Na de oorlog Herdenken en vieren in Europa · flicten. Ook in landen die niet actief aan de oorlog...

Na de oorlog | Herdenken en vieren in Europa

Inhoudsopgave

4 Inleiding

6 Analyse – Elk land zijn eigen oorlogsherdenking

West-Europa en Irsraël

12 België

14 Denemarken

16 Duitsland

18 Finland

19 Griekenland

20 Frankrijk

21 Ierland

23 IJsland

24 Italië, San Marino en Vaticaanstad

25 Luxemburg

27 Malta

28 Noorwegen

29 Oostenrijk

30 Portugal, Spanje en Andorra

32 Turkije

33 Verenigd Koninkrijk

35 Zweden

36 Zwitserland en Liechtenstein

37 Israël

39 Buiten het protocol om

40 Beeldessay van Otto Snoek

Oost-Europa

55 Sovjet-Unie (1922-1991)

57 Rusland

61 Oekraïne

63 Wit-Rusland

64 Estland

66 Letland

68 Litouwen

70 Armenië

71 Azerbeidzjan

73 Georgië

74 Joegoslavië (1917-1922)

75 Kroatië

77 Macedonië

78 Servië

79 Slovenië

81 Bulgarije

82 Hongarije

84 Polen

86 Roemenië

88 Slowakije

90 Tsjechië

92 Bio’s en bronnen

93 Colofon

Nade oorlogHERDENKEN EN VIEREN IN EUROPA

t Toegepast Onderzoek

1 Nationaal Comité 4 en 5 mei, Breekbare dagen. 4 en 5 mei

door de jaren heen. Amsterdam; Nationaal Comité 4 en 5 mei,

2012.

4

NA D

E O

ORLOG

Inleiding

Hoe wordt in Europa oorlogsgeweld herdacht

en bevrijding gevierd? Tijdens een discussie

over de toekomst van herdenken en vieren

is in het Nationaal Comité 4 en 5 mei de

vraag opgeworpen hoe in andere landen wordt her-

dacht en gevierd. Er was een oriënterende inventari-

satie uit 1995, gemaakt in samenwerking met het

ministerie van Buitenlandse Zaken en de Nederlandse

ambassades in het buitenland. Daaruit was duidelijk

geworden dat het niet eenvoudig was om adequate

informatie te verzamelen, omdat er in de meeste

landen geen eenduidig loket is waar de vraag kan

worden voorgelegd.

Daarna zijn er, naar ons beste weten, geen studies

meer geweest naar de diverse nationale herdenkingen

en vieringen in Europa. Het leek dan ook zinvol om

de huidige herdenkingstradities in Europa opnieuw

te (laten) onderzoeken. In 2013 is in het kader van

de taak toegepast onderzoek een kortlopend onder-

zoek van enkele maanden uitgevoerd door Renske

Krimp en Remco Reiding. Deze publicatie is daarvan

het resultaat.

Vertrekpunt van het onderzoek was de situatie in Ne-

derland, waarbij we op twee opeenvolgende dagen –

4 en 5 mei – de slachtoffers van de Tweede Wereld-

oorlog herdenken en de bevrijding van de Duitse en

Japanse bezetters vieren, alsook dat wij in vrijheid

kunnen leven.1 Nederland kent een relatief jonge tra-

ditie van herdenken en vieren. Wat kunnen we leren

van andere landen? Wat en wanneer herdenken en

vieren zij? Wie is erbij betrokken? Welke discussies

vinden er plaats over herdenken en vieren?

Reikwijdte | In totaal worden in deze publicatie 45landen beschreven, inclusief enkele stadstaatjes in

West-Europa. Er is ook één niet-Europees land op-

genomen: Israël. Dit omdat veel van de inwoners

van Israël zelf migranten uit Europa zijn, dan wel

ouders of grootouders hebben die uit Europa af-

komstig zijn. Oorlogservaringen uit Europa hebben

aldus de herdenkingscultuur in Israël mede gevormd,

sterker nog: de Holocaust is een reden dat de staat

Israël is opgericht. Joegoslavië en de Sovjet-Unie,

twee niet meer bestaande landen, zijn in dit verslag

terug te vinden, omdat de recente geschiedenis van

Oost-Europa en de invloed daarvan op herdenken

en vieren zonder de rol en de herdenkingscultuur

van deze landen niet kan worden begrepen. Vanwege

de beperkte onderzoekstijd zijn mogelijke overzeese

gebiedsdelen van landen niet in deze analyse opge-

nomen.

Werkwijze | Deze publicatie is tot stand gekomen op

basis van vragenlijsten, literatuurstudie, eigen on-

derzoek en uitwisseling met sleutelpersonen op

ambassades en via netwerken als de International

Holocaust Remembrance Alliance (IHRA). Om in-

formatie te verkrijgen hebben de onderzoekers al-

lereerst vragenlijsten verstuurd naar diverse buiten-

landse ambassades in Nederland en onder de Ne-

derlandse diplomatieke posten in Europa. In totaal

is voor 51 landen tenminste één vragenlijst verstuurd

(Nederland heeft niet in elke staat een post). Over

41 landen ontvingen de onderzoekers een reactie

en uit sommige landen zelfs twee of meer. De

landen waaruit we geen enquêtes ontvingen zijn zo

mogelijk beschreven op basis van andere bronnen.

Sommige landen zijn bij gebrek aan informatie en

tijd voor aanvullend onderzoek in zijn geheel niet

opgenomen (Albanië, Bosnië-Herzegovina, Cyprus,

Kosovo, Moldavië, Montenegro). De vragenlijsten

bleken een goede methode om in korte tijd zo veel

mogelijk informatie in te winnen. De antwoorden

op de gesloten vragen boden daarnaast nuttig ver-

gelijkingsmateriaal. Bovendien leverden de vragen-

lijsten contactpersonen op in de verschillende landen

voor aanvullende vragen of verdiepende gesprekken.

Leeswijzer | De opbouw van deze publicatie is alsvolgt. Voorafgaand aan de diverse landenstukken

vindt u een analyse waarin algemene observaties

zijn opgenomen. De landenstukken vallen uiteen in

Oost- en West-Europa. Dit was de historische

scheidslijn van na de Tweede Wereldoorlog die grof-

weg ten oosten en ten westen van nazi-Duitsland

liep. Deze is van invloed geweest op de ontwikkeling

van herdenken in deze landen en is daarom leidend

voor de indeling van de landenstukken in dit verslag.

Daarnaast viel deze indeling samen met de deskun-

digheid van de twee onderzoekers, waarbij Renske

Krimp West-Europa voor haar rekening nam en

Remco Reiding tekende voor Oost-Europa.

Het huidige Europa heeft inmiddels een ander gezicht:

sommige landen die in deze publicatie onder Oost-

Europa zijn ondergebracht behoren nu immers tot

de Europese Unie of willen dat graag. Landen in

West-Europa zijn in alfabetische volgorde beschreven.

Na de landen uit West-Europa volgen de landen die

deel uitmaakten van de Sovjet-Unie, de voormalige

Joegoslavische republieken en de overige landen in

Oost- en Midden-Europa. Bij ieder land is daarnaast

een lijst met feesten herdenkdagen opgenomen.

Omwille van de leesbaarheid zijn de meeste bronnen

die de onderzoekers hebben gebruikt niet in deze

publicatie opgenomen. Ze zijn online terug te vinden

op de website: www.4en5mei.nl/onderzoek/toege-

pastonderzoek/herdenken_en_vieren_in_Europa

Ten slotte: het voor u liggende onderzoeksverslag is

nadrukkelijk een momentopname. Terwijl de onder-

zoekers hun laatste hand legden aan de landen-

stukken, waren bijvoorbeeld de protesten van de

oppositie tegen het gezag in Oekraïne aan de orde

van de dag. Hoe deze situatie zich ontwikkelt en

welke mogelijke gevolgen dit heeft voor de invulling

van herdenkingsdagen valt niet te voorspellen.

Deze publicatie is een eerste verkenning van de wijze

waarop men in Europa oorlogsgeweld herdenkt en

bevrijding viert. Het onderzoek zal hopelijk nieuwe

inzichten opleveren, doen nadenken over herdenken

en vieren in de nabije toekomst en mogelijk nieuwe

onderzoeksvragen oproepen. |

Amsterdam, maart 2014

5

Herdenken en vieren in Europa

Als we in Nederland over 'de oorlog' spreken,

dan gaat het gesprek over de Tweede We-

reldoorlog. Grofweg bestond die in Nederland

uit de volgende stadia: de militaire aanval

van nazi-Duitsland, de Duitse bezetting en de be-

vrijding door de geallieerden. Daarover bestaat

geen onenigheid. (De kolonies van Nederland zijn

in deze publicatie buiten beschouwing gelaten).

Maar in lang niet elk land van Europa ging dat zo.

Polen werd bijvoorbeeld aangevallen van twee kan-

ten, Spanje werd nagenoeg ongemoeid gelaten.

Onder andere Engeland, Zwitserland en Azer-

beidzjan werden nooit bezet. In Nederland werden

de Amerikanen, Canadezen, Britten en Polen

begroet als helden van onze bevrijding, terwijl de

soldaten van het Rode Leger in de Baltische Staten

werden gezien als nieuwe bezetters.

Voor Nederland duurde het militaire conflict ‘maar’

zes dagen, in Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne is

jarenlang voor elke meter gevochten. Tijdens de

Holocaust kwamen bijna 800 Joden uit Noorwegen

om en meer dan twee miljoen Joden uit Polen. Je

kunt in Europees verband dus niet spreken over

"de oorlog". Elk land had zijn eigen oorlog. In som-

mige landen denkt men bij "de oorlog" bovendien

aan de Eerste Wereldoorlog, niet aan de Tweede.

