de jaren ’90 naar een ‘non site archaeology’ (cf. hoofdstuk 4). In de jaren ’80 en ’90 was dit discours, gestimuleerd door de ‘new archaeology’ voornamelijk sterk fysisch en ecologisch deterministisch, met de ontwikkeling van ‘predictieve modellen’ gebaseerd op de relatie tussen spreiding van archeologische gegevens en fysisch landschappelijke factoren (hoofdstuk 9). Op dit ecologisch determinisme kwam echter al snel ‘post-processuele’ kritiek, waarbij fenomenologische, culturele en cognitieve aspecten op de voorgrond kwamen5, het onderzoek naar een holistische ‘culturele biografie’ van het landschap was begonnen6.

De laatste jaren is er weer een sterk toenemende interesse voor fysische processen, om de aard, verspreiding en ‘kwaliteit’ van het archeologisch erfgoed te kunnen inschatten (cf. hoofdstuk 8).

1.2.2 Een nieuw erfgoedbeheer

Deze ‘nieuwe’ visies op het archeologisch erfgoed hadden vanaf de jaren 1970 en 1980 een belangrijke weerslag op het beleid en beheer van het archeologische en landschappelijke erfgoed7. Begrippen als cultural resource management en archaeological heritage management, in de jaren 1980 ontstaan in de VS, gaven een ruimere betekenis aan erfgoedzorg dan academisch onderzoek en het beschermen van de belangrijkste en best bewaarde sites als een “postzegelverzameling”8, of als dit niet kan ze op

1 David 2001. 2 Banning 2002. 3 Cf. o.a. Wagstaff 1987. 4 Clarke 1977. 5 Tilley 1994. 6 Roymans et al. 2009. 7 Cleere 1984. 8 Willems 1999.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


te graven. De nadruk komt meer te liggen op de interactie met andere processen zoals ruimtelijke ordening en een geïntegreerde landschappelijke visie.

Op 16 januari 1992 werd in Valletta (Malta) het Europees Verdrag Inzake de Bescherming van het Archeologisch Erfgoed ondertekend (Algemeen gekend als het Verdrag van Malta). Het verdrag is een herziening van de Conventie van Londen van 1969, die reeds ontstond als een reactie op de toenemende bedreiging van het archeologische erfgoed door de grote ruimtelijke ontwikkelingen in Europa na WOII. De belangrijkste principes van het Verdrag van Malta zijn dan ook gestoeld op een inpassing van het beheer van het archeologische erfgoed in het proces van de ruimtelijke planning en ordening. In artikel 5 van dit verdrag wordt dit concreter verwoord met als belangrijkste aspecten de betrokkenheid van archeologen bij het planningsbeleid in het algemeen en de verschillende fasen van ontwikkelingsprojecten in het bijzonder. Als doelstellingen en middelen worden genoemd de “wijziging van ontwikkelingsplannen die het archeologisch erfgoed zouden kunnen aantasten”; en het “toewijzen van voldoende tijd en middelen om passend wetenschappelijk onderzoek van de vindplaatsen te verrichten en de resultaten daarvan te publiceren”.

Als belangrijk onderdeel tot integratie in de ruimtelijke planning wordt het nemen van beschermende maatregelen genoemd met als middelen het vormen van ‘archeologische reservaten’.

Dit alles noodzaakte dat de archeologische praktijk de instrumenten ontwikkelde om dit mogelijk te maken. In de internationale archeologie in het algemeen en de Europese archeologie in het bijzonder is er vanaf de jaren ’90 dan ook een steeds toenemende aandacht voor de ontwikkeling van efficiënte manieren om de impact van ontwikkelingsprojecten op het archeologisch erfgoed te kunnen inschatten en ‘begroten’, en voor de ontwikkeling van (niet-destructieve) manieren voor de inventarisatie, evaluatie en monitoring van archeologische sites en landschappen. In Engeland bv., waar het principe van de inpassing in de Ruimtelijke Ordening al in 1990 in Planning Policy Guidance 16 (PPG16) werd gegoten, veroorzaakte dit o.a. een enorme groei van de toepassing van geofysische prospectietechnieken (cf. hoofdstuk 3).

Waar de principes van het verdrag van Malta werden geïmplementeerd zorgde dit in het algemeen voor een sterke toename van archeologische prospecties, evaluaties en opgravingen. In functie van de ontwikkeling van een ‘pro-actief’ beleid werd in verschillende landen gestart met grootschalige evaluaties van het archeologisch erfgoed9 en de opmaak van karteringen van belangrijke en behoudswaardige archeologische sites10. Bovendien leidden de moeilijkheden om de impact van ruimtelijke ontwikkelingen op het ‘onzichtbare’ archeologische erfgoed in te schatten tot hernieuwde aandacht voor ruimtelijke analysetechnieken en het zgn. predictive modelling (cf. hoofdstuk 9).

1.2.3 Nieuwe technische mogelijkheden

Wat betreft het belang van de technische ontwikkelingen in de laatste decennia verwijzen we vooral naar de deelhoofdstukken, waar beknopte overzichten per methode worden geboden. In het algemeen kunnen we stellen dat belangrijke innovaties die de grondslagen hebben gelegd voor moderne prospectiemethodes zijn ontstaan vooral tijdens en vanaf WOII (bv. ontwikkelingen in de luchtvaart, cameratechnieken en geofysica). Het is echter vooral vanaf de jaren ’90 dat nieuwe mogelijkheden ontstaan. Wat betreft Remote Sensing toepassingen is er daarbij de vooruitgang in de precisie van satellietbeelden, de mogelijkheden voor multispectrale en hyperspectrale opnames, en de laatste jaren vooral de ontwikkeling van LIDAR (cf. hoofdstuk 2). In het geofysisch en geochemisch onderzoek is vooral belangrijk de ontwikkeling van specifiek voor archeologische prospectie ontworpen apparatuur en de toenemende resolutie en precisie van de toestellen (cf. hoofdstuk 3).

9 Darvill & Fulton 1998. 10 Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 2002.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Wellicht het belangrijkste echter is de ontwikkeling van digitale mogelijkheden en ICT in het algemeen. De toename in opslagcapaciteit en analyse en verwerkingsmogelijkheden van digitale gegevens laat immers toe de gegevens van verschillende bronnen en methoden geïntegreerd te analyseren en te verwerken, bv. via GIS.

1.3 VLAANDEREN: ARCHEOLOGISCHE PROSPECTIES EN EVALUATIES IN BEHEER- HET BELEID.

In 1974 meldde H. Roosens al de alarmerende toestand wat betreft bescherming van archeologische vindplaatsen in het pre- gefederaliseerde België: “…en nombre si restreint à vrai dire qu’on peut les compter sur les doigts d’une seule main.”11. Verderop in dezelfde publicatie ging hij in op de middelen die daarvoor kunnen gebruikt worden en vermeldde als belangrijkste de Wet van 7 augustus 1931 op de bescherming van monumenten en landschappen.

Met het ‘Decreet houdende bescherming van het archeologisch patrimonium’ van 1993 werd de mogelijkheid gecreëerd om archeologische vindplaatsen te beschermen. Het beheer en de subsidiëring voor onderhoud aan beschermde sites wordt mogelijk gemaakt door het ‘Besluit van de Vlaamse regering tot vaststelling van een premie voor werken aan beschermde archeologische goederen’ van 6 april 1995. Het duurde echter nog tot 2006 voor de eerste beschermingen van archeologische sites op basis van deze wetgeving een feit werden.

Het decreet leidde wel tot een sterke toename van het aantal werfcontroles en noodopgravingen. Van een actief systematisch prospectie- en evaluatiebeleid van archeologische sites was echter lang geen sprake, hoewel door het groeiend aantal interventies de aandacht voor de problematiek wel toenam12.

In functie van een efficiënter beleid werd in 2001 gestart met de opbouw van de Centrale Archeologische Inventaris (CAI)13. Van bij de aanvang van het project waren binnen dit kader aandacht en beperkte middelen voorzien voor projecten met het oog op de ontwikkeling van evaluatiemethodes14. Dit liep enigszins gelijktijdig met de participatie van verschillende Vlaamse instellingen aan de Europese Planarch projecten, waarvan de uitwisseling van expertise rond o.a. prospectie- en evaluatietechnieken een belangrijk aspect was (cf. www.planarch.org), en in welk kader een aantal projecten in Vlaanderen werd uitgevoerd.

Pas vanaf de laatste 2 jaar, met de oprichting van een beheerscel archeologie binnen het Agentschap Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed, kan er echter maar gesproken worden van het prille begin van een systematisch beleid voor archeologische beschermingen, met in het zog de evaluatie van archeologische sites. Hiervoor wordt dikwijls expertise uit het buitenland aangetrokken (cf. infra).

11 Roosens 1974. 12 Bourgeois et al. 2001b. 13 Meylemans 2004. 14 Cousserier & Meylemans (red.) 2006.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


2 REMOTE SENSING

2.1 INLEIDING Met Remote Sensing wordt hier bedoeld alle methoden en technieken die in staat zijn ‘op afstand’ gegevens te verzamelen van objecten. In de literatuur worden hierbij dikwijls ook de geofysische onderzoeksmethodes gerekend, in dit document is dit echter gebundeld in een apart hoofdstuk (3)

In dit hoofdstuk betekent ‘op afstand’ dus vanuit de lucht (airborne remote sensing) of met gebruik van satellieten. Het principe van de teledetectie van sites berust (naast restanten die aan het oppervlak nog zichtbaar zijn) op het feit dat ‘anomalieën’ (bv. muren, grachten etc.) in de bodem aan het oppervlak zichtbaar kunnen worden door bv. verkleuringen (soil marks), verschillen in begroeiing (crop marks), of bv. topografische verschillen. Tot vrij recent beperkten de mogelijkheden hiertoe zich vooral tot de visuele spectra, meer en meer ontwikkelen zich echter ook meer geavanceerde mogelijkheden, zoals multispectrale en hyperspectrale opnames, en laseraltimetrie (LIDAR).

Verder kan een onderscheid gemaakt worden tussen enerzijds opnames die voor specifieke archeologische doeleinden gemaakt worden (luchtfotografische prospectie), meestal schuine (oblieke) opnames, en anderzijds opnames die met andere doeleinden gemaakt zijn maar die wel gebruikt kunnen worden voor de detectie van archeologische sites.

2.2 BEKNOPTE HISTORIEK VAN REMOTE SENSING IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL)

De eerste foto’s genomen vanuit de lucht dateren vanaf het midden van de 19e eeuw, en werden voornamelijk genomen vanuit luchtballonnen15. De eerste toepassingen met archeologische doeleinden gaan terug tot het begin van de 20e eeuw. Klassieke voorbeelden zijn deze van het Forum Romanum (Rome) door architect/ archeoloog Giacomo Boni, en van Stonehenge, genomen in 190616.

De uitvinding van het gemotoriseerd vliegtuig (1903) was uiteraard een essentiële stap in de ontwikkeling van de discipline. De volgende belangrijke mijlpaal was de eerste wereldoorlog (WOI), zowel wat betreft technologische ontwikkeling, als de creatie van een enorme hoeveelheid opnames in functie van verkenningsvluchten, als de ontwikkeling van expertise. Het is dan ook een ex-militair en WOI-veteraan, O.G.S. Crawford, die als de ‘stichter’ van de archeologische luchtfotografie wordt beschouwd. Vooral in de jaren ’20 en ’30 voerde hij pionierswerk uit in Groot-Brittannië17. Naast het beschrijven van de basisprincipes van de herkenning van sporen was Crawford één van de eersten die luchtfoto’s gebruikte als bronnen voor landschapsanalyse18. De belangrijkste voorbeelden hiervan zijn de kartering van het landschap te Windmill Hill, waarbij hij voor het eerst de term Celtic Fields gebruikte, en de kartering van rechthoekige enclosures in de vallei van de Thames, die in verband konden gebracht worden met Stonehenge19. Van een systematische kartering van archeologische relicten vóór de tweede wereldoorlog kon echter ook in pioniersland Groot-Brittannië nog niet gesproken worden20.

15 Deuel 1969. 16 Bewley 2005. 17 Crawford 1928, 1929; Crawford & Keller 1928. 18 Crawford 1928. 19 Leeds 1934. 20 Wilson 1995.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Ander belangrijk pionierswerk in de periode van het interbellum werd uitgevoerd tussen 1925 en 1942 door Poidebard in Syrië21.

WOII zorgde op zijn beurt voor een grote vooruitgang in zowel vliegtuig- als cameratechnieken, en creëerde eveneens een aantal ervaren piloten die na de oorlog verder gingen in het prospecteren naar en beschrijven van archeologische relicten. Wellicht de belangrijkste onder deze piloten was K.J. St-Joseph, die vanaf 1939 maar vooral van 1945 tot 1980 een groot aantal archeologische verkenningvluchten uitvoerde die spectaculaire resultaten opleverden22. Vanaf de jaren 1950 en 1960 ontwikkelde de discipline zich ook in andere Europese landen, zoals in Duitsland door impuls van o.a. O. Braasch23, en in Frankrijk door een groep piloten waarvan R. Agache als de belangrijkste kan beschouwd worden24. In België is R. Léva vanaf de jaren 1960 actief (cf. infra).

In 1965 werd in Europa voor de eerste keer een specifieke onderzoekseenheid opgericht met als doel de archeologische luchtfotografie: de Air Photographs Unit binnen de English National Monuments Record (nu English Heritage). Dit betekende tevens de start van een systematische verkenning door luchtfotografie in Groot Brittannië. Vanaf 1967 werden door deze eenheid eigen vluchten uitgevoerd, voor de herkenning en monitoring van archeologische en historische relicten en monumenten25.

Vanaf eind jaren 1980 is de archeologische luchtfotografie snel uitgebreid binnen Europa, met name vooral ook in de Oost-Europese landen26. Een belangrijk element in de internationale ontwikkeling van de discipline is de Aerial Archaeology Research Group (AARG)27, die opgericht werd in 1980. De AARG houdt tweejaarlijks een internationaal congres over de discipline.

De laatste decennia zijn er nieuwe technische mogelijkheden ontstaan die een grote impact hebben op de evolutie van Remote Sensing in het algemeen en het gebruik ervan binnen de archeologie in het bijzonder.

Als eerste vernoemen we de (steeds groeiende) beschikbaarheid van medium (b.v. Landsat) tot hoge resolutie (b.v. Quickbird en Worldview-1) satellietbeelden. Naast ‘traditionele’ beelden in het optische spectrum worden deze satellieten bovendien meer en meer uitgerust met hoge resolutie multispectrale scanners, waarbij ook frequenties buiten het optische bereik geregistreerd worden28.

Multispectrale, hyperspectrale29 en thermische opnames zijn meer en meer ook aan zeer hoge resolutie beschikbaar door vliegtuigopnames. Het gebruik van deze gegevens voor archeologische prospectie is grotendeels nog van experimentele aard, bv. door de vergelijking met gekende crop-marks uit de traditionele luchtfotografie en andere gekende archeologische gegevens30, of door de combinatie van deze verschillende data31.

Wellicht de belangrijkste ‘nieuwe’ techniek is de ontwikkeling van de zogenaamde ‘Airborne Laser Scanning’ (ALS) of ‘Light Detection and Ranging’ (LIDAR)32. Hierbij worden laserpulsen vanuit een helikopter of vliegtuig uitgezonden naar het aardoppervlak, die op één of meer objecten (vegetatie, huizen, auto’s, het aardoppervlak, etc.) reflecteren. Deze (één of meerdere) echo’s per laserpuls worden terug opgevangen, waarbij de locatie van het reflecterende object wordt berekend met gebruik van de hoek waarmee de laserpuls is uitgezonden, de afstand tot het object (berekend aan de

21 Poidebard 1934. 22 Frère & St.-Joseph 1983; St.-Joseph 1966. 23 Scollar 1965. 24 Agache 1962, 1975, 1978, 1999. 25 Wilson 1975, 1995. 26 Kunow (red.) 1995; Bewley & Raczkowski (red.) 2002. 27 https://a-a-r-g.eu/ 28 Lasaponara & Masini 2007. 29 Traviglia 2006. 30 Aqdus et al. 2007; Rowlands & Sarris 2007. 31 Challis et al. 2008. 32 Wehr & Lohr 1999.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


hand van het tijdsinterval tussen tijdstip verzenden en ontvangen van de laserpuls), en de positie van de scanner. Momenteel zijn er twee verschillende types scanners beschikbaar: conventionele (‘discrete echo’) en ‘full waveform’ scanners.

Bij de conventionele scanners worden meestal 2 (first & last pulse), tot max. 4, gereflecteerde echo’s opgevangen. Het resultaat is één of meerdere ‘puntenwolken’ in een 3D omgeving. Soms wordt ook de ‘intensiteit’ van de reflecterende pulsen geregistreerd, wat informatie kan verschaffen over de aard van de ondergrond.

De full waveform scanners registreren de volledige ‘golf’ van de echo’s in een digitale data stroom, die door verwerking achteraf kan opgedeeld worden naar verschillende laserpuls- object interacties. Door gebruik van toegepaste algoritmes kunnen daardoor fysische of andere eigenschappen van de objecten in kaart gebracht worden, andere dan hun topografische positie (bv. bodemvochtigheid, aard van begroeiing etc.).

Zoals de techniek zelf is het gebruik van LIDAR in de archeologie relatief jong. De meeste toepassingen tot nog toe maken gebruik van conventionele scanners, voornamelijk in gebieden waar er weinig hinder van een bovenliggend vegetatiedek is33. In de meeste toepassingen staat prospectie centraal of het in kaart brengen van archeologische sites met aardwerken34.

In de meeste projecten worden enkel de altimetrische gegevens gebruikt, slechts zelden wordt de intensiteit van de gereflecteerde puls gebruikt35.

Het aantal toepassingen van LIDAR in gebieden met een dens vegetatiedek, b.v. onder bos, is vrij beperkt. De meeste gepubliceerde toepassingen maken daarbij gebruik van de gefilterde last pulse echo’s van analoge scanners36. Deze echo’s moeten voor een goed gebruik in een tweede fase gefilterd worden voor de invloed van het lagere vegetatiedek uit te schakelen. Bij de analoge scanners kan dit enkel door anomalieën in de ruimtelijke variaties van de spreiding van de punten als een criterium te nemen. Het gebruik van de full-waveform ALS voor prospectie onder bos techniek laat toe meer echo’s te verwijderen die van het lage vegetatiedek afkomstig zijn, en resulteert zo in een preciezer en gedetailleerder model37.

Wat betreft standaarden voor de registratie en interpretatie van remote sensing gegevens is er vnl. in Groot-Brittannië vrij veel werk uitgevoerd. De systematische verwerking en interpretatie van luchtfoto’s in GB kreeg een belangrijke impuls in 1988 met het opstarten van het ‘National Mapping Programme’, waarbij de beschikbare gegevens uit de luchtfotografie op een schaal 1/10.000 worden verwerkt in digitale vorm38. Vooral in functie hiervan werden in Groot-Brittannië richtlijnen en standaarden uitgewerkt, o.a. voor de classificatie van crop- en soil marks39, en voor het beschrijven van metadata40. Dit resulteerde in een poging tot opmaak van een algemene standaard voor invoer in een het software programma ‘MORPH’41, en tot de opmaak van standaard woordenlijsten geïntegreerd in de Thesaurus of Monument Types42.

Het Aerial Archaeology Research Comittee benadrukte daarnaast ook het belang van een goede opleiding aan universiteiten, en werkte hiervoor een aantal richtlijnen uit43.

33 Holden et al. 2002. 34 Bewley et al. 2005. 35 Challis 2004; Challis et al. 2006. 36 Devereux et al. 2005; Sittler & Schellberg 2006; Risbøl et al. 2006. 37 Doneus & Briese 2006; Doneus et al. 2008. 38 Bewley 1995. 39 Palmer 1984; Wilson 2000. 40 Whimster 1989. 41 Bewley 1995; Edis et al. 1989; Fenner 1995. 42 RCMHE/EH 1995. 43 Bewley 1995.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


De Archaeological Data Service werkte een aantal richtlijnen uit voor het archiveren van luchtfotografische e.a. remote sensing gegevens44.

2.3 REMOTE SENSING TOEPASSINGEN IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE

2.3.1 ‘Traditionele’ luchtfotografie (optische spectrum), overzicht van historische bronnen en verticale ‘niet archeologische’ opnames

De allereerste luchtfoto’s in Vlaanderen dateren uit het begin van vorige eeuw, meer bepaald van tijdens de eerste wereldoorlog45. Vooral van de frontstreek in West-Vlaanderen werden tienduizenden beelden gemaakt. Deze bevinden zich in Belgische archieven, waaronder het Koninklijk Legermuseum, maar ook in diverse archieven verspreid over de hele wereld (tabel 1). Hoewel de foto’s zijn gemaakt met militaire doelstellingen bevatten ze een grote hoeveelheid informatie van landschappelijke, historische en ook archeologische aard. In de laatste jaren kwamen deze archieven in de kijker als voorname bron voor de kartering en studie van het WOI- erfgoed in de frontstreek van West-Vlaanderen46.

Historische luchtfoto’s Wereldoorlog I en II op Belgisch grondgebied Legermuseum Brussel Belgische foto’s Ongeveer 45.000 Hauptarchiv München Duitse foto’s Ongeveer 3 à 400.000 foto’s, nog niet

gekend hoeveel er betrekking hebben op Vlaams grondgebied

Imperial War Museum Box collection Engelse foto’s Ongeveer 100.000 foto’s, waarvan vermoedelijk enkele 10.000en voor Vlaanderen

Aerial Reconnaissance Archives Keele Engelse foto’s Onbekend National Archives Washington Duitse en Amerikaanse foto’s WO I en

vooral II Enkele duizenden voor WO II op Vlaams grondgebied

Australian War Memorial, Canberra Australische foto’s Onbekend

Tabel 1: Lijst van gekende archieven van luchtfoto's uit Wereldoorlog I en II

Tijdens WOII zijn opnieuw grote hoeveelheden beelden gemaakt door de verschillende oorlogsvoerende partijen47. Hoewel hiervan een deel vernietigd is zijn belangrijke archieven bewaard in o.a. Keele en Washington. Sommige van deze beelden zijn al in de jaren ’70 van de 20ste eeuw gebruikt voor landschappelijke en archeologische doeleinden48, hoewel in beperkte mate. Deze reeksen zijn hetzij obliek, hetzij verticaal.

Het is vooral vanaf de tweede helft van de 20ste eeuw dat openbare en private instellingen (o.a. het Nationaal Geografisch Instituut (NGI), het Ministerie van Openbare Werken (MOW), de Nationale Maatschappij voor den Kleinen Landeigendom, later Nationale Landmaatschappij, Eurosense, enz.) verticale luchtfotografische opnames gemaakt hebben, vooral in functie van topografische doeleinden.

Ook het Ministerie van Landsverdediging beschikt over een uitgebreide collectie, waarvan eveneens gebruik werd gemaakt bij het in kaart brengen van celtic fields in de Kempen49.

