Noorderbreedte20 jaar

Noord-NederlandNoorderbreedte werd geboren onder een voor

landschap en milieu van Noord-Nederland

gunstig politiek gesternte. De jaren zeventig

waren immers jaren van bezinning op de

toekomst. Jaren ook die - zo leek het - de

ruimte boden voor het in praktijk brengen van

engagement en talloze meer of minder wilde

maatschappelijke experimenten. Deze hadden

in de jaren 1965-1970 een einde gemaakt aan

het rustige, verzuilde karakter van wat tot dan

toe wellicht het saaiste land van Noordwest-

Europa was. De jaren van protest, engagement

en experiment, die de sociale kaart van

Nederland grondig veranderden, vormden als

het ware de climax van een lange naoorlogse

periode van expansie van bevolking en werk-

gelegenheid. Hieraan kwam in de jaren 1971-

1973 een einde.

Met economische optimisme liep in die periodenamelijk twee forse deuken op. Om te beginnenwas er de psychologische klap die werd uitgedeelddoor het Rapport 'Grenzen •"n dr Giro-i' ww d*Club van Rome, waarvan . . i n . 1 v \ n-

meer exemplaren werden verkocht dan in hel dicht-bevolkte Nederland. Als nel geseculariseerd domi-neesland, leek het hierin een nieuw evangelie tehebben gevonden. Eind 1973 gaf de oliecrisis definanciële genadeklap aan de ongebreidelde expan-sie. Tussen deze twee 'mijlpalen' trad een nieuwcentrum-links kabinet aan, onder leiding van Joopden Uyl. 'lcrwijl zich her en der op de drie bestuur-lijke niveaus (rijk, provincies, gemeenten) ecu poli-tiek draagvlak vormde om de ideeën van nieuw-links en links-liberaal in praktijk te brengen, raaktede Nederlandse economie in het slop.De ongelukkige samenloop van polkick-maatschap-pciijk experiment, economische recessie in de jaren1973-1983 en de op de/.e omwikkelingen volgendereactie heeft ons inmiddels verder van de idealenvan rocn afgebracht dan velen destijds in hun stout-ste dromen vreesden. Ken ander gevolg is dat eenforum als Noorderbreedte- nu meer dan ooit - enzeker meer dan in ! 976 - nodig is en bestaansrechtheeft. Het gaat namelijk veel minder goed met(Noord-) Nederland dan recent ronkerig regcrings-proza ons wil doen geloven. Een overzicht vantwintig jaar recessie, expansie en reactie en hungevolgen voor landschap en samenleving in Noord-Nederland.

Welzijn boven welvaart

Ook in het Noorden was het 'schip van staat' mid-den jaren zeventig door de wind gegaan. Linkseidealen leidden ertoe dat er meer aandacht kwamvoor de milieuaspecten van de economische ont-wikkeling. Zo plaatste Drenthe reeds in 1973

vr.ntrlr'lvne liji '/i|n rnelfotlKMÏwe ruimtelijk*1 nnr-

' I I . i'l i1 ' . il M . ' II'. '.' i'. l'l

r.'.uiil'-ibi -dl ; "6 o — — -..- 14

Groningen, stad en provincie, hadden linkse politi-ci het sedert 1972, respectievelijk 1974 voor hetzeggen. Allerlei progressieve besruurders zetten toennogal drastisch de rem op de (milieubelastende)economische ontwikkeling, friesland deed het watnisiigcr aan. Vanouds woonden er ook minder vrij-gestelde suburbanisanten van elders en deels tijde-lijk aanwezige, hele en halve spraakmakende acade-mici. Maar ook hier zetten de provinciale bestuur-ders de kaarten op matige en, indachtig een lange1 ricsc bestuurlijke traditie, vooral gelijkmatig

gespreide groei. 1974 was bovendien het jaar waar-in zowel her bukendijkse Dollardkanaal als debeoogde (gedeeltelijke) inpoldering van deWaddenzee definitief van de baan raakten.Welzijn kwam boven welvaart op de politieke agen-da's te staan. Het politieke en maatschappelijkedebat richtte zich in toenemende mate op zaken alsde ideale randvoorwaarden voor persoonlijke ont-plooiing en welzijn. Vanwege de daaraan verbondenhoge kosten, werd onbewust de voedingsbodemgekweekt voor de politieke reactie die in de jarentachtig op gang kwam in de vorm van deregulering,bezuinigingen en privatisering; dit alles onder hetmotto van een terugdringing van het begrotingste-kort. Het politieke debat en daarmee de besluit-vaardigheid over samenhangende zaken als minne-lijke ordening, infrastructuur of mobiliteit, zou ertot in de jaren negentig door worden beheerst.

