3 RedactioneelWildernis

5 Eerste wilde wolven terug in NederlandOver de terugkeer van twee wolven, zij het van korte duur.

13 Wat is wildernis?Wildernis: een nachtmerrie of puur verlangen?

19 Oost west, oost bestOver welvaart en wildernis

21 Overdaad schaadtStruinende mensen uitzetten in de natuur: het is bijnawildernis

25 Het huis te kleinColumn van Tom Bade.Daar is ons land toch veel te klein voor?

27 SnippersRubriek met boeken, nieuws en berichten.

3I BuitenboelOerol edelherten

OmslagWolven.

ColofonRechts: rood peperboompjemetnoggroenevruchten.links:: lcarusblauwtje,vrouwtjebovenen mannetjeonder.

Alle foto's in dit nummer zonderauteursvermelding: Ruud Lardinois.

(natuurlijke) terugkeer van soms

EERSTE

TERUG IN

Tekst en foto's: Ruud Lardinois

Heel langzaam ontstaan in

Nederland kansen op een

zeer lang geleden verdwenen

grotere soorten. Zo is de wilde

kat weer waargenomen, heeft een

paartje kraanvogels zich in een

moerasbos in Friesland geves-

tigd en jongen voortgebracht en

vliegen er weer regelmatig gieren

over ons land, zij het dat deze

laatsten nog onverrichter zake

retour gaan omdat het land daar

beneden voor gieren nog

niet helemaal op orde is.

E UWE wN

0tVENEDER2LAND

vraag zal voor het korhoen veel gemakkelijker tebeantwoorden zijn. Toch is de laatste - officieelop de Hoge Veluwe en officieus in Noord-Bra-bant en op de Holterberg - uitgezet. We verheu-gen ons er op dat dit gaat lukken. Het uitzettenvan soorten gebeurt overigens spontaan opmeerdere plaatsen in Nederland. Zo is de bijNijmegen waargenomen wilde kat vrijwel zekerafkomstig van een particuliere verzameling.In die omgeving zijn naar onze gegevens metzekerheid meerdere dieren uitgezet. Helaas isdaar slechts éénmaal een wilde kat vastgesteld.Waarmee aangenomen mag worden dat hetleefgebied kennelijk (nog) niet geschikt is engeen dieren het hebben overleefd.

Spectaculair herstelkomt van verDeze ontwikkeling naar stijgende kansen opnatuurlijke terugkeer van verdwenen soortenis ook eerder in dit tijdschrift voorspeld. Diegunstige verwachting is vooral het gevolg vangoede resultaten in het natuurbeheer in onzeoosterse buurlanden. Betere en efficiënterenatuurbeschermingsmaatregelen, zoals herstelvan leef gebieden (hoogwaardiger natuurbossenen de terugkeer van grootschalige hoogveen-

Een wolf, hier keurig opgesloten in hetoverigens erg leuke en landschappelijk fraai

gelegen wildpark Sababurg. Net buiten ditwildpark, in het bosgebied Solling, lopen

inmiddels weer mogelijk enige, maarmet zekerheid één wolf, rond.

4 5 5

~.Ook e teruggekeerde zeearend in de Oost-vaard rsplassen tro op zijn broed paal veelpublieke aand f! Saillant detail: één van debovengênoemde gieren stierf juist in de Oost-vaardersplassen een onnatuurlijke dood (ziekader). Sommige soorten zijn door de mensteruggebracht, vooral met het motief dat zij eenbelangrijke niet te missen ecologische rol innatuurlijke ecosystemen vervullen. Herstel vande natuur gaat dan ook overal in Europa samenmet de herintroductie van die zo belangrijkgeachte soorten, zoals bever, wisent, lynx, edel-hert, paard, gier, grote trap, korhoen, auerhoen,enzovoort. En waarom zou de mens niet eenpoging wagen te herstellen wat hij eerder stuk-maakte? Met de terugkomst van die ecologischbelangrijke sleutelsoorten zijn stappen gezet opweg naar zich meer natuurlijk ontwikkelendenatuurgebieden. Hiermee kunnen natuurlijkeprocessen opnieuw optreden, waarvan orga-nismen profiteren en de interacties daartussenook completer en vollediger verlopen, maar degebieden zich vooral natuurlijker ontwikkelen.