Ook de gevolgen waren voor elk land anders. Voor

het ene volk betekende de Tweede Wereldoorlog

een hevige maar korte onderbreking in de geschie-

denis, voor het andere het begin van een wezenlijk

andere periode als gevolg van het verlies van grond-

gebied (onder andere Hongarije), andere lands-

grenzen (van Polen bijvoorbeeld) of het einde van

de onafhankelijkheid en een (nieuwe) bezetting

(zoals in de Baltische staten).

Als de oorlog voor elk land anders was, dan ligt het

voor de hand dat die oorlog in elk land anders

wordt herdacht. Uit ons onderzoek is gebleken dat

de historische en geopolitieke context en de impact

van de oorlog op een volk grote invloed hebben op

de wijze waarop herdenkingen worden vormgegeven,

en de mate waarin voor herdenkingen draagvlak

bestaat in de samenleving.

6

NA D

E O

ORLOG

Analyse

Elk landzijn eigenoorlogs-herdenking

Of en zo ja hoe wordt herdacht, is onder meer afhan-

kelijk van:

– het aantal slachtoffers;

– in hoeverre sprake is geweest van vervolging (van

onder meer Joden, Sinti en Roma);

– in hoeverre sprake is geweest van een gewapende

strijd;

– aan welke zijde is gevochten (het herdenken van

troepen die deel uitmaakten van of vochten aan

de zijde van de asmogendheden is omstreden);

– in hoeverre sprake is geweest van bezetting;

– in hoeverre sprake is geweest van geopolitieke

veranderingen als gevolg van de oorlog (de onaf-

hankelijkheid of grondgebied moest worden op-

gegeven);

– in hoeverre het land heeft geleden tijdens de Eer-

ste Wereldoorlog of andere, recentere militaire con-

flicten.

Ook in landen die niet actief aan de oorlog hebben

deelgenomen, vinden soms herdenkingen plaats

(zoals Holocaust Memorial Day in Spanje), voort-

komend uit de wens om te waarschuwen dat her-

haling moet worden voorkomen.

Herdenken en/of vieren | In Nederland herdenken

we de Nederlandse oorlogsslachtoffers op 4 mei.

Op 5 mei vieren we de vrijheid. Deze traditie van

herdenken en vieren op verschillende dagen ontstond

al snel na de oorlog. Denemarken is het enige land

in Europa dat ook Dodenherdenking en Bevrij-

dingsdag op aparte dagen kent (eveneens op 4 en 5

mei).

Veel landen staan op één dag stil bij de Tweede

Wereldoorlog. Vaak is dit op de dag dat nazi-

Duitsland capituleerde (zoals in de voormalige Sov-

jet-Unie), het land werd bezet (Griekenland) dan

wel bevrijd (Noorwegen) of het volk in opstand

kwam (voormalige Joegoslavische republieken).

Wanneer op één dag wordt stilgestaan bij de oorlog,

is het soms moeilijk te bepalen of er sprake is van

een herdenking, een viering of beide. In Italië

wordt op één dag herdacht én gevierd dat in 1945

een einde kwam aan het fascistische bewind. Dat

bleek ook uit de verschillende antwoorden op de

enquêtes die we ontvingen over Rusland, Oekraïne

en Georgië. Zo passen de uitbundige militaire

parade, de felicitaties aan veteranen en het vuurwerk

op de Russische Overwinningsdag bij een viering,

terwijl Russen op die negende mei tevens de mil-

joenen slachtoffers herdenken. Ze spreken van een

feestdag met tranen in de ogen. Het staatshoofd

legt overigens een dag eerder al een krans bij het

graf van de onbekende soldaat, waardoor herdenken

en vieren toch enigszins gescheiden plaatsvinden.

Kranslegging van koningin Beatrix en prins Willem-Alexander tijdens

de Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam, Nederland,

4 mei 2012. (© Onno de Bever)

Een feestdag is niet altijd een vrije dag | 5 mei is

in Nederland een ‘algemeen erkende feestdag’ en

een ‘jaarlijkse nationale feestdag’. Dat betekent niet

dat iedereen vrij is op 5 mei. Wel of niet vrij zijn

wordt bepaald per CAO: overheidsambtenaren heb-

ben op 5 mei een vrije dag, in de particuliere sector

is dat overal anders geregeld. 4 mei heeft geen wet-

telijke status in Nederland. We herdenken op de

avond vóór bevrijdingsdag

Tijdens dit onderzoek was het in veel gevallen

moeilijk te achterhalen wat in andere landen de

sta-tus van een feestdag is. Een feestdag is niet

altijd wettelijk vastgelegd en een feestdag is niet

per definitie hetzelfde als een vrije dag. Andersom

zijn sommige dagen wel vastgelegd, maar wordt er

nauwelijks aandacht aan besteed. Dit geldt vaak

voor Holocaust Memorial Day en voor Europadag.

Tot slot varieert het aantal feestdagen per land

enorm. Om die reden is bij ieder land een lijst met

de data van herdenkingen en vieringen opgenomen.

Dit geeft enige houvast bij het lezen.

Wie worden herdacht? | Herdenken gebeurt met

een rouwrand: kransen, kaarsen en een ingetogen

ceremonie. De nadruk ligt op het stilstaan bij slacht-

offers, terugkijken en rouwen.

De Eerste Wereldoorlog heeft grote invloed gehad

op de herdenkingstraditie in een aantal West-Europese

landen. Vooral de datum waarop oorlogsslachtoffers

worden herdacht, vindt zijn oorsprong vaak in de

‘Grote Oorlog’. In België, Engeland, Servië en Malta

(destijds een Britse kolonie) is de Eerste Wereldoorlog

de aanleiding voor de enige of belangrijkste herdenking

van oorlogsslachtoffers. De Fransen herdenken de

beide wereldoorlogen op aparte data en in Turkije

wordt vooral aandacht geschonken aan een aantal

veldslagen onder Atatürk in de Eerste Wereldoorlog.

Maar ook in deze landen is de Tweede Wereldoorlog

in de loop der jaren steeds meer centraal komen te

staan bij het gedenken.

In verschillende landen, vooral in West-Europa,

worden op dezelfde dag ook de gevallenen van recente

vredesmissies of oorlogssituaties herdacht. Zo her-

denken Noorwegen, Finland, het Verenigd Koninkrijk

en Ierland alle slachtoffers die sinds de Tweede We-

reldoorlog zijn gevallen bij oorlogen en/of vredes-

missies. In Nederland doen we dat sinds 1961.

In de meeste voormalige Sovjetrepublieken staat men

vooral stil bij de militairen uit het Rode Leger die zijn

gesneuveld. Veteranen van de Tweede Wereldoorlog

krijgen op Overwinningsdag alle aandacht en waar-

dering. In voormalig Joegoslavië ligt de nadruk op de

partizanen die vochten tegen de bezetter.

In de Baltische staten worden alle oorlogsslachtoffers

aan beide zijden herdacht (met uitzondering van

oorlogsmisdadigers).

In Polen is de herdenking van de Opstand van

Warschau een nationale feestdag. Het land kent

herdenkingsdagen voor onder meer de inval van

nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, de massamoord

op officieren in Katyn, de slachtoffers van nazi-

concentratiekampen en de vervolging van Roma

en Sinti.

In West-Europa worden (vooral de eigen) burgers

en militairen herdacht en soms ook de bevrijders,

zoals in Oostenrijk. Slachtoffers van vervolging in

het eigen land worden meestal herdacht tijdens de

nationale herdenking en slachtoffers van de Holo-

8

NA D

E O

ORLOG

De Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam,

Nederland, 4 mei 2012. (© Onno de Bever)

caust uit heel Europa op Holocaust Memorial Day.

Vaak is er een aparte dag waarop militairen en ve-

teranen worden herdacht of geëerd.

Holocaust Memorial Day – In 2005 riep de voorzitter

van de Verenigde Naties 27 januari uit tot Interna-

tional Holocaust Remembrance Day (ook wel Ho-

locaust Memorial Day genoemd). De Holocaust is

de georganiseerde en systematische genocide op

de Joden. Op 27 januari 1945 werd het vernieti-

gingskamp Auschwitz bevrijd.

Het aantal landen dat zich aansluit bij dit initiatief

neemt toe, net als het aantal activiteiten dat op en

rond deze dag plaatsvindt. De traditie raakt steeds

meer verankerd in de samenleving.

Een grote stimulator voor het organiseren van acti-

viteiten op en rond Holocaust Memorial Day is de

International Holocaust Remembrance Alliance

(IHRA), opgericht in 1998 om de Holocaust te

blijven herdenken, onderzoeken en onderwijzen

met als doel deze nooit te vergeten. Anno 2014

zijn 31 landen lid van de IHRA, voornamelijk

landen in Europa.

In de meeste voormalige Sovjetrepublieken speelt de

herdenking van de Holocaust een ondergeschikte

rol. Dat valt ten dele te verklaren door de aandacht

die uitgaat naar de grote verliezen die in de Sovjet-

Unie werden geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog

(meer dan 26 miljoen slachtoffers). In de Sovjettijd

werden nationale en etnische gevoelens bovendien

structureel door de overheid onderdrukt (en werd

de Holocaust lange tijd niet als zodanig benoemd).

Dat Armenië beperkte aandacht aan de Holocaust

besteedt, komt ook doordat Israël de Armeense ge-

nocide niet erkent.

Diverse landen in vooral Midden-Europa hebben

Holocaust Memorial Day niet erkend, maar her-

denken de genocide op de Joden wel op de dag

waarop in eigen land een belangrijke gebeurtenis

plaatsvond: bijvoorbeeld de eerste deportaties (Roe-

menië, Macedonië), de opening of liquidatie van

een getto (Hongarije, Litouwen), de aanname van

repressieve wetten (Slowakije) of het in brand

steken van een synagoge (Letland).