De Afdeling Technische Ondersteuning van de Vlaamse Gemeenschap (ATO) nam in 2005 het volledige archief van luchtfoto’s over van de ‘Regie der Gebouwen’. Dit archief was slecht gedocumenteerd en

44 Bewley et al. 1999. 45 Bourgeois et al. 2005. 46 De Meyer 2005a, b, 2006; Stichelbaut 2005, 2007. 47 Going 2002. 48 Verhaeghe 1978, 1981. 49 Van Impe 1977.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


zat in dozen, van verschillende vorm en aard. ATO heeft van dit archief een eerste inventarisatie uitgevoerd, de foto’s opnieuw verpakt, en een oplijsting gemaakt in een ms access-databank. Ze bevat de basisinformatie van de foto’s, niet per foto, maar per ‘pak’ foto’s (meestal van één vlucht). In totaal gaat het om 3991 records in de databank, waarvan de meeste betrekking hebben op meerdere foto’s. De foto’s werden meestal genomen in het kader van infrastructuurwerken. De vroegste foto’s dateren uit 1930, de laatste van eind de jaren ’80 (nog een zeer beperkt aantal uit de jaren ’90). Het fysieke archief (de foto’s) wordt in zijn geheel bewaard bij het ATO. Een optelsom van de databank leert dat het gaat om 26158 foto’s. In de loop der jaren zijn er ongetwijfeld gedeelten van dit archief verloren gegaan, het is ook mogelijk dat een aantal foto’s die betrekking hebben op Vlaanderen met de federalisering naar Wallonië is gegaan. Naar schatting van ATO kan het archief echter voor ca. 90% als volledig beschouwd worden.

Het Nationaal Geografisch Instituut (NGI) bezit een archief van ongeveer 80.000 luchtfoto’s. Alle opnames dateren van na WOII (na 1947), en zijn uitsluitend verticaal (geen oblieke opnames). In samenwerking met de sterrenwacht werd dit archief in een periode van 2 jaar geïnventariseerd (cf. jaaroverzichten op www.ngi.be) in een hiervoor ontworpen databank. In deze databank zitten de beschrijvingen van alle foto’s met een link naar opnames in gereduceerd formaat voor een deel van het bestand. De oudste opnames bestaan gewoon nog analoog. De recente foto’s (vanaf 1995) zijn alle digitaal.

De opnames van het NGI werden in functie van archeologische doeleinden gebruikt voor detecteren en karteren van Celtic Fields in de Kempen, en meer specifiek de grensstreek van België en Nederland50.

Daarnaast bezit het NGI nog een collectie schuine opnames van monumenten (vooral kastelen), in functie van de opmaak van een gids voor Vlaanderen. Deze verzameling staat bekend als de collectie Vanderstraeten. De opnames dateren uit de jaren ‘70 en ’80. De staat van dit archief is op dit moment onduidelijk.

Het Agentschap GIS-Vlaanderen (AGIV, vroeger OC-GIS Vlaanderen) coördineert voor Vlaanderen de opnames van vlakdekkende orthofoto’s. Een overzicht van deze producten is te vinden op de website van het AGIV, in de module ‘GIRAF’ (Geographical Information Retrieval Application for Flanders). Vlakdekkende middenschalige reeksen opgenomen vanuit vliegtuig werden gerealiseerd van 1988 tot 1991; van 1997 tot 2000 (zwart-wit); en van 2001 tot 2007. Deze laatste zijn online beschikbaar via de geoloketten van het AGIV. Het AGIV gaat opnieuw opnames met gebruik van vliegtuig uitvoeren, om de drie jaar en digitaal. Naast deze systematische kartering van het Vlaamse grondgebied bezit het AGIV ook een aantal opnames van gebieden die opgemaakt zijn in functie van specifieke doelstellingen, bv. landinrichtingsprojecten.

2.3.2 Multispectrale en hyperspectrale opnames

Een eerste multispectrale opname voor heel Vlaanderen werd gerealiseerd in opdracht van het AGIV met gebruik van satellietbeelden (de Landsat 7 satelliet), en dateert van 2001. De opnames werden vnl. gebruikt voor een bodemgebruikskartering51. Een nieuwere hoge resolutie multispectrale satellietopname door de IKONOS satelliet werd gerealiseerd in 2002-2003.

Zoals reeds vermeld zal het AGIV opnieuw opnames om de drie jaar met gebruik van vliegtuigen uitvoeren. Om de 6 jaar zullen deze opnames bovendien multispectraal zijn.

Het VITO maakte eveneens reeds een aantal multispectrale en hyperspectrale opnames met hogere resolutie, voornamelijk in opdracht van de Dienst Maritieme toegang van de Vlaamse Gemeenschap. De opnames omvatten vooral de kustzone en de benedenlopen van het Scheldebekken (o.a. in functie van het Sigmaplan), en zijn voornamelijk bedoeld als een middel om de evolutie van

50 Brongers 1976; Vandekerkhove 1995. 51 Op’t Eyndt et al. 2002.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


inrichtingsgebieden te monitoren (bv. evolutie van slikken- en schorregebieden; met dank aan Els Knaeps, VITO, voor de info).

2.3.3 Digitale hoogtemodellering en LIDAR

Voor Vlaanderen werd, in opdracht van de Vlaamse waterbeheerders (toenmalig AWZ en AMINAL), een vlakdekkend DHM gemaakt met gebruik van laseraltimetrie (95% van de oppervlakte) en fotogrammetrie (voor de sterk bebouwde zones: 5%). De technische ondersteuning en verwerking van de ruwe gegevens tot een bruikbaar DHM gebeurde door het toenmalige OC GIS-Vlaanderen (nu AGIV). De ‘tussenbestanden’ van de conventionele laseraltimetrische opname (genomen van 2001 tot 2004) zijn enerzijds een onregelmatig puntenraster met grondpunten per vliegstrook en dichtheid van 1 punt per 4 m², anderzijds een onregelmatig puntenraster met vegetatiepunten per 4m². Het bestand dat momenteel vlakdekkend ter beschikking is52, is een filtering van dit tussenbestand, en heeft een gemiddelde resolutie van 1 punt per 20m². Enkel de topografische informatie werd ingewonnen, dus geen registratie van bv. de intensiteit van de echo’s. De tussenbestanden met hogere resolutie zijn beschikbaar vanaf oktober 2008, op aanvraag en voor kleine gebieden.

Ten behoeve van de monitoring van de ontwikkeling van slikken- en schorregebieden langs de Schelde werden in 2007, in combinatie met hyperspectrale opnames (cf. supra), hoge resolutie LIDAR scans gemaakt door het VITO van het bekken van de Benedenschelde. Ook voor de strandzone, voor het monitoren van de ‘zanddynamiek’ op duinen strandgebied langs de Noordzee, bestaat een dergelijke hoge resolutie opname53.

In de Vlaamse archeologie werden vrij snel de mogelijkheden herkend van het DHMV voor archeologische toepassingen54. In 2003 werd het hoge resolutie tussenbestand met grondpunten ter beschikking gesteld voor het in kaart brengen van de neolithische causewayed enclosure van Ottenburg55. Hierbij werd het DHM gebruikt voor de identificatie van aarden relicten en het karteren van de huidige erosie op de site. Als een vervolg op dit project werden zowel het tussenbestand met grondpunten als het eindbestand gebruikt in een steekproefsgewijs prospectieonderzoek in het Dijlebekken56. Hierbij werd het verschil tussen de verschillende resoluties van het DHM getest bij de bruikbaarheid in functie van prospectie en erosie- en sedimentatiemodellering t.a.v. de aanwezigheid, herkenbaarheid en spreiding van archeologisch oppervlaktemateriaal. Verder werd het DHM gebruikt voor geomorfologische karteringen in functie van archeologische prospecties en de interpretatie hiervan in de vallei van de Witte Nete57, het herkennen van ontginningspatronen en de interpretatie van oppervlakteprospecties in de kustvlakte58, het in kaart brengen van de dimensies en bewaringstoestand van het Romeinse aquaduct van Tongeren59, en ten slotte het afleiden van landschappelijke parameters voor de analyse van ruimtelijke spreidingspatronen van jager-verzamelaarsites60. Meer en meer duiken beelden van het DHM ook op als een standaardmiddel voor het in kaart brengen of visualiseren van de topografie of cultuurlandschappelijke aspecten61.

52 De Man & Brondeel 2004; OC GIS Vlaanderen 2003. 53 Deronde et al. 2004. 54 De Man et al. 2005. 55 Vanmontfort & De Man 2003; Vanmontfort et al. 2006. 56 Vanmontfort et al. 2004. 57 Meylemans et al. 2006. 58 Pieters et al. 2006. 59 Meylemans 2009. 60 Finke et al. 2008. 61 Verdurmen & Tys 2007.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


2.3.4 Archeologische luchtprospectie

Een vrij recent overzichtsartikel is verschenen van de hand van J. Bourgeois et al. in 2005. In de Vlaamse archeologie werd voor het eerst gebruik gemaakt van luchtfoto’s in de jaren 1950 en 1960, met gebruik van bestaande verticale en oblieke luchtfoto’s van het Ministerie van Openbare Werken62. Vooral Jozef Mertens maakte uitvoerig gebruik van deze foto’s voor de prospectie van de tracés van Romeinse wegen en het in kaart brengen van het Romeinse Landschap in de leemstreek63, resultaten die echter met de nodige voorzichtigheid dienen te worden gehanteerd64. Verschillende vluchten door het Ministerie werden bovendien uitgevoerd op zijn vraag en met deze doelstelling. Een groot aantal opnames in het archief van het ministerie (nu beheerd door de afdeling ‘Algemene Technische Ondersteuning’ van de Vlaamse Gemeenschap: cf. supra) is dan ook genomen op of langs het tracé van Romeinse wegen.

Tussen eind van de jaren 195065 en 2000 was Charles Léva (1922-2001) als luchtfotograaf actief in België. Hij realiseerde zowat 42.000 opnames van zowel Vlaanderen als Wallonië66. Meer dan 13.000 beelden hebben betrekking op Vlaanderen. Het zijn vooral archeologische objecten, naast monumenten en overzichtsfoto’s van b.v. dorpskernen of landschappen. Zijn voorliefde ging uit naar relicten van de Romeinse periode, zodat een groot deel van de collectie bestaat uit foto’s van Romeinse wegtracés, tumuli etc. Dit uitgebreide archief is enkele jaren geleden integraal opgekocht door de Région Wallonne. In opdracht van Wallonië heeft de UGent de volledige inventarisatie en archivering van de collectie uitgevoerd. Alle opnames zijn gedigitaliseerd, in een databank ingevoerd en geregistreerd met basisgegevens, zoals datum van opname, gemeente, enz.

Voor de Vlaamse opnames is dit vooralsnog niet gebeurd. Bij het nakijken van de Waalse beelden werden regelmatig nieuwe archeologische sporen ‘ontdekt’67. In 2006 werd in opdracht van en gefinancierd door de provincie Vlaams-Brabant een steekproeffractie van 800 opnames uit deze provincie gedigitaliseerd, gegeorefereerd en beschreven in een databank. Dit leverde ook aan Vlaamse zijde een vrij groot aantal gegevens op van tot nog toe onbekende archeologische sites. Deze werden door het VIOE opgenomen in de CAI.

In 1978 richtte Léva het ‘Interdisciplinair Centrum voor Luchtverkenning’ (ICL) op (of Centre Interdisciplinaire de Recherche aérienne of CIRA) dat tussen 1979 en 1986 enkele belangrijke congressen organiseerde over archeologische luchtfotografie68, en van 1978 tot 2000 het ‘Driemaandelijks informatiebulletin voor het interdisciplinaire centrum voor luchtverkenning’ (vanaf 1993 omgedoopt tot het ‘Bulletin van het interdisciplinair Centrum voor Luchtverkenning’) uitbracht, waarin Léva verschillende sites publiceerde69. Eén van de belangrijke aspecten van dit centrum was de aandacht die er was voor de combinatie met geofysische onderzoeksmethoden, geconcretiseerd door een aantal onderzoeken op archeologische sporen en sites door J.J. Hus vanaf 1970 (cf. hoofdstuk 3).

Sinds het begin van de jaren 1980 wordt aan de Universiteit Gent op intensieve wijze aan archeologische luchtfotografische prospectie gedaan. Piloot Jacques Semey lag aan de basis van dit project. In samenwerking met J. Vanmoerkerke werden de eerste systematische verkenning uitgevoerd70. Reeds vroeg in de jaren 1980 werd het project door de Universiteit Gent systematisch ondersteund, vanaf 1985 bijgestaan door het Belgisch Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek. Vanaf 1986 werd de focus van dit onderzoek zeer specifiek gericht op de archeologische

62 Mertens 1961, 1962. 63 Mertens 1957, 1958, 1964; Ulrix 1959. 64 Bonnie 2008. 65 Léva 1958. 66 Léva 1973, 1982 (red.), 1999a; Hus et al. 1990. 67 Bourgeois et al. 2005; Meganck 2006; Meganck et al. 2006. 68 Léva (red.) 1982, 1990. 69 Léva 1984, 1987, 1988, 1991, 1998, 1999b; Léva & Hus 1975, 1979, 1987. 70 Vanmoerkerke et al. 1988, 1990a & b.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


prospectie71, hoewel ook aandacht werd (en wordt) besteed aan het fotograferen van geologische of bodemkundige kenmerken, landschappen en historische monumenten. De collectie bevat op dit moment meer dan 70.000 opnames, voornamelijk uit de provincies Oost- en West-Vlaanderen, en Zeeuws Vlaanderen in Nederland.

De enorme groei van dit archief vanaf het midden van de jaren 1980 noodzaakte de opbouw van een goede inventaris. Vanaf begin jaren 1990 gebeurde dit systematisch, en vanaf 1997 werd gestart met de digitalisatie van de collectie en de beschrijving ervan in een relationele databank (in ms acces)72. Tot nu toe is elke foto genomen tot eind 2005 geografisch gelokaliseerd. Slechts een beperkt deel (ongeveer 10%) van de foto’s kon worden verwerkt en omgezet in de archeologische inventaris. Een probleem is dat de info op sommige dragers (dia’s) langzaam maar zeker vervaagt. Naast de identificatie van de sporen en de digitalisering van deze gegevens zal er dus ook een conserverende actie door digitalisering, moeten gebeuren. Nochtans gebeurde er reeds een eerste stap in die richting door de UG: zowat 50% van de analoge foto's werden reeds op CD gebrand.

De financiële ondersteuning van het project aan de Universiteit Gent wordt vanaf het begin gekenmerkt door de grote diversiteit aan ondersteuning die in de loop der jaren werd aangeboord. In het kader van wetenschappelijke en beheersopdrachten kon het prospectiewerk en de eerste verwerking gefinancierd worden via het FWO-Vlaanderen (1991-1993), het Bijzonder Onderzoeksfonds van de UGent (1991, 1992-1993), het impulsprogramma Humane Wetenschappen (1997-1999), het provinciebestuur Oost-Vlaanderen (sinds 1998), het fonds Max Wildiers (2000-2003), fondsen via de Centrale Archeologische Inventaris (2002, 2003, 2004), en opdrachten van gemeenten (Zedelgem 2004; Jabbeke en Brugge 2005, Heuvelland 2007). Ten slotte werden ook fondsen verworven in het kader van Europese samenwerkingsprojecten, als Planarch 1 en 2 (Interreg IIc, 2000-2001 & 2004-2005) en Culture 2000: European Landscapes, Past, present and future (2004-2007).

Deze fondsen hebben betrekking op diverse aspecten van de luchtfotografie, met name het uitvoeren van prospecties, de inventarisatie van delen van het bestand, de materiële ondersteuning van de registratie en het wetenschappelijk onderzoek.

Een uitbreiding van dit onderzoek naar de provincies Limburg, Antwerpen en Vlaams-Brabant werd mogelijk gemaakt via financiering door de Vlaamse Gemeenschap (enerzijds via het Max Wildiersfonds (1997-2003), anderzijds in het kader van de CAI, via een samenwerking tussen UGent en KULeuven). Dit onderzoek bevindt zich nog in zijn kinderschoenen, hoewel ook hier enkele opvallende resultaten werden geboekt73.

Het uitgebreide archief van de UG werd in functie van onderzoek vooral gebruikt in het kader van de kartering van protohistorische begraafplaatsen, met de nadruk op ‘circulaire structuren’74. Hierbij werd een duizendtal van dergelijke structuren gedetecteerd, de meesten te interpreteren als bronstijdgrafheuvels zoals aangetoond door verschillende opgravingen75.

Ander onderzoek was gericht op rechthoekige enclosures die gelieerd kunnen worden aan rituele funeraire structuren van ijzertijd/ inheems- Romeinse origine76, en op lineaire structuren (protohistorische, Romeinse en middeleeuwse wegen en veldindelingen)77. Naast deze ‘off site’ structuren, die dikwijls zeer duidelijk waarneembaar zijn, wijzen vele sporen op mogelijke

71 Bourgeois 1986. 72 Meganck et al. 2001, 2002, 2004; Meganck & Bourgeois 2002; Roovers et al. 2001. 73 Bourgeois et al. 2001a, 2002b, 2003, 2004; Lodewijckx 2005; Lodewijckx & Pelegrin 2005a & b. 74 Ampe et al. 1995, 1996; Bourgeois et al. 1998, 1999b. 75 Cherretté & Bourgeois 2005. 76 Bourgeois et al. 1991; Bourgeois & Nenquin 1996. 77 Bourgeois et al. 2001c; Vermeulen & Antrop (red.) 2001; Wiedeman et al. 2005.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


nederzettingen uit verschillende periodes78. Deze zijn nog niet het onderwerp geweest van een systematische studie, verschillende van deze structuren werden wel al via opgravingen onderzocht79.

De luchtfotografische prospectiegegevens worden daarnaast veelvuldig gebruikt bij preventief archeologisch onderzoek, de opgravingen die hierboven reeds werden aangehaald zijn hier voorbeelden van. Een volledige literatuurlijst van deze opgravingen bieden we hier verder niet, we vermelden enkel nog de site van Gent- Hoge Weg, als één van de eerste voorbeelden, en het Romeinse kamp van Maldegem-Vake, wellicht één van de meest bekende van dergelijke sites80.

Een belangrijk figuur van de luchtfotografische prospectie en de interpretatie en verwerking van de gegevens in Vlaanderen van het laatste decennium was Marc Meganck, getuige de vele referenties naar literatuur van zijn hand (supra). Zijn overlijden in 2007 betekende dan ook een groot verlies aan expertise.

2.4 REMOTE SENSING IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE: SYNTHESE Ondanks de veelheid aan remote sensing gegevens in Vlaanderen en de archeologische prospecties door de UGent vanaf de jaren ’70 en door de KULeuven de laatste jaren, zijn systematische studies op deze bronnen in Vlaanderen eerder beperkt. Het vroegste onderzoek, door J. Mertens en Ulrix enerzijds (op basis van luchtfoto’s van het Ministerie van Openbare Werken) en Ch. Léva anderzijds (op basis van eigen opnames) focuste vooral op relicten uit de Romeinse periode, en dan voornamelijk in de leemstreek.

Het was Ch. Léva die kan beschouwd worden als de pionier in Vlaanderen wat betreft de archeologische luchtprospectie. Zijn uitgebreide archief van foto’s met ca. 13000 foto’s in Vlaanderen, is tot op heden slechts zeer beperkt onderzocht door een recent project gefinancierd door de provincie Vlaams-Brabant.

Een belangrijke focus van het onderzoek op luchtfotografische bronnen was gericht op de detectie van Celtic Fields in de Antwerpse en Limburgse Kempen, in drie afzonderlijke onderzoeksprojecten in de jaren 1970 (foto’s van het ministerie van landverdediging), en 1990 (foto’s van het NGI).

De verticale foto’s van het NGI werden in de jaren 1980 ook gebruikt in functie van onderzoek op middeleeuwse structuren en laatmiddeleeuwse omwalde hoeves in West-Vlaanderen.

Vanaf begin de jaren 1970 werd systematisch prospectiewerk geleverd onder impuls van J. Semey en de UGent. Het bereik van deze prospecties is vooral beperkt tot de provincies West- en Oost-Vlaanderen. De laatste jaren werden in samenwerking met de KULeuven de prospecties uitgebreid naar de andere Vlaamse provincies. Systematisch onderzoek op deze bronnen beperkte zich tot op heden tot de archieven van de UGent, en was vooral gericht op onderzoek naar grafheuvels en –velden ‘circulaire structuren’ uit de midden en late bronstijd, rechthoekige ‘enclosures’ van ijzertijd of inheems Romeinse origine, en lineaire structuren

De laatste jaren kwamen ook de belangrijke historische archieven uit WOI in de aandacht (in het kader van een doctoraatsonderzoek aan de UG enerzijds, en in het kader van de CAI anderzijds), als belangrijke bronnen voor de detectie en kartering van relicten van het uitgebreide patrimonium uit deze periode in de frontstreek van de Westhoek.

Ten slotte is een belangrijke nieuwe bron, vanaf 2003, het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen, dat vnl. tot op heden werd gebruikt in verschillende experimentele studies voor de evaluatie van specifieke sites en landschappen.

78 De Clercq & Semey 2005. 79 Bourgeois et al. 1987; Hollevoet 1992. 80 Thoen 1991.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


3 GEOFYSISCHE EN GEOCHEMISCHE ONDERZOEKS-METHODEN

3.1 INLEIDING Het principe van geofysische en geochemische prospecties berust op de contrasten in fysische en chemische eigenschappen die archeologische structuren, sporen etc. (kunnen) vertonen met het omliggende ‘natuurlijke’ sediment. De meest gebruikte geofysische methodes in de archeologie zijn elektrische weerstandsmeting, magnetometrie, en grondradar (GPR). Andere methodes zijn beschikbaar (bv. electromagnetische en seismische methodes) maar worden vooralsnog weinig gebruikt in de archeologie. Deze worden in dit hoofdstuk daarom niet behandeld.

Het laatste decennium is grote vooruitgang geboekt in deze discipline, vooral door de technische evolutie met de ontwikkeling van preciezere meetinstrumenten en de toenemende mogelijkheden die computers en software bieden naar opslag, analyse en visualisatie van de data.

Wat betreft geochemische methodes wordt vnl. fosfaatkartering besproken, en wordt kort verwezen naar andere methodes.

Aangezien de verschillende methodes berusten op andere fysische en chemische eigenschappen van de bodem of van archeologische structuren worden de verschillende methodes bij voorkeur en wanneer toepasbaar in combinatie met elkaar gebruikt. Bovendien zijn de resultaten indien er geen voorkennis van de onderzochte site of zone is dikwijls moeilijk interpreteerbaar, zodat een combinatie met boringen of proefputten noodzakelijk is, om de meetresultaten te kunnen ‘ijken’ aan de realiteit.

3.2 HET GEBRUIK VAN GEOFYSISCHE PROSPECTIEMETHODEN IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL)

3.2.1 Algemene historiek

De laatste jaren zijn verschillende goede overzichten verschenen van het gebruik van geofysische onderzoeksmethoden in de archeologie81. Met uitzondering van enkele vroege pogingen dateert de eerste echte geofysische prospectie (met gebruik van weerstandmeting) uit 1946, op een neolithisch henge monument in Groot-Brittannië82. De volgende decennia waren zeer belangrijk voor de ontwikkeling van de discipline, met de creatie van nieuwe technische mogelijkheden en instrumenten, bv. in de jaren ’60 de fluxgate gradiometer, hoge resolutie magnetometers, onderzoek naar elektromagnetische methoden; en medio jaren ’70 de ontwikkeling van de Ground Penetrating Radar83. Al vanaf zeer vroeg was de discipline het voornaamste onderwerp van het tijdschrift Archaeometry, dat in 1958 werd opgestart.