Herstel wat je eerderstukmaakteHerintroductie is een complexe zaak. Wanneeris een soort onmisbaar en is het terecht haareen 'sleutelfunctie' toe te kennen? Is het leefge-bied nog wel geschikt voor het herbergen vanzo'n soort? Kan een natuurlijke terugkeer rede-lijkerwijs verwacht worden en is het niet beterom daarop te wachten? Kan aan een wiide katdie relatieflaag op de ecologische ladder staateen sleutelfunctie worden toegedicht? Dezelfde

L DER N NUMMER

IM WESTEN NICHTS

NEUES, MAAR IN

HET OOSTEN WEL

Enige huidige populaties in Duitsland

Wolf

Voor het eerst in Duitsland weer vanuit hetoosten binnengewandeld en vestiging vast-gesteld in 1991. Eind negentiger jaren konworden aangenomen dat een duurzame ves-tiging had plaatsgevonden. In 2000 werdende eerste jonge wolven vastgesteld. Preciezeaantalgegevens zijn vrijwel onmogelijk tegeven. Bovendien worden soms wolven illegaalafgeschoten en vinden dieren de dood in hetverkeer. Eénmaal zijn enkele wolven afge-schoten omdat hybridisering met huis hondenhad plaatsgevonden. Er worden in de diverse'packs' relatief veel jongen geboren, maar deuitval onder de jonge dieren daar is vermoede-lijk ook groot. In goed onderzochte populatieselders zijn natuurlijke sterftecijfers van jongewolven tot wel 80 procent vastgesteld. De hui-dige populatie in Duitsland zal in totaal onge-veer 50 tot 100 dieren groot zijn.

1Y!!!.

In tal van gebieden zijn langjarige herintro-ducties gaande. In Duitsland onder meer in deHarz en in Zuidoost-Beieren. Ook in Oosten--rijk, Zwitserland en Frankrijk zijn herintroduc-ties gaande of reeds afgesloten. De belangrijkstehuidige populaties zijn direct het gevolg vanherintroducties uit de 70'er en So'er jaren vande vorige eeuw. In sommige gebieden bereiktede lynx al zijn maximale dichtheid en zwervendieren uit naar omliggende gebieden.

Dat is nu de grootste uitdaging: om ecologi-sche verbindingen te leggen tussen de diversegebieden. Vóór de recente herintroducties wasde soort er uitgestorven (1818 in de Harz en1850 in het Beierse Woud). In de vijftiger jarenwerden af en toe vanuit Tsjechië weer lynxenin het Beierse Woud waargenomen. Zelf zag iker mijn eerste wilde lynx in 1970 toen het noggeen nationaal park was. De huidige Europesepopulatie kan op ongeveer 7500 dieren wordengeschat. Een plan voor herintroductie van de

systemen) en natuurlijk de aan1eg van ecolo-gische verbindingen tussen deze natuurgebie-den, gekoppeld aan herintroducties, alsmedede natuurlijke toestroom van dieren uit nogverder oostelijk gelegen landen, bewerkstel-ligden op grote schaal de terugkeer van groteresoorten als wolf, eland, lynx, zeearend enkraanvogel. De toeloop van wilde dieren uithet oosten is een historisch feit, zij het dat degrenspassage voor lopende dieren over hettoenmalige IJzeren Gordijn erg moeilijk was.Bovendien werden de dieren die er desondanksin slaagden om deze harde grens te passerenmeestal afgeschoten. Met de verbeterde nieuweecologische inzichten zijn vooral ook de zeergoede resultaten door middel van herintroduc-ties te noemen, waarvan die met de lynx welhet meest opvallen. Kortom: wolf, eland, lynx,zeearend en kraanvogel leven alweer in ondermeer Duitsland en in aantallen die tot voor kortslechts weinigen voor mogelijk hielden.