9


Vrijheid vieren | In Nederland vieren we op 5 mei

dat we in vrijheid leven. We vieren dat we in 1945

zijn bevrijd van de Duitse (en Japanse) bezetting

en dat we sindsdien vrij zijn van oorlog en onder-

drukking. Daarnaast besteden we in Nederland

aandacht aan actuele schendingen van vrijheid we-

reldwijd en aan wat een grondwet en een goed

functionerende democratie kunnen bijdragen aan

het bevorderen van die vrijheid en mensenrechten.

In lang niet elk land wordt een bevrijdingsdag ge-

vierd, maar aan de waarden die deze dag in Neder-

land vertegenwoordigt, besteden veel landen wel

op een andere manier aandacht. Gevierd worden

bijvoorbeeld de oorlogszege (zoals op Overwin-

ningsdag in Rusland), de zege op een bepaald

strijdtoneel (zoals in Turkije en Finland) of de on-

afhankelijkheid (op Onafhankelijkheidsdag, de Dag

van de Republiek of de Dag van de Grondwet).

Veelal staat die dag in het teken van de nationale

eenheid, zoals in Nederland op 5 mei. Deze glorieuze

of tot vrolijkheid stemmende momenten worden

doorgaans uitbundig gevierd, met een militaire

parade, concerten en/of vuurwerk. Dergelijke dagen

staan veelal in het teken van nationale eenheid,

zoals in Nederland op 5 mei veel waarde wordt ge-

hecht aan saamhorigheid. Vaak worden deze vie-

ringen beschouwd als belangrijke feestdagen, voor

zover ze niet wettelijk zijn vastgelegd als dé nationale

feestdag.

Ontstaan en verandering van tradities |Dat we in

Nederland twee dagen hebben voor de nationale

herdenking en de viering van de vrijheid is in de

eerste plaats te danken aan de invloed die voormalige

verzetsgroepen hadden in de periode direct na de

oorlog. Zij vonden het niet gepast om op dezelfde

dag om de slachtoffers te rouwen en feest te vieren.

Sindsdien hebben 4 en 5 mei een eigen plaats ge-

kregen binnen de Nederlandse herdenkingscul-

tuur.

Niet alleen de wensen en behoeften van de samen-

leving spelen een rol bij het ontstaan van tradities.

Feestdagen zijn ook een interessant middel, dat

sommige overheden gericht inzetten vanwege de

invloed die ze kunnen hebben op de sociale cohesie

in een land. Zo werd de oorlog in de Sovjet-Unie

op den duur gepresenteerd als een heroïsche strijd

tegen een gezamenlijke vijand, en benadrukte het

communistische regime met Overwinningsdag te-

gelijkertijd de noodzaak van een eensgezind, com-

munistisch Oost-Europa in de strijd tegen de

nieuwe vijand: het westerse kapitalisme.

Feestdagen zijn extra aantrekkelijk in tijden van

politieke verandering, want ze geven autoriteiten

een kans een symbolische basis te leggen voor

hun gedachtegoed. De meest opvallende geopolitieke

verandering in Europa sinds het einde van de

Tweede Wereldoorlog is het uiteenvallen van het

Oostblok. De herdenkingskalender heeft sindsdien

in die regio heel wat veranderingen ondergaan. De

onafhankelijkheid bood regeringen namelijk ruimte

voor onderscheid en nuancering.

In verschillende landen, de Baltische staten in het

bijzonder, zette men zich direct fel af tegen het

communisme: oude herdenkingen werden afge-

schaft, nieuwe herdenkingen zijn gericht op de

slachtoffers van de communistische terreur. Daarmee

is de boodschap niet meer die van de overwinning

van de Sovjet-Unie, maar één van verlies van onaf-

hankelijkheid en terreur. Ook oorlogsmonumenten

uit de Sovjettijd moesten het ontgelden: ze werden

beklad (Bulgarije), verplaatst (Estland) of vernietigd

(Georgië), tot grote woede van Moskou, etnische

Russen en plaatselijke communisten.

Sommige landen brachten subtiele veranderingen

aan in de kalender. Zo heet Overwinningsdag te-

genwoordig vaker Dag van de Overwinning op het

Fascisme. Nieuwe nationale herdenkingen ont-

stonden om de onafhankelijkheid, de grondwet of

de nationale vlag te vieren. In voormalig Joegoslavië

verplaatsten diverse regeringen de Dag van de Anti-

fascistische Strijd naar de dag waarop in de eigen

republiek een partizaneneenheid werd opgericht.

De toekomst van herdenken | Liggen de tradities nu

vast? – In Nederland vormen 4 en 5 mei jaarlijks

een ogenschijnlijk vanzelfsprekende combinatie

van herdenken en vieren, maar ook onze herden-

kingsdagen hebben in de loop der tijd veel veran-

deringen ondergaan. De geschiedenis van herdenken

en vieren staat uitgebreid beschreven in de publicatie

Breekbare Dagen, 4 en 5 mei door de jaren heen (2012).

10

NA D

E O

ORLOG

Ook zeventig jaar na de Tweede Wereldoorlog is er

nog ieder jaar discussie over de manier waarop Ne-

derland zijn doden herdenkt en de vrijheid viert.

De wensen en behoeften van de bevolking zijn nu

eenmaal aan verandering onderhevig. In de meeste

Europese landen is dat niet anders.

Vaak bevatten tradities ook een appèl aan de

bevolking om te streven naar bepaalde politieke

idealen, of een boodschap of voornemen voor de

toekomst. Dat is nogal eens een abstract en symbo-

lisch voornemen, zoals ‘dit nooit weer’. Dit betekent

ook dat tradities rondom herdenken en vieren nooit

vastliggen. De installatie van een nieuwe regering

met een nieuwe koers leidt menigmaal tot nieuwe

discussies over herdenkings- en feestdagen.

Dat steeds minder slachtoffers van de Tweede We-

reldoorlog nog in leven zijn, betekent dat de oorlog

steeds minder persoonlijke herinnering en steeds

meer geschiedenis wordt. Daarmee ver-

andert de betekenis die aan de oorlog

wordt gegeven. Dat geldt voor de Eerste

Wereldoorlog, waarvan het begin inmiddels

al honderd jaar achter ons ligt, maar even-

goed voor de Tweede Wereldoorlog. In

Noorwegen bijvoorbeeld is de herden-

kingsdag in 2011 hernoemd tot Vetera-

nendag, en wordt op die dag meer aandacht

aan slachtoffers uit recente oorlogen be-

steed.

Maar aan de traditie van herdenken an

sich komt daarmee nog geen einde. Servië

plaatste in 2012 zelfs een herdenking van

de Eerste Wereldoorlog als nationale feest-

dag op de kalender.

Europese herdenkingstraditie op komst? –

Een Europese gedenkdag lijkt niet voor

de hand te liggen in de nabije toekomst.

Elk land heeft immers zijn eigen ‘oorlog’,

herdenkt zijn eigen slachtoffers en viert

zijn eigen bevrijding of gebeurtenissen

om trots op te zijn. De feestdagen of her-

denkingen van het ene land staan vrijwel nooit op

de kalender bij andere landen.

Holocaust Memorial Day is een van de weinige

herdenkingen die wel in diverse landen een soort-

gelijke invulling krijgt. De aandacht voor deze dag

neemt in veel landen toe. Het gaat echter om de

specifieke herdenking van een slachtoffergroep,

niet om een herdenking met een nationaal karakter.

Een aantal EU-landen heeft 9 mei op de kalender

staan als Europadag. In sommige landen hebben

ambtenaren dan een vrije dag, maar verder geniet

de dag weinig bekendheid. |

11


Scouts dragen de kransen uit De Nieuwe Kerk voor

de Nationale Herdenking op de Dam, Amsterdam,

Nederland, 4 mei 2012. (© Onno de Bever)

De herdenkingscultuur in België draait in de

eerste plaats om de Grote Oorlog, de Eerste We-

reldoorlog die zo veel schade aanrichtte. Dat geldt

voor Wallonië en nog sterker voor Vlaanderen. In

Ieper, midden in de Vlaamse Westhoek, bevindt

zich het goed bezochte museum In Flanders Fields.

Daar staat ook de Menenpoort, het monument

waarin de namen van gesneuvelde soldaten zonder

bekend graf uit de Eerste Wereldoorlog staan ge-

graveerd. Bij de Menenpoort wordt elke avond om

20.00 uur een herdenking van de slachtoffers van

de Eerste Wereldoorlog gehouden. Deze herden-

kingen worden massaal bezocht; de slagvelden bij

Ieper zijn een toeristische trekpleister geworden

en de Eerste Wereldoorlog neemt een belangrijke

plaats in het Belgische collectieve geheugen in. De

nationale herdenkingsdag valt in België op 11 no-

vember, de dag waarop in 1918 de wapenstilstand

van de Eerste Wereldoorlog werd getekend en die

in veel Angelsaksische landen als Remembrance

Day te boek staat. In Wallonië is veel aandacht voor

het herinneren van de Slag om de Ardennen in de-

12

NA D

E O

ORLOG

Herdenkenen vieren inWest-Europaen Israël

België

Belangrijke nationale feestdagen

11 jul (1973) Feestdag ter ere van de overwinning op het Fran-

se leger in 1302 (alleen in Vlaanderen)

21 jul (1831) Nationale feestdag van België, op de dag waarop

de koning in 1831 als eerste koning de eed aflegde

(vrije dag)

27 sep (1975) Feestdag ter ere van de overwinning van de

Franse patriotten in 1831 (alleen in de Franstalige ge-

meenschap)

15 nov (1831) Koningsdag (officiële feestdag in de Duitstalige

gemeenschap van België)

Herdenkingsdagen

27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat Ausch-

witz werd bevrijd

11 nov (1918) Remembrance Day, nationale herdenking van

beide wereldoorlogen (op de zondag het dichtst bij 11

november)

cember 1944 en januari 1945, wat men ziet als de

laatste geweldshandelingen in oorlogstijd op Belgisch

grondgebied. De Slag om de Ardennen wordt ieder

jaar herdacht in veel Waalse dorpen en steden zoals

in Bastogne, La Roche-en-Ardenne en Vielsalm.