Ondanks deze ontwikkelingen zijn er relatief weinig toepassingen in de archeologie in deze periode. Een belangrijke evolutie vond plaats in 1971, wanneer aan de universiteit van Bradford voor het eerst een cursus ‘Archaeological Geophysics’ werd gedoceerd door A. Aspinall. Het is dan ook binnen dit departement en aan deze universiteit dat vanaf deze periode belangrijke grondslagen worden gelegd van de geofysische prospectie in de archeologie, zowel wat betreft methodologie als wat betreft de ontwikkeling van specifieke apparatuur en software voor archeologie. Dit departement kan trouwens ook nu beschouwd worden als de meest vooraanstaande binnen de discipline, o.a. met de uitgave van

81 Clark 1996; Gaffney et al. 1991; Linford 2006; Scollar et al. 1990. 82 Atkinson 1953. 83 Linford 2006.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


het tijdschrift ‘Archaeological Prospection’ vanaf 1996, en als één van de voornaamste leden van de International Society for Archaeological Prospection, dat werd opgericht in 200384. Het is dan ook één van de studenten van deze universiteit, R. Walker, die in 1984 het eerste bedrijf opricht voor geofysische prospectie in de archeologie (Geoscan Research), dat ook nu nog actief is, en dat verantwoordelijk is voor de ontwikkeling van toestellen specifiek in functie van archeologie.

Van groot belang voor de ontwikkeling en vooral verspreiding van de discipline in Groot-Brittannië is de impact van PPG16 (1991), dat leidde tot de oprichting van een Geophysics Team binnen English Heritage, waar naast het uitvoeren van onderzoek ook standaarden en richtlijnen worden ontwikkeld85.

Naast de technische verbeteringen van de meetapparatuur zelf is het laatste decennium vooral de vooruitgang binnen de informatica zeer belangrijk, met meer mogelijkheden voor dataverwerking en het combineren van gegevens van verschillende aard.

We bespreken hieronder beknopt de drie voornaamste methodes die gebruikt worden in de archeologie.

3.2.2 Elektrische weerstandsmeting

Elektrische weerstandsmeting was de eerste ‘moderne’ geofysische prospectiemethode die gebruikt werd in de archeologie. Bij elektrische weerstandsmeting wordt een elektrische stroom via electroden in de bodem gebracht, waarbij de elektrische weerstand ertussen wordt gemeten. Dit laatste is vooral afhankelijk van het vochtgehalte van de bodem. Verschillende archeologische sporen kunnen anomalieën in die weerstand veroorzaken, vooral dus indien er een verschil in vochtretentie is. Vooral muren e.a. concentraties van stenen (hogere weerstand), en sporen als grachten, kuilen en fossiele geulen (lagere weerstand), zijn relatief goed op te sporen. Omdat bodemvochtigheid de geleidbaarheid vergroot worden de metingen bij voorkeur uitgevoerd in niet te droge omstandigheden.

Verschillende afstanden bij het plaatsen van de elektroden kunnen gebruikt worden, waarbij de diepte van de meting toeneemt met de afstand, maar de resolutie afneemt. Ook de manier van opstelling van de electroden heeft een belangrijke invloed op de resolutie maar ook de toepassingsmogelijkheden van de methode86, in de archeologie worden meestal de zgn. Wenner en twin configuraties gebruikt. Voor het in kaart brengen van archeologische sites waar sporen vlak onder het oppervlak verwacht zijn wordt meestal de twin configuratie gebruikt, met de electroden ca. 0,5 m van elkaar. Voor sites met een grotere complexiteit en diepere stratigrafie wordt de afstand tussen de electrodes vergroot, of wordt een combinatie van verschillende afstanden gebruikt. Het meest gebruikte instrument in de archeologie hierbij is de Geoscan Research RM15. Door de metingen te verrichten op in een grid via parallelle raaien, en dus de electroden telkens te verplaatsen, kan een horizontaal beeld verkregen worden van de bodem, tot op een geringe diepte.

In de geologie en voor het in kaart brengen van diep gestratifieerde sites wordt weerstandsmeting echter vooral gebruikt voor het maken van lange en diepere, verticale ‘pseudo-coupes’. Hierbij worden de electrodes (tot enkele tientallen) op één lijn geplaatst, waarbij grotere dieptes bereikt kunnen worden wanneer de electroden verder uit elkaar worden geplaatst. Hierbij neemt de resolutie van de meting echter af87.

84 http://www.archprospection.org/. 85 English Heritage 1995. 86 Nishimura 2001. 87 Aspinall & Crummett 1997.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


3.2.3 Magnetometrie

Magnetometrie meet het magnetisch veld in de bodem. Het is wellicht momenteel de meest gebruikte geofysische prospectiemethode in de archeologie. De belangrijkste oorzaak van verschillen in de magnetische eigenschappen in de bodem zijn de verschillen in aantal en aard van ijzermineralen. Dit wordt beïnvloed door klimatologische eigenschappen, milieufactoren, bodemontwikkeling, bacteriële activiteit etc. Ook verhitting of verbranding veroorzaakt een aanzienlijke wijziging in het magnetisch veld88.

De methode is dus vooral geschikt wanneer archeologische relicten verschillen in magnetische eigenschappen vertonen met de bodem. Het meest duidelijk is dit wanneer er metalen voorwerpen aanwezig zijn. Restanten van haarden en ovens, of andere relicten blootgesteld aan een hevige verhitting, zijn eveneens zeer geschikt voor opsporing door deze methode. Minder duidelijke sporen zoals paalgaten en kuilen kunnen mogelijk ook opgespoord worden, bv. wanneer deze door een hoger organisch gehalte een grotere bacteriële activiteit vertonen89.

Eén van de grote nadelen van magnetometrie is de gevoeligheid t.a.v. grote ‘verstoringen’ van het magnetisch veld in de buurt van de metingen, bv. de aanwezigheid van grote hoeveelheden metaal zoals afkomstig van spoorwegen, gebouwen, etc.

De meest gebruikte magnetometer is de fluxgate magnetometer. Fluxgate sensoren werden ontwikkeld tijdens WOII en worden vooral vanaf de jaren ’60, wanneer praktisch handelbare toestellen op de markt kwamen, gebruikt in de archeologie90. Buiten de fluxgate sensoren zijn er meer recentelijk toestellen die gebruik maken van zgn. Caesium sensoren (bv. de zgn. SQUID). Deze zijn preciezer, maar zijn echter vooralsnog minder praktisch handelbaar91.

Prospecties met de magnetometer verlopen gewoonlijk over een gerasterd gebied, met een hoge resolutie (bv. 1 op 1 m). De meter meet continu terwijl hij boven het grondoppervlak wordt gedragen. De methode laat toe vrij snel een grote oppervlakte in kaart te brengen.

3.2.4 Grondradar

Grondradar92, algemeen GPR (Ground Penetrating Radar) genoemd, maakt gebruik van radiogolven die in de bodem worden gestuurd, die door verschillen in ‘densiteit’ van de bodem anders reflecteren (bv. door verschillen in compactie of textuur in sedimenten, of antropogene sporen zoals vloeren, muren, grondsporen…). De diepte van het spoor wordt gemeten door het tijdsinterval tussen het uitzenden van de golf en het ontvangen van diens echo te meten.

Verschillende frequenties kunnen gebruikt worden, waarbij hogere frequenties minder diep kunnen meten maar meer detail opleveren. Een GPR wordt meestal over het oppervlak gesleept, soms met een voertuig, volgens een rasterpatroon met vaste meetraaien. Door langzaam over het oppervlak te bewegen en continu te meten kan een zeer hoge resolutie scan gemaakt worden van de ondergrond. Dit levert echter een zeer grote hoeveelheid data op die potentieel moeilijk te verwerken is. Een alternatief is de metingen te verrichten met een vast interval, bv. om de 0,5 of 1m. Idealiter worden 2 scans gemaakt van het te prospecteren gebied, met haakse meetrichtingen, op die manier kan de morfologie van geïdentificeerde anomalieën beter in kaart gebracht worden.

Een GPR kan mogelijk last ondervinden van externe factoren zoals de aanwezigheid van radar of zelfs de frequentie van televisiesignalen, zodat bv. prospecties vlak tegen huizen aanzienlijk bemoeilijkt

88 Aitken et al. 1958. 89 Fassbinder & Stanjek 1993. 90 Alldred 1964. 91 Chwala et al. 2003. 92 Conyers & Goodman 1997.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


kunnen worden93. De mogelijkheden zijn ook sterk afhankelijk van de aard van de ondergrond. In het algemeen worden betere resultaten verkregen op de drogere bodems, zodat de methode ongeschikt is voor bv. prospectie in natte gebieden. Bij goede omstandigheden kunnen dieptes tot meer dan 4 m bereikt worden (bij lage frequenties).

De radiogolven worden de bodem ingestuurd via antennes, waarbij er twee types zijn: toestellen met antennes die zowel de golven uitzenden als opvangen (gecombineerde type), en toestellen waarbij er verschillende antennes zijn voor het zenden en ontvangen (split type). In de praktijk is er weinig verschil tussen de resultaten van beide types.

Het resultaat van elke individuele GPR meting is een verticale sectie. Voor de opmaak van een ‘horizontaal plan’ moeten de gegevens van de verschillende metingen gecompileerd worden94.

3.2.5 Synthese: de bruikbaarheid van de verschillende methodes

De bruikbaarheid van de verschillende methodes is afhankelijk van verschillende factoren: textuur en vochtigheid van de bodem, vegetatie, aard van de site, diepte etc.95. Onderstaande tabel geeft een summiere weergave van de bruikbaarheid van verschillende methodes96.

Attribuut Magnetometrie Elektrische weerstandsmeting

GPR (Ground Penetrating Radar)

Gem. Diepte: <1,5 m 0,25-2 m. 0,5-9 m, afhankelijk van type en bodemeigenschappen.

Tijd (20 m grid met 20 raaien)

20 tot 30 min. 45 min. 60 min.

Te vermijden Puin van metalen Zeer droge oppervlakken; Waterverzadigde grond.

Zeer kleiige zones.

Invloed van vegetatie

Bomen en hoog gras zijn hinderlijk, maar beïnvloeden de metingen niet.

Bomen en hoog gras zijn hinderlijk, en veroorzaken anomalieën in de data.

Bomen en hoog gras zijn hinderlijk, wortels veroorzaken anomalieën.

Voordelen Snelheid, haarden en verbrande sporen of relicten zijn herkenbaar

Goede afbakening van sporen, kan afgesteld worden op specifieke dieptes

Verticale profielen, stratigrafische opbouw.

Nadelen Beperkte diepte, snelheid zeer afhankelijk van topvegetatie, constante snelheid van opname nodig, hoge kost, complexe dataverwerking

Vrij traag. Hoge kost, moeilijke dataverwerking en interpretatie (intensieve calibratie nodig met bv. boorgegevens).

Datavolume/dag Groot Weinig Groot Complexiteit dataverwerking

Medium Laag Hoog

Tabel 2: Overzicht van geofysische prospectiemethodes met kenmerken.

English Heritage biedt bovendien een soort van checklist die bedoeld is om het kiezen van de juiste techniek te faciliteren97.

3.2.6 Standaarden en richtlijnen

Zoals het geval is bij de Airborne Remote Sensing toepassingen is het weer vooral in Groot-Brittannië dat er standaarden en richtlijnen ontwikkeld zijn. English Heritage bracht in 1995 een document met richtlijnen uit, met als reden de sterke toename van geofysische prospectie- en evaluatieonderzoeken

93 Ibid. 94 Goodman et al. 1995. 95 Kvamme 2001; Gaffney & Gater 2003. 96 Goldberg & Macphail 2006. 97 English Heritage 1995.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


in het algemeen, volgend op PPG16 (cf. supra), en dan vooral door commerciële bedrijven98. De richtlijnen bevatten o.a. adviezen voor de keuze van methode in functie van vraagstellingen en omstandigheden; lay-out van het te gebruiken grid, vorm van rapportage, etc.

De Archaeology Data Service bracht in zijn ‘Guides to Good Practice’ serie eveneens een volume uit betreffende de opslag, verwerking en ontsluiting van data van geofysische prospecties99.

3.3 GEOFYSISCH ONDERZOEK IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE

3.3.1 Algemeen overzicht

Het gebruik van geofysische prospectiemethoden in de Vlaamse archeologie is zeer kort samen te vatten.

De eerste voorbeelden ontstonden uit de samenwerking tussen Ch. Léva en J.J. Hus vanaf 1970. Hus, die verschillende technieken gebruikte zoals weerstandsmeting en magnetometrie, onderzocht een aantal sites die Léva via luchtfotografie ontdekte100. Hun onderzoek was voornamelijk gericht op Romeinse sites en dan vooral in de leemstreek in Wallonië, maar ook enkele sites aan Vlaamse zijde kwam aan bod. Zo werd in 1974 en 1976 een historisch site te Balen onderzocht met weerstandmeting en magnetrometrie (met een proton magnetometer)101. Enkele korte verslagen over andere sites in Vlaanderen verschenen in het tijdschrift van het Interdisciplinair Centrum voor Luchtfotografie102.

Buiten het werk van Hus gebeurde er in Vlaanderen bijna geen geofysisch onderzoek in de jaren 1980 en 1990. Een zeldzame uitzondering is het onderzoek uitgevoerd door de Nationale Dienst voor Opgravingen (NDO) op het Prinsenhof te Kuringen103. De opvolger aan Vlaamse zijde van de NDO, het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP), bezat een toestel voor weerstandsmeting. Dit werd echter zeer zelden gebruikt, bv. te Raversijde (mondelinge informatie M. Pieters, VIOE).

Ondanks de decretale mogelijkheid vanaf 1993 om archeologische sites te beschermen had dit niet de impact dat bv. PPG16 had in Groot-Brittannië. Er was m.a.w. geen verschuiving van de archeologische aandacht naar een ‘pro-actief’ beleid, eerder naar een ‘reactief’ beleid (cf. hoofdstuk 1). Dit bleef zo tot zeer recent. Hier ligt ongetwijfeld de verklaring voor het gebrek aan aandacht voor de geofysische prospectiemethodes in de jaren 1990.

Het is dan ook slechts de laatste jaren dat de mogelijkheden van geofysische prospectie weer onder de aandacht komen van de Vlaamse archeologie. Door het feit dat er binnen Vlaanderen de laatste decennia geen expertise ter zake werd opgebouwd, zowel niet binnen het VIOE, als niet aan de universiteiten of commerciële archeologische bedrijven, wordt hiervoor steeds beroep gedaan op buitenlandse expertise. Het is opvallend dat deze groeiende aandacht voor de discipline zowel komt vanuit het onderzoek als het beleid. Momenteel wordt vooral aan de universiteit Gent methodologisch onderzoek verricht.

Wat betreft onderzoeksprojecten kunnen we het onderzoek vermelden op de abdij van Herkenrode. Dit werd uitgevoerd door de Archaeological Prospection Services of Southampton (APPS) in samenwerking met het VIOE104. Twee methodes werden toegepast: elektrische weerstandsmeting (twin probe opstelling, met het Geoscan Research RM15 toestel); en magnetometrie (met de fluxgate gradiometer Geoscan Research FM 30:). Dit leverde een vrij gedetailleerd plan van de

98 Ibid. 99 Schmidt s.d. 100 Hus 1982, 2000; Léva & Hus 1975. 101 Hus 1982. 102 Léva & Hus 1979, 1987. 103 Annaert & Jacobs 1989. 104 Strutt 2003; Van Impe & Strutt 2006.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


muurfundamenten en op een aantal plaatsen ook indicaties van grachten e.d. De resultaten konden goed vergeleken worden met gegevens van historische bronnen en van het archeologisch onderzoek op de site105. Andere onderzoeksprojecten werden uitgevoerd in samenwerking met de Vrije Universiteit Brussel, in het kader van multidisciplinair onderzoek van de middeleeuwse nederzettingen van Leffinge en Snellegem106

In het kader van beheer kunnen we eveneens twee voorbeelden vermelden. In het kader van de prospectie en evaluatie van WOI restanten op het traject van de geplande A19 snelweg [demeyer:2005a], en in functie van de opmaak van een beschermingsdossier werd door RAAP weerstandsmeting uitgevoerd (Geoscan Research RM15, in combinatie met boringen) op de verdwenen kerksite van Weerde107.

Ten slotte willen we hierbij nog het onderzoek door de KUL vermelden, waarbij electromagnetische prospectie en weerstandsmeting werd toegepast in functie van de detectie van historische dijkdoorbraken, in het kader van het Sigmaplan108. Hoewel dit onderzoek niet van archeologische aard was is het wel van belang als mogelijke toepassing voor de paleolandschappelijke kartering van alluviale gebieden.

3.3.2 Besluit

Samenvattend kunnen we stellen dat geofysische prospectie in Vlaanderen tot op heden slechts zeer beperkt werd toegepast. Er is dan ook op geen enkel overheidsniveau of binnen andere archeologische instellingen of bedrijven specialistische expertise in Vlaanderen aanwezig. Slechts de laatste jaren, ruwweg vanaf 2003 is er sprake van een toenemende interesse voor de mogelijkheden van geofysische prospectie, zowel vanuit academische hoek als in functie van beheer. Hierbij zijn het steeds buitenlandse (vooral Britse en Nederlandse) instellingen en bedrijven die het onderzoek uitvoeren. Een positieve evolutie is het methodologisch onderzoek dat momenteel aan de UGent wordt uitgevoerd.

3.4 HET GEBRUIK VAN GEOCHEMISCHE METHODES IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL)

3.4.1 Algemeen overzicht

Menselijke activiteit veroorzaakt naast het voorkomen van ‘structurele’ elementen (sporen, muren, artefacten…) ook wijzigingen in de chemische samenstelling van de bodem, door input van bv. organische of andere materialen. Op die manier kunnen verschillende vormen van menselijke activiteit gedetecteerd worden, bv. van domestische aard (restanten van voedselproductie, afval etc.), industriële activiteiten (bv. de aanwezigheid van zware metalen), landbouw etc.109.

De prospectie of evaluatie gebeurt steeds door de monstername en analyse van grondmonsters. De methode wordt zo goed als steeds in combinatie gebruikt of als een extra informatiebron bij andere methodes, zoals bv. bij geofysische prospecties.

Het toenemend gebruik van geochemische analyses in de archeologie hangt nauw samen met de groeiende aandacht voor pedologische onderzoeksmethoden vanaf de jaren 1970110. De meest

105 Smeets 2006. 106 Tys et al. 2007. 107 Van Kempen & De Kort 2006. 108 Moermans 2006. 109 Heron 2001. 110 Limbrey 1975.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


gekende en gebruikte geochemische methode is fosfaatkartering111. De toepassing van de methode is gebaseerd op het feit dat verschillende activiteiten verhoging van het fosfaatgehalte kunnen veroorzaken, bv. in nederzettingen of op akkers (door de aanwezigheid van meer organisch materiaal)112, of in grafvelden (door o.a. de aanwezigheid van calciumfosfaat in bot). De methode wordt vooral gebruikt voor kartering binnen gekende sites, maar ook in het kader van prospecties over grotere oppervlakken.

Vanaf de jaren ’90 is er ook groeiende aandacht voor de analyse van andere chemische elementen en gecombineerde vormen van geochemische analyses, bv. op elementen als potassium en caesium113, en vooral bepaalde biologische ‘markers’ als lipiden114.

In het algemeen kunnen we stellen dat geochemische onderzoeksmethoden dikwijls moeilijk interpreteerbaar zijn, ook al omdat er meestal geen directe relatie kan vastgesteld worden met andere archeologische ‘structurele’ elementen. Dit laatste is echter in het geval van prospecties en evaluaties juist ook de belangrijke meerwaarde van de methodes, bv. voor het opsporen van off site activiteiten die weinig of geen andere opspoorbare elementen nalaten.

3.4.2 Geochemisch onderzoek in de Vlaamse archeologie

Ondanks een vermelding van de techniek door L. Van Impe115 is het gebruik van geochemische analyses in het kader van archeologie in Vlaanderen een zeldzaamheid. We vermelden hierbij vooral het gebruik van fosfaatkartering op de laatmesolithische site van Brecht-Moordenaarsven, waarvan de resultaten volgens de auteurs worden gelieerd aan het gebruik van de site in de prehistorie116. Een andere voorbeeld is de site van Rekem117.

Geochemische analyses voor de prospectie en evaluatie van sites werden recent uitgevoerd in het kader van internationale onderzoeksprojecten te Snellegem en Leffinge118.

111 Bethel & Maté 1989; Crowther 1997; Gurney 1985. 112 Spek 2004. 113 Entwistle et al. 2000. 114 Bull et al. 1999. 115 Van Impe 1975. 116 Vermeersch et al. 1992. 117 De Bie & Caspar 2000. 118 Houben 2007.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


4 VELDKARTERING

4.1 INLEIDING Bij veldkartering worden terreinen systematisch onderzocht op de aanwezigheid van archeologische indicatoren aan de oppervlakte. De methode is dus enkel bruikbaar in zones waar de zichtbaarheid van het oppervlak goed is, en waar bij voorkeur reeds een zekere verstoring van dit oppervlak is gebeurd, waardoor archeologisch materiaal naar de oppervlakte is gebracht (bv. beakkering). De veldkartering gebeurt meestal in een raaivorming patroon, met afstanden tussen de raaien variërend van één tot verschillende tientallen meters. Soms wordt ook gewerkt in een rasterpatroon, waarbij het materiaal wordt verzameld per rastercel. Dit is meestal het geval wanneer detailkartering wordt toegepast, voor de evaluatie van gekende ‘sites’.

4.2 HET GEBRUIK VAN VELDKARTERING IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL)

Het gebruik van veldkarteringen om archeologische sites op te sporen gaat terug tot het begin van de 20e eeuw119. Deze vroege karteringen waren vooral gericht op het detecteren van ‘sites’. Vanaf eind de jaren ’70, onder invloed van de ‘landschapsarcheologie’ (cf. hoofdstuk 1) werden er meer en meer karteringen uitgevoerd op grotere schaal en met aandacht voor meer holistische interpretaties van landgebruik en off-site fenomenen120 (initieel voornamelijk gericht op jager-verzamelaar gemeenschappen). Meer aandacht werd besteed aan tafonomische en post-depositionele processen. De distributie van archaeologica wordt aldus aanzien als verdeeld over het hele landschap (non-site archaeology). ‘Sites’ worden anomalieën van dit patroon, die kunnen ontstaan zijn als concentratie van activiteit in één periode (de klassieke ‘site’), maar evengoed een toevallig palimpsest kunnen vertegenwoordigen van ‘lage activiteit’ uit verschillende periodes (voor een overzicht van verschillende distributiemodellen121. De ‘site’ als basiseenheid van survey wordt zo vervangen door andere analytische eenheden, bv. rasters, waarin de densiteit van artefacten wordt gemeten. In zijn ‘Distributional Archaeology’ gaat Ebert nog verder, waarbij het individuele artefact eenheid van analyse wordt122. Vanaf de jaren ’80 verschijnen verschillende studies over de interpretatie van oppervlaktevondsten en de relatie met het ‘echte’ bodemarchief123. Hierbij komt vooral de sample-strategie op de voorgrond124. De dichotomie tussen on-site en off-site fenomenen vervaagt daarbij verder125, waarbij de nadruk komt te liggen op analytische methoden, bv. in de identificatie van de invloed van post-depositionele processen en ‘achtergrondruis’ zoals afkomstig van bemesting. Hierbij wordt benadrukt dat bij de registratie van veldkarteringen ook andere ‘parameters’ dienen te worden gebruikt, zoals de afstand tussen de raaien van de veldkartering, zichtbaarheid van de bodem etc.