Profiteert Nederland?Dankzij dit populatieherstel neemt ook de kanstoe dat dieren ons land bereiken. Nederlandis echter nog lang niet zo ver ontwikkeld dateen natuurlijk herstel van deze soorten opfunctionele schaal is te verwachten. Nederlandloopt - vergelijkbaar met de noodzakelijkeenergietransitie - ver achter op bijvoorbeeldDuitsland met de uitvoering van een samen-hangend natuurbeleid. Het natuurecologischbelang wordt in ons land bovendien lang nietaltijd op waarde geschat, zoals weer blijkt uithet stuntelige en bedenkelijke beleid inzakede wilde zwijnen op de Veluwe. Niet alléén opde Veluwe overigens, want in alle oostelijkeprovincies worden jaarlijks structureel wildedieren die de grens passeren, afgeschoten.Vooral wilde zwijnen, maar ook edelherten.Dergelijk (overheids)beleid verloopt langsvaststaande procedures waarmee vooraf aan-

Zie verder pag. 11.

Wilde dieren als edelherten, damherten, reeënen dassen hebben, net als gedomesticeerde

dieren als koeien, paarden, ezels, schapen, envarkens, en net als mensen die er wonen of

werken of recreëren, gewoon vrije toegang tothet hele natuurgebied dat New Porest heet. Dat

kán niet alleen heel goeá, dat is ook heel goedvoor de natuur in dat natuurgebied.

lynx in Nederland is na jaren van voorbereidingdoor Harm van der Veen door Natuurmo-numenten afgewezen. Déze afwijzing is eengemiste kans, want een Veluwe met lynxen zalzonder twijfel een flinke ecologische opschalinghebben betekend, al moet daar aan worden toe-gevoegd dat de verwachtingen om in Nederlandrobuuste ecologische verbindingen tussen dediverse geïsoleerde gebieden te leggen niet zijnwaargemaakt. Als typische bewoner van groteaaneengesloten bosgebieden maakt, dat deoverlevingskansen voor de soort er nu zondermeer slecht voor staan. Nadelig is ook dat denatuurbescherming maar geen keuze kanmaken om haar bossen een goede natuurlijkeontwikkeling te laten doormaken. Vrijwel overalkiest men voor (meng)vormen van bosbouw diede biodiversiteit en de structuur van de bossennadelig beïnvloedt. Het afgelopen oogstseizoenwerden zelfs de grootste hoeveelheden houtuit de bossen gewerkt sinds de beruchte stor-men in de 70'er jaren van de vorige eeuw. Opgrond van onze laatste gegevens is er afgelopenseizoen 1,2 miljoen kubieke meter hout vanuitNederlandse natuurgebieden in de houthandelgebracht. Sommige huidige bossen hebben destructuur en de diversiteit van een maïsakker.In Nederland is één fossiele vondst van een lynxbekend bij Valkenburg (Zuid-Holland). Afgelo-pen jaar is op ongebakken Romeins aardewerkmogelijk de afdruk van een lynx waargenomen.Na de Tweede Wereldoorlog is een door mili-tairen uit Finland meegebrachte lynx bij Ben-nekom ontsnapt. Dit dier heeft zo'n twee jaarin de Veluwse bossen overleefd, waarna nietsmeer van het dier is vernomen.

Kraanvo~

De broedgebieden van kraanvogels liggen in hetBoreaal en Sub-BoreaaL In West-Europa hebbenvooral Denemarken, Noorwegen, Zweden, Fin-land, de Baltische staten, Wit-Rusland, Polen,Tsjechië en Duitsland vaste broedpopulaties. Deoverwinteringsgebieden liggen tegenwoordigvooral in Frankrijk en Spanje, met een tendenssteeds meer naar noordelijker gelegen overwin-teringsgebieden te blijven hangen. Sinds 1980hebben de aantallen trekkende kraanvogelseen vervijfvoudiging ondergaan, van ongeveer4°.000 tot 200.000 vogels nu. In sommigegebieden in Oost-Duitsland kunnen tiendui-zenden vogels op de rustplaatsen, die tijdensde trek naar het zuiden worden aangedaan,worden waargenomen. Het is één van de meest

indrukwekkende natuurschouwspelen. De laat-ste jaren neemt de soort vrij sterk toe. Europaherbergt nu ongeveer 200.000 vogels.