Tijdens kleine herdenkingen kijkt men terug op de

zware strijd die in de Ardennen is geleverd en de

slachtoffers die daarbij vielen.

Remembrance Day | Sinds 1970 worden in België

op Remembrance Day alle mannen en vrouwen

herdacht die sinds de Eerste Wereldoorlog hun

leven hebben gegeven voor de vrijheid. Hier vallen

ook de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog

onder. Door het hele land worden herdenkingen

georganiseerd, door maatschappelijke organisaties

zoals de Vlaamse stichting 11.11.11 (een naam die

refereert aan dag en tijdstip waarop de Eerste We-

reldoorlog eindigde: 11 november om 11 uur). Op

nationaal niveau is het ministerie van Binnenlandse

zaken bij de organisatie van Remembrance Day

betrokken. De koning, die opperbevelhebber van

de strijdkrachten is, legt elk jaar een krans bij het

Monument voor de Onbekende Soldaat in Brussel.

Hierbij zijn ook de eerste minister en vertegen-

woordigers van veteranenorganisaties aanwezig.

Een andere belangrijke ceremonie is de Poppy

Parade bij de Menenpoort in Ieper. Dan dragen

hoogwaardigheidsbekleders, religieuze leiders, ver-

tegenwoordigers van veteranenverenigingen en in-

ternationale vertegenwoordigers afbeeldingen van

klaprozen door het stadscentrum, waarna The Last

Post wordt geblazen. Elk jaar worden verschillende

buitenlandse vertegenwoordigers uitgenodigd bij

de herdenkingen op 11 november. Zo zijn in 2011

een aantal Olympische medaillewinnaars uitgeno-

digd.

Naast Remembrance Day neemt België ook Holocaust

Memorial Day en Jom Hashoah in acht om de

slachtoffers van de Holocaust te herdenken. | Remembrance Day bij de Menenpoort in

Ieper, België, 11 november 2011.

(© Menenpoort Huis)

Denemarken was net als Nederland neutraal ge-

durende de Eerste Wereldoorlog en kende daar-

om voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog

nog geen nationale herdenkingsdag. Inmiddels

zijn er in Denemarken maar liefst vijf verschillende

vrijheidsvieringen en gedenkdagen voor oorlogs-

slachtoffers, en is er discussie over een zesde dag.

Befrielse | Sinds 1945 wordt jaarlijks op 5 mei –‘Befrielse’ – gevierd dat Denemarken werd bevrijd

van nazi-Duitsland. Op de vooravond van Befrielse

worden de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog

herdacht. Toen de bevrijding op 4 mei 1945 om

20.30 uur werd bekendgemaakt via een uitzending

van de BBC, plaatsten veel Denen spontaan een

kaars in hun venster. Dit gebruik is sindsdien tra-

ditie. Een collectieve herdenkingsceremonie met

kransleggingen, een militaire parade en het spelen

van het volkslied als eerbetoon vindt plaats in

Mindelunden, waar veel Deense slachtoffers zijn

begraven. Ook zijn er diverse lokale herdenkingen

op historische plekken.

4 en 5 mei worden in Denemarken georganiseerd

door organisaties van overlevenden en nabestaanden.

Alleen in lustrumjaren (2010, 2015, etc.) is de

overheid partij in de organisatie en geeft het staats-

hoofd acte de présence. Wel zijn elk jaar de premier,

de minister van Onderwijs en enkele leden van

het parlement aanwezig, net als een aantal verte-

genwoordigers van Britse zijde. Bij de herdenking

staat het gedenken van Deense burgerslachtoffers

en hun bevrijders centraal. Hoewel op 4 en 5 mei

in Denemarken de Tweede Wereldoorlog centraal

staat, wordt in de voordrachten van jongeren wel

een verwijzing gemaakt naar actuele conflicten in

de wereld. In Denemarken neemt de aandacht

voor 4 en 5 mei af naarmate de oorlog in tijd

verder achter ons is komen te liggen. Net als in

Nederland is Befrielse geen vrije dag, maar wel

een nationale feestdag.

Een tweede Deense gedenkdag voor slachtoffers van

de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust betreft 9

april. Op die datum begon in 1943 de bezetting

van Denemarken. Bij deze herdenking worden ex-

pliciet ook Duitsers en hun toenmalige bondgenoten

uitgenodigd. De Denen zijn van mening dat alle

slachtoffers op deze dag herdacht moeten worden

en over het herdenken van Duitsers bestaat dan

ook geen controverse. Momenteel speelt rond deze

dag wel een andere discussie in de Deense samen-

leving, omdat het Verzetsmuseum wegens gebrek

aan belangstelling overwoog de herdenking af te

schaffen. Daartegen kwam veel protest vanuit de

bevolking, waarop het idee voorlopig is verworpen.

Besloten is om in elk geval tot 2015 door te gaan

met herdenken op 9 april.

Brede genocide-herdenking | De derde Deenseherdenkingsdag geldt de Deense militairen die

zijn omgekomen in conflicten sinds 1945, zoals

tijdens uitzendingen naar Gaza in 1956, en naar

de Balkan, Irak en Afghanistan in de afgelopen de-

cennia. Zij worden herdacht op 5 september, ‘Vlag-

dag’ geheten. Vlagdag, in 2009 officieel als feestdag

aangenomen in het Deense parlement, wordt jaar-

14

NA D

E O

ORLOG


05 mei (1945) Befrielse, ter ere van de Bevrijding in 1945

(werkdag)

05 jun (1849) Dag van de Grondwet (halve vrije dag)

05 sep (2009) Vlagdag (waarop ook omgekomen militairen

sinds de Tweede Wereldoorlog worden herdacht)

Overige herdenkingsdagen


witz werd bevrijd (werkdag)

09 apr (1943) Herdenking van de bezetting van Denemarken

door nazi-Duitsland

04 mei (1945) Dodenherdenking (werkdag)

Denemarken

lijks vormgegeven door de Deense Internationale

Veteranenorganisatie. Diezelfde organisatie is ook

samen met Defensie verantwoordelijk voor de

viering van de grondwet op 5 juni. Deze ‘Grund-

lovsdag’ geldt als eerbetoon aan de helden die voor

de Deense natie vochten.

Denemarken staat op 27 januari stil bij Holocaust

Memorial Day. Hierbij gedenkt men niet alleen de

slachtoffers van de Holocaust, maar ook slachtoffers

van genociden sinds de oorlog. Verder zijn er in

2013 extra herdenkingen geweest van de acties

tegen de Joden die 70 jaar geleden plaatsvonden,

in oktober 1943.

Sinds een tijdje bestaat er discussie over de vraag

of ook 29 augustus een herdenkingsdag moet wor-

den. In 1943 werd op die datum de samenwerking

tussen de Deense regering en de Duitsers stopgezet,

vanwege toenemend protest tegen de vele compro-

missen die de overheid sloot met de bezetter.

Daarna werd de deportatie van Deense Joden aan-

gekondigd. In Denemarken gaan stemmen op om

deze gebeurtenis op 29 augustus te herdenken,

maar dit voorstel is tot op heden nog niet overge-

nomen. |

15


Herdenking van de bevrijding van Denemarken, Minde-

lunden Ryvangen, Hellerup, Kopenhagen, 4 mei 2008.

(© Polfoto/Jens Panduro)

Koningin Margrethe bij de herdenking ter gelegenheid van de

zestigste verjaardag van de bevrijding van Denemarken,

Mindelunden Ryvangen, Hellerup, Kopenhagen, 5 mei 2005.

(© Polfoto/Christensen Klavs Bo)

Over de Duitse herdenkingscultuur zijn biblio-

theken volgeschreven en dat is waarschijnlijk

terecht. Vanwege het uitgebreide oorlogsverleden

van Duitsland en zijn prominente rol in die oorlogen

en door de bijzonder zelfreflectieve kijk op het

eigen verleden die de Duitsers de afgelopen decennia

hebben ontwikkeld.

Volkstrauertag | Sinds 1919 is het in Duitsland opde zondag vlak voor of na 16 november ‘Volkstrau-

ertag’, oftewel ‘treurdag van het volk’. Volkstrauertag

werd ingesteld om de gesneuvelde Duitsers uit de

Eerste Wereldoorlog te gedenken. De nationale dag

kreeg echter geen wettelijke status, omdat dit voor

feestdagen niet gebruikelijk was in de grondwet

van Weimar (met als resultaat uiteenlopende rege-

lingen per deelstaat). De nationaalsocialisten waren

de eersten die de herdenkingsdag officieel wettelijk

verankerden als ‘Heldengedenktag ’. Heldenverering

werd het belangrijkste onderdeel van de herdenking,

waarbij vooral aandacht was voor de partij (NSDAP)

en de Wehrmacht. Goebbels stelde richtlijnen vast

voor de invulling van de dag, waarbij de vlag vanaf

16

NA D

E O

ORLOG

Nationale feestdag (vrije dag)

03 okt (1990) Dag van de Duitse eenheid (vrije

dag)

Herdenkingsdagen

27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag

dat Auschwitz werd bevrijd (werkdag)

16 nov (1919) Volkstreurdag, nationale dodenher-

denking (op de zondag het dichtst bij 16

november)

Duitsland

1939 niet meer halfstok ging maar in top. De

datum waarop de dag werd gevierd, bleef wel ver-

schuiven onder de nazi’s.