4.3 VELDKARTERING IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE Systematische veldkarteringen worden in Vlaanderen toegepast vanaf eind de jaren ’70, op initiatief van de UGent en KULeuven en in het kader van de ‘Archeologische Inventaris Vlaanderen’. Deze karteringen werden steeds uitgevoerd in het kader van licentiaatsverhandelingen, waarbij telkens de

119 Banning 2002. 120 Foley 1981. 121 Banning 2002. 122 Ebert 1992. 123 Frankovich & Patterson 2000; Haslegrove et al. 1985; Millet 2000; Schofield 1991. 124 Orton 2000. 125 Bintliff 2000.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


oppervlakte van één deelgemeente als eenheid werd genomen. Op deze manier werd een vrij groot aantal deelgemeentes geprospecteerd. De resultaten hiervan zijn quasi volledig opgenomen in de Centrale Archeologische Inventaris (CAI). Een aantal van deze thesissen werd gepubliceerd in de reeks ‘Archeologische Inventaris Vlaanderen’126, of in aparte artikels127. Gebaseerd op deze grote hoeveelheid gegevens verscheen eveneens een aantal thematische synthesepublicaties, gericht op de prehistorie128.

Vanaf eind jaren ’90 werden veldkarteringen eveneens uitgevoerd in het kader van het vooronderzoek voor ruilverkavelingen of andere inrichtingsprojecten129.

Daarnaast werd (en wordt) veldkartering vooral door een groot aantal amateurarcheologen toegepast. Verschillende regionale studies bieden overzichten en syntheses van dergelijke collecties130. Er is ook een aantal licentiaatsverhandelingen met als onderwerp dergelijke overzichten.

Naast deze overzichten werd veldkartering nog gebruikt voor een aantal projecten, hetzij vanuit een thematisch131, methodologisch132, of regionaal133 perspectief.

Alle ‘positieve’ gegevens van veldkarteringen zijn in principe opgenomen in de Centrale Archeologische Inventaris. In totaal zijn er 8130 ‘gebeurtenissen’ geregistreerd in de CAI (versie oktober 2007) als veldprospectie, verdeeld over de verschillende archeoregio’s en hoofdperiodes zoals weergegeven in onderstaande tabel.

Kempen Polders Zandstreek Zandleem- & Leemstreek

Maaskant Duinen

Onbepaald 141 136 90 162 2 0 Steentijd 1146 53 662 1373 19 0 Metaaltijden 257 5 76 115 3 2 Romeins 216 133 172 686 16 5 Middeleeuwen 462 738 437 569 2 13 Nieuwe tijd 153 103 92 401 3 1 Nieuwste tijd 6 15 3 27 0 0

Tabel 3: Overzicht van de ‘gebeurtenis’ veldkartering per hoofdperiode/ archeoregio, op basis van de CAI (2008).

126 Balthau 1984; Bungeneers 1986; De Groote 1988; Hillewaert 1984; Kerrinckx 1989; Pieters 1986; Rommelaere 1986; Verlaeckt 1989. 127 De Reu 2006. 128 Crombé 1998; Sergant 2004; Van der Haegen et al. 1999. 129 Heirbaut et al. 2004; Mientjes 2005; Robberechts 2004, 2005. 130 De Bock & De Meireleir 2005; Vermeersch 1976; Van Vlaenderen et al. 2006. 131 Lodewijckx 1988. 132 Meylemans et al. 2006; Vanmontfort et al. 2004 133 Pieters et al. 2006.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


5 PROSPECTIEF BOORONDERZOEK

5.1 INLEIDING Prospectief booronderzoek, meestal toegepast in ‘afgedekte’ landschappen (bv. alluviale gebieden, zones met dikke esdekken etc.) bestaat meestal uit 2 of 3 fasen. In de eerste fase wordt landschappelijk karterend booronderzoek uitgevoerd, met als doel de identificatie van de onderliggende sedimenten en landschapsreconstructie. In een tweede fase worden ‘interessante’ zones prospectief onderzocht, met als doel sites op te sporen. Naar gelang de resultaten van deze fase wordt eventueel een derde, evaluerende fase uitgevoerd. Dit laatste kan zijn door het boorgrid te verdichten, of met toepassing van andere methodes (bv. proefputten). Dit hoofdstuk behandelt enkel de tweede en derde fase. Het landschappelijk karterend onderzoek in functie van archeologische prospectie wordt behandeld in hoofdstuk 9.

5.2 PROSPECTIEF BOREN IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL) Het archeologisch prospectief booronderzoek wordt vnl. in Nederland gebruikt, meestal in zones met een afdekkend alluviaal pakket, voor de waardering van steentijdvindplaatsen, en voor de kartering van zones met een plaggendek134.

Het basisprincipe van prospectief en evaluerend booronderzoek is gebaseerd op het bemonsteren van ‘archeologisch interessante’ sedimenten met behulp van (meestal) een zogenaamde ‘megaboor’ (edelmannboor met diameter van 10 tot 20 cm). Het opgeboorde sediment wordt vervolgens gezeefd, en geïnspecteerd op archeologische ‘indicatoren’ (vuursteen, aardewerk, al dan niet verbrand bot, puin etc.). Bij het boren zelf kunnen eventueel ook archeologische lagen worden herkend. Het toepassen van geochemische analyses op het boorresidu (cf. hoofdstuk 3) kan belangrijke additionele informatie aanreiken, maar wordt zelden toegepast.

Vanwege het relatief lage volume monstername van boorprospecties is er in verschillende publicaties aandacht besteed aan de optimalisatie van de methode, gesteund door statistiek135. Verhagen & Tol ontwikkelden een model voor de ‘opsporingskans’ (P) te beschrijven, als het product van de ‘trefkans’ (T) en de ‘vindkans’ (V) (Dus: P=T.V).

Hierbij is de ‘trefkans’ (de kansverdeling van rake boringen) afhankelijk van de oppervlakte van de site enerzijds, en de dichtheid van het boorgrid anderzijds. Aan de hand hiervan kan verder het ‘consumer’s risk’ afgeleid worden voor het missen van sites met verschillende vorm en omvang.

Verhagen en Tol tonen verder aan dat qua vorm van het grid een gelijkzijdig driehoeksgrid de meeste trefkans biedt. De berekeningen van de trefkans op sites met verschillende vorm en diameter kunnen worden berekend aan de hand van het programma Visual Sample Plan, vrij beschikbare software om optimale gridconfiguraties te bepalen.

De vindkans in de formule is een parameter die afhankelijk is van de densiteit aan artefacten, de gebruikte boordiameters136, en de waarnemingskans. De vindkans stijgt o.a. sterk bij een grotere boordiameter. De waarnemingskans is afhankelijk van de wijze waarop de waarneming wordt uitgevoerd, en dus o.a. afhankelijk van de maaswijdte waarop het residu gezeefd wordt, of het residu met het blote oog of met microscoop wordt uitgezocht etc. Van groot belang bij

134 Groenewoudt 1994. 135 Banning 2002; Groenewoudt 1994; Orton 2000; Verhagen & Tol 2004; Zeidler 1995. 136 Stone 1981.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


vuursteenvindplaatsen, vanwege het grote belang van micro-artefacten bij het opsporen ervan, blijkt de gebruikte maaswijdte bij het zeven te zijn. Voor de vindplaats Ittersumerbroek-West bleek dat bij een maaswijdte van 4 mm de waarnemingskans ca. 70% zou dalen t.a.v. het gebruik van een maaswijdte van 1 mm fractie. De invloed van de fragmentering van het archeologisch materiaal wordt berekend door Groenewoudt137. Microdebitage- afval is echter ook gevoelig voor eventueel eolisch of andere transport waardoor ‘valse sites’ kunnen gevormd worden138. De daling van het aantal artefacten naar maaswijdte blijkt veel minder scherp wanneer bv. handgevormd aardewerk de voornaamste archeologische indicator is.

Verhagen en Tol reiken ten slotte statistische methodes aan de interpretatie van boorgegevens naar omvang en artefactendensiteit van de site(s) te berekenen139.

Tol en Verhagen140 raden een standaardmethode aan met in de karterend fase een boorgrid van 15 op 20 m, met een boordiameter van 15 of 20 cm, waarbij het residu wordt uitgezeefd met een maaswijdte van 4 mm.

Het evaluerend booronderzoek heeft als voornaamste doelstelling preciezere informatie te verzamelen over het karakter, de datering, en vooral de uitgestrektheid van de vindplaats. Hiervoor wordt het boorgrid verdicht over het hele areaal (bij bv. een egale spreiding van indicatoren in een eerste fase), of rond positieve boringen uit die eerste fase. Dikwijls wordt het booronderzoek wanneer mogelijk aangevuld met andere methodes, zoals testputten.

Vanwege de kleine sample fractie die door prospectief booronderzoek kan worden onderzocht, en de afhankelijkheid van de aanwezigheid van relatief veel artefacten is de methode enkel geschikt voor een aantal site types en omstandigheden141.

In het kader van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie werd in Nederland een Standaard uitgewerkt voor het beschrijven van archeologische boringen142.

5.3 PROSPECTIEF BOREN IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE Prospectief en evaluerend boren wordt in Vlaanderen nog maar sinds zeer recent toegepast, met uitzondering van enkele vroege voorbeelden143. De methode werd eerst systematisch toegepast voor het karteren en waarderen van steentijdsites144. In het kader van een project in functie van de ‘Centrale Archeologische Inventaris’ werd de methode met succes toegepast voor een systematische prospectie- en waardering van mesolithische en finaalpaleolithische sites in bosgebieden op (laatglaciale) duinen in de Kempen145. Bij deze methode wordt steeds de edelmanboor met diameter 20 cm gebruikt, in een verspringend boorgrid van respectievelijk 10 op 12 m (karterend), en 5 op 6 m (waarderend).

Vanaf 2003 werd, eveneens in het kader van een CAI-project, de methodiek getest in alluviale zones. Binnen het CAI-project konden de resultaten van het booronderzoek o.a. afgetoetst worden door middel van een latere opgravingen op de site te Oudenaarde Donk, waarbij eveneens een simulatie werd gedaan van de resultaten t.a.v. verschillende boorgrids enerzijds, en verschillende maaswijdtes bij het zeven van het residu anderzijds146. Er werd geconcludeerd dat bij de karterende fase een boorgrid van 10 op 10 m een minimum bleek, waarbij het zeefresidu met een maximale maaswijdte

137 Groenewoudt 1994. 138 Kolen & Rensinck 1992. 139 Verhagen & Tol 2004. 140 Tol & Verhagen 2004. 141 Ibid. 142 Bosch 2005. 143 De Meulemeester 1984. 144 De Bie 2000a & b. 145 Van Gils & De Bie 2002, 2003a & b, 2006a & b, 2007, 2008. 146 Bats et al. 2006.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


van 2 mm wordt uitgezeefd. De gebruikte boordiameter bedroeg 10 cm. Eén van de redenen voor het uitvoeren van dit methodologisch project, nu het onderwerp van een doctoraatsstudie van M. Bats, is de toenemende druk op de wetlands in Vlaanderen, met name vooral langs de Schelde (aanleggen van nieuwe sluizen en kanalen, uitvoering van het zgn. Sigmaplan). De methode werd door de UGent met succes systematisch toegepast op een aantal andere sites147.

Sinds 2008 wordt door het VIOE in het kader van het Sigmaplan eveneens deze methodiek toegepast voor alluviale gebieden, waarbij zoals bij Van Gils & De Bie eveneens een grid van 10 op 12 enerzijds, van 5 op 6 m anderzijds, wordt gebruikt148. Zowel aan de UGent als het VIOE wordt in de alluviale gebieden standaard een maaswijdte van 1 mm gebruikt bij het zeven.

De toepassing van de prospectiemethode in het Schelde-alluvium lijkt alvast belangrijke nieuwe inzichten te verwerven betreffende een aantal periodes en site-types (bv. voor vroeg-mesolithicum, midden-neolithicum, maar ook bv. voor de Romeinse periode).

Buiten deze systematische projecten werd evaluerend booronderzoek eveneens gebruikt bij verschillende evaluatieprojecten in het kader van bv. ruilverkavelingen149 of beschermingen.

147 Bats 2005; Bats & De Reu 2006; Bats & Crombé 2007; Bats et al. 2008. 148 Perdaen et al. 2008. 149 Mientjes 2005.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


6 PROEFSLEUVEN

6.1 INLEIDING Over proefsleuvenonderzoek blijkt, uitgezonderd van rapporten, thesissen en andere ‘grijze literatuur’, weinig methodologische basisinformatie te bestaan. Door de beperkte verspreiding van deze rapporten blijven normeringen, praktijkvoorbeelden en richtlijnen slechts weinig gekend.

De weinige basisliteratuur die er bestaat, behandelt in de meeste gevallen daarenboven post-factum onderzoek: kosten-baten analyses waarbij simulaties van verschillende methodes worden losgelaten op reeds opgegraven sites.

Het ontstaan van het proefsleuvenonderzoek als evaluatiemethode moet gezocht worden bij de professionalisering van de archeologie op het einde van de jaren tachtig van vorige eeuw150. In de meeste landen met een breed maatschappelijk draagvlak én grote archeologische traditie (Engeland, Frankrijk en Nederland) was men het eens dat, om in te spelen op de druk vanuit de ruimtelijke ordening en planning, er instrumenten moesten ontwikkeld worden om op een grootschalige manier sites te lokaliseren en te evalueren, zowel wat betreft de kwaliteit als de ermee gepaard gaande onderzoekskosten.

In de jaren die volgden werd de proefsleuvenmethode, vaak op grootschalige wijze, toegepast151 en ontstonden er, eerder uit gewoonte dan door redenering, enkele standaarden (infra). De evaluatiemethode zelf was echter zelden of nooit onderwerp van kritische reflectie. Eén van de betere evaluatiestudies die werden uitgevoerd is deze van Hey en Lacey152. Op basis van twaalf sites in het Verenigd Koninkrijk en vier evaluatiemethodes (bureauonderzoek, veldkartering, geofysische technieken en sleuven) wordt een berekening gemaakt welke methode het meest efficiënt is. Tegelijkertijd kijken de auteurs ook welke periodes zich het best lieten kennen door welke techniek waarna ze afsluiten met een kosten-baten-analyse. Hun conclusies zullen doorheen dit hoofdstuk beschreven worden. Ze worden ook afgewogen tegen andere voorbeelden en de dagdagelijkse praktijk.

6.2 HET GEBRUIK VAN PROEFSLEUVEN IN DE ARCHEOLOGIE (INTERNATIONAAL)

In dit onderdeel wordt vooral ingegaan op de benaderingswijzen en bestaande normen t.a.v. proefsleuvenonderzoek.

In het Verenigd Koninkrijk worden verschillende normen gehanteerd, maar er is een zekere constante waar te nemen. Zo is de steekproefgrootte doorgaans 5% (waar dit vroeger 2% was) van de totale oppervlakte, zijn de sleuven een graafbak breed en wordt meestal de discontinue-en-gedraaide configuratie gebruikt. De techniek bestaat eruit om een niet-overlappend discontinue configuratie te alterneren met sleuven die er haaks op liggen. Occasioneel wordt afgeweken van dit patroon wat dan is ingegeven door specifieke vraagstellingen. De ligging van de sleuven wordt in alle gevallen bepaald door het terrein en de omstandigheden. Het proefsleuvenonderzoek wordt uitgevoerd met het oog op het karteren van zoveel mogelijk sites en niet zozeer met het oog op een waardestelling.

In Frankrijk zijn een tweetal sleuvenconfiguraties in voege. De eerste is de discontinue configuratie, de zogenaamde méthode à la Lorraine, waarbij het interval tussen de sleuven én de raaien, dat meestal

150 Blancquaert & Medlycott (red.) 2006. 151 Bv. Roger & Cattedu 2002a & b. 152 Hey & Lacey 2001.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


rond de 10 m. ligt, contant is. Af en toe wordt ook geopteerd voor een overlapping: de raai begin halverwege de sleuf van de vorige raai. Een tweede is de continue configuratie. De afstand tussen de onderlinge sleuven is hier groter en varieert tussen de 12 en 15 meter. Bij een discontinue configuratie ligt de norm rond de 5%, bij een continue configuratie eerder rond de 10%. Het proefsleuvenonderzoek wordt uitgevoerd met het oog op het evalueren van sites en de onderzoekskost te kennen.

In Nederland wordt meestal de continue configuratie onder een 7-10%-regime toegepast. De reden om voor een bepaalde steekproefgrootte te kiezen is ingegeven door de archeologische verwachting van het te evalueren terrein en/of de inzichten ter zake van de uitvoerende of superviserende archeoloog. De locatiekeuze van de sleuven is meestal afhankelijk van de topografie en de situatie op het terrein.

Uit de beperkte literatuur die terug te vinden is over dit soort onderzoek in Wallonië blijkt dat er een diversiteit aan technieken wordt gebruikt. Voor zover dit kan berekend worden hanteert men een steekproefgrootte van ongeveer 10%.

Eén van de meest pertinente vragen die in het proefsleuvendebat moet gesteld worden is welke steekproefgrootte of sample rate de beste is ten opzichte van het volledige te evalueren terrein. In Engeland was er bv. lang een 2%-norm maar is deze opgetrokken naar 5%, in Frankrijk een 5%-norm die is opgetrokken naar een 10%-norm en in Nederland een 7%-norm (supra). Alles hangt vanzelfsprekend samen met de vragen die bij aanvang van de evaluatie gesteld worden. Uit de literatuur blijkt immers dat de 2%-norm uit Engeland en de 5%-norm uit Frankrijk eerder ingegeven werd vanuit een visie die een kartering beoogde (en dus de aanwezigheid van archeologische sporen) en de 7%-norm uit Nederland eerder uit een visie die een correcte inschatting beoogde naar potentie, kwaliteit en onderzoekstermijn (en dus naar grootte, aard en kostprijs). Later werd deze overweging ook in Frankrijk gemaakt153.

In de laatste jaren is er een zekere gelijkschakeling qua norm waargenomen. De redenering die als doel had de risico’s veilig in te kunnen schatten won het van de eerder gevoelsmatige redenering die de normering voordien kenmerkte. Uit diverse wetenschappelijke bijdragen blijkt overigens dat de kans bij een 5%-onderzoek om sites van kleinere omvang te missen aanzienlijk groter wordt dan bij een 10%-onderzoek154. Tegenwoordig is men er in de ons omringende landen het dus over eens dat 10% (en in bepaalde gevallen zelfs 15%155 een meer realistische inschatting kan geven van de te verwachten archeologische sporen. Dat wil echter niet zeggen dat deze norm door iedereen wordt gehanteerd: alles hangt af van de antwoorden waarop een proefsleuvenonderzoek moet antwoorden (infra).

Een andere pertinent onderwerp van discussie is de configuratie van de proefsleuven. In het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Nederland worden/werden, naargelang de uitvoerder, verschillende configuraties gehanteerd. De oudste en waarschijnlijk meest gebruikte configuratietechniek zijn de discontinue sleuven, of de zogenaamde Lorraine-methode, al dan niet overlappend met de voorgaande rij sleuven. Deze methode leunt het dichts aan bij de steekproefmethode uit de archeologische statistiek en is er op gericht zoveel mogelijk trefkans te genereren met de minste grote foutmarge en/of werklast156. Groot nadeel is dat wel kan vastgesteld worden dat er sporen zijn (karteren), maar niet de aard ervan (waarderen)157. Met andere woorden: om de grootte van een site te kennen lijkt dit de best werkbare methode, maar niet om de site onomstootbaar te karakteriseren naar ouderdom omdat de sporen nu eenmaal te fragmentair zijn. Bovendien kunnen de gegevens daarom niet geëxtrapoleerd worden naar de niet-verkende gebieden, wat nu precies de bedoeling is.

153 Blancquaert et al. 2005. 154 Ibid. 155 Blancquaert et al. 2005.; Blancquaert & Medlycott (red.) 2006. 156 Banning 2002. 157 Tabor 2004.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Een tweede configuratie is deze die vaak in het Verenigd Koninkrijk vaak wordt gebruikt (zie hoger). De techniek lost wel het probleem op van de blanco zones bij de discontinue configuratie en het levert dus een aanzienlijk voordeel op. De hoeveelheid machinebewegingen, de aanlegtermijn, de materialisatie op het terrein en, vooral, het overzicht, lijden echter aanzienlijk onder deze configuratie. Hierdoor lijkt deze methode minder geschikt in de praktijk.

Een derde techniek is deze van de continue sleuven. Deze techniek werd geïntroduceerd van zodra het inzicht groeide dat de percentnorm naar boven moest worden bijgesteld: een hogere steekproefgrootte doet de sleuven namelijk in lengte toenemen wat dan weer gecompenseerd wordt door de sleuven iets verder uit elkaar te leggen (interval van 10 m naar 12 m of zelfs 15 m). De continue configuratie heeft, op voorwaarde dat het sleuveninterval niet té groot is, ontegensprekelijk enkele voordelen: ten eerste zijn er bijna geen echte blanco zones, ten tweede worden de machinebewegingen en de moeite om de configuratie op het terrein te materialiseren tot een minimum herleid, kan, ten derde, één niveau aangehouden worden wat niet altijd vanzelfsprekend is op hellende terreinen of in dalen met colluvium. Ten slotte laat de techniek ook toe om transecten doorheen mogelijk verschillende landschappen aan te leggen158. Ook de extrapolatie naar de blanco zones verloopt gemakkelijker omdat de sporen minder fragmentair zijn.

Een antwoord op de vraag welke methode de beste is, is opnieuw afhankelijk van de vraagstelling vooraf. Het is volgens Hey & Lacey159 wel zo dat, van zodra de 10%-norm overschreden wordt, de sleuvenconfiguratie niet meer relevant is met betrekking tot de behaalde resultaten.

Afgezien van het feit dat de traceerbaarheid van sporen ook afhankelijk is van enkele bodemkundige fenomenen, moeten we ook rekening houden met het feit dat sommige sporen- of vondstclusters niet altijd detecteerbaar zijn door middel van proefsleuven. Alles hangt af van de dichtheid: des te lager de dichtheid, des te meer kans dat een proefsleuvenonderzoek voor bepaalde sporen- en vondstclusters negatief uitvalt. Uit het hoger geciteerde werk van Hey en Lacey zijn is hieromtrent een aantal cijfers te halen. Zo blijkt dat zogenaamde Anglo-Saxon sites (Vroege-Middeleeuwen) nauwelijks door proefsleuven traceerbaar zijn. De reden hiervoor moet gezocht worden bij 1) het feit dat de dichtheid van de sporenclusters laag tot zeer laag is, waardoor de sporen geïsoleerd lijken te liggen en 2) de kleinschaligheid van de bodemingrepen van deze ‘Anglo-Saxons’. In Frankrijk heeft men ongeveer dezelfde resultaten160.

De vraag in hoeverre hierop kan ingespeeld worden qua steekproefgrootte en steekproefwijze blijft echter bestaan. In Engeland verhelpt men dit door verschillende karteringstechnieken te combineren of het grid te vernauwen, in Frankrijk door het grid te vernauwen en een beter inzicht te krijgen in de genese van het landschap.