Aparte vermelding verdient het beschermings-beleid van de soort en zijn habitat in Duitsland,want die is bepaald indrukwekkend. Het diep-tepunt van de populaties betrof ongeveer 600

broedparen in de zestiger jaren van de vorigeeeuw. Intussen broeden er in Duitsland weermeerdere duizenden broedparen! Met dat enepaartje in het Fochteloërveen zijn we, natuurlijk,heel erg blij. Maar objectief gezien is er, met allerespect, toch iets heel erg mis met onze natuur-lijke omgeving omdat in dit waterrijke landjein goede doen, zeker honderden kraanvogelszouden moeten broeden. Het doorslaande succesvan de Duitse kraanvogelbescherming is vooraltoe te schrijven aan het opgangbrengen van denatuurlijke ontwikkeling van veel broekbossen,het grootschalige herstel van veengebieden enhet herstel van ecologische corridors! Door vernat-tingsmaatregelen zijn weer grote moeilijk toegan-kelijke hoogveengebieden ontstaan die door dekraanvogels massaal worden ingenomen. Petje af!

DOOD DOET LEVENOp 2I-03-2oo5 werd in de Oostvaardersplas-sen een monniksgier ontdekt. De vogel bleekeerder gezien in België, later op de Maasvlakteen vervolgens in Noord-Brabant. De vogel bleekgeringd en een zender bij zich te dragen. Daar-door was het eenvoudig om de achtergrondge-gevens van het dier te achterhalen. Deze vrou-welijke vogel was eerder op 2 mei 2003 in hetSpaanse Extremadura in slechte staat vergiftigdaangetroffen. Na te zijn opgelapt is zij volgensgegevens van Staatsbosbeheer in het kader vaneen lopend herintroductieprogramma vijf jaarlater op 2 februari 2008 weer vrijgelaten in deFranse regio Rhöne-Alpes. In augustus van datjaar was het al weer gedaan met het dier. Nade vergiftiging te hebben overleefd en na eenvijfjarig ziekbed, vloog de vogel zich namelijkte pletter tegen een trein die op verschrikke-lijke wijze de Oostvaardersplassen doorsnijdt.Deze spoorlijn zorgt overigens helaas voor eenconstante aanvoer van gedode roofvogels ...Staatsbosbeheer schonk de dode monniksgieraan het natuurhistorisch museum in Leiden enis aldaar tot op heden te bewonderen ... daarbijvergetend dat in de natuur ook dode monniks-dieren leven in de brouwerij brengen?

ZIJN WIJ ER

KLAAR VOOR?

Onder meer uit het Duits-Tsjechisch grensge-bied - de middelgebergten Bayerischer Walden Sumava - is gebleken dat delen van demegafauna niet alleen vanuit het oosten naarhet westen migreren, maar ook vanuit het zuid-oosten en zuiden naar het noorden. Zo leven erin dat middelgebergte sinds enkele jaren weerzo'n I5 tot zo-tal elanden die zich hier, vanuithet zuidoosten komend, geheel op eigen initia-tiefhebben hergevestigd. Uit deze groep makenzich soms weer jonge dieren los op zoek naarweer nieuwe leefgebieden en zijn zo elders inde deelstaat Beieren aangetroffen, Helaas nietzonder verkeersongevallen, Van één wolf dieop wegen rond het Bayerischer Nationaalparkrecent in het verkeer is omgekomen, blijkt dezedoor DNA-analyse overduidelijk afkomstig uitItalië. Het dier is dus eigenhandig de Alpenovergetrokken, Ook noordelijker horen weregelmatig van wolven en soms lynxen die alter hoogte van Osnabrück en Hamburg zoudenzijn waargenomen. Van één wolf is dat metzekerheid vastgesteld omdat deze op een snel-weg werd overreden en al zo ver westwaartswas getrokken, zonder dat zijn aanwezigheideerder door zichtwaarnemingen of door hetachterlaten van sporen was vastgesteld. Eengrote verrassing dus. Maar we weten ook datjuist jonge mannetjes van wolf en lynx, ophun eerste zwerftochten, zeer grote afstandenkunnen afleggen, Net als het in open zee rond-zwemmend ree, zegt dat over de ecologischekwaliteiten van de gebieden waar zo'n zwervenddier wordt aangetroffen vrijwel niets. Het valtbovendien niet te ontkennen dat de ecologischekwaliteit van de gebieden evenredig afneemtnaarmate men meer westwaarts geraakt. Afge-lopen jaar is vastgesteld dat tenminste één wolfzich lijkt te hebben gevestigd in het bosge-bied de Solling, iets ten oosten van het stadjeHameln aan de Weser. In de omgeving vanLipstadt is eerder al een lynx vastgesteld.