Pas in 1952 werd de ‘feestelijke’ invulling van de

herdenking opnieuw onder de loep genomen. Om

te breken met de aandacht voor helden en om de

Internationale

herdenking met

vertegenwoordigers

van buitenlandse

ambassades aan de

vooravond van

Volkstrauertag,

Lilienthalstraße,

Berlijn, Duitsland,

16 november 2013.

(© Uwe Zucchi)

dag weer een rouwrandje te geven, koos het parle-

ment het einde van het christelijke jaar als periode

voor een nieuwe datum voor een nationale her-

denkdag. Deze datum wordt theologisch gedomi-

neerd door thema’s als dood en eindigheid. Sindsdien

vindt Volkstrauertag plaats in november en is het

vooral een ‘trieste’ dag.

Op Volkstrauertag herdenken Duitsers alle slacht-

offers van oorlogen sinds het einde van de Eerste

Wereldoorlog en andere slachtoffers van terrorisme

en geweld wereldwijd. Er is aandacht voor (Duitse

en geallieerde) militaire slachtoffers, vervolgings-

slachtoffers en burgerslachtoffers. Volkstrauertag

wordt in Duitsland georganiseerd door de Volksbund

Deutsche Kriegsgraberfursorge (de Duitse oorlogs-

gravenstichting), in samenwerking met de Federale

Republiek Duitsland. Zowel het staatshoofd als

leden van de regering en het parlement zijn be-

trokken. In de Bondsdag vindt een ‘herdenkingsuur’

plaats, waar de bondspresident spreekt in aanwe-

zigheid van de bondskanselier, het kabinet en de

regering. De bijeenkomst wordt muzikaal omlijst

en afgesloten met het volkslied en het lied ‘Der

Gute Kamerad’. Ook hebben overlevenden en na-

bestaanden een rol. Bij de herdenking worden elk

jaar buitenlandse vertegenwoordigers uitgenodigd,

zoals ambassadeurs en defensie-attachés. Tot de

vaste programmaonderdelen van Volkstrauertag

behoren verder een kranslegging, een moment van

stilte, een stille tocht, lezingen en een trompetsolo.

Door het hele land zijn activiteiten. In heel Duitsland

wordt een uur van herdenken in acht genomen.

De aandacht voor Volkstrauertag neemt af als gevolg

van het dalende aantal mensen dat de Tweede We-

reldoorlog zelf meemaakte. Zij waren de grootste

geldschieter van de organiserende oorlogsgraven-

stichting. Met name op lokaal niveau heeft dit

impact op de activiteiten en het bezoekersaantal.

Kristalnacht | Naast Volkstrauertag worden in Duits-land veel lokale herdenkingen georganiseerd, onder

meer in voormalige concentratiekampen, bij fusil-

ladeplaatsen, op Holocaust Memorial Day en ter

nagedachtenis van de Kristalnacht. In het land

bestaat tot op heden geen speciaal moment om de

vrijheid te vieren. |

17


Herdenking bij het oorlogsmonument en de oorlogsgraven van Sovjet-Unie aan de vooravond van de Volkstrauertag,

Schönholzer Heide, Berlijn, Duitsland, 16 november 2013. (© Uwe Zucchi)

In Finland is de nationale herdenking, de derdezondag van mei, gericht op alle slachtoffers van

oorlogsgeweld. Het begon in 1940 met een her-

denking van de gevallen soldaten van oorlogen

waarbij Finland betrokken was. In de loop der

jaren is de groep herdachten steeds verder uitge-

breid met nieuwe slachtoffers die vielen aan Finse

zijde. Daartoe behoren ook militairen die betrokken

waren bij vredesoperaties.

De derde zondag van mei heeft een sterk religieus

karakter. Veel activiteiten vinden plaats in kerken,

waar na de reguliere dienst een herdenking wordt

georganiseerd.

Veteranen en vlaggen | De krijgsmacht en veteranenhebben daarnaast eigen gedenkdagen.

Sinds 1986 kent Finland op initiatief van veteranen

een Nationale Veteranendag op 27 april, ‘Kansalli-

nenVeteraanipaiva’. Op die datum eindigde in 1945

de Tweede Wereldoorlog en de oorlog met Lapland.

Tijdens deze officiële feestdag wordt gevlagd, en

vinden er naast een hoofdevenement ver-

schillende lokale activiteiten in kerken

plaats. Bij de graven van oorlogsslachtoffers

wordt een erewacht gehouden en op som-

mige plaatsen worden kransen gelegd.

De offers die de Finse krijgsmacht heeft

gebracht gedurende de Tweede Wereld-

oorlog worden afzonderlijk herdacht op 4

juni, op Vlagdag. 4 juni was de verjaardag

van maarschalk Carl Gustaf Mannerheim,

Organisaties van de Nationale Defensie marcheren op

Onafhankelijkheidsdag langs de Tampere Hall, Tampere,

Finland, 6 december 2013. (© ANP/Lehtikuva)

die als aanvoerend commandant actief was tijdens

de oorlog. Op Vlagdag wordt een parade gehouden,

die voor het eerst plaatsvond in Helsinki in 1952,

een jaar nadat Mannerheim overleed. Sindsdien

wordt de parade steeds in een andere plaats ge-

houden. Daarbij is altijd de Finse president aanwezig

en worden militaire onderscheidingen uitgereikt.

Onafhankelijkheidsdag | De Finse vrijheidsvieringvindt plaats op 6 december. Op deze nationale

feestdag wordt primair de onafhankelijkheid van

het Russische rijk in 1917 gevierd. Onafhankelijk-

heidsdag begint met het hijsen van de vlag op het

Grote Plein in Helsinki, in aanwezigheid van de

president en andere hooggeplaatsten. Zij wonen

vervolgens een dienst bij in Helsinki’s Lutheraanse

kerk. Aansluitend zijn er officiële bezoeken aan

oorlogsmonumenten voor de Tweede Wereldoorlog.

In veel Finse dorpen en steden vinden militaire

parades plaats. Als de avond valt is er een traditionele

kaarslichtprocessie van studenten in Helsinki. Veel

burgers steken bovendien een blauwe en een witte

kaars aan in hun vensterbank. De president houdt

die avond een traditioneel banket voor zo’n twee-

duizend gasten. |

18

NA D

E O

ORLOG

Nationale feestdagen

04 jun (1952) Vlagdag (werkdag)

06 dec (1917) Onafhankelijkheidsdag, op de dag dat Finland

onafhankelijk werd van Rusland (vrije dag)




27 apr (1945) Veteranendag (werkdag)

derde zondag van mei Nationale herdenkingsdag voor alle

oorlogen

Finland

Griekenland herdenkt op

28 oktober OCHI-dag

(vertaald: ‘nee-dag’). Dit ‘nee’

refereert aan de weerstand die

Griekse politici boden tegen

de Italianen, waarmee ook Grie-

kenland betrokken raakte bij de Tweede Wereld-

oorlog. Op 28 oktober 1940 kregen de Grieken een

ultimatum van de Italiaanse ambassadeur: Grie-

kenland moest de troepen van de asmogendheden

vrije doorgang verlenen en toestaan dat een aantal

strategische locaties bezet zou worden. Niet in-

stemmen betekende oorlog, zo luidde het dreigement

van Mussolini. In reactie op het ‘nee’ van generaal

Metaxas vielen Italiaanse troepen vanuit Albanië

Griekenland binnen. Al in 1942 werd OCHI-dag

door Grieken over de hele wereld herdacht.

Dag van het ‘nee’ | Hoewel 28 oktober 1940 in feitehet begin van oorlog markeerde, vieren de Grieken

op OCHI-dag de overwinning op het fascisme. De

feestdag is in Griekenland officieel opgenomen in

de grondwet als vrije dag. OCHI-dag is een her-

denking, viering en eerbetoon aan de strijdkrachten

ineen. Grieken hangen de vlag uit en er vindt een

militaire parade plaats. Ook is er aandacht voor

alle slachtoffers van de oorlog: militairen, vervol-

gingsslachtoffers, burgers en slachtoffers in andere

landen. Zij worden geëerd door middel van een

kranslegging door het staatshoofd.

De nationale viering in Athene wordt georganiseerd

door verschillende overheidsinstanties, in samen-

werking met overlevenden en organisaties van na-

bestaanden. Ook zijn scholen betrokken bij de orga-

nisatie; zij laten kinderen meelopen in de parade. |

19



25 mrt (1821) Onafhankelijkheidsdag (vrije dag)

28 okt (1940) OCHI-dag (vrije dag)



dat Auschwitz werd bevrijd

(werkdag)

Griekenland

Griekse studenten

en scholieren vieren

OCHI-dag met een

parade. Athene,

Griekenland,

28 oktober 2012.

(© HH/Demotix)

De Fransen besteden elk jaar aandacht aan het

einde van de beide wereldoorlogen en de slacht-

offers daarvan. In november gedenken zij op Re-

membrance Day het einde van de Eerste Wereld-

oorlog en op 8 mei herdenken zij de slachtoffers

van de Tweede Wereldoorlog.

Monumenten | De behoefte aan het herdenken vanFranse slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog ont-

stond vrijwel direct na de oorlog. Al in 1920 werden

de eerste herdenkingen georganiseerd bij monu-

menten die in heel Frankrijk voor de gevallenen

werden opgericht. Nog altijd vindt jaarlijks rond 11

november een officiële herdenking plaats, met een

kranslegging, een moment van stilte en het laten

klinken van het volkslied. Bij deze herdenking van

slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog wordt niet

stilgestaan bij slachtoffers van andere oorlogen of

conflicten.