'Integrale saus' over sectorale lading

Aanvankelijk, zij het gedurende een tijdsbestek vannauwelijks een decennium, raakten werkgelegen-heidsdoelstellingen (vooral die met een stuwend

industrieel karakter) op de achtergrond, ten gunste-van milieudoelen. De in 1975 door GedeputeerdeStaten van Groningen uitgebrachte BeleidsnotaRuimtelijke Ordening Groningen (BROG), zettewat dit betreft de toon met de passage 'Groei naarmeer blijkt steeds meer schadelijk'. Het toenmaligeGroninger streven slechts voor de eigen bevolkingbetere bestaansmogelijkheden te creëren, leidde toteen regionale politiek die in de praktijk sterk leun-de op initiatieven (en geld) van de nationale over-heid. Centraal daarin stonden kwesties als dedecentralisatie van Haagse werkplekken, subsidie-politiek (Integraal Structuur Plan Noorden desLands, ISP) en structuurversterkende maatregelenvoor de landbouw (Landinrichting, HerinrichtingVeenkoloniën). Hoeveel het de bedoeling was een'integraal beleid' te ontwikkelen dat de economi-sche structuur van het Noorden zou versterken,dekte de 'integrale saus' doorgaans een sterk sector-ale lading: hier een sporthal, daar een dorpshuis ofeen buurtverbeteringsplan. Opmerkelijk is dat ertoen vooral werd aangegeven wat men niet wilde;wat dan wel, was in veel gevallen volstrekt onduide-lijk. Het gevolg van al dit in wezen sectorale beleidwas dat de zwakke economische structuur van hetNoorden er nauwelijks door werd versterkt. Hier endaar werd hoogstens het relatief gunstige leef-klimaat iets verbeterd, hetgeen met de economischeopbloei na 1985 overigens v/eer teniet werd gedaan.Intussen denderde immers de economische trein opruimere schaal (mondiaal, Europees, nationaal)natuurlijk gewoon door, ofschoon tijdelijk afge-remd door een flinke recessie (1978-1983).

Bevolkingsomvang

Hoe was de situatie in Noord-Nederland in 1976?Op 1 januari van dat jaar weiden 1.507.000 in-woners geteld. Deze waren voor ruim 80% (1947:85%) ook in het gebied geboren: het meest inFriesland (86%), het minst in Drenthe (73%).Zulke cijfers illustreren een achtergebleven econo-mische ontwikkeling die voor Groningen enFriesland des te meer reliëf krijgt wanneer we er de(althans tot 1970) voortdurende vertreksaido's

Linkse bestuurderen hadden het sinds 1972 inGroningen voor het zeggen, foto's Ton Broekhuis

Het lege land van het Oldambt

naast zetten. Na 1972 boekte het Noorden echtermigratiewinsten die tot dan ongekend waren.Overigens verdwenen deze winsten na 1980 alssneeuw voor de zon om zich pas in 1993 weerenigszins te herstellen. In de afgelopen twintig jaarregistreerde, zoals de onderstaande tabel toont,vooral Drenthe een flinke winst uit migratie.

Migratiesaldo's (absoluut) en bevolkingsgroei (in percen-tages) van Groningen, Friesland, Drenthe en Noord-Nederland, 1976-1995

Groningen Friesland Drenthe

Migratiesaldo -6662 +3398 +20.489

Noorden

+17.403

Bevolkingsgroei 3.3% 8,8% 12,1% 6,7%

Af.fi. groei van de totale Nederlandse bevolking in deze

periode: 11,3%

Het omstreeks het midden van de jaren zeventig inveel noordelijke bestuurderskringen gehuldigde(wereldvreemde) beleid van beperkte bevolkings-groei en migratie kan, zeker wat Groningen betreft,geslaagd worden genoemd. In de meest in het ooglopende statistische categorie 'bevolkingsomvang',traden met andere woorden slechts geringe veran-deringen op.