Van de mogelijk toekomstige Nederlandseleefgebieden zijn de vooruitzichten voor her-vestiging van grote verdwenen soorten voor denabije toekomst ronduit slecht. Ondanks belof-ten en goede voornemens hebben we nagelatenom grote robuuste verbindingen tussen de

belangrijkste natuurgebieden aan te leggen. Denationale parken die als stepping stone zoudenmoeten dienen, hebben die rol nog lang niet (teveel rasters, te veel niet-systeemgericht beheer).Voorts is de oprichting van sommige nationaleparken meer door recreatieve ingevingen totstand gekomen dan door de wens op herstelvan natuur (natuurlijke systeemprocessen). Inons land bevindt zich zelfs een (zelfbenoemd)nationaal park dat nota bene nog steeds vol-ledig omrasterd is. En jacht en bosbouw spelenin tal van natuurgebieden nog steeds een rol:allemaal activiteiten die niet in een nationaalpark thuishoren.

gestelde ambtenaren zijn belast. Wild zwijnwaargenomen? Eén telefoontje en de gewerenworden geladen. Ook blijkt dat tal van ecologi-sche verbindingen als corridors en ecoducteneenvoudig ontoegankelijk worden gemaaktvoor bijvoorbeeld wilde zwijnen. Het boeren-belang en de mogelijke 'schade' is voldoendeom ervoor te zorgen dat deze, in de huidigeNederlandse omstandigheden één van debelangrijkste sleutelsoorten, niet meer magmeedoen. Wist u dat voor 'schade' door mees-jes al 150.000 euro jaarlijks wordt uitgekeerd?Natuur is te vaak nog een probleem. En als hetgeen expliciet risico vormt voor de bedrijfs-voering van boeren, dan wordt het veiligheids-argument ingezet in het verkeer. In het gevalvan wilde zwijnen zijn dergelijke problemenechter relatief eenvoudig met schrikdraad enmaximumsnelheden in het verkeer binnenredelijke perken te houden. Jammer, omdat hetwild zwijn dynamiek brengt in natuurgebieden.Gebrek aan dynamiek is de laatste jaren éénvan de grote manco's in onze natuurgebiedenwaardoor er verlies aan biodiversiteit is opge-treden. Zo laten recente onderzoeksgegevenszien dat veel soorten, vooral ook veel typischaan bossen gebonden plantensoorten, in debossen zelf dreigen uit te sterven of reeds zijnverdwenen zoals bijvoorbeeld peperboompje,zevenster, rozenkransje, boskartelblad, liggendhertshooi, stofzaad, schubwortel, klein win-tergroen, bosviooltje, kleine wolfsklauw, den-nenwolfsklauw, of valkruid. Het is verbazing-wekkend dat de dieren, die als lastig wordenervaren in een haast Pavlov-achtige reactie omhet leven worden gebracht, terwijl ze juist ookzoveel voordelen kunnen opleveren. Denk hier-bij ook aan de recreatieve waarde. De kip metde gouden eieren wordt echter niet herkend ...