Marseillaise | Eenzelfde focus geldt voor de Franseherdenking van de Tweede Wereldoorlog op 8 mei,

die sinds 1953 wordt georganiseerd. Herdacht

worden alleen de slachtoffers van die specifieke

oorlog, met enige nadruk op de militairen die

hebben gevochten voor Frankrijk. Er gaan in Frank-

rijk geen stemmen op om ook slachtoffers van vij-

andelijke (Duitse, Oostenrijkse, Italiaanse en Japanse)

zijde te gedenken, zoals in enkele andere Europese

landen gebeurt. Verwijzingen naar de actualiteit of

de toekomst ontbreken nagenoeg. De nationale

herdenking wordt georganiseerd door het Franse

ministerie van Defensie. Het staatshoofd en diverse

overheidsvertegenwoordigers zijn, samen met ve-

20

NA D

E O

ORLOG

Belangrijke nationale feestdag

14 jul (1789) ‘Quatorze juillet’, op de dag dat de

Bastille werd bestormd (vrije dag)

Herdenkingsdagen



08 mei (1945) Nationale herdenking Tweede We-

reldoorlog (vrije dag voor overheid, banken

en scholen)

11 nov (1918) Herdenking

van de wapenstil-

stand die het einde

van de Eerste Wereld-

oorlog betekende (op

de zondag voor of na

11 november)

Frankrijk

Kranslegging bij het Graf van de Onbekende Soldaat op

Armistice Day, Parijs, Frankrijk, 11 november 2012.

(© AP/Michel Spingler)

teranen, overlevenden, nabestaanden en vertegen-

woordigers van oorlogserfgoedinstellingen aanwezig

bij een kranslegging, een stiltemoment en het laten

klinken van de Marseillaise. Sinds 1923 wordt een

herdenkingsvlam aangestoken die als ‘eeuwig bran-

dend vuur’ symbool staat voor de gevallenen. Daar-

naast worden door het gehele land regionale en

lokale activiteiten georganiseerd, veelal bij de oor-

logsmonumenten waarop de namen staan van de

slachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog uit de be-

treffende regio, aangevuld met die van de Tweede

Wereldoorlog. Meestal is de gemeente verantwoor-

delijk voor deze herdenkingen, die nog steeds goed

bezocht worden.

Quatorze juillet | Frankrijk kent geen vrijheidsvieringdie met een van beide wereldoorlogen van doen

heeft. De nationale feestdag op 14 juli refereert aan

de bestorming van de Bastille op 14 juli 1789 en

aan de viering van de zeer korte constitutionele

monarchie die Frankrijk kende in het jaar daarop.

Tegenwoordig wordt met name het Franse leger in

het zonnetje gezet tijdens de feesten op 14 juli.

Een speciale veteranendag, zoals andere Europese

landen wel kennen, is het echter niet. |

Ierland bestond formeel nog niet gedurende deEerste Wereldoorlog, het was ingelijfd bij de ‘United

Kingdom of Great Britain and Ireland’, en bleef

tijdens de Tweede Wereldoorlog als een van de

weinige landen ter wereld echt neutraal. Dat betekent

niet dat er vandaag de dag geen aandacht bestaat

voor oorlog en oorlogsslachtoffers.

Oorlogsgeweld in brede zin | De Ieren herdenkende tienduizenden landgenoten die tijdens de Eerste

Wereldoorlog met de Engelsen meevochten tegen

de Duitsers en de slachtoffers die vielen in verzet

tegen de Engelse overheersing. Alle tijdens oor-

logsgeweld omgekomen Ieren worden jaarlijks her-

dacht op de zondag het dichtst bij 11 juli, de dag

waarop in 1921 de Ierse onafhankelijkheid op papier

werd bestendigd. Hierbij worden alle slachtoffers

herdacht, ook zij die omkwamen bij recente con-

flicten, bijvoorbeeld militairen die onder de vlag

van de Verenigde Naties opereren. Jaarlijks vindt

een herdenkingsceremonie plaats bij het Royal

Hospital Kilmainham in Dublin, in aanwezigheid

van de president, de premier, leden van de regering

en vertegenwoordigers uit Noord-Ierland.

Daarnaast staat Ierland op 27 januari stil bij Holo-

caust Memorial Day. Sinds 2003 organiseert de

Holocaust Education Trust Ireland op die dag

samen met het Ierse departement voor Gerechtigheid

en Gelijkheid en de Dublin City Council een her-

denking. Hierbij zijn telkens zo’n 700 mensen

21



17 mrt Sint Patrick Dag, ter ere van de

heilige St. Patrick (vrije dag)

11 jul (1921) Onafhankelijkheidsdag

(op de zondag voor of na 11

juli)


27 jan (1945) Holocaust Memorial Day,

op de dag dat Auschwitz werd

bevrijd (werkdag)

Armistice Day, Champs Élysées Parijs, Frankrijk,

11 november 2010.(© AP/Bob Edme)

Ierland

aanwezig. Ook worden er ongeveer 100 schoolkin-

deren uitgenodigd. Twaalf van hen lezen de namen

van omgekomenen voor. Ook lezen er kinderen

voor uit overleveringen van ooggetuigen.

Remembrance Sunday | Hoewel er in Ierland geenofficiële herdenkingsdag bestaat voor de Eerste

Wereldoorlog, vinden rond Remembrance Sunday

medio november wel bijeenkomsten plaats in bij-

voorbeeld de St. Patricks kathedraal in Dublin en

in Belfast, waar overheidsvertegenwoordigers met

regelmaat acte de présence geven. Deze ceremonies

worden georganiseerd door de Royal British Legion

en de familie van omgekomen militairen. Ook

worden Ieren die meevochten in de Eerste Wereld-

oorlog herdacht op het Island of Ireland Peace

Park in het Belgische Mesen. Deze gedenkplaats

is op 11 november 1998 geopend in aanwezigheid

van de toenmalige Ierse president Mary McAleese,

de Engelse Koningin Elizabeth II en de Belgische

Koning Albert II. |

National Day of Commemoration, Royal Hospital Kilmainham, Dublin, Ierland, 12 juli 2013. (© Irish Defence Force)

In 1918, vlak na de Eerste Wereldoorlog, verwierfIJsland de status ‘Unie tot de Deense kroon’.

Hiermee vergrootte zij haar soevereiniteit ten op-

zichte van Denemarken. De Deense minister van

IJslandse Zaken werd minister-president van de

Unie en de Denen bleven alleen nog betrokken bij

buitenlandse aangelegenheden en territoriale wetten.

De afspraken hierover werden aangegaan voor een

periode van 25 jaar, dus tot 1943. De Tweede We-

reldoorlog doorkruiste deze afspraken. Voor IJsland

markeert dit de volgende stap in haar bestaan als

zelfstandige eilandstaat. Het eiland werd aan het

begin van de Tweede Wereldoorlog bezet door de

Duitsers. De bezetting was van korte duur. In 1941

werd IJsland overgenomen door de geallieerden;

eerst de Britten en al snel daarna de Amerikanen.

Het overleg tussen IJsland en Denemarken over

de voorwaarden voor verlenging van hun overeen-

komst, dat gepland stond voor 1943, kon vanwege

de oorlog niet gevoerd worden. De Deense koning

Cristian X stuurde daarom op 17 juni 1944 een

brief naar IJsland waarin hij de bevolking feliciteerde:

ze waren nu een onafhankelijke republiek. Dit ge-

geven wordt in IJsland elk jaar gevierd tijdens On-

afhankelijkheidsdag. Op deze nationale feestdag

staan het feest en het eren van de IJslandse natuur

centraal; er zijn parades, optochten op IJslandse

paarden en muziekoptredens. |

23


IJsland

Nationale feestdag

17 jun (1944) Onafhankelijkheidsdag

(vrije dag)

Onafhankelijkheidsdag in

Hafnarfjordur bij Reykjavik,

IJsland, 17 juni 2009.

(© HH/Corbis)

In Italië wordt op 25 april herdacht en gevierd dateen einde kwam aan het fascisme in Italië en dat

de steden Milaan en Turijn werden bevrijd. Op die

datum trokken in 1945 de partizanen feestend

door de straten. Zij hadden niet gewacht op de ge-

allieerden, maar het land al voor hun komst bevrijd

van de Duitsers en het nationale fascistische bewind.

Tegenwoordig is 25 april Bevrijdingsdag, een na-

tionale feestdag waarbij herdenken en vieren wordt

gecombineerd, maar de nadruk ligt op herdenken.

De slachtoffers van het fascistisch regime en van

de Duitse bezetter in Noord-Italië worden door

heel het land herdacht. Overal vinden ceremonies

plaats waarbij de herinnering aan de omgekomenen

uit de Tweede Wereldoorlog centraal staat. De

teneur in voordrachten en lezingen op deze dag is:

‘nimmer weer’. Ook via de media wordt deze bood-

schap gecommuniceerd. Bij het monument Vic-

tor-Emanuel in Rome vindt een nationale ceremonie

plaats waarbij de president, de voorzitters van de

kamer en de senaat, leden van de regering en ver-

tegenwoordigers van de strijdkrachten aanwezig

zijn. Het staatshoofd legt een krans.

Traditioneel deed naast de president ook de premier

mee aan de herdenkingsceremonie, maar Berlusconi

heeft gebroken met deze traditie. De reden hiervoor

was dat hij regeerde met aanhangers van de Natio-

nale Alliantie, waarvan veel voormalige fascisten

deel uitmaken. De dag wordt dan ook vooral aan

linkerzijde uitbundig gevierd. Desondanks is de

herdenking nadrukkelijk een nationale herdenking

waarbij alle kosten worden gedragen door de staat.