Wat betreft de doelstellingen van proefsleuvenonderzoek, karterend of waardestellend, zijn vooreerst enkele definities op zijn plaats. Onder kartering wordt begrepen het systematisch onderzoek van een terrein op de aanwezigheid van vondsten en/of sporen, onder waardestelling het verdichten van het (karterende) waarnemingsnet ten einde de aard, omvang, datering, gaafheid, conservering en inhoudelijke kwaliteit van de archeologische resten vast te stellen161. De vraag of een proefsleuvenonderzoek nu karterend dan wel waarderend is, blijft in hoge mate afhankelijk van het beoogde resultaat en de vraagstelling. Het is wel zo dat aan beide vraagstellingen enkele voorwaarden verbonden zijn: zo is een waardestelling bij voorbaat bijna onmogelijk onder de 7%-norm vanwege het fragmentaire karakter van de gegevens en betekent voor een loutere kartering de 15%-norm een te grote onderzoekskost162.

158 Banning 2002. 159 Hey & Lacey 2001. 160 Blancquaert et al. 2005. 161 Willems & Brandt 2004. 162 Hey & Lacey 2001.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


6.3 HET GEBRUIK VAN PROEFSLEUVEN IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE

Het proefsleuvenonderzoek vond in Vlaanderen ingang op het einde van de jaren negentig van vorige eeuw. De methode werd de eerste keer toegepast in de Oostvlaamse gemeenten St-Gillis-Waas (1996), Merelbeke (1997) en Aalter (1997)163. De techniek die men gebruikte was de beproefde Lorraine-methode, een systeem van discontinue, geschrankte sleuven met tussenafstanden van 10 m. In de rest van Vlaanderen zou het nog even duren eer de methode ingeburgerd. De reden hiervoor is eenvoudig: de vraagstelling die aan het meeste archeologisch onderzoek vooraf ging, was nu eenmaal niet van die aard dat een proefsleuvenonderzoek soelaas bracht. Tot ruwweg 2004 werd het meeste archeologische onderzoek in Vlaanderen in de meeste gevallen immers uitgevoerd in antwoord op acute bedreigingen en niet op basis van een voorafgaandelijke evaluatie van het terrein en het inschatten van bepaalde risico’s (cf. hoofdstuk 1).

Het op gewestelijke schaal consequent toepassen van proefsleuvenonderzoek in Vlaanderen neemt pas een begin in 2004 bij de oprichting van de cel beheersarcheologie bij het Agentschap Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed. Van dan af werd bij grote werken proefsleuvenonderzoek stelselmatig ingeschreven in de bouwvergunning. Het advies voorziet weliswaar geen richtlijnen hoe dit onderzoek diende uitgevoerd te worden en welke de te hanteren normen zijn.

Uit een bevraging van verschillende uitvoerders van proefsleuven (regionale diensten, commerciële bedrijven) valt op dat de meeste uitvoerders/opdrachtgevers sleuven aanleggen op 12% van het totale te evalueren terrein, dat ze meestal de continue configuratie gebruiken en dat de breedte nauwelijks varieert. Wat wel verschilt, is de reden om een bepaald interval te hanteren en de reden om een proefsleuvenonderzoek uit te voeren. Als reden waarom de 12%-norm gebruikt werd, zijn gewoonte, het succes, de efficiëntie of de kostprijs de belangrijkste argumenten. Een minderheid haalde ook aan dat ze controlesleuven aanlegden om hun bevindingen van het onderzoek nog eens extra te staven. De breedte van de sleuven maakt geen deel uit van een weloverwogen strategie maar lijkt te zijn ingegeven door de breedte van de graafbak.

163 De Clercq & Cherreté 2006.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


7 GEOARCHEOLOGISCHE TOEPASSINGEN

7.1 INLEIDING Een goed begrip van landschappelijke (fysische) processen is van groot belang voor de toepassing van efficiënte prospectiestrategieën, het inschatten van het ‘bewaringspotentieel’ en de bedreiging van het archeologisch erfgoed, en het verklaren van verspreidingspatronen van archeologische prospectiegegevens (bv. oppervlaktespreidingen van artefacten). De laatste jaren wordt aan deze landschappelijk-fysische tafonomie en de invloed op het archeologisch bodemarchief in toenemende mate aandacht geschonken164. Meer en meer worden hierbij methodes gebruikt die ontleend zijn aan de aardrijkskunde165.

Het is in dit hoofdstuk niet de bedoeling het volledige gamma aan mogelijke toepassingen aan bod te laten komen. Verschillende aspecten worden trouwens in andere hoofdstukken van de onderzoeksbalans gebruikt, zoals bv. pollenonderzoek, onderzoek naar macroresten, de bronnen voor het fysische kader etc.

In deze eerste versie van de onderzoeksbalans hebben we eveneens geen overzicht gemaakt van de zeer vele verschillende toepassingen die er bestaan in de internationale archeologie (bv. de sterk groeiende hoeveelheid literatuur betreffende fluviatiele archeologie166, of besprekingen van de verschillende technieken (bv. micromorfologie).

We beperken ons dus voorlopig tot het bieden van een overzicht van enkele projecten en onderzoeken in Vlaanderen, waarbij de relatie tussen landschappelijke, fysische of pedogenetische processen en de verspreiding en bewaring van het archeologisch erfgoed een voorname plaats inneemt. We beseffen dat deze lijst zeker niet exhaustief en volledig is. We hopen dan ook in de volgende versie van deze balans een vollediger overzicht te kunnen bieden.

7.2 ENKELE VOORBEELDEN VAN PROJECTEN IN VLAANDEREN De kennis en de bronnen over het fysische landschap in Vlaanderen worden besproken in de Onderzoeksbalans Landschappen, hoofdstuk ‘Abiotische Wetenschappen’. Hier komen we verder niet op terug. Ook andere geoarcheologische aspecten komen in andere hoofdstukken aan bod, zoals b.v. palynologie en bodemkunde, in het hoofdstuk ‘natuurwetenschappen’ van de onderzoeksbalans archeologie.

Het overzicht hieronder wordt opgedeeld in verschillende thema’

7.2.1 Onderzoek in alluviale contexten

We vermelden hierbij vooral het onderzoek dat uitgevoerd werd en wordt in het Scheldebekken, door de UGent enerzijds, door het VIOE in het kader van het Sigmaplan anderzijds (cf. hoofdstuk 5: prospectief booronderzoek).

Dit laatste project omvat naast het archeologische prospectiewerk een interdisiplinaire aanpak, waarbij geologisch, paleo- ecologisch, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek wordt gebundeld.

164 Darvill & Fulton 1998; Howard & Macklin 1999; Nixon 2004; Roskams 2000; Smit et al. 2006. 165 French 2003; Goldberg et al. 2001. 166 Brown 1997.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Aan de universiteit Gent wordt momenteel eveneens een grootschalig interdisciplinair (geologie, paleomilieu, archeologie, modellering…) uitgevoerd in de Moervaartdepressie (cf. deelhoofdstuk paleolithicum van het hoofdstuk steentijd).

Verder werd onderzoek uitgevoerd naar de afzetting van alluvium, als een indicator van de menselijke impact op het landschap (cf. infra).

7.2.2 Onderzoek naar paleobodems

Het meeste onderzoek naar paleobodems in het kader van archeologische toepassingen werd uitgevoerd op laatglaciale bodems, en de relatie met finaalpaleolithische sites. Een overzicht hiervan wordt geboden in het deelhoofdstuk paleolithicum van het hoofdstuk steentijden. Het booronderzoek van Van Gils en De Bie kwam reeds aan bod in hoofdstuk 5 (prospectief booronderzoek).

In de leemstreek is een belangrijke ‘marker’ horizon voor het midden-paleolithicum het voorkomen van de zogenaamde ‘Rocourt- bodem’, een bodemontwikkeling die gelieerd wordt aan het Eem-interglaciaal of althans interstadialen tijdens de OIS5 fase167. Verschillende paleolithische sites worden gekenmerkt door de aanwezigheid van deze bodem. Door de bedekking door latere loess afzettingen komen deze sites dikwijls pas aan het licht bij grootschalige werken zoals leemontginningen168. In de Vlaamse vallei kan dit erfgoed uit het midden-paleolithicum verwacht worden onder dikke pakketten fluviatiele en eolische opvullingssedimenten169.

Zowel in de Vlaamse vallei als in de leemstreek ontbreken goede prospectiemethodes om dit erfgoed op te sporen en te evalueren. Momenteel is dit vooral een probleem in het licht van verder geplande leemontginningen.

7.2.3 De relatie met geomorfologische eenheden en processen

Onderzoek langs de Witte Nete in de Kempen170 integreerde geomorfologische aspecten en prospectieresultaten in functie van een landschapsarcheologische evaluatie.

De relatie tussen de bewaringstoestand van archeologische sites en erosie- en sedimentatieprocessen in de leemstreek werd onderzocht in verschillende projecten, waarbij o.a. de middeleeuwse site van Ottenburg en het Romeinse aquaduct van Tongeren op hun bewaringstoestand werden geëvalueerd (cf. hoofdstuk Remote Sensing)171.

7.2.4 Impact van de mens op het landschap

De impact van de mens op de ontwikkeling van het fysieke landschap kan vooral vanaf het neolithicum (ontwikkeling van landbouw, ontbossingen) en in toenemende mate vooral vanaf de Romeinse periode bemerkt worden. Dit komt in grote mate tot uiting in de alluviale afzettingen van rivieren, vanaf de Romeinse periode en vooral vanaf de middeleeuwen172. Verder is de impact van de mens op het landschap archeologisch merkbaar in de Kempen door de ontwikkeling van belangrijke stuifzandfasen vanaf de Romeinse periode173, maar vooral vanaf de middeleeuwen174.

167 Haesaerts et al. 1998. 168 Bringmans et al. 2003. 169 De Moor & Heyse 1978. 170 Meylemans et al. 2006. 171 Vanmontfort et al. 2006; Meylemans 2009. 172 Kiden & Verbruggen 2001; Notebaert et al. 2008. 173 Verhaert et al. 2004. 174 Koomen et al. 2004.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Een belangrijke studie werd uitgevoerd naar erosieprocessen in het Meerdaalwoud, die gelieerd kunnen worden aan een intensieve exploitatie van het gebied in de Romeinse periode, en dus aan de vele Romeinse relicten aanwezig in het gebied.

7.2.5 Kustevolutie Wat betreft de kustvlakte werd er vooral onderzoek uitgevoerd naar transgressies en sedimentatieprocessen, en de relatie met de bewoning in de Romeinse periode175.

175 Baeteman 2007; Ervynck et al. 1999.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


8 ANALYSE VAN GEGEVENS (RUIMTELIJKE ANALYSE/ PREDICTIVE MODELLING)

8.1 INLEIDING Het gebruik van predictieve modellen in de archeologie gaat terug tot in de late jaren ’70, met een toenemend gebruik vanaf de jaren ’80, gestimuleerd door nieuwe IT mogelijkheden zoals GIS. De eerste pogingen waren voornamelijk onderzoeksgericht, maar vrij snel werden ook toepassingen ontwikkeld in functie van beheer, om ook ‘ongekende’ archeologische waarden in het planningsproces te kunnen meewegen, vooral in Nederland en de Verenigde Staten176. De ontwikkeling van cultural resource management in de VS en de implementatie van het Verdrag van Malta in Europa heeft de constructie van dergelijke kaarten dan ook sterk gestimuleerd.

De predictieve modellen die in de laatste decennia ontwikkeld werden zijn echter ten eerste in grote mate sterk vereenvoudigde abstracties van de (fysisch-)landschappelijke en archeologische realiteit, en gebaseerd op een zeer onvolledige archeologische dataset. Ten tweede werden in grote mate steeds inadequate statistische methodes gebruikt177. Ten derde is er een fundamentele kritiek op het ecologisch determinisme van deze modellen, vooral geuit vanaf de jaren ’90 vanuit het post-processuele gedachtengoed in de archeologie.

Twee ‘stromingen’ van predictieve modellen worden gebruikt in het archeologisch onderzoek en beheer178: de inductieve en de deductieve benadering.

De inductieve benadering gaat uit van de data zelf, en analyseert de archeologische vondsten en sites t.a.v. ruimtelijke parameters afgeleid van fysisch-landschappelijke data, zoals bv. bodemtextuur, topografie etc.179. De deductieve benadering is voornamelijk gebaseerd op expert judgement, waarin het gevaar schuilt dat deze modellen sterk afhankelijk zijn van de onderzoekers zelf.

Door de negatieve sfeer t.a.v. ruimtelijke analyse en predictieve modellen werd op het einde van de jaren ’90 en begin van deze eeuw nog slechts weinig aandacht geschonken aan de verdere ontwikkeling ervan. Een uitzondering hierop is Nederland, waar de archeologische advisering in het kader van ruimtelijke planning en ordening gebaseerd is op de zgn. Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW), en kleinschaligere van dergelijke kaarten op gemeentelijke niveau180. Op het gebruik van deze kaarten in de ruimtelijke ordening kwam vooral veel kritiek.

De laatste jaren echter is er een nieuwe dynamiek merkbaar, vooral gefocust op het experimenteren met en met gebruik van betere statistische methodes181 en de toenemende beschikbaarheid van hoge resolutie digitale landschappelijke gegevens zoals LIDAR gegevens (cf. hoofdstuk 2). Het gebruik van Bayesiaanse statistische methodes wordt algemeen als één van de meestbelovende beschouwd182, daarnaast is er meer en meer ook aandacht voor de integratie van fysisch tafonomische processen in de modellen, zoals bv. erosiemodellering183, of meer holistische landschapsmodellen zoals het Channel Hillslope Integrated Landscape Development Model (CHILD)184. Een recent voorbeeld van het gebruik

176 Van Leusen & Kamermans 2005; Westcott 2000. 177 Espa et al. 2006. 178 Kamermans et al. 2004. 179 Kvamme 1983, 1990. 180 RACM 2008. 181 Espa et al. 2006. 182 Banning 2002; Millard 2005. 183 Ducke 2007. 184 Clevis et al. 2006.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


van Bayesiaanse statistiek in combinatie met een uitgebreide set aan landschapsmodellering werd toegepast op jager-verzamelaarssites in de Kempen185.

8.2 RUIMTELIJKE ANALYSE/ PREDICTIVE MODELLING IN DE VLAAMSE ARCHEOLOGIE

In Vlaanderen werden archeologische ‘verklaringsmodellen’ tot nog toe vooral gebruikt in het kader van vooronderzoek voor ruilverkavelingen186, in deze gevallen telkens gericht op het voorspellen van de aanwezigheid van nederzettingen van ‘jager- verzamelaars’ enerzijds (finaal-paleolithicum- mesolithicum) en vroege landbouwers anderzijds. Deze modellen gebruiken steeds een zeer beperkte landschappelijke dataset (digitale bodemkaart). Een onderzoeksgericht project werd uitgevoerd in de regio van Weelde, eveneens gericht op jager-verzamelaarssites (voornamelijk oppervlakteconcentraties) en de relatie met het fysische landschap187. In een project in Vlaams-Brabant, waarbij nieuwe sample- veldkarteringen werden uitgevoerd, werden eveneens pogingen gedaan deze gegevens te vergelijken met (grootschalige) landschappelijke fysische factoren op, en vergeleek de oppervlaktedata eveneens met erosiemodellering188.

Recent werd een methodologisch project uitgewerkt, eveneens op jager-verzamelaarsdata (cf. supra), waarbij verschillende statistische methodes werden gebruikt in combinatie met een vrij groot aantal afgeleide landschappelijke parameters189. Hieruit werd een beste praktijk ontwikkeld, gebaseerd op Bayesiaanse statistiek en met gebruik van ‘positieve’ (veldkarteringen waar artefacten werden aangetroffen) en ‘negatieve’ data (veldkarteringen zonder prehistorische artefacten). De waarde van dit onderzoek ligt ook de ‘weging’ van de statistische betrouwbaarheid van de gebruikte data, m.a.w. er wordt niet alleen een ‘verwachtingsmodel’ opgeleverd, maar eveneens een model van ‘betrouwbaarheid’, gebaseerd op de statistische bruikbaarheid van de archeologische data (wat afhankelijk is van de hoeveelheid van de data, spreiding, etc.). Ten slotte werd ook een filtering ontworpen om de statistische betrouwbaarheid van verwachtingskaarten zelf te testen. Hierbij bleek o.a. dat de traditionele ‘deductieve’ modellen zeer slecht scoren.

Overige ruimtelijke analyses van archeologische data in de Vlaamse archeologie zijn voornamelijk gericht op de analyse van landindelingen en relicten van het infrastructuurnetwerk, waarbij de nadruk vooral ligt op de Romeinse periode (cf. hoofdstuk 2)190. Een recente studie, op basis van verschillende bronnen, maakte een regionale analyse voor de Romeinse periode in de omgeving van Tongeren191.

185 Finke et al. 2008. 186 De Decker & Roymans 2001; Robberechts 2004. 187 Vanacker 1999. 188 Vanmontfort et al. 2004. 189 Finke et al. 2008. 190 Vermeulen & Antrop (red.) 2001. 191 Bonnie 2008.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


9 ONTSLUITING VAN GEGEVENS

9.1 INLEIDING In dit hoofdstuk wordt een overzicht geboden van de ontsluiting van gegevens uit de prospectiearcheologie. In de eerste plaats omvat dit de creatie en ontsluiting van regionale of nationale inventarissen van archeologische waarnemingen en/of sites, die de laatste jaren vooral online beschikbaar komen.

In de tweede plaats is er eveneens de ontsluiting van rapporten en prospectiegegevens zelf, meestal eveneens via online bronnen, of publicaties.

9.2 DE ONTSLUITING VAN PROSPECTIEGEGEVENS (INTERNATIONAAL)

Overzichten van inventarisatietoepassingen en de ontwikkeling ervan voor Noord- West Europa werden opgemaakt in het kader van het Planarch project192. We bespreken hier kort de evoluties in twee landen waar dit al een relatief lange traditie heeft, nl. Engeland en Nederlan

In Engeland onderhoudt English Heritage de ‘National Monuments Record’, waarin de beschermde sites en monumenten zijn opgenomen. Op lokaal en regionaal (county) niveau worden zogenaamde ‘Sites and Monument Records’ (SMR’s) bijgehouden (meer en meer evoluerend naar ‘Historic Environment Records’). Deze inventarissen, een honderdtal in totaal die onderhouden worden door lokale autoriteiten (de counties en enkele steden), bevatten op het nationale niveau meer dan 600.000 gekende archeologische vindplaatsen. De eerste lokale SMR werd opgestart in 1969. Kent was vanaf 1989 de laatste ‘County’ die de mozaïek van archeologische inventarissen in Engeland compleet maakte. In de jaren ’90 werd door EH in samenwerking met de ‘Royal Commission on Historical Monuments, England’ (RCHME) een aanvullend initiatief opgestart dat tot op heden nog doorloopt: de creatie van ‘Urban Archaeological Databases’ (UADs). Binnen dit programma worden detailkarteringen gemaakt van de kernen van historische steden als York en Winchester.

Verschillende van de SMR’s zijn online beschikbaar, en vrij toegankelijk (bv. deze van Essex193. Zoals op deze van Essex zijn op verschillende SMR’s ook luchtfotografische prospectiebronnen ontsloten.

Verder zijn er nog verschillende websites waarop survey-rapporten worden gebundeld, bv. deze van de universiteit van Bradford, en de collectie van rapporten van geofysisch onderzoek, die wordt onderhouden door English Heritage.

In Nederland werd in 1988 werd het zogenaamde ‘ARCHIS’- expertise centrum opgericht, dat in een eerste fase, tot 1990, een werkbare databank voor de inventarisatie van archeologische waarnemingen creëerde. De ongeveer 20.000 records die het eerder gecreëerde ‘Centraal Archeologisch Archief’ (vanaf 1975, maar via verschillende inventarisaties een archief dat opgebouwd werd vanaf de helft van de 19e eeuw) uitmaakten werden in het systeem ingevoerd vanaf 1990. Vanaf 1992 werd het systeem als volledig operationeel beschouwd. Het herbergt in totaal op dit moment een 60.000- tal waarnemingen en 13.000 monumenten.

Vanaf 1994 werden door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB), de instantie op Rijksniveau bevoegd voor archeologie, in samenwerking met de provincies zogenaamde ‘Archeologische Monumentenkaarten’ (AMK’s) opgemaakt met gekende en behoudenswaardige

192 https://keep.eu/projects/1260/PLANARCH-II-EN/. 193 https://www.heritagegateway.org.uk/gateway/chr/herdetail.aspx?crit=&ctid=95&id=4761.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


‘archeologische terreinen’. Eind 2002 bedroeg het aantal terreinen op deze kaarten 12744, waarvan er 10572 reeds werden geëvalueerd ter plaatse194.

Ook Archis is online beschikbaar, bovendien is de archeologische informatie van de AMK’s eveneens geïntegreerd in een voor iedereen toegankelijk webportaal, waar ook andere aspecten van het cultuurhistorisch erfgoed kunnen bekeken worden195.

Een belangrijk project sinds enkele jaren is de creatie van het e-depot Nederlandse archeologie (EDNA), een online ontsluiting van een brede waaier aan archeologische rapportages196.

9.3 STAND VAN ZAKEN IN VLAANDEREN Naast de reeks ‘Inventaris Vlaanderen’ uitgegeven door de Universiteit Gent, waar verschillende thesissen van veldkarteringen, syntheses van het luchtfotografisch onderzoek, en synthese van veldkarteringsgegevens van vooral de steentijden in verschenen, is de Centrale Archeologische Inventaris (CAI) de enige systematische ontsluiting van prospectie- en evaluatiegegevens197. Deze kwam online beschikbaar in 2004, maar is enkel beschikbaar via een paswoord.

Door de snelle opbouw van het systeem en de problemen tijdens de uitvoering ervan198 kan de CAI momenteel echter nog niet als een zuiver instrument gebruikt worden om prospectie- en evaluatiegegevens in Vlaanderen te analyseren. Momenteel wordt een grondige redactie van de CAI uitgevoerd, die wordt beoogd klaar te zijn tegen 2009. Een belangrijk minpunt van de CAI is daarbij eveneens de databank zelf: sinds de creatie van de online inventaris in 2003 zijn er geen wezenlijke structurele of technische aanpassingen meer uitgevoerd. Een volledige online versie (naast lezen ook invoeren- en bewerken van gegevens) zou dan ook zeer wenselijk zijn.

Bovendien is een aantal belangrijke bronnen nog niet opgenomen in de CAI. Bijvoorbeeld de uitgebreide collecties luchtfotografische opnames van Léva en de UGent zijn maar voor een zeer beperkt percentage beschreven en gelokaliseerd (cf. hoofdstuk 2). De luchtfoto’s zelf zijn nergens online beschikbaar. De collectie ‘Vlaamse opnames’ van Léva is daarbij grotendeels nog niet gedigitaliseerd, deze van de universiteit van Gent is voor ongeveer de helft gedigitaliseerd. Het digitaliseren, beschrijven en opnemen in de CAI van deze gegevens zou naar een recente berekening ca. 15 jaar voor 1 persoon in beslag nemen.

Wat betreft prospectie- en evaluatierapporten wordt er door het Agentschap RO sinds een aantal jaar werk gemaakt van een centraal depot, in het kader van het verlenen van vergunningen. Hierbij worden ook telkens exemplaren aan het VIOE (CAI) bezorgd. Deze worden in de bibliotheek van het VIOE gecatalogiseerd onder de noemer ‘Rapportage Onroerend Erfgoed Vlaanderen’ (ROEV). Het Agentschap RO en het VIOE werken tevens momenteel samen aan een project om dergelijke rapportages eveneens aan de creatie van een e-depot.