New Forest als modelHet wordt voor Nederlandse beleidsmakers tijdom eens een kijkje te nemen in bijvoorbeeld hetZuid-Engelse New Forest, waar al eeuwenlangwilde dieren en huisdieren als zwijnen, paardenen koeien zich gezamenlijk gewoon vrij kunnenbewegen in een grootschalig natuurgebiedwaarin ook mensen wonen. De mensen die erwonen (en heus, óók daar verplaatsen mensenzich in auto's) hebben in New Forest metslechts zeer bescheiden beperkingen te makenen kunnen er zich in volle vrijheid bewegen.De beperkingen worden er nauwelijks als eenbezwaar gezien en je krijgt er immers ook

heel veel voor terug! Er zijn feitelijk slechtstwee beperkingen: een maximum snelheid ende zorg om eigen erf. In de natuurgebiedengeldt op wegen een maximum snelheid van60 km per uur, waarbij tevens de bestuurdersop hun verantwoordelijkheid worden gewezenbij eventuele aanrijdingen. Gemiddeld zijner jaarlijks 10 tot 12 aanrijdingenmet groteredieren. Door de relatieflage snelheden zijn erechter zelden ernstige ongelukken. Het NewForest-modellijkt voor Nederland direct toe-pasbaar en gemakkelijk realiseerbaar. Immers,nu al geldt op wegen in streken als Twente ende Achterhoek een maximum snelheid van 60km. Verder wordt van grondeigenaren in NewForest verwacht, dat ze hun terrein afschermenvoor dieren indien men deze daar niet wenst.Voor Nederland zou het New Forest-model eenzinvolle vooruitgang betekenen. Bedenk datdeze vorm van landgebruik ook hier vele veleeeuwen heeft plaatsgevonden, waarschijnlijkal sinds de mens huisdieren hield. De eerstearcheologische vondsten laten zien dat dat inNederland al rond zevenduizend jaar geledenwerd toegepast. De dieren toen graasden niet opbiljartgroene lakens maar in bossen en moeras-sen. Later in de Middeleeuwen ontstond overalop de hogere gronden het coöperatieve systeemvan malebossen en marken. Terreinen dus vangemeenschappelijk bezit, waar de rechthebben-den materiaal als hout, plagsel, strooisel, enzo-voort oogstten, maar vooral hun dieren zoalsvarkens, schapen en runderen konden latenweiden. Feitelijk is dit systeem van gezamelijkte gebruiken weidegronden in de natuur paszeer recent door de Duitse uitvinding van dekunstmest gestopt. De eerste experimenten metkunstmest in het veld vonden in 1845 plaats.Functionele invoéring in Nederland vond rond1880 plaats. Sinds het Neolithicum tot de 1geeeuw graasden huisdieren in Nederland dusvooral in natuurgebieden.

Hoewel er vaak uiteenlopende, niet uitwissel-bare problemen en oplossingen voor de diversegebieden en soorten bestaan, blijkt voorts uitde inmiddels talrijk uitgezette visotters die heren der in het land, al dan niet overreden, maarmeestal in levenloze staat, worden aangetroffen,dat wij de boel nog lang niet op orde hebben.Terwijl nota bene de uitzetgebieden, de voor-malige Overijsselse, Drentse en Friese veenge-bieden, volledig zijn heringericht voor de soort.Denk in deze ook aan de Holterberg en de wensop behoud van het korhoen.

De verwachtingen op behoud of terugkeer vanin dit artikel genoemde soorten zijn in ons landnog zeer mager. De potenties zijn er natuurlijkook in ons land, maar beleidsmakers ontwijkenechte keuzen. Het weidevogelbeheer, agrarischnatuurbeheer, nieuwe stuifzanden, te vervaar-.digen door integrale verwijdering van vaak velehectaren boven- en ondergrondse vegetatie enandere botox-natuur duiden niet op grootscha-lig herstel van systeemprocessen. Geit en koolsparen betekent in dit geval stagnatie of zelfsachteruitgang. De beschreven negatieve ont-wikkelingen in Nederland tonen desondanksaan dat wij grote wilde beesten, die wij alleennog van plaatjesboeken kennen, steeds vakerons land zullen aandoen. Zij zijn inventief enbedenken iets nieuws, nu wij nog.