24

NA D

E O

ORLOG

Nationale feesten herdenkingsdagen



25 apr (1945) Bevrijdingsdag (vrije dag)

02 jun (1946) Dag van de Republiek (vrije dag)

Italië, San Marino en Vaticaanstad

Kranslegging bij het Graf van de Onbekende Soldaat,

Piazza Venezia, Rome, Italië, 25 april 2013.

(© AP/Enrico Oliverio – Martijn Luns, foto rechts)

De organisatie is in handen van landelijke en plaat-

selijke overheden in samenwerking met de parti-

zanenbeweging ANPI. Alle openbare gebouwen

en ook winkels, restaurants, cafés en openbaar ver-

voer zijn op 25 april gesloten en iedereen is vrij.

Voor veel Italianen is de vrije dag ook een mooie

gelegenheid om te genieten van de eerste mooie

dag van het voorjaar en te gaan picknicken buiten

de stad.

Kleine rol Eerste Wereldoorlog | Het land kentdaarnaast een aantal kleine herdenkingen ter na-

gedachtenis aan de Eerste Wereldoorlog. Italië pro-

beerde in de Eerste Wereldoorlog in eerste instantie

neutraal te blijven, maar verklaarde in 1915 onder

invloed van de binnenlandse nationalisten en

beloften van de Engelsen de oorlog aan Oostenrijk

en later Hongarije. Op 4 november 1918 werd de

wapenstilstand Italië-Oostenrijk-Hongarije getekend.

Italië bleef achter met verliezen, economische crisis

en een zwak politiek bestuur, wat de fascistische

leider Mussolini hielp om aan de macht te komen.

De herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog waren

onder zijn bewind in de eerste plaats een fascistisch

getinte ceremonie, met als doel de fascistische staat

te eren. Deze traditie heeft sinds de Tweede We-

reldoorlog daarom aan betekenis ingeboet.

Feest van de Republiek | De nationale feestdag vanItalië valt op 2 juni, wanneer het land het Feest van

de Republiek viert. Hierbij herdenken Italianen

dat Italië op 2 juni 1946 een republiek werd nadat

een kleine meerderheid van de burgers zich bij re-

ferendum uitsprak tegen de koning. Op 2 juni

vindt op de Via dei Fori Imperiali in Rome een mi-

litaire parade plaats ter ere van de republiek, waar

het staatshoofd en hoogwaardigheidsbekleders acte

de présence geven. Daarna is het feest in het land,

met muziek en festiviteiten op straat.

De stadstaten San Marino en Vaticaanstad slaagden

erin buiten de Eerste en de Tweede Wereldoorlog

te blijven. Zij nemen vooral de christelijke feestdagen

in acht. |

E lk jaar rond 10 oktober herdenken Luxemburgers

de weerstand die hun land in 1941 bood tegen de

door de Duitse bezetter opgelegde volkstelling. Op

10 oktober beval de Duitse Gauleiter Gustav Simon

tot een ‘Personenstandsaufnahme’ onder alle inwoners.

Een vragenlijst bevatte vragen over onder meer de

nationaliteit, moedertaal en etniciteit van de Luxem-

burgers. De bezetter hoopte waarschijnlijk op een

pro-Duitse uitslag; in de vraagstelling werd aange-

stuurd op een aanzienlijk deel ‘Duits’ in de ant-

woorden. Aangemoedigd door een oproep van ver-

zetsgroepen die werd verspreid via clandestiene

pamfletten, antwoordde het merendeel van de

Luxemburgers echter driemaal ‘Luxemburgs’, waarna

Simon de uitslag nietig verklaarde. Dit werd gezien

als een eerste overwinning van het verzet op de be-

zetter.

Solidariteit en moed | Hoewel in Luxemburg officieelalle slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog worden

herdacht op de nationale herdenkingsdag, ligt de

focus op het herdenken van de solidariteit van de

25



08 mei (1945) Victory Day

23 jun Nationale feestdag ter ere van de verjaar-

dag van de groothertog.




31 jan (1945) Herdenking ter nagedachtenis aan

91 Luxemburgse slachtoffers in Poolse

Wehrmacht-detentiekamp Slonsk

begin juli Herdenking van

internering van Joden

in Cinqfontaines

10 okt (1941) Nationale

dodenherdenking

Luxemburg

eigen landgenoten en de moed van leden van ver-

zetsorganisaties en dwangarbeiders. In de Notre

Dame, de grote kathedraal in Luxemburg-stad,

wordt een plechtige, religieus getinte ceremonie

gehouden. Hierbij zijn naast geïnteresseerd publiek

en uitgenodigde jongeren ook de Groothertog, re-

geringsvertegenwoordigers, militaire autoriteiten

en verzetsvertegenwoordigers aanwezig. Elk jaar

wordt ook een vertegenwoordiging van de Duitse

ambassade uitgenodigd.

Naast de ceremonie in de Notre Dame vinden plech-

tigheden plaats bij het Nationaal Monument voor

Verzet, het Nationaal Monument van Solidariteit

en de gedenktekens in Luxemburg-Hollerich.

De regering is verantwoordelijk voor de organisatie

van de nationale herdenking, en wordt daarin on-

dersteund door de patriottische beweging. Elk jaar

wordt namens de regering een verklaring voorge-

lezen tijdens de herdenking.

Victory Day | Op 27 januari, Holocaust MemorialDay, wordt de Jodenvervolging herdacht door middel

van een educatief programma op scholen, georga-

niseerd door het ministerie van Onderwijs en

diverse maatschappelijke organisaties. Het einde

van de Tweede Wereldoorlog wordt herdacht op 8

mei, de dag waarop Luxemburg bevrijd werd. Met

deze dag sluit Luxemburg zich aan bij de traditie

van VE-Day (Victory in Europe Day), die refereert

aan het feest dat de geallieerden op 8 mei alvast

vierden, vanwege de aangekondigde onvoorwaar-

delijke overgave van nazi-Duits-

land op 9 mei 1945 om 00.01

uur. De Vereniging van Vete-

ranen van de Oorlog 1939-

1945, VN-troepen en soldaten

van de Luxemburgse Vrede

(AACSPL) organiseren op 8

mei een kleine ceremonie aan

de voet van het herdenkings-

monument GelleFra, op het

Grondwetsplein in Luxemburg-

stad. Tijdens de herdenking wordt geen thematische

brug geslagen naar de actualiteit. Volgens de di-

recteur van het Centre de Documentation et de

Recherche sur L’enrolement Forcé is de nationale

herdenking in het land ‘statisch’, en is onder de

Luxemburgse bevolking weinig animo voor een

bredere focus op vrijheid.

Luxemburgse jongens en meisjes | Naast 27 janu-ari, 10 oktober en 8 mei zijn er nog diverse andere

herdenkingsdagen in Luxemburg. De stuurgroep

voor de herinnering van gedwongen rekrutering

(CDSEF) organiseert elk jaar in samenwerking

met de Federatie van de slachtoffers van het

Nazisme (FVNEF) een herdenkingsplechtigheid

ter nagedachtenis aan 91 jonge Luxemburgse man-

nen die in de nacht van 31 januari 1945 werden

vermoord in het Wehrmacht-detentiekamp Slonsk

in Polen. Het Auschwitz Comité organiseert begin

juli een jaarlijkse herdenkingsplechtigheid bij de

oude abdij Cinqfontaines, waar oude en zieke

Joden tijdens de bezetting werden geïnterneerd

voor deportatie. In de stad Wiltz organiseren de

gemeente, de stuurgroep Remembrance Resistance

(SRDC) en de Luxemburgse organisatie voor ge-

vangenen en gedeporteerden (DPL) op 31 augustus

een gedenkceremonie ter ere van burgers die wei-

gerden mee te werken met de bezetter. Deze her-

denking refereert aan de grote landelijke staking

die op 31 augustus 1942 plaatsvond nadat de

Duitsers een dienstplicht voor jongens én meisjes

in het Duitse leger invoerden. Vanaf dit moment

groeide het verzet in Luxemburg en namen veel

Luxemburgse jongeren vrijwillig dienst in geallieerde

legers. |

26

NA D

E O

ORLOG

Kranslegging op de Place de la Constitution in Luxemburg-stad,

Luxemburg, 8 mei 2013.(© US Embassy Luxembourg)

Net als veel andere landen die tot het Gemenebest

behoorden, kent Malta Remembrance Day, waar-

bij de slachtoffers van zowel de Eerste als de Tweede

Wereldoorlog worden herdacht. De dag, in Malta

gevierd op de tweede zondag van november, is na-

drukkelijk bedoeld om te rouwen en stil te staan

bij de slachtoffers. Met financiële steun van de

overheid organiseren lokale overheden, kerken en

kleine onafhankelijke organisaties in heel Malta

herdenkingen. In de hoofdstad Valletta legt de pre-

sident een krans bij het nationale oorlogsmonument,

waarna de aartsbisschop in de grote kathedraal van

Malta een mis opdraagt. Alle hoofden van diplo-

matieke missies worden bij beide programmaon-

derdelen uitgenodigd, waarbij ook veel burgers

aanwezig zijn. Na de mis volgt een militaire parade

door de stad. De activiteiten worden goed bezocht

door Maltezers uit alle lagen van de bevolking.

Victory Day | Malta kent daarnaast een uitbundiggevierde nationale feestdag op 8 september. Op

deze ‘Overwinningsdag’ wordt de onafhankelijke

status van Malta gevierd, waarbij verschillende his-

torische momenten worden aangehaald waarop de

eilandenstaat vrijheid verwierf of terugvond. Dat

zijn, in chronologische volgorde, de beëindiging

van het beleg door de Turken in 1565, de capitulatie

van de Franse troepen die Malta in 1798 hadden

bezet en de capitulatie van Italië op 3 september

1943 (die op 8 september aan de Maltezers bekend

werd gemaakt). Victory Day begint met een staats-

ceremonie in de ochtend, waarbij ook een militaire

parade wordt gehouden. In de middag wordt er ge-

feest, en wordt onder meer een populaire regatta in

de grote haven georganiseerd. De dag wordt afge-

sloten met siervuurwerk in de haven en processies

in steden en dorpen. Die processies houden verband

met de gelijktijdige viering van het rooms-katholieke

feest ‘Our lady as a child, Maria Bambina’.