Ten slotte dient de ‘Open Archives Repository’ van het VIOE vermeld te worden199. Deze bevat de publicaties van het VIOE, waaronder ook een aantal karterings- en evaluatieprojecten.

194 Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 2002. 195 Dit was het vroegere ‘Kich’ portaal. Ondertussen is dit vervangen door https://www.archeologieopdekaart.nl/. 196 https://easy.dans.knaw.nl/. 197 Meylemans 2004. 198 Meylemans 2004. 199 https://oar.onroerenderfgoed.be/.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


10 SYNTHESE EN BESLUIT Vanaf de jaren 1970 is het internationale archeologische discours fel geëvolueerd, met de verschuiving van de aandacht van ‘de site’ als de basis van het archeologische denken, naar het ‘archeologische landschap’, als een matrix van (paleo)landschappelijke en archeologische data. Binnen deze landschapsarcheologie werden verschillende modellen van landgebruik ontwikkeld, met o.a. een opdeling naar ‘site’ en ‘offsite’ fenomen, met uiteindelijk de evolutie naar ‘nonsite’ interpretatiemodellen. Aanvankelijk werd er veel aandacht besteed aan verklaringsmodellen met een sterke ecologische en fysisch deterministische basis (bv. met de ontwikkeling van predictieve modellen), gesteund door de ontwikkeling van IT- mogelijkheden zoals GIS. Vanaf eind de jaren 1980 en begin jaren 1990 werd nog verder gegaan, waarbij in de ‘distributionele archeologie’ het gehele landschap als het ware als één continu geheel van archeologische data werd aanzien, en waarin geen enkel deel van dat landschap ‘archeologievrij’ is. De ontwikkeling van fenomenologische theorieën plaatsten, eveneens vanaf de jaren 1990, naast het fysisch kader ook het belang van ‘belevingsaspecten’ en culturele/ ideologische factoren centraal. Ten slotte moeten we het toenemend belang van geoarcheologische toepassingen vermelden. Hierbij komen, naast het zoeken naar verklaringen over het ‘hoe en waarom’ van lokatiekeuzes van de mens in het verleden, eveneens fysisch tafonomische processen in de aandacht, als verklaring voor de verspreiding en bewaring van het archeologisch erfgoed.

De ontwikkeling van de landschapsarcheologie had als gevolg dat er naast de klassieke ‘opgraving’ ook meer aandacht kwam voor grootschalige prospecties. Vanaf de jaren’60, maar vooral ’70 ontstonden er dan ook meer en meer prospecties (‘Landesaufnahme’), door veldkarteringen, of bv. door systematische luchtfotografische prospecties, of combinaties van methodes.

In het spoor van deze evolutie ontwikkelde zich een nieuwe beleidsvorm in de internationale archeologie. Vanuit de VS kwam het ‘cultural resource management’ overgewaaid, aangewakkerd door het besef dat het erfgoed in de post WWII bouwgretige wereld snel aan het verdwijnen was. Het Europese Verdrag van Londen van 1969 was een eerste poging om deze principes in het geheel van de Ruimtelijke Ordening te verankeren. Het was in Europa echter vooral vanaf het verdrag van Malta (1992; met uitzondering van Engeland, waar al vanaf eind de jaren ’80 van een soort pré-Malta beleid kan gesproken worden) dat archeologie een min of meer belangrijke factor werd in de ruimtelijke ordening en planning. Daarbij groeide de grotere noodzaak om het archeologisch erfgoed te kunnen opsporen, evalueren en waarderen. Het doel hiervan is de belangrijkste onderdelen ervan te beschermen door een planologische inpassing. Als dit niet mogelijk is door infrastructuurwerken of andere verstorende activiteiten, dient zo veel mogelijk informatie gered te worden door documentatie.

In de ons omringende landen zorgde deze evolutie voor grote omwentelingen binnen de archeologie. In de eerste plaats door schaalvergroting, waarbij meer middelen beschikbaar kwamen voor zgn. preventief onderzoek. Maar in de tweede plaats ook in de archeologische praktijk zelf, waarbij in bv. Engeland en Nederland er bijzonder veel aandacht werd (en wordt) besteed aan het in kaart brengen, inventariseren, en evalueren van het ‘bodemarchief’.

Dit uit zich o.a. in de grote toename van geofysische en andere niet- destructieve prospectiemethodes in, terwijl in Frankrijk vooral gebruik wordt gemaakt van grootschalige preventieve opgravingen met het proefsleuvenonderzoek als belangrijkste methodologische basis.

In deze landen is er bovendien de laatste jaren een nieuwe stroomversnelling van de ontwikkeling van methodes zichtbaar, gedreven door nieuwe technologische ontwikkelingen en vooral nieuwe mogelijkheden van ICT ten bate van integratie en analyse van data.

We moeten vaststellen dat Vlaanderen in deze evolutie vrij sterk achterop hinkt. Dit is voor een deel te verklaren door het totale gebrek aan regelgeving t.a.v. archeologie vóór het decreet van 1993. De

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


eerste aandacht voor archeologische prospectie groeide dan ook vnl. uit de persoonlijke interesses van professionele archeologen als J. Mertens, en amateurarcheologen zoals van Ch. Léva en later J. Semey, beide zeer actief in de luchtfotografische prospectie (cf. hoofdstuk 2). Verdere aandacht kwam vooral van de universiteiten, met name vooral door het vanaf de jaren 1980 systematisch ondersteunen van de luchtfotografische prospecties van J. Semey (UGent), en het organiseren van een vrij groot aantal veldkarteringen in het kader van licentiaatsverhandelingen (Ugent en KULeuven).

Beide archieven vormen nu nog de grootste hoeveelheid data wat betreft archeologisch prospectieonderzoek in Vlaanderen. Deze data is echter slechts zeer beperkt ontsloten, met name vooral de luchtfotografische gegevens, en het potentieel ervan voor wetenschappelijk onderzoek werd nog maar zeer beperkt aangesproken.

Het is pas met het decreet van 1993 dat er kan gesproken worden van een toenemende interesse voor prospecties en –evaluaties. Door een vrij late inpassing van ‘preventief’ onderzoek in de uitvoering van bouwprojecten (in de fase van de bouwvergunning) was dit initieel echter vooral van ‘noodarcheologische’ aard, waarbij archeologie een groot deel van de jaren’90 beperkt bleef tot eerder ‘reactieve’ werfcontroles. Systematisch onderzoek vooral door middel van proefsleuven wordt dan ook vooral pas vanaf het midden van de jaren ’90 en aanvankelijk dan nog maar zeer sporadisch ingepast in de voorwaarden van bouwvergunningen. Van enig ‘pro-actief’ traject, bv. het beschermen van waardevolle archeologische sites, was tot voor zeer kort geen sprake.

We kunnen stellen dat dit pro-actief traject voor het eerst wordt toegepast vanaf het einde van de jaren 1990, in het kader van ruilverkavelingen (cf. hoofdstuk veldkarteringen en ruimtelijke analyse). Opvallend hierbij is dat deze studies voornamelijk uitgevoerd werden door Nederlandse bedrijven, met name RAAP, waarbij ook de gebruikelijke Nederlandse methodes werden gebruikt (b.v. gebruik van deductieve verwachtingskaarten).

In het begin van deze eeuw wordt door het beleid de noodzaak erkend archeologie beter in te kunnen passen in het hele proces van de Ruimtelijke Ordening en planning. Daarom werd vanaf 2001 de ‘Centrale Archeologische Inventaris’ opgestart. In het kader hiervan worden voor het eerst in Vlaanderen methodologische projecten uitgewerkt in functie van prospectie- en evaluatie van sites, met name vooral voor alluviale gebieden en steentijdsites in de Kempen. Eveneens in dit kader worden een aantal sites ook onderworpen aan (experimenteel) evaluatieonderzoek in functie van het inschatten van de bewaringstoestand, bv. met erosiemodellering.

Het is pas zeer recent (vanaf 2006) dat in Vlaanderen sprake is van een traject met de bedoeling systematisch belangrijke archeologische sites te evalueren en beschermen. In functie hiervan werden verschillende sites reeds geëvalueerd, o.a. met geofysische methoden.

Vanaf grosso modo 2003 groeit ook de belangstelling vanuit de academische wereld voor geofysische en geochemische toepassingen in functie van prospectie en evaluatie van sites. We kunnen hierbij de voorbeelden van Herkenrode, Snellegem en Leffinge vermelden.

Zoals bij de ruilverkavelingsprojecten is het opvallendste aspect van deze geofysische en geochemische toepassingen dat ze allen worden uitgevoerd door buitenlandse bedrijven en instellingen.

Inderdaad, doordat de aandacht voor archeologische prospecties- en evaluaties slechts zeer laat in Vlaanderen op gang is gekomen wanneer vergeleken met de buurlanden, is er nagenoeg (met uitzondering van een beperkt aantal aspecten) geen expertise aanwezig of structureel verankerd in de verschillende instellingen. Ook prospectie- en evaluatieonderzoek zelf vormt in geen enkele instelling in Vlaanderen een wezenlijk onderdeel uit van de werking. Zelfs het luchtfotografisch onderzoek aan de UGent, met een lange traditie die teruggaat tot het einde van de jaren 1970, dreigt op korte termijn te verdwijnen als hierrond geen structureel kader wordt gebouwd.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


Door deze historiek hoeft het ons niet te verbazen dat er, zoals alle andere aspecten van de Vlaamse archeologie, er geen kwaliteitsnormen of richtlijnen aanwezig zijn die dit soort onderzoek kunnen ondersteunen.

De ontsluiting van gegevens wordt hoofdzakelijk, naast publicaties zoals deze in het kader van de Archeologische Inventaris Vlaanderen, tot stand gebracht door opname in de Centrale Archeologische Inventaris. Dit is echter maar gedeeltelijk zo, het uitgebreide luchtfotografische archief van Gent is maar voor een zeer klein gedeelte hierin verwerkt en opgenomen. Dit geldt eveneens voor de collectie Ch. Léva.

Een positieve noot is de beschikbaarheid in Vlaanderen van vrij veel hoge resolutie landschappelijk en remote sensing data. Een aantal projecten maakten hiervan de laatste jaren op experimentele basis gebruik, hoewel dit enorme potentieel eveneens nog grotendeels onbenut blijft tot op heden.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


11 AANBEVELINGEN Het meest opvallend aan bovenstaand overzicht is het feit dat prospectie- en evaluatieonderzoek in Vlaanderen nog maar zeer recent wordt aanzien als een belangrijk en wezenlijk onderdeel van het archeologisch beheer en beleid. Er is dan ook een zeer groot gebrek aan specifieke expertise, en/of structurele verankering hiervan, vooral m.b.t. ‘technische’ aspecten zoals bv. geofysisch onderzoek en remote sensing technieken.

Een essentiële stap is dan ook de ontwikkeling van een structureel en systematisch prospectie- en evaluatiebeleid, waarbij zowel universiteiten (opleiding en ontwikkeling van expertise), beheersinstellingen (Agentschap RO Vlaanderen, provincies, intergemeentelijke diensten), als het VIOE (verankering en uitbouw van expertise, uitvoering) betrokken zijn. Meer concreet zouden belangrijke stappen zijn het opzetten van een structurele werking rond de archeologische luchtfotografie (cf. bv. English Heritage), idem voor geofysisch onderzoek (cf. eveneens English Heritage, met het geophysiscs team). Dit soort expertenteams, in samenwerking tussen bv. VIOE en de Vlaamse universiteiten, zouden naast het uitvoeren van veldwerk (bv. bij een systematische evaluatie van sites in functie van het beschermingsbeleid) ook richtlijnen kunnen uitwerken en adviezen bieden voor dergelijk onderzoek door ‘derden’ (bv. commerciële bedrijven).

Dit is een tweede belangrijke lacune die dient ingevuld te worden: de ‘kwaliteitsnormen’. Dit geldt echter ook voor alle andere aspecten van de Vlaamse archeologie.

Een derde belangrijk aspect is de ontsluiting van gegevens. We vermelden vooral het grote aantal gegevens van luchtfotografische bronnen dat nog niet ontsloten is. Hier dient snel een inhaalbeweging gemaakt te worden, door digitalisatie van de foto’s zelf, en beschrijving en opname in de CAI. Wat de CAI zelf betreft is de huidige redactie die wordt uitgevoerd zeer belangrijk. Om de CAI echter blijvend performant en up to date te maken dient er echter zeer dringend een nieuw databanksysteem ontworpen te worden, dat online invoer en redactie van de gegevens toelaat. Voor een blijvend correcte inhoud van de databank te verzekeren dienen ook meer mensen voorzien te worden. Het begin van de centralisering van rapportages bij het Agentschap RO en aan het VIOE is uiteraard een zeer goede zaak. De oprichting van een e-depot van deze rapportages, zoals voorzien wordt, is echter een essentiële volgende stap, teneinde niet het klassieke ‘kerkhof aan basisrapportages’ te veroorzaken.

Ten slotte benadrukken we hier nog de relatieve schaarste aan interdisciplinaire regionale surveyprojecten en methodologisch onderzoek in dit kader. We vermelden hierbij wel het recente opstarten van dergelijke projecten in het kader van het Sigmaplan (VIOE) en de Moervaartdepressie (UGent). Er is echter nog een zeer groot potentieel aan bronnen (bv. remote sensing (bv. multi- en hyperspectrale bronnen) maar ook gegevens m.b.t. het fysische en cultuurhistorische landschap) en expertise (bv. ruimtelijke modellering) die momenteel slechts zelden in relatie tot de archeologische data wordt bekeken. Het opzetten van enkele van dergelijke projecten vanuit een ‘brede’ interdisciplinaire basis (samenwerking VIOE- universiteiten- …) is dan ook zeer nodig.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


BIBLIOGRAFIE AGACHE R. 1962: Vues aériennes de la Somme et recherche du passé, Bulletin de la Société Préhistorique du Nord, n° spécial 5, Amiens.

AGACHE R. 1975: Aerial reconnaissance in northern France. In: WILSON D.R. (red.), Aerial reconnaissance for Archaeology, CBA Research Report 12, London, 70-80.

AGACHE R. 1978: La Somme pré-Romaine et Romaine, Amiens.

AGACHE R. 1999: Le bilan de 35 ans de prospections aériennes à vue est-il spectaculairement positif ou dangereusement illusoire? In: BREART B. (red.), Archéologie Aérienne. Actes du colloque international d'archéologie aérienne tenu à Amiens 15-18 octobre 1992, Revue Archéologique de Picardie, Numéro Spécial 17, 49-60.

AITKEN M.J., WEBSTER G. & REES A. 1958: Magnetic prospecting, Antiquity 32, 270-271.

ALLDRED J.C. 1964: A fluxgate gradiometer for archaeological surveying, Archaeometry 7, 14-19.

AMPE C., BOURGEOIS J., CROMBÉ P., FOCKEDEY L., LANGOHR R., MEGANCK M., SEMEY J. & VERLAECKT K. 1996: The Circular View. Aerial Photography and the discovery of Bronze Age funerary monuments in East- and West-Flanders (Belgium), Germania 74 (1), 45-94.

AMPE C., BOURGEOIS J., FOCKEDEY L., LANGOHR R., MEGANCK M. & SEMEY J. 1995: Cirkels in het land. Een inventaris van cirkelvormige structuren in de provincies Oost- en West-Vlaanderen, I., Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone Reeks 4, Gent.

ANNAERT R. & JACOBS V. 1989: Graven naar graven. Het ‘Prinsenhof’ te Kuringen, residentie van Loonse graven en Luikse Prinsbisschoppen, Hasselt.

AQDUS S.A., HANSON W.S. & DRUMMOND J. 2007: A comparative Study for finding Archaeological Crop Marks using airborne hyperspectral, multispectral and digital photographic Data, Paper gepresenteerd op conferentie van de Remote Sensing and Photogrammetry Society. Online beschikbaar op: http://www.ceg.ncl.ac.uk/rspsoc2007/papers/136.pdf

ASPINALL A. & CRUMMETT J.G. 1997: The electrical pseudo-section, Archaeological Prospection 4, 37-47.

ATKINSON R.J.C. 1953: Field Archaeology, London.

BAETEMAN C. 2007: De laat holocene evolutie van de Belgische kustvlakte: Sedimentatieprocessen versus zeespiegelschommelingen en Duinkerke transgressies. In: DE KRAKER A.M.J. & BORGER J.S. (red.), Landschappelijke dynamiek in de zuidwestelijke delta van de Lage Landen, Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies 8, Amsterdam, 1-18.

BALTHAU E. 1984: Laarne, Archeologische Inventaris Vlaanderen 3, Gent.

BANNING E.B. 2002: Archaeological Survey. Manuals in archaeological method, theory and technique, New York.

BATS M. 2005: Prospectief booronderzoek in de Kalkense Meersen (prov. Oost-Vlaanderen, België), Notae Praehistoricae 25, 203-207.

BATS M. & DE REU J. 2006: Evaluerend onderzoek van boringen in de Kalkense Meersen (Oost-Vlaanderen, België), Notae Praehistoricae 26, 171-176.

BATS M., BASTIAENS J. & CROMBÉ PH. 2006: Prospectie en waardering van alluviale gebieden langs de Boven-Schelde. CAI project 2003-2004. In: COUSSERIER K. & MEYLEMANS E. (red.), CAI-II: Thematisch inventarisatie en evaluatieonderzoek, VIOE rapport 2, Brussel, 75-100.

BATS M. & CROMBÉ PH. 2007: Bovenschelde, vernieuwen en ontdubbelen van de stuw te Kerkhove. Archeologisch vooronderzoek, UGent Archeologische Rapporten 2, Gent.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


BATS M., CROMBÉ PH., GHEYLE W. & JACOPS J. 2008: Bovenschelde, vernieuwen en ontdubbelen van de stuw te Kerkhove. Fase 2b: Aanvullend Archeologisch Onderzoek, UGent Archeologische Rapporten 11, Gent.

BETHEL P.H. & MATÉ I. 1989: The use of soil phosphate analysis in archaeology: a critique. In: HENDERSON J. (red.), Scientific analysis in archaeology, Oxford, 1-29.

BEWLEY R.H. 1995: A National Mapping Programme for England. In: KUNOW J. (red.), Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa - Aerial archaeology in Eastern and Central Europe. Internationales Symposium 26.-30. September 1994. Kleinmachnow Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, Potsdam, 83-92.

BEWLEY R.H. 2005: Aerial Archaeology. The First Century. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 19-30.

BEWLEY R.H. & RACZKOWSKI W. (red.) 2002: Aerial Archaeology. Developing Future Practice, NATO Science Series I: Life and Behavioural Sciences 337, Amsterdam.

BEWLEY R.H., DONOGHUE D., GAFFNEY V., VAN LEUSEN M. & WISE A. 1999: Archiving Aerial Photography and Remote Sensing Data: A Guide to Good Practice, Archaeology Data Service Arts and Humanities Data Service Guides, Exeter.

BEWLEY R.H., CRUTCHLEY S.P. & SHELL C.A. 2005: New light on an ancient landscape: lidar survey in the Stonehenge World Heritage Site, Antiquity 79, 636-647.

BINTLIFF J. 2000: The concepts of ‘site’ and ‘offsite’ archaeology in surface artefact survey. In: PASQUIB-NUCCI M. & TRÉMENT F. (red.), Non-Destructive Techniques Applied to Landscape Archaeology, The Archaeology of Mediterranean Landscapes 4, Oxford, 200-215.

BLANCQUAERT G., CLOTUCHE R., DESCHODT L., PRILAUX G., QUEREL P. & SAUVAGE L. 2005: Opérations archéologiques et aménagements territoriaux. Rapport d’étude. Quelques exemples du Nord de la France, onuitgegeven INRAP-rapport Planarch project.

BLANCQUAERT G. & MEDLYCOTT M. (red.) 2006: Archaeological evaluation of rural areas in the planarch area of North West Europe, Maidstone.

BONNIE R. 2008: Cadastres, Misconceptions & Northern Gaul. A case study from the Belgian Hesbaye region, Leiden.

BOURGEOIS J. 1986: Air-survey in the Ghent area. In: Luchtfotografie en geofysische prospectie in de archeologie. Tweede Internationaal Symposium, Driemaandelijks informatiebulletin van het Interdisciplinair Centrum voor Luchtverkenning 1986 (3), Brussel, 68.

BOURGEOIS J., BUNGENEERS J., DELCOURT A. & ROMMELAERE J. 1987: Fouilles à Vinderhoute-Molenbrug. Campagnes 1985-1986. Occupation mésolithique, habitat du second âge du fer et de l’époque romaine, Scholae Archaeologicae 8, Gent.

BOURGEOIS J., CHERRETTÉ B. & MEGANCK M. 2001a: Kringen voor de doden. Bronstijdgrafheuvels te Oedelem-Wulfsberge (W.-Vl.), Lunula, Archaeologia protohistorica IX, 23-27.

BOURGEOIS J., CORDEMANS K., CROMBÉ PH. & MEGANCK M. 2001b: Archaeological Sampling Strategies in Flanders (Belgium). In: EVANS K. & WILLIAMS J. (red.), Archaeological evaluation strategies in Belgium, Flanders and Wallonia, England, France and the Netherlands, Maidstone, 7-26.

BOURGEOIS J., CROMBE P. & SEMEY J. 1999a: Prospection aérienne en Belgique occidentale: résultats et perspectives. In: BREART B. (red.), Archéologie Aérienne. Actes du colloque international d'archéologie aérienne tenu à Amiens 15-18 octobre 1992, Revue Archéologique de Picardie, Numéro Spécial 17, 123-140.

BOURGEOIS J., MEGANCK M. & SEMEY J. 1998: Cirkels in het land. Een inventaris van cirkelvormige structuren in de provincies Oost- en West-Vlaanderen, II., Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone Reeks 5, Gent.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


BOURGEOIS J., MEGANCK M. & SEMEY J. 2001c: Aerial photography and the former landscape of western Flanders. In: VERMEULEN F. & ANTROP M. (red.), Ancient Lines in the Landscape, a Geo-archaeological Study of Protohistoric and Roman Roads and Field Systems in Northwestern Gaul, Leuven, 27-41.

BOURGEOIS J., MEGANCK M. & SEMEY J. 2002a: Luchtfotografische prospectie in Oost-Vlaanderen in 2001, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2001, Gent, 50-55.

BOURGEOIS J., MEGANCK M. & SEMEY J. 2003: Luchtfotografische prospectie in Oost-Vlaanderen in 2002, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2002, Gent, 66-73.

BOURGEOIS J., MEGANCK M. & SEMEY J. 2005: Almost a Century of Aerial Photography in Belgium: An Overview. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 37-48.

BOURGEOIS J., MEGANCK M., SEMEY J., LODEWIJCKX M. & PELEGRIN R. 2004: Prospecties in Vlaanderen 2002-2004, Eindrapport CAI, Intern rapport.

BOURGEOIS J., MEGANCK M., SEMEY J. & VERLAECKT K. 1999b: Cirkels in het land. Een inventaris van cirkelvormige structuren in de provincies Oost- en West-Vlaanderen, III., Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone Reeks 7, Gent.

BOURGEOIS J. & NENQUIN J. 1996: Les enclos circulaires, allongés et quadrangulaires en Flandre découverts par les fouilles et les prospections aériennes. Contribution à la connaissance des âges des métaux. In: GROENEN M. (red.), La Préhistoire au Quotidien. Mélanges offerts à Pierre Bonenfant, Grenoble, 41-72.