Heilige huiskavels

Belangrijker dan de hoeveelheid mensen in eengebied, is uiteraard de wijze waarop deze hun

Noorderbreedte 9616 15

omgeving benutten. De bevolking nam weliswaar in aantal slechtsmet krap zeven procent toe - waarmee ook hier de snelle bevol-kingsgroei van de eerste naoorlogs decennia Sink afvlakte - maarer staat tegenover dat de ruimteconsumptie van de inmiddels1.630.000 noorderlingen onevenredig sterk toenam. In de eerstezes jaren groeide het aantal woningen in Noord-Nederland metgemiddeld 9500 per jaar. Vanaf 1983 daalde de woningproductie- met een korte opleving eind jaren tachtig - tot een gemiddeldevan É600 aan het begin van de jaren negentig. Op het eerstegezicht lijkt dit een gunstige ontwikkeling, maar dat is niet het

Heilige hnhkavels foto's Tnn Brnekhuh

geval. In de afgelopen jaren veranderde de 'nieuwbouwmix'immers geheel. In 1981 was nog 65% van de nieuw opgeleverdewoningen in Noord-Nederland een (meestal goedkopere en klei-nere) huurwoning; elf jaar later was dit percentage gedaald totkrap 28%! Eigen woningen op vrijstaande, dikwijls ruim bemetenkavels bepalen momenteel het beeld van de nieuwbouw, in weer-wil van de compacte appartementencomplexen die in steden alsGroningen of Leeuwarden worden gebouwd. Het beeld vannieuwbouwwijken als witte of grijze plagen of'schimmel' langs deranden van veel dorpen werd kenmerkend voor het Noord-Nederlandse landschap, Drenthe en Friesland voorop.

i -'it- Ju 0 — — -•- 16

/n Drenthe werden meérwóhirigen gebouwddan geplartd, : : : : : >zoals hier iri Assen: ; . ;......'.'.....•..'•.•';'..; . '' .'; : : | : ; ' : ; v . . ' v ;

Verschillende maleh'werdtévefgéers deze ontwikkeling i n ; ;i h :: 'Noorderbreedte aan de kaak gesteld. D e ruirrrtetónsümptie voor

het door hen geyuld^ Oppervlak in Noord-Nederland met 14% /groeien (vgl.bosi 14% en natuurterreinen: 10%). De^^woriingvoór-^raadyermeerdesde: in twintig jaar tijd met netto bijna een: derde; ••..(31%). Inabsolute zin ;werden daarmee bijna eYenveelv/oningentoegevoegd als in de twintig jaar daarvoor, met dit verschil dat èr: ,;toen nog echte woningnood heerste, Ter vergelijking: het aantal j :per saldo toegevoegde nieuwe woningen beliep bijna het idübbele:: >van de huidige woningvoorraad v*n de génteente fjrojiingen!: Et: ?.;;werd eehtér vooral gébpüwd; orii de verdunning:öp: te Vangêrt,::|'y;.<•.want dei gemiddelde wdningbèz^lting,: die yanfl£ hét einci^•ijrjp.'de'\:jaren zestig;tot: 1976 afnam;yan;3,35 iïiiar::3ipi-dialde sindsdien:!;';;yerder tot 2,45 inwoners;pèr jyohing; Inl98? berekende;d^ptö-;v;vincie Drenthe in een streekplan, dateer iii het. jaar 1995: behoefte; ;

zou zijn aan 174.000 woningen. De provincie ging daarbij uit' .yari?een positief migratiesaldo én eéh daling vin dé Woningbézétting;:;,

met andere woorden: een groeiscenario. Hetwaren er in werkelijkheid 181.000.'Vrijheid, blijheid' op eigen huiskavel inbetonsteen werd ook voor talloze noorder-lingen een na te streven en bereikbaar ide-aal. Het spreekt voor zich dat de automobi-liteit eveneens behoorlijk toenam, want veelwoningen verrezen op suburbane locaties.