N E UWE w L DER N s NUMMER

In grote delen van ons land, en met name opde hogere gronden, zijn nog steeds de oudemarkestructuren te herkennen. In Drenthe enop de Veluwe tot op de dag van vandaag, terwijlook een topgebied als de Meinweg, om maareen voorbeeld te noemen, direct is overgeleverdvanuit die oude gemeenschappelijke weide-gronden. Zo zou het New Forest-model methaar coöperatieve weidegronden in ecologischopzicht maatgevend kunnen zijn voor de groteNederlandse natuurgebieden. Het voornaamste

4 5

probleem is dat onze Nederlandse natuurge-bieden nog steeds onvoldoende met elkaarverbonden zijn. Overigens is het systeem vangemeenschappelijke weidegronden toch min-stens zo beschermingswaardig cultuurgoed alseen koetshuis met laan?

Eerste wolven terug in NederlandHet zou te ver voeren om op deze plaats deontwikkelingen van de terugkeer van de wolfin Duitsland te beschrijven. Die gaat terugtot direct na het wegvallen van de Oostblok-grenzen. De eerste zekere waarnemingen vanwolven stammen dan ook al uit 1990. Er zijnnu in Duitsland meerdere afzonderlijke popula-ties die regelmatig jongen voortbrengen. Steedsvaker worden ook uitzwermende dieren waar-genomen. Soms door (illegaal) afschot, somsdoor een overreden dier op een plek waar mende aanwezigheid ervan niet eens vermoedde.Langzaamaan worden steeds vaker dierenrichting westen gesignaleerd. Net als de eland,lynx, wilde kat, kraanvogel en gieren weten zijdie op reis gaan niet wat hen te wachten staaten/of de nieuwe leefgebieden inderdaad welgeschikt zijn. En natuurlijk is dit vaak gewooneen proces van trial en error, want de natuurzelf is zeer 'experimentierfreudig'. Vaak gaathet fout en loopt de onderneming op niets uit.Echter succes is er ook. Steenmarters waren totvoor kort zodanig zeldzaam dat gevreesd werdvoor hun voortbestaan. Nu bewonen ze zelfssteden en hebben zich volkomen aangepast aanmenselijke bebouwingen en zijn zeer talrijk.Soms kan men een ree waarnemen dat kilome-ters buiten de kust in open zee in de Noordzeeof Waddenzee rondzwemt. Niet bepaald deoptimale habitat voor deze soort. Toch wetensoorten zich zo verassend op nieuwe plekkente vestigen waarbij ze vaardigheden verwervendie hun nieuwe habitat vereist om er zich tehandhaven. Ook wolven in uitgestrekte wil-dernisgebieden bereiken zo plekken - bijvoor-beeld eilanden - die eeuwenlang niet door henbewoond werden.

Dus ook de wolven in Europa rukken op. Film-beelden uit Roemenië en 35 jaar onderzoek inItalië tonen aan, dat niet alleen steenmartersmaar ook wolven in de buitenwijken van stedenprima aan hun kostje kunnen komen. De vos isallang, vooral in Groot-Brittannië maar ook al inNederland, een vaste bewoner van de buitenwij-ken en de scholekster nestelt al tientallen jaren

E UWEN w

op platte daken van garages en flatgebouwen.Eind 2007 hoorden we van enkele in Neder-land waargenomen wolven. Heel geheimzinnigallemaal, en de auteur dezes doet daar nu omvoor de hand liggende redenen lekker aan mee.Omdat anders nooit meer een leuke meldingzal worden gedaan, omdat het vertrouwenwordt geschaad. Zo eenvoudig is dat. Plaats,tijd, wie, wat, waar, het zal daarom allemaalonder ons blijven. Na enkele maanden speur-werk is gebleken dat inderdaad ten minstetwee wolven zijn waargenomen. De dieren zijnechter meteen door jagers afgeschoten en weg-gemoffeld. Illegaal natuurlijk. Na wat spitwerkis anoniem een pakketje toegezonden: een kus-sentjesenvelop met een stukje huid. Ja, zonder·twijfel bleken de haren daarop van een wolf.