De nadruk ligt op 8 september op feestvieren, niet

op inhoudelijke verdieping.

De onafhankelijkheid ten opzichte van de Engelsen

vieren de Maltezers op 31 maart. In 1979 liep op

die dag het militair verdrag met Groot-Brittannië

af en vertrokken Britse troepen van het eiland. Op

deze Dag van de Vrijheid wordt er volop muziek

gemaakt en zijn er bootraces in de grote haven. |

27


Belangrijke nationale feestdagen (vrije dagen)

31 mrt (1979) Dag van de Vrijheid

08 sep (1945) Victory Day

13 dec (1974) Dag van de Republiek

Herdenkingsdagen

07 jun (1919) Sette Giugno, ter nagedachtenis aan

de Maltese doden die vielen door Britse

kogels

2e zondag van nov (1918)

Remembrance Day

Malta

Oorlogsveteranen tijdens de ceremonie op

Remembrance Day, Malta, 10 November 2013.

(© HH/Demotix)

Net als andere Scandinavische landen bleef Noor-

wegen neutraal in de Eerste Wereldoorlog. En

ook in de Tweede Wereldoorlog deden de Noren

opnieuw een poging neutraal te blijven. Maar toen

de geallieerden in april 1940 aankondigden de

Duitse scheepvaart langs Noorwegen te gaan be-

lemmeren door middel van het plaatsen van mijnen,

volgde direct een Duitse invasie. Het land werd

bezet door de nazi’s, tot het op 8 mei 1945 werd

bevrijd. Sindsdien was het op 8 mei Bevrijdingsdag:

een vlagdag waarop aandacht werd besteed aan

het einde van de oorlog in het eigen land. Naast de

traditionele kranslegging bij het Akershus-fort in

Oslo in aanwezigheid van internationale gasten,

werden er traditiegetrouw ook medailles uitgereikt.

Veteranendag | In 2011 nam de regering het initiatiefom militairen meer centraal te stellen en 8 mei

om te dopen in ‘Veteranendag’. Sindsdien draait

deze dag niet meer alleen om het herdenken van

de Tweede Wereldoorlog, maar om een eerbetoon

aan alle militairen die sinds de Tweede Wereldoorlog

namens Noorwegen vochten. “We komen samen

en tonen ons diepste respect voor Noorse mannen

en vrouwen die de Noorse defensie-uniformen

hebben gedragen”, zo formuleerde NAVO-secreta-

ris-generaal Anders Fogh Rasmussen het tijdens

de herdenking in mei 2013. Datzelfde jaar werd

het OorlogsKruis, de hoogste Noorse onderscheiding,

(postuum) toegekend aan een militair die omkwam

in Afghanistan. Het was de eerste keer dat de on-

derscheiding geen betrekking had op een gebeurtenis

in de Tweede Wereldoorlog. De nieuwe Veteranen-

dag-viering kent naast de traditionele kranslegging

ook een speciale kerkdienst in Oslo, een militaire

parade door de hoofdstad en voordrachten.

Uit onderzoek blijkt dat de steun van de Noren voor

hun krijgsmacht de afgelopen jaren groeit. Dit is

met name een gevolg van de bijdrage die de Noorse

strijdkrachten hebben geleverd in Libië. De Noren

28

NA D

E O

ORLOG


08 mei (1945) Bevrijdingsdag, sinds 2011

Veteranendag genoemd (werkdag)

17 mei (1814) Dag van de Grondwet (vrije dag)

Herdenkingsdag

27 jan (1945) Holocaust

Memorial Day, op de

dag dat Auschwitz

werd bevrijd

(werkdag)

Noorwegen

Parade van schoolkinderen op Grunnlovsdag, Oslo,

Noorwegen, 17 mei 2013. (© AP/Robert B. Fishman)

zijn trots op deze missie. Dit verklaart mogelijk het

enthousiasme voor de nieuwe invulling van 8 mei.

Grunnlovsdag | De nationale feestdag van Noorwegenvalt op 17 mei, wanneer het ‘Grunnlovsdag’ is en er

wordt gevierd dat het land in 1814 een grondwet

kreeg. Het is een folkloristische dag, waarbij de

Noren gekleed gaan in klederdracht en zwaaiend

met vlaggetjes in optocht langs kastelen en histori-

sche plaatsen trekken.

Zwarte bladzijde | Noorwegen doet sinds 2005 ookmee aan Holocaust Memorial Day op 27 januari,

waarbij slachtoffers van de Holocaust herdacht

worden op scholen en tijdens kleine herdenkingen.

Tijdens de oorlog werd eenderde van de in Noor-

wegen wonende Joden vermoord in vernietigings-

kampen. De deportaties werden uitgevoerd door

de Noorse politie. Voor deze zwarte bladzijde in de

Noorse geschiedenis bood premier Jens Stoltenberg

in januari 2012 excuses aan. |

delegatie uit het buitenland uitgenodigd, onder an-

dere bestaande uit ambassadeurs van diverse Eu-

ropese landen, Amerika en Israël.

Ook worden lokale en regionale herdenkingen ge-

organiseerd, bijvoorbeeld op plaatsen waar de No-

vemberpogroms plaatsvonden. Deze worden geor-

ganiseerd door particuliere organisaties en lokale

en regionale overheden. Of de herdenking ook in

de toekomst doorgang moet vinden, staat niet ter

discussie in Oostenrijk.

Naast de nationale herdenking op 5 mei neemt

Oostenrijk ook Holocaust Memorial Day in acht

op 27 januari. Bovendien wordt op lokaal niveau in

diverse gemeenten stilgestaan bij Kristalnacht.

De nationale herdenking in Oostenrijk

kent zijn oorsprong in het voormalig

concentratiekamp Mauthausen, dat op

5 mei 1945 werd bevrijd. Om die reden

worden daar op de eerste zondag na 5

mei de slachtoffers van de Tweede We-

reldoorlog herdacht. Dit gebeurt al sinds

het einde van de oorlog.

Sinds 1998 worden de slachtoffers op diezelfde

dag ook geëerd in het Oostenrijkse parlement, in

aanwezigheid van het staatshoofd, leden van de

regering en slachtoffers en nabestaanden. Alle

slachtoffers van de nazi’s staan daar centraal. Het

initiatief voor het uitbreiden van de herdenking in

Mauthausen is genomen door leden van het parle-

ment, in samenwerking met overlevenden en na-

bestaanden. Hiermee is de herdenking naar een

nationaal niveau getild.

Tocht van overlevenden | De herdenking bij Mau-thausen bestaat uit een kranslegging, het spelen

van het volkslied en een tocht van overlevenden

naar het kamp. Beide ceremonies bevatten ook

speeches van overlevenden en regeringsleden en

culturele bijdragen van artiesten en leerlingen van

middelbare scholen. Hoewel tijdens de herdenking

de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog worden

herdacht, draaien de meeste lezingen om onder-

werpen als verantwoordelijkheid en de strijd tegen

racisme en antisemitisme. Jaarlijks wordt ook een

29


Nationale herdenkings- en feestdagen



05 mei (1945) Nationale herdenking van de bevrijding van

Mauthausen (op de eerste zondag na 5 mei)

26 okt (1955) Nationalfeiertag, ter viering van de Oostenrijk-

se neutraliteitswet (vrije dag)

Oostenrijk

Viering van de neutraliteit | ‘Nationalfeiertag’ is hetin Oostenrijk op 26 oktober, de dag waarop in 1955

de wet over Oostenrijks neutraliteit werd aangeno-

men en de laatste soldaten van de geallieerde mo-

gendheden het land verlieten. In 1965 werd de dag

uitgeroepen tot nationale feestdag. Sinds 1995

wordt daarbij om de tien jaar ook de verjaardag

van het leger gevierd met een parade op de Rings-

trasse in Wenen, waar het leger zijn wapens, heli-

kopters en tanks presenteert. Verder zijn mensen

op 26 oktober vrij, zijn de musea in Wenen en

musea van de federale overheid gratis toegankelijk

en worden er sportevenementen georganiseerd. |

generaal Franco officieel neutraal. Beide dictators

waren echter niet onvriendelijk voor het staatshoofd

van nazi-Duitsland.

Portugal leverde tijdens de oorlog grondstoffen ten

behoeve van de Duitse oorlogsindustrie en in het

land werd de vlag halfstok gehesen na de zelfmoord

van Hitler. Salazars formele standpunt was dat dit

nou eenmaal het protocol was dat bij het overlijden

van staatshoofden gold.

Franco liet Hitler al in 1937 met bommenwerpers

van de Luftwaffe het Baskische dorpje Guernica

bombarderen. Ruim 1600 mensen stierven, het

dorpje werd nagenoeg volledig verwoest. Om die

reden wordt de Spaanse burgeroorlog ook wel de

generale repetitie van de Tweede Wereldoorlog ge-

noemd. Nadat Franco in 1936 de macht had gegre-

pen in Spaans-Marokko, kon hij de oversteek naar

30

NA D

E O

ORLOG

Herdenkingsdag

27 jan (1945) Holocaust Memorial Day

(werkdag)

12 okt (1987) Dia de la Hispanidad, ter

ere van de ontdekking van Ame-

rika door Colombus

National Feiertag aan de Wiener