Blij dat ik rij

In de hier behandelde periode was sprakevan een bijna-verdubbeling van de verkeers-intensiteit op de noordelijke wegen. Hetaantal motorvoertuigen groeide met 62%:van 417.000 in 1976 naar 677.000, eind1995. Daarbinnen nam het aantal perso-nenauto's toe met 54%, tot 577.000 in1995. Alleen al in de afgelopen tien jaarrijdt iedere auto per jaar ook nog eensgemiddeld zowat de helft meer kilometers.Sommige autobezitters spenderen meer aanhun 'rijdend altaar' dan aan woonlasten.Sinds 1994 zijn er in het Noorden meermotorvoertuigen dan woningen en staat sta-tistisch bij iedere woning bijna één (0,87)personenauto. We veronderstellen een flink

'pf^&PP'Pf-^' aantal tweede auto's per huishouden, omdatïanzïerih'jke aantallen zelfstandig wonende jongeren en ouderen

••: niirt ijvereövktito beschikken; de stad Groningen heeft bijvoor-beeld r4ét;|'lilland de laagste autodichtheid van Nederland. In 34yari de :9Ö geijièenten in Noord-Nederland (met Drenthe als kop-loper: 25 op 34) stond bij iedere woning gemiddeld meer dan ééniiitp: gepareerd, als resultaat van gebrekkig openbaar vervoer indé: tüet: Verstedelijkte plattelandsgebieden en 'tweeverdienen' in desüburbafiè: gebieden. Het feit dat laatstgenoemde gebieden con-centraties "viit beleidsmakers herbergen, verklaart waarom een aan-

: pak: van dé atïtpmobiliteit tot nu toe in schone voornemens isblijveristekeriilïn weerwil van carpool of rekeningrijden.

.;•'•:'ïïifléirriè en Versnippering

'Het wjegtfaijspprt - gerekend naar geladen en geloste goederen -gróéidé in,heÉ: Noorden met luim 50%. De expansie van het

/jvegètthet bleef daarbij met 18% weliswaar achter, maar tallozekleirtëfë dwarsverbindingen, rondwegen en autosnelwegen pleeg-dén éën'tpënëniende aanslag op de rust en de ruimte in het

••• ^pórd^Nedétjiidse buitengebied. Dit gebied raakte bovendien in? toenemende niate versnipperd. Het fietspadennet werd weliswaar

i

Noorderbreedte 9616 •

uitgebreid, maar het gebruik van de flets begintrelatief en plaatselijk zelfs absoluut (bijvoorbeeldEmmen) terug te lopen. De uitbreiding van wegenen fietspaden en de verkeersremmende of-scheide-nde maatregelen die in toenemende mate werdengenomen, hadden slechts één echt positief aspect:het aantal verkeersslachtoffers nam met bijna dehelft af. Maar herrie, licht en stank werden daaren-tegen alleen maar erger: stilte en duisternis zijn ookin het Noorden schaars geworden. Op de versnip-pering wordt gereageerd met uiteenlopende plano-logische speeltjes als kwaliteitlocaties of de ecologi-sche hoofdstructuur, verkeersaders voor de natuurof de introductie van plant- en diersoorten die hiernooit zijn voorgekomen of al eeuwen laag nietmeer voorkomen. Ook de hedendaagse Noorderlingreageert op logo's en symbolen als zeehonden ofoerossen, maar ziet helaas de intrinsieke aftakelingvan zijn cultuurlandschap over het hoofd.