BOURGEOIS J., ROOVERS I., MEGANCK M., SEMEY J., PELEGRIN R. & LODEWIJCKX M. 2002b: Flemish aerial archaeology in the last 20 years: past and future perspectives. In: BEWLEY R.H. & RACZKOWSKI W. (red.), Aerial Archaeology. Developing Future Practice, NATO Science Series I: Life and Behavioural Sciences 337, Amsterdam, 76-83.

BOURGEOIS J. & SEMEY J. 1991: Contribution de la photographie aérienne à l’étude de l’Age du Fer en Flandre intérieure. In: THOEN H., BOURGEOIS J., VERMEULEN F., CROMBÉ P. & VERLAECKT K. (red.), Studia Archaeologica. Liber Amicorum Jacques A.E. Nenquin, Gent, 89-100.

BOURGEOIS J., SEMEY J. & MEGANCK M. 2001d: Archeologie in vogelperspectief. Luchtfotografische prospectie als een belangrijk instrument voor wetenschappelijk onderzoek en een bijdrage tot het beheer van het archeologisch patrimonium, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium. Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 2000, Gent, 40-61.

BOSCH J.H.A. 2005: Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode, Archeologische Leidraad 3.

BUNGENEERS J. 1986: Oelegem, Archeologisch Inventaris Vlaanderen 4, Gent.

BRINGMANS P.M.M.A., VERMEERSCH P.M., GULLENTOPS F., GROENENDIJK A.J. & DE WARREMONT J.P. 2003: Preliminary Excavation Report on the Middle Palaeolithic Valley Settlements at Veldwezelt-Hezerwater (prov. of Limburg), Archeologie in Vlaanderen VII, Brussel, 9-30.

BRONGERS J.A. 1976: Air photography and celtic field research in the Netherlands, Nederlandse Oudheden 6, Amersfoort.

BROWN A.G. 1997: Alluvial Geoarchaeology. Floodplain Archaeology and Environmental Change, Cambridge.

BULL I.D., SIMPSON I.A., VAN BERGEN P.F. & EVERSHED R.P. 1999: Muck’n molecules: organic geochemical methods for detecting ancient manuring, Antiquity 73, 86-96.

CHALLIS K. 2004: Trent valley Geoarchaeology 2002. Component 2b: LiDAR Terrain Modelling, York.

CHALLIS K., KINSEY M. & HOWARD A.J. 2008: Airborne Remote Sensing of Aggregate Landscapes, English Heritage Report 5261, Birmingham.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


CHALLIS K., HOWARD A.J., MOSCROP D., GEARY B., SMITH D., CARY C. & THOMPSON A. 2006: Using Airborne LIDAR intensity to predict the organic preservation of waterlogged deposits. In: CAMPANA S. & FORTE M. (red.), From Space to Place. 2nd International Conference on Remote Sensing in Archaeology, British Archaeological Reports, International Series 1568, Oxford, 93-98.

CHERRETTÉ B. & BOURGEOIS J. 2005: Circles for the Dead. From Aerial Photography to Excavation of a Bronze Age Cemetery in Oedelem (West-Flanders, Belgium). In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 255-265.

CHWALA A., IJSSELSTEIJN R., MAY T., OUKHANSKI N., SCHÜLER T., SCHULTZE V., STOLZ R. & MEYER H.-G. 2003: Archaeometric prospection with high-Tc SQUID gradiometers, IEEE Transactions on Applied Superconductivity 13, 767-770.

CLARK A. 1996: Seeing Beneath the Soil. Prospecting methods in archaeology, London.

CLARKE D.L. 1977: Spatial Archaeology, London & New York.

CLEERE H. 1984: Approaches to the Cultural Heritage, Cambridge.

CLEVIS Q., TUCKER G.E., LOCK G., LANCASTER S.T., GASPARINI N.M., DESITTER A. & BRAS R.L. 2006: Geoarchaeological simulation of meandering river deposits and settlement distributions; a three-dimensional approach, Geoarchaeology 21 (8), 843-874.

CONYERS L.B. & GOODMAN D. 1997: Ground-Penetrating Radar: An Introduction for Archaeologists, Walnut Creek.

COUSSERIER K. & MEYLEMANS E. (red.) 2006: Centrale Archeologische Inventaris (CAI) II. Thematisch inventarisatie- en evaluatieonderzoek, VIOE rapporten 02, Brussel.

CRAWFORD O.G.S. 1928: Air survey and archaeology, Ordnance Survey Professional Papers, new Series 7.

CRAWFORD O.G.S. 1929: Air photography for archaeologists, Ordnance Survey Professional Papers, new Series 12.

CRAWFORD O.G.S. 1935: Rectangular Enclosures: a Note on Mr. Leeds’s paper, Antiquaries Journal 15, 77-78.

CRAWFORD O.G.S. & KELLER A. 1928: Wessex from the air, Oxford.

CROMBÉ PH. 1998: The Mesolithic in Northwestern Belgium. Recent excavations and surveys, British Archaeological Reports, International Series 716, Oxford.

CROWTHER J. 1997: Soil Phosphate Surveys: critical approaches to sampling, analysis and interpretation, Archaeological Prospection 4, 93-102.

DARVILL T. & FULTON A. 1998: MARS: The Monuments at Risk Survey of England, 1995: Main Report, Bournemouth & London.

DAVID A. 2001: Overview-The Role and Practice of Archaeological Prospection. In: BROTHWELL D.R. & POLLARD A.M. (red.), Handbook of Archaeological Sciences, Chichester, 521-527.

DE BIE M. 2000a: Archeologische waardering in het Natuurinrichtingsgebied 'Het Smeetshof' te Bocholt. Prospectie en diagnose van een vroeg-mesolithische site. Campagne zomer 2000, Ongepubliceerd onderzoeksverslag, Zellik.

DE BIE M. 2000b: Vroeg-Mesolithicum te Bocholt-"Smeetshof", Notae Praehistoricae 20, 125-126.

DE BIE M. & CASPAR J.-P. 2000: Rekem. A Federmesser Camp on the Meuse River Bank. Volume 1, Archeologie in Vlaanderen Monografie 3, Brussel.

DE BOCK H. & DE MEIRELEIR M. 2005: Steentijdvondsten in het Waasland. De prospectieverzameling van H. De Bock en M. de Meireleir, Vobov-info 61, 4-14.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


DE CLERCQ W. & CHERRETTE B. 2006: Les débuts de l'archéologie préventive en Flandre-Orientale (Belgique). In: BRUN P., MARCIGNY M. & VANMOERKERKE J. (red.), Une archéologie des réseaux locaux. Quelles surfaces étudier pour quelle représentativité? Actes de la table ronde des 14 et 15 juin 2005 à Châlons-en-Champagne, Les nouvelles de l'archéologie 104-105, Parijs, 40-45.

DE CLERCQ W. & SEMEY J. 2005: And what about the Farms? Assessing the “Aerial Visibility” of Early Historic Settlement Areas in the North-Western Parts of Flanders. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M.(red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 281-288.

DE DECKER S. & ROYMANS J.A.M. 2001: Ruilverkaveling Merksplas; archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart, RAAP rapport 695, Amsterdam.

DE GROOTE K. 1988: Erpe, Archeologische inventaris Vlaanderen 10, Gent.

DE MAN J., CORDEMANS K., VERKEYN J. & MESTDAGH H. 2005: A Laser Based Digital Elevation Model. New Possibilities for Flemish Archaeologists. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 151-161.

DE MAN J. & BRONDEEL M. 2004: Het digitaal hoogtemodel Vlaanderen, Geo-info 2004 (2), 47-56.

DE MEULEMEESTER J. 1981: Circulaire vormen in het Vlaamse kustgebied, Archaeologica Belgica 234, Brussel.

DE MEULEMEESTER J. 1984: Geo-archeologische prospectie op middeleeuwse sites te Alveringem, Archaeologia Belgica 258, 133-134.

DE MEYER M. 2005a: Het A19 project. Deel 2. Historisch onderzoek en inventarisatie, ongepubliceerd rapport, Woumen.

DE MEYER M. 2005b: Houthulst and the A19-Project: Inventory of World War I Heritage based on Wartime Aerial Photography and Trench maps. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 87-100.

DE MEYER M. 2006: Inventarisatie van archeologische resten uit de Eerste Wereldoorlog en de mogelijkheden voor onderzoek naar sporen van andere conflicten: Battlefield Archaeology in West-Vlaanderen. In: COUSSERIER K. & MEYLEMANS E. (red.), CAI II: thematisch inventarisatie- en evaluatieonderzoek, VIOE rapporten 2, Brussel, 43-74.

DE MOOR G. & HEYSE I. 1978: De morfologische evolutie van de Vlaamse Vallei, De Aardrijkskunde 1978, 343-375.

DE REU J. 2006: Een intense bewoning op de oevers van de Kale/Durme in de regio Merendree-Lovendegem-Vinderhoute (prov. Oost-Vlaanderen, België), Notae Praehistoricae 26, 133-139.

DERONDE B., HOUTHUYS R., STERCKX S., DEBRUYN W. & FRANSAER D. 2004: Sand Dynamics along the Belgian Coast based on Airborne Hyperspectral Data and Lidar Data, Earsel eProceedings 3.1, 26-33.

DEUEL L. 1969: Flights into yesterday. The story of aerial archaelogy, New York.

DEVEREUX B.J., AMABLE G.S., CROW P. & CLIFF A.D. 2005: The potential of airborne lidar for detection of archaeological features under woodland canopies, Antiquity 79, 648-660.

DONEUS M. & BRIESE C. 2006: Full-waveform laser scanning as a tool for archaeological reconnaissance. In: CAMPANA S. & FORTE M. (red.), From Space to Place. 2nd International Conference on Remote Sensing in Archaeology, British Archaeological Reports, International Series 1568, Oxford, 99-105.

DONEUS M., BRIESE C., FERA M. & JANNER M. 2008: Archaeological prospection of Forested Areas using full-waveform airborne laser scanning, Journal of Archaeological Science 35, 882-893.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


DUCKE B. 2007: Ein archäologisches Prädiktionsmodell für das Bundesland Brandenburg: Methoden, Datengrundlagen und Interpretationen. In: KUNOW J., MÜLLER J. & SCHOPPER F. (red.), Archäoprognose Brandenburg II, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 10, Wünsdorf, 235–257.

EBERT J.I. 1992: Distributional Archaeology, Salt Lake City.

EDIS J., MACLEOD D. & BEWLEY R.H. 1989: An archaeologist’s guide to the classification of crop marks and soil marks, Antiquity 63, 112-126.

ENGLISH HERITAGE 1995: Geophysical survey in archaeological field evaluation, Research and Professional Services Guidelines 1, London.

ENTWISTLE J.A., ABRAHAMS P.W. & DODGSHON R.A. 2000: The geoarchaeological significance and spatial variability of a range of physical and chemical soil properties from a former habitation site, Isle of Skye, Journal of Archaeological Science 27, 287-303.

ERVYNCK A., BAETEMAN C., DEMIDDELE H., HOLLEVOET Y., PIETERS M., SCHELVIS M., TYS D., VAN STRYDONCK M. & VERHAEGHE F. 1999: Human occupation because of a regression, or the cause of a transgression? A critical review of the interaction between geological events and human occupation in the Belgian coastal plain during the first millennium AD, Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 26, 97-121.

ESPA G., BENEDETTI R., DE MEO A., RICCI U. & ESPA S. 2006: GIS based models and estimation methods for the probability of archaeological site location, Journal of Cultural Heritage 7, 147-155.

FASSBINDER J.W.E. & STANJEK H. 1993: Occurrence of bacterial magnetite in soils from archaeological sites, Archaeologia Polona 31, 117-128.

FENNER V.E.P. 1995: The Thames valley Project. A pilot project for England’s National Mapping Programme. In: KUNOW J. (red.), Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa - Aerial archaeology in Eastern and Central Europe. Internationales Symposium 26.-30. September 1994. Kleinmachnow Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, Potsdam, 93-102.

FINKE P., MEYLEMANS E. & VAN DE WAUW J. 2008: Mapping the possible Occurence of Archaeological Finds by Bayesian Inference, Journal of Archaeological Science 35, 2786-2796.

FOLEY R. 1981: Off-site archaeology. An alternative approach for the short sited. In: HODDER I., ISAAC G. & HAMMOND N. (red.), Patterns of the Past. Studies in Honour of David Clarke, Cambridge.

FRANKOVICH R. & PATTERSON H. 2000: Extracting Meaning from Ploughsoil Assemblages, The Archaeology of Mediterranean Landscapes 5, Oxford.

FRENCH E. 2003: Geoarchaeology in action. Studies in soil micromorphology and landscape evolution, London & New York.

FRÉRE S.S. & SAINT-JOSEPH J.K.S. 1983: Roman Britain from the air, Cambridge.

GAFFNEY C., GATER J. & VAN OVENDEN S. 1991: The use of Geophysical Techniques in Archaeological Evaluation, IFA Technical Paper 9, Birmingham.

GAFFNEY C. & GATER J. 2003: Revealing the Buried Past, Geophysiscs for Archaeologists, Gloucestershire.

GOING C.J. 2002: A neglected asset. German aerial photography of the Second World War period. In: BEWLEY R.H. & RACZKOWSKI W. (red.), Aerial Archaeology. Developing Future Practice, NATO Science Series I: Life and Behavioural Sciences 337, Amsterdam, 23-30.

GOLDBERG P., HOLIDAY V. & FERRING C. 2001: Earth Sciences and Archaeology, New York.

GOLDBERG P. & MACPHAIL R.I. 2006: Practical and theoretical Geoarchaeology, Oxford.

GOODMAN D., NISHIMURA Y. & ROGERS J.D. 1995: GPR time slices in archaeological prospection, Archaeological Prospection 2, 85-90.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


GROENEWOUDT B.J. 1994: Prospectie, waardering en selectie van archeologische vindplaatsen: een beleidsgerichte verkenning van middelen en mogelijkheden, Nederlandse Archeologische Rapporten 17, Amersfoort.

GURNEY D.A. 1985: Phosphate analysis of soils: a guide for the field archaeologist, IFA Technical Paper 3, Birmingham.

HAESAERTS P., MESTDAGH H. & BOSQUET D. 1998: The sequence of Remicourt (Hesbaye Belgium): New Insights of the Pedo- and Chronostratigraphy of the Rocourt Soil, Mémoires pour servir à l’explication des cartes géologiques et minières de la Belgique, s.l.

HASLEGROVE C., MILLET M. & SMITH S. 1985: Archaeology from the Ploughsoil. Studies in the Collection and Interpretation of Field Survey Data, Sheffield.

HEIRBAUT E., VANDERHOYDONCK I. & ANNAERT R. 2004: Herenthout-Bouwel. Ruilverkaveling in onderzoek. Archeologische studie en adviezen gebaseerd op het terreinwerk uitgevoerd in 2001-2002, IAP-rapporten 15, Brussel.

HERON C. 2001: Geochemical Prospecting. In: BROTHWELL D.R. & POLLARD A.M. (red.), Handbook of Archaeological Sciences, Chichester, 565-573.

HEY G. & LACEY M. 2001: Evaluation of archaeological decision-making processes and sampling strategies, Oxford.

HILLEWAERT B. 1984: Oostkerke-bij-Brugge, Archeologische Inventaris Vlaanderen 2, Gent.

HOLDEN N., HORNE P. & BEWLEY R. 2002: High resolution digital airborne mapping and archaeology. In: BEWLEY R.H. & RACZKOWSKI W. (red.), Aerial Archeology. Developing Future Practice, Amsterdam, 173-180.

HOLLEVOET Y. 1992: Een luchtfoto opgegraven. Middeleeuwse landelijke bewoning langs de Meerbeekstraat te Snellegem (gem. Jabbeke, prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen II, 227-235.

HOUBEN P. 2007: Geoarchaeologic lithofacies and soil survey at the Snellegem field site. Prelimenary report from the April 2007 field stay, ongepubliceerd rapport.

HOWARD A. & MACKLIN M. 1999: A generic geomorphological approach to archaeological interpretation and prospection in British river valleys: a guide for archaeologists investigating Holocene landscapes, Antiquity 73, 527-541.

HUS J.J. 1982: Site surveying by geo-electric and magnetic prospecting in north Belgium and central Belgium. In: LÉVA C. (red.), Photographie aérienne et prospection géophysique en archéologie, Actes du Symposium International du CIRA, Brussel, 169-196.

HUS J.J. 2000: Geofysica en luchtfotografie, Bulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 23, 35-36.

HUS J.J., LÉVA C. & MUNAUT A.V. 1990: Recent research on Roman roads in Belgium. In: LÉVA C. (red.), Aerial Photography and Geophysical Prospection in Archaeology 2, Proceedings of the Second International Symposium Brussels 8-XI-1986, CIRA, Brussel, 119-154.

KAMERMANS H., DEEBEN J., HALLEWAS D., VAN LEUSEN L., VERHAGEN P. & ZOETBROOD P. 2004: Deconstructing the Crystall Ball: the state of the art in predictive modelling for archaeological heritage management in the Netherlands. In: AUSSERER K.F., BÖRNER W., GORIANY M. & KARLHUBER-VÖCKL L. (red.), Enter the Past. The E-way into the four Dimensions of Cultural Heritage. CAA 2003, Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology, BAR International Series 1227, Oxford, 175.

KERRINCKX H. 1989: Zaffelare, Archeologische Inventaris Vlaanderen 12, Gent.

KIDEN P. & VERBRUGGEN C. 2001: Het verhaal van een rivier: de evolutie van de Schelde na de laatste ijstijd. In: BOURGEOIS J., CROMBÉ PH., DE MULDER G. & ROGGE M. (red.), Een duik in het verleden Schelde, Maas en Rijn in de pre- en protohistorie, Publicaties van het PAMZOV-site Velzeke Gewone reeks 4, Zottegem, 11-35.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


KOLEN J. & RENSINK E. 1992: Verkennend onderzoek op nederzettingen uit de steentijd, Westerheem LXI.

KOOMEN A., MAAS G. & JUNGERIUS P. 2004: Het stuifzandlandschap als natuurverschijnsel, Landschap 21 (3), 159-169.

KUNOW J. (red.) 1995: Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa - Aerial archaeology in Eastern and Central Europe. Internationales Symposium 26.-30. September 1994. Kleinmachnow Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, Potsdam.

KVAMME K.L. 1983: Computer processing techniques for regional modelling of archaeological locations, Advances in Computer Archaeology 1, 26-53.

KVAMME K.L. 1990: The Fundamental Principles and Practice of Predictive Archaeological Modeling. In: VOORRIPS A. (red.), Mathematics and Information Science in Archaeology: A Flexible Framework. Studies in Modern Archaeology, Bonn, 257-295.

KVAMME K.L. 2001: Current practices in Geophysiscs. In: GOLDBERG P., HOLLIDAY V.T. & FERRING C.R. (red.), Earth Sciences and Archaeology, New York, 353-384.

LASAPONARA R. & MASINI N. 2007: Detection of archaeological crop marks using Quickbird multispectral imagery, Journal of Archaeological Science 34 (2), 214-221.

LEEDS E.T. 1934: Rectangular Enclosures of the Bronze Age in the upper Thames Valley, Antiquaries Journal 14, 414-416.

LÉVA C. 1958: Le site gallo-romain de Taviers, Annales de la Société archéologique de Namur 49, 40-45.

LÉVA C. 1973: Archéologie aérienne en Belgique, Document Archéologia 1, 40-45.

LEVA C. 1982: Photographie aérienne et prospection géophysique en archéologie. In: LEVA C. (red.) : Actes du Symposium International du CIRA, Brussel, 229-253 .

LÉVA C. 1984: Grimbergen – Verbrande brug, Driemaandelijks informatiebulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 7 (2), V-VI.

LÉVA C. 1987: Nogmaals Grimbergen “Verbrande Brug”, Driemaandelijks informatiebulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 10 (1), I-II.

LÉVA C. 1988: Evenwijdige grachten in Brabant, Driemaandelijks informatiebulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 11 (3), IX-X.

LÉVA C. (red.) 1990: Aerial Photography and Geophysical Prospection in Archaeology 2, Proceedings of the Second International Symposium Brussels 8-XI-1986, CIRA, Brussel.

LÉVA C. 1991: Lineaire structuren op het vliegveld van Grimbergen, Driemaandelijks informatiebulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 14 (4), XVII-XVIII.

LÉVA C. 1998: Sporen van een secundaire Romeinse weg in Neerhespen-Neerlanden, Bulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 21 (3), IX-X.

LÉVA C. 1999a: Prospection aériennes de voies romaines en Belgique. In: BREART B. (red.), Archéologie Aérienne. Actes du colloque international d'archéologie aérienne tenu à Amiens 15-18 octobre 1992, Revue Archéologique de Picardie, Numéro Spécial 17, 111-122.

LÉVA C. 1999b: Grachtenspoor van een laat-Romeinse burgus in Neerlanden, Bulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 22 (4), XIII-XIV.

LÉVA C. & HUS J.J. 1975: Recent archaeological discoveries in Belgium by low-level aerial photography and geophysical survey. In: WILSON D.R. (red.), Aerial reconnaissance for Archaeology, CBA Research Report 12, London, 81-102.

LÉVA C. & HUS J.J. 1979: Brussegem (Brabant). Ringgracht naar het westen gezien op 5.8.1972, Driemaandelijks informatiebulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 2 (1), I-III.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


LÉVA C. & HUS J.J. 1987: Nieuwe Romeinse weg te Asse, Driemaandelijks informatiebulletin van het interdisciplinair centrum voor luchtverkenning 10 (2), V-VI.

LIMBREY S. 1975: Soil Science and Archaeology, London.

LINFORD N. 2006: The application of geophysical methods to archaeological prospection, Report on Progress in Physics 69, 2205-2257.

LODEWIJCKX M. 1988: Het neolithicum in noord Haspengouw. Problematiek en onderzoeksresultaten, Leuven.

LODEWIJCKX M. 2005: Archeologische luchtfotografie in Limburg. Kansen voor de toekomst. In: MAENEN J., DRIESSEN R. & INDEKEU B. (red.), Tesi samanunge was edele unde scona, Limburg-Het Oude Land van Loon, Extra nummer 4, Hasselt, 61-71.

LODEWIJCKX M. & PELEGRIN R. 2005a: First Results of Aerial Survey in the Eastern Part of Flanders. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 341-348.

LODEWIJCKX M. & PELEGRIN R. 2005b: Stone Age Sites in Central Belgium. Poster presented at the Aerial Archaeology Research Group 2005 Conference, Leuven.

LODEWIJCKX M., VANMONTFORT B. & PELEGRIN R. 2005: Een midden-neolithisch aardwerk op de Hermansheuvel te Assent (Vlaams Brabant), Notae Praehistoricae 25, 175-177.

LODEWIJCKX M., VERFAILLIE K., ROOVERS I. & PELEGRIN R. 2003: Aerial Survey in Eastern Flanders: First Beginnings, Promising Prospects, Abstracts book of the Aerial Photography and Archaeology (AP&A) Meeting, Ghent University, December 10th - 12th 2003, Gent, 107-111.

MEGANCK M. 2006: Aerial Photography in Belgium – “Keeping up appearances”. In: GILMAN P. (red.), Development of Sites and Monuments (SMRs) in the Planarch Area of North West Europe, PLANARCH, Maidstone, 50-52.

MEGANCK M. & BOURGEOIS J. 2002: Le traitement d’archives archéologiques et les photographies aériennes obliques en Flandre: le projet HAVIK de l’Université de Gand. Contribution à la gestion du patrimoine archéologique, Le Projet Planarch, Archéologie et aménagement du territoire, Les Cahiers de l’Urbanisme, Hors-Série, Namur, 118-123.

MEGANCK M., BOURGEOIS J., ROOVERS I. & LODEWIJCKX M. 2001: SMR in Flanders. The Havik-Project: Archaeological GIS-based Inventory of Archives at the Universities of Ghent and Leuven. In: CLARKE C. PH. (red.), Protecting the Past in the Present for the Future. The Developments of SMRs in the Planarch Project Region and Beyond, Papers from the Planarch Chelmsford Seminar, May 2001, Chelmsford, 26-32.

MEGANCK M., BOURGEOIS J. & SEMEY J. 2004: Luchtfotografische prospecties, een blijvende noodzaak, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2003, Gent, 54-58.

MEGANCK M., BOURGEOIS J., ROOVERS I. & LODEWIJCKX M. 2002: Processing oblique aerial photographs in Flanders: the Havik Project at the Ghent University. A contribution to archaeological resource management. In: DJINDJIAN F. & MOSCATI P. (red.), XIV Congress of the International Union of Prehistoric and Protohistoric Sciences (Liege - Belgium - september 2001). Commission IV. Data management and Mathematical methods in Archaeology. Proceedings of Symposia 1.3, 1.5, 1.8, 1.10, Archeologia e Calcolatori 13, Firenze, 151-160.

MEGANCK M., BOURGEOIS J. & PLUMIER J. 2006: 2.2. Belgium, Universiteit Gent. In: ANDRIKOPOULOU-STRACK N. (red.), Archaeological Evaluation and Aerial Photography in the Planarch area of North West Europe, PLANARCH, Maidstone, 8-11.

MILLARD A. 2005: What can Bayesian Statistics do for Archaeological Predictive Modelling? In: VAN LEUSEN M. & KAMERMANS H. (red.), Predictive Modelling for Archaelogical Heritage Management: a Research Agenda, Nederlandse Archeologische Rapporten 29, Amersfoort, 169-182.

MEYLEMANS E. 2004: Drie jaar Centrale Archeologische Inventaris: overzicht en stand van zaken. In: S.N. 2004: CAI-I. De opbouw van een archeologisch beleidsinstrument, IAP rapporten 14, Brussel: 9-28.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


MEYLEMANS E. 2009: Een analyse van de morfologie en bewaringstoestand van een gedeelte van het Romeinse aquaduct van Tongeren met gebruik van het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen (DHMV) en erosiemodellering, Relicta. Archeologie, monumenten- en landschapsonderzoek in Vlaanderen 4, 81-98.

MEYLEMANS E., BASTIAENS J., COUSSERIER K. & JANSEN I. 2006: Verkennend onderzoek langs de Witte Nete (provincie Antwerpen): een geomorfologische benadering van archeologisch-landschappelijk diagnostisch onderzoek in de Kempen. In: COUSSERIER K. & MEYLEMANS E. (red.), CAI-II: Thematisch inventarisatie en evaluatieonderzoek, VIOE rapport 2, Brussel, 101-126.

MERTENS J. 1957: Les routes Romaines de la Belgique, Archaeologica Belgica 33, Brussel.

MERTENS J. 1958: Sporen van een Romeins kadaster in Limburg, Limburg 37, 253-260.

MERTENS J. 1961: Archéologie et photographie aérienne, Archéologie 152, 3.

MERTENS J. 1962: Archéologie et photographie aérienne en Belgique, Bulletin de la Société française Photogrammétrique 5, 4-8.

MERTENS J. 1964: Enkele beschouwingen over Limburg in de Romeinse tijd, Archaeologica Belgica 75, Brussel, 1-42.

MIENTJES A.C. 2005: Ruilverkaveling Malle-Beerse, Vlaamse Landmaatschappij; een archeologisch en historisch-geografisch vooronderzoek, RAAP-rapport 1195, Amsterdam.

MILLET M. 2000: The comparison of surface and stratified artefact assemblages. In: PASQUIB-NUCCI M. & TRÉMENT F. (red.), Non-Destructive Techniques Applied to Landscape Archaeology, The Archaeology of Mediterranean Landscapes 4, Oxford, 216-222.

MOERMANS G. 2006: Inventarisering en lokalisatie van oude rivierdoorbraken onder moderne dijken in het Scheldebekken. Onderzoek te Kruibeke voor het uitwerken van een efficiënte werkwijze. Deel geofysische technieken en digitale topografische modellen, ongepubliceerd rapport KULeuven.

NISHIMURA Y. 2001: Geophysical Prospection in Archaeology. In: BROTHWELL D.R. & POLLARD A.M. (red.), Handbook of Archaeological Sciences, Chichester, 543-553.

NIXON T. 2004: Preserving Archaeological Remains in situ, London.

NOTEBAERT B., VERSTRAETEN G., ROMMENS T., VANMONTFORT B., GOVERS G. & POESEN J. 2008: Establishing a Holocene sediment budget for the river Dijle, Catena 77, 150-163.

OC GIS VLAANDEREN 2003: Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen, Nieuwsbrief GIS-Vlaanderen 16.

OP 'T EYNDT T., VAN VALCKENBORGH J. & SANDERS J. 2002: Het Bodembekkings- en bodemgebruiksbestand Vlaanderen 2002, Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen.

ORTON C. 2000: Sampling in Archaeology, Cambridge.

PALMER R. 1984: Danebury, an Iron Age Hillfort in Hampshire: an aerial photographic interpretation of its environs, Royal Commission on Historical Monuments Supplementary Series 6, London.

PERDAEN Y., MEYLEMANS E., BOGEMANS F., STORME A. & VERDURMEN I. 2008: Prospectie- en evaluatieonderzoek in het kader van het Sigmaplan in de Wijmeersen (gem. Schellebelle, Oost-Vlaanderen), Notae Praehistoricae 28, 125-134.

PIETERS M. 1986: Moorsel, Archeologisch Inventaris Vlaanderen 5, Gent.

PIETERS M., SCHIETECATTE L., ZEEBROEK I., MEYLEMANS E., JANSEN I. & VAN LAECKE J. 2006: The Belgian Polders, Flanders, a test case 2002-2006. In: DYSON L., HEPPEL E., JOHNSON C. & PIETERS M. (red.), Planarch 2. Archaeological evaluation of wetlands in the planarch area of North West Europe, Maidstone, 39-54.

POIDEBARD R.P.A. 1934: La trace de Rome dans le désert de Syrie, Parijs.

RACM 2008: Gemeentelijke archeologische verwachtingskaarten, brochure cultuurhistorie 11, Amersfoort.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


RCMHE/EH 1995: Thesaurus of Monument Types, Swindon.

RIJKSDIENST VOOR HET OUDHEIDKUNDIG BODEMONDERZOEK 2002: Archeologiebalans 2002, Amersfoort.

ROGER D. & CATTEDDU I. 2002a: L'opération Onnaing-Toyota: Le plus grand chantier préventif de France, Archeologia 385, 48-57.

ROGER D. & CATTEDDU I. 2002b: L'opération Onnaing-Toyota: Le plus grand chantier préventif de France, Archeologia 386, 42-51.

ROBBERECHTS B. 2004. Ruilverkaveling Zondereigen. Gemeenten Baarle-Hertog, Merksplas, Turnhout en Hoogstraten. Een archeologisch-cultuurhistorisch vooronderzoek, RAAP-rapport 1084, Amsterdam.

ROBBERECHTS B. 2005: Domein de Merode. Archeologisch vooronderzoek, Ongepubliceerd rapport Vlaamse Landmaatschappij, Brussel.

ROYMANS N., GERRITSEN F., VAN DER HEIJDEN C., BOSMA K. & KOLEN J. 2009: Landscape Biography as Research Strategy: the case of the South Netherlands project, Landscape Research 34 (3), 337-359.

ROMMELAERE J. 1986: Meilegem Nederzwalm-Hermelgem, Archeologisch Inventaris Vlaanderen 7, Gent.

ROOSENS H. 1974: Préservation de sites archéologiques en Belgique. In: KAELAS L., KLOK R.H.J. & ROOSENS H. (red.), De zorg voor het archeologisch patrimonium en zijn behoud. Zweden, Nederland, België, Brussel, 77-104.

ROOVERS I. & LODEWIJCKX M. 1999: Onderzoek naar de metaaltijden in de Noorder-Kempen: eerste resultaten van de luchtprospectiecampagne te Rijkevorsel (Antw.), Lunula, Archaeologia Protohistorica VII, 15-17.

ROOVERS I., LODEWIJCKX M., MEGANCK M. & BOURGEOIS J. 2001: The Havik Project. Archaeological GIS-based Inventory for Flanders (Belgium). In: LODEWIJCKX M. (red), Belgian Archaeology in a European Setting. Album Amicorum Joseph Remi Mertens, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 12, Leuven, 125-129.

ROSKAMS S. (ed.) 2000: Interpreting stratigraphy. Site evaluation, recording procedures and stratigraphic analysis, Papers presented on the Interpreting Stratigraphy Conferences 1993-1997, British Archaeological Reports, International Series 910, Oxford.

RISBØL O., GJERTSEN A.K. & SKARE K. 2006: Airborne laser scanning of cultural remains in forest: some prelimenary results from a Norwegian project. In: CAMPANA S. & FORTE M. (red.), From Space to Place. 2nd International Conference on Remote Sensing in Archaeology, British Archaeological Reports, International Series 1568, Oxford, 107-112.

ROWLANDS A. & SARRIS A. 2007: Detection of exposed and subsurface archaeological remains using Multi-sensor remote sensing, Journal of Archaeological Science 34 (5), 795-803.

SCHMIDT A. s.d.: Geophysical Data in Archaeology: A Guide to Good Practice, AHDS Guides to Good Practice, York.

SCHOFIELD A.J. 1991: Interpreting artefact scatters, Oxford.

SEMEY J. & VANMOERKERKE J. 1985: Luchtfotografie en middeleeuwse archeologie, Archaeologia mediaevalis 8, 24-25.

SERGANT J. 2004: Steentijdvondsten in de regio Aalst (Oost-Vlaanderen en Brabant, België). Inventaris en geografische analyse, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks 8, Gent.

SCOLLAR I. 1965: Archäologie aus der Lüft, Dusseldorf.

SCOLLAR I., TABBAGH A., HESSE A. & HERZOG I. 1990: Archaeological prospection and remote sensing, Cambridge.

SITTLER B. & SCHELLBERG S. 2006: The potential of LIDAR in assessing elements of cultural heritage hidden under forest canopies or overgrown by vegetation: Possibilities and limits in detecting microrelief structures for archaeological surveys. In: CAMPANA S. & FORTE M. (red.), From Space to Place. 2nd International Conference on Remote Sensing in Archaeology, British Archaeological Reports, International Series 1568, Oxford, 117-122.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


SMEETS M. 2006: Herkenrode omgekeerd. Rapport betreffende het archeologisch onderzoek van de voormalige cisterziënzerinnenabdij, onuitgegeven rapport, Brussel.

SMIT A., VAN HEERINGEN R. & THEUNISSEN E. 2006: Archaeological Monitoring Standard. Guidelines for the non-destructive recording and monitoring of the physical quality of archaeological sites and monuments, Nederlandse Archeologische Rapporten 107, Amersfoort.

SPEK T. 2004: Het Drentse esdorpenlandschap 2, Utrecht.

STICHELBAUT B. 2005: Great War Aerial Photography, a Contribution to the Flemish Battlefield Archaeology. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 137-150.

STICHELBAUT B. 2007: Mogelijkheden van historische luchtfotografie voor de slagveldarcheologie van Wereldoorlog I, M&L. Monumenten, Landschappen en Archeologie 26 (1), 55-63.

SAINT-JOSEPH J.K.S. 1966: Uses of Air Photography, London.

STONE G.D. 1981: On artefact density and shovel probes, Current Anthropology 22, 182-183.

STRUTT K. 2003: Herkenrode Geophysical Survey Report, June 2003, SREP 4/2003 (intern rapport), Southampton.

TABOR R. 2004: Regional perspectives in archaeology From Strategy to Narrative, British Archaeological Reports, International Series 1203, Oxford.

THOEN H. 1991: Le camp Romain de Maldegem (Flandre Orientale, Belgique) et les invasions des Chauques en 172-174 de notre ère. In: THOEN H., BOURGEOIS J., VERMEULEN F., CROMBE P. & VERLAECKT K. (red.), Studia Archaeologica. Liber Amicorum Jacques A.E. Nenquin, Gent, 185-200.

TILLEY C. 1994: A Phenomenology of Landscape places, paths and monuments, Oxford & Providence.

TOL A. & VERHAGEN PH. 2004: Optimale en standard boormethoden. In: TOL A.J., VERHAGEN J.W.H.P., BORSBOOM A. & VERBRUGGEN M. (red.), Prospectief boren: een studie naar de betrouwbaarheid van booronderzoek in de prospectie archeologie, RAAP-rapport 1000, Amsterdam, 63-81.

TRAVIGLIA A. 2006: Archaeological Usability of Hyperspectral images: successes and failures of image processing techniques. In: CAMPANA S. & FORTE M. (red.), From Space to Place. 2nd International conference on remote sensing in archaeology, British Archaeological Reports, International Series 1568, 123-130.

TYS D., MC CORMICK M. & HENNING J. 2007: Internationaal geofysisch onderzoek naar de fiscus Snellegem (W.Vl), Archaeologia Mediaevalis 30, 143-145.

ULRIX F. 1959: Centuriatio in de omgeving van Tongeren, Limburg 38, 34-44.

VANACKER V. 1999: Ruimtelijke modellering van de relatie tussen fysische landschapskenmerken en het Mesolithisch nederzettingspatroon in de Antwerpse Noorderkempen, De Aardrijkskunde 3, 33-41.

VAN DER HAEGEN G., CROMBÉ PH. & SEMEY J. 1999: Steentijdvondsten in het Meetjesland (Oost-Vlaanderen, België). Inventaris en geografische analyse, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone Reeks 6, Gent.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2002: Prospectie en kartering van laat-glaciale en vroeg-holocene steentijdsites in de Kempen, IAP Rapporten 12, Brussel.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2003a: Kartering en waardering van een mesolithisch site-complex te Arendonk-Korhaan, Notae Praehistoricae 23, 71-73.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2003b: Een uitgestrekt laat-mesolithisch site-complex langs de Molse Nete in Lommel, Notae Praehistoricae 23, 67-69.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2006a: Kartering en waardering van een nieuw mesolithisch site-complex te Wuustwezel (prov. Antwerpen), Notae Praehistoricae 26, 157-160.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


VAN GILS M. & DE BIE M. 2006b: Steentijd in de Kempen. Prospectie, kartering en waardering van het laat-paleolithisch en mesolithisch erfgoed. In: COUSSERIER K. & MEYLEMANS E. (red.), CAI-II: Thematisch inventarisatie en evaluatieonderzoek, VIOE rapport 2, Brussel, 7-16.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2007: Uitgestrekte Mesolithische site-complexen in de Kempen. Ravels Witgoor en Opglabbeek Ruiterskuilen-Turfven (boorcampagne 2002), Relicta. Archeologie, monumenten- en landschapsonderzoek in Vlaanderen 1, 11-28.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2008: Les occupations tardiglaciaires et postglaciaires du nord de la Belgique: modalités d’occupation du territoire. In: FAGNART J.-P., THEVENIN A., DUCROCQ T., SOUFFI B. & COUDRET P. (red.), Le début du Mésolithique en Europe du Nord-Ouest, Mémoires de la Société préhistorique française XLV, 205-218.

VAN IMPE L. 1975: Fosfaatkartering als prospectiemethode, Archeologie 1975 (1), 9-10.

VAN IMPE L. 1977: Sporen van oude akkersystemen in de Limburgse Kempen. In: S.N. 1977: Brabantse oudheden opgedragen aan Gerrit Beex bij zijn 65ste verjaardag, Bijdragen tot de studie van het Brabants Heem 16, 101-109.

VAN IMPE L. & STRUTT K. 2006: Een abdij onder het gras, geofysische prospectie bij de evaluatie van verdwenen monumenten. In: COUSSERIER K. & MEYLEMANS E. (red.), CAI-II: Thematisch inventarisatie- en evaluatieonderzoek, VIOE-rapporten 2, Brussel, 29-34.

VAN KEMPEN P.A.M.M. & DE KORT J.W. 2006: De verdwenen kerksite van Weerde. Gemeente Aarschot. Een archeologisch vooronderzoek: bureauonderzoek, karterend booronderzoek, geofysisch onderzoek en proefsleuvenonderzoek, RAAP-rapport 1403, Amersfoort.

VAN LEUSEN M. & KAMERMANS H. 2005: Predictive Modelling for Archaelogical Heritage Management: a Research Agenda, Nederlandse Archeologische Rapporten 29, Amersfoort.

VAN VLAENDEREN L., SERGANT J., DE BOCK H. & DE MEIRELEIR M. 2006: Steentijdvondsten in de Moervaartdepressie, Oost-Vlaanderen, België. Inventaris en geografische analyse, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks 9, Gent.

VANDEKERKHOVE V. 1995: Celtic Field Research in the Belgian Campine. In: LODEWIJCKX M. (red.), Archaeological and historical aspects of West-European Societies. Album Amicorum André van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 67-76.

VANMOERKERKE J., SEMEY J. & BOURGEOIS J. 1988: Prospection aérienne en Flandre, Archeologia 223, 28-39.

VANMOERKERKE J., SEMEY J. & BOURGEOIS J. 1990a: Some Aspects and Results of Aerial surveying and archaeological air photography in East-Flanders. In: LÉVA C. 1990 (red.), Aerial Photography and Geophysical Prospection in Archaeology 2, Proceedings of the Second International Symposium Brussels 8-XI-1986, CIRA, Brussel, 237-248.

VANMOERKERKE J., SEMEY J. & BOURGEOIS J. 1990b: Archeologie en luchtfotografie in Binnen-Vlaanderen. Meer dan 15 jaar onderzoek, VOBOV-info 38-40, 7-14.

VANMONTFORT B. & DE MAN J. 2003: De neolithische site van Ottenburg/Grez-Doiceau geëvalueerd. Een archeologische toepassing van het Digitaal Hoogtemodel (DHM)-Vlaanderen, Notae Praehistoricae 23, 129-133.

VANMONTFORT B., VAN HOVE D., VERSTRAETEN G., VAN ROMPAEY A., DE MAN J. & VAN PEER P. 2004: Mens en landschap in het Dijlebekken. Eindrapport, Leuven.

VANMONTFORT B., DE MAN J., VAN ROMPAEY A., LANGOHR R. & CLARYS B. 2006: De evaluatie van bodemerosie op de neolithische site van Ottenburg/ Grez-Doiceau. In: COUSSERIER K. & MEYLEMANS E. (red.), CAI-II: Thematisch inventarisatie en evaluatieonderzoek, VIOE rapport 2, Brussel, 17-28.

VANWALLEGHEM T., BORK H.R., POESEN J., DOTTERWEICH M., SCHMIDTCHEN G., DECKERS J., LANG A., SCHEERS S. & MARTENS M. 2006: Prehistoric and Roman gullying in the European loess belt: a case study from central Belgium, Holocene 16 (3), 393-401.

VERDURMEN I. & TYS D. 2007: De archeologische waarde van militaire heidedomeinen, VIOE-rapporten 3, Brussel.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////


VERHAERT A., ANNAERT R., LANGOHR R., COOREMANS B., GELORINI V., BASTIAENS J., DEFORCE K., ERVYNCK A. & DESENDER K. 2004: Een inheems-Romeinse begraafplaats te Klein-Ravels (gem. Ravels, prov. Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen VIII, 165-218.

VERHAGEN PH. & TOL A. 2004: Boorprospectie en statistiek. In: TOL A.J., VERHAGEN J.W.H.P., BORSBOOM A. & VERBRUGGEN M. (red.), Prospectief boren: een studie naar de betrouwbaarheid van booronderzoek in de prospectie archeologie, RAAP-rapport 1000, Amsterdam, 30-81.

VERHAEGHE F. 1978: De laat-middeleeuwse bewoning te Lampernisse en omgeving. In: S.N. 1978: Gedenkboek Nikolaas Zannekin en de slag bij Kassel 1328-1978, Diksmuide, 30-64.

VERHAEGHE F. 1981: Medieval moated sites in Coastal Flanders. In: ABERG F.A. & BROWN A.E. (red.), Medieval Moated Sites in North-West-Europe, British Archaeological Reports, International Series 121, Oxford, 127-171.

VERLAECKT K. 1989: Waasmunster-Sombeke, Archeologisch Inventaris Vlaanderen 11, Gent.

VERMEERSCH P.M. 1976: Steentijdmateriaal uit het noordelijk Hageland, Oudheidkundige repertoria Reeks B XI, Brussel.

VERMEERSCH P.M., LAUWERS R. & GENDEL P. 1992: The late mesolithic sites of Brecht-Moordenaarsven (Belgium), Helinium 32, 1-2, 3-77.

VERMEULEN F. & ANTROP M. (red.) 2001: Ancient Lines in the Landscape. A Geo-Archaeological Study of Protohistoric and Roman Roads and Field Systems in Northwestern Gaul, Leuven.

WAGSTAFF J.M. 1987 (red.): Landscape and culture: Geographical and archaeological perspectives, London.

WEHR A. & LOHR U. 1999: Airborne laser scanning – an introduction and overview, ISPR Journal of Photogrammetry and Remote Sensing 54 (2-3), 68-82.

WESTCOTT B. 2000: Practical Applications of GIS for Archaeologists. A Predictive Modelling Kit, London.

WHIMSTER R. 1989: The emerging Past: air photography and the buried landscape, London.

WIEDEMANN T., ANTROP M., HAGEMAN B. & VERMEULEN F. 2005: Ancient Lines in the Landscape. The use of GIS and Aerial Photography for the Study of Ancient Roads and Field Systems in Flanders Region. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (red.), Aerial Photography and Archaeology 2003. A Century of Information. Papers presented during the Conference held at the Ghent University, December 10th-12th 2003, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 383-390.

WILLEMS W.J.H. (red.) 1999: Nieuwe ontwikkelingen in de Archeologische Monumentenzorg, Nederlandse Archeologische Rapporten 20, Amersfoort.

WILLEMS W.J.H. & BRANDT R.W. 2004: Dutch Archaeology Quality Standard, RIA rapport, Den Haag.

WILSON D.R. 1975: Aerial reconnaissance for Archaeology, CBA Research Report 12, London.

WILSON D.R. 1995: History of Aerial Archaeology – Success and Failure. In: KUNOW J. (red.), Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa - Aerial archaeology in Eastern and Central Europe Internationales Symposium 26.-30. September 1994. Kleinmachnow Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, Potsdam, 13-22.

WILSON D.R. 2000: Air photo interpretation for Archaeologists, Oxford.

ZEIDLER J.A. 1995: Archaeological Inventory Survey Standards and Cost-estimation Guidelines for the Department of Defence, USACERL Special Report 96 (40), Champain.

Oeksrapport - Onroerend Erfgoed · 2021. 3. 3. · Copyright Onroerend Erfgoed, foto: Erwin...

Documents

Transcript of Oeksrapport - Onroerend Erfgoed · 2021. 3. 3. · Copyright Onroerend Erfgoed, foto: Erwin...