Daarmee staat met grote waarschijnlijkheidvast dat voor het eerst sinds meer dan eeneeuw, de eerste wilde wolven Nederland weerhebben bewoond, al was het ook maar zeerkortstondig. Soms is helaas de mens ergkort aangebonden en wenst alles alleen voorzichzelf, zoals ook in het geval van Bruno, debruine beer in Zuid-Duitsland die ondankshevige protesten met politieke goedkeuringom het leven werd gebracht. Of met de dommereacties op de toename van de wilde zwijnen opde Veluwe en elders (overal in Europa nemende grote hoefdieren toe en zoals een kind weetdus ook de predatoren die daarvan leven).

Gelukkig gaat het met de lynx, eland en wolfbeter. Hoe zal het hen in Nederland vergaan?Natuurlijk is het verstandig om op dergelijkeontwikkelingen te anticiperen, want de vol-gende dieren zullen komen. Het publiek, debeheerders, jagers en boeren, kunnen beter nual geïnformeerd zijn. Net zoals dat al in 1990in Duitsland gebeurde met de te verwachtenaanloop van wolven. Natuurlijk waren enzijn er ook daar strubbelingen. De pers kanzeer hijgerig berichten over schapen die doorwolven zijn vermoord, hetgeen overigensveelal gewoon het werk is van huishonden.Huisdieren als schapen worden immers ook inNederland regelmatig door struinende hondenverwond en om zeep geholpen. Natuurlijk, alser straks weer een wolf in onze natuurgebiedenrondloopt, zullen dergelijke taferelen aan dewolf worden toegeschreven. Of aan de' lynx, ofwild zwijn ... Er is nog veel ontwikkelingswerkdoor natuurbeheerders te verrichten. lil

L DER N NUMMER

AL EERDER WOLVEN

IN NEDERLAND

Al vaker liepen er onverwacht wolven rond inNederland, al waren al die dieren meest ont-snapte oflosgelaten dieren uit dierentuinen ofparticuliere verzamelingen, of waarschijnlijker,gewoon honden. Van dit type berichten zijner tientallen, het karakter en de uiteindelijkeafloop veelal hetzelfde.

Ook verschenen er in Nederlandse kranten veleberichten over wilde wolven, die vaak "in win-terse omstandigheden door honger gedreven,in menselijke bebouwingen doordrongen".Meestal dragen deze berichten een grimmigkarakter die de mensen niet zelden de stuipenop het lijf joegen en jagen.

ANP, Amsterdam, OJ-II-1975

Na een jacht van twee uur heeft een Amster-damse politieman in Amsterdam-west een wolfdoodgeschoten. (00') Twee weken geleden is inAmsterdam ook al een wolf gesignaleerd. Dievluchtte een seksboetiek binnen en kon wordengevangen. Waar de wolven vandaan komen isde politie een raadsel.

ANP, 27-12-1954

In de Oostenrijkse provincie Stiermarken zijnvele wegen en twee spoorlijnen door hevigesneeuwval volledig geblokkeerd. Dorpen (00')zijn geheel van de buitenwereld afgesloten.(00') Tot nu toe zijn deze winter acht mensentengevolge van zware sneeuwval om het levengekomen. (00') Door voedselgebrek zijn velewolven in het oosten van de provincie Tirol bin-nengedrongen. Er is al een waarschuwing uit-gegeven (00') voor uitgehongerde wolven. Ook inPolen zijn de laatste tijd grote aantallen wolvengesignaleerd. De vergoeding voor het neerschie-ten van een wolf is aanmerkelijk verhoogd enbedraagt nu meer dan het gemiddelde maand-loon van een arbeider.

4 5 2