Meer maïs, minder melk

De agrarische sector bleef de voornaamste gebruikervan het landschap, zij het in steeds mindere mate,door steeds minder boeren, maar wel steeds inten-siever en bovenal eentoniger. De in gebruik zijndecultuurgrond nam sedert 1976 met 7% af tot545.000 ha, hetgeen neerkomt op 65% van detotale landoppervlakte van Noord-Nederland (exd.water breder dan zes meter). Groningen en Drentheregistreerden met 8% de sterkste afname; inFriesland was de afname 4%. Door het uit produc-tie nemen van landbouwgrond, kwam circa 40.000ha vrij voor andere bestemmingen. Naar schatting12.000 ha daarvan werd gebruikt voor stads- endorpsuitbreidingen, zo'n 3000 ha ging naar indus-triële uitbreidingen en zo'n 13.000 ha werdgebruikt voor infrastructurele functies. Ongeveer10.000 ha kwam nagenoeg evenredig verdeeld tengoede aan de uitbreiding van bossen en natuurter-reinen. Het beslag dat woon- en werkfuncties op deNoord-Nederlandse grond (excl. landbouw) leggen,nam al met al sedert 1976 met een derde tot dehelft toe.

In de landbouw zelf traden eveneens grote verande-ringen op. Het aantal land- en tuinbouwbedrijven

Blij tfat ik ril, foto's Ton Broekhuis

r. -ui1 rl i '11- !3 0 — — - 18

nam tussen 1976 en 1994 met 35% af en hetgrondgebruik veranderde in deze korte periodeeveneens aanzienlijk. De met gewassen beteeldegrond nam zelf iets toe (4,5%, onder andere dank-zij snijmaïs op veebedrijven), vooral in Drenthe enFriesland; maar de hoeveelheid grasland nam onderinvloed van superheffing en quotering met 13% af.In het Oldambt werd veel kostbare landbouw-grond, die in een eeuwenlange strijd op de zee her-overd was, braakgelegd. Vele veeboeren namen ereen perceel maïs bij, ook op plaatsen (laagveenge-bieden), waar zulks eeuwenlang ondenkbaar was.Met een kleiner melkveebeslag op steeds mindermaar grotere bedrijven, werd de melkpias ingedamden vleeskoeien en -kalveren geïntroduceerd op watvoorheen pure melkveehouderijen waren. De inten-sieve veehouderij deed daarnaast sluipend, maar on-miskenbaar zijn intrede in het Noorden. Zo nam hetaantal varkens en kippen elk met twee derde toe.

De met gewassen beteelde grond nam in het Noorden toe

Nuttige herbestemming

Het doorsnee agrarische bedrijf groeide in omvangvan 21 naar 31 ha, op minder kavels dan voorheen.Wat betreft bedrijfsvoering en aantallen boeren,verwijderde de agrarische sector zich steeds verdervan zijn eeuwenoude rurale karakter. Een ontwikke-ling die in de jaren vijftig begonj maar in de hierbesproken periode goeddeels werd voltooid. Zelfshet begrip 'ruraal' werd overigens met randstedelijkoog ontdaan van zijn plattelandskarakter en 'geope-rationaliseerd' tot gebieden met relatief lage bevol-kingsdichtheden en kleinschalige activiteiten in lagedichtheden. Zo bekeken zijn zelfs Emmen, Assen,Drachten en Delfzijl rurale gemeenten!De personele bezetting van de agrarische sector inNoord-Nederland daalde (uitgaande van het aantalwerkzame personen van 15 uur of meer per week)van ruim 53.000 in 1976 tot 34.000 in 1994,ofwel een derde van het aantal dat in 1960 nogwerkzaam was in de landbouw. Het percentage cul-

tuurgrond dat betrokken was geweest bij een ruil-verkaveling, steeg van 32% in 1976 tot 64% in1992. Dit had grote gevolgen voor het landschap,omdat ruilverkavelingen, afgezien van de winst aanenkele bossages, recreatieve fietspaden en plassen,toch vooral een verarming van het cultuurland-schap betekende. Met de opmars van ligboxenstal-len, voedersilo's en 'zwaaipalen' die her en der in deopen delen van Noord-Nederland verrezen, verdwe-nen de laatste resten streekeigen karakter van de inbedrijf zijnde agrarische bebouwing. Godzijdankkregen veel ex-agrarische bedrijfsgebouwen een nut-tige herbestemming, waardoor zij vooral in oudedorpskommen en langs oude bewoningsassenbehouden bleven.

Diepe sporen

Het begrip 'algemeen belang' of 'nut' wordt nogmaar zelden gehoord; 'zelfontplooiing' des te meer.Het eerder genoemde principe 'welzijn vóór wel-

vaart' is de afgelopen twintig jaar, ool< in Noord-Nederland, flink gccrodecrd. Zo werd de onhaalba-re 'maakbaarheid van de samenleving' ingciuildvoor een ongewenst" soori kale optelsom van het-geen een bepaald aantal individuen wenselijkacht(tc) mei betrekking tol de inrichting van maai-scliappij en ruimte. Dit proces werd versiciki,doordat tijdens de afgelopen kwart eeuw uiteenlo-pende instituties met een enigszins samenhangenden oidenend wereldbeeld als de kerken, de socia.il-democralic en de vakbonden, zo goed als vcickvc-ncn of werden uitgehold. IV leegte werd gevuldmet de zinledige synergie van een door links libera-lisme gedragen individualiseiing en een uitgespro-ken neo-libciaal consumentisme, onder hel ctedo:'moet kunnen'. Dergelijke meer algemene sociaal-economische ontwikkelingen gingen allerminstvoorbij aan Nooid-Nedciiand, zijn bev/oneis, zijnlandschap en /.ijn milieu.

'lwce decennia Noord-Nederland, lïcn combinatievan vijftien jaar terugtrekkende overheid en tienjaar lage lentestand hebben ook hier diepe sporengetrokken. Tallo/i' oude kaders verdwenen omplaats te maken voor een door de ecouomisi.behausse gedragen individualiseiing, mei alle maat-schappelijke gevolgen van dien. De/.e zijn op zich-zelf 'moeilijk meetbaar, hen van de mec:,i in hetoog lopende gevolgen is de explosief gesicgen cii-minaliteit: alleen al tussen 1976 en 1991 nam belaantal misdrijven mei ruim 120% toe. De negatie-ve gevolgen voor landschap en milieu hebhen wein de/e bijthage slechts oppcivlakkig kunnen aan-stippen. Vanuit' landschappelijk pcispecuel spteekleen vergelijkende blik op de topografische kaartenvan de drie noordelijke provincies toen en nuboekdelen: het toegenomen ïuiinreheslag van bi|-vootbeeld bebouwing, infrastructuur en recreatie isduidelijk ie zien.

Een-tweetje

Intussen blijft de televisie aan sraan en schii|dt decuhuide vervlakking in N'ooid-Nccletrind \oori.7x> is het typerend dal voorvechteis van luibehoud van de 1 riese taal en cultiuu vaat scham-pere opmerkingen moeten incasseien, ook vanhoger opgeleiden.'Met je tijd meegaan' is mondiaal of 1'Xiiopees ope-

reren, zo suiigetcren eigentijdse cynici. Mij is altijdbijgebracht mondiale en Kuropesc omwikkelingenmei een open oog en oor (e volgen en. waar darnuttig en vei rijkend is, ie gebruiken en in te passenin beslaande ruimtelijke en maatschappelijke activi-teitenkaders1, die eerst t n vooral regiona.il en plaat-selijk blijven. DL praktijk van de afgelopen jarenlaat echter zien dal hei landschap steeds meer helspeelveld is geworden van uiteenlopende belangen.Landbouw, uatuiubeheerders, ondernemers, pro-

De srndïrand. foto's Ton Broekhuis

jeclontwikkelaars, sUtils- maar vooral ook pkure-landsbcsiuren niet groeiamhiiit/i; ieder voor z.ichtrachf een zo groot mogelijk deel van de koek in dewacht" ie slepen. Veel noordelijke bestuurder, enwetenschappers toveren intussen weer allerlei groei-en en'eiloop->cenaiïo's uil de hits, waarin een 'één-tweetje' met de overvolle randstad centraal staar.I let Noorden sta;rt nu voor de keu/.e: of een iniu ofmeer \u\c achterbuurt vau de randstad blijven, ofeen welvarende periferie in Noordwesi-F.uropcsecontext woiden. De eerste optie betekent dat hel

* • ' • •

Noorderbreedte 9')!

! • ; I

. . .v. ;

i .

i1

Noorderbreedte 9616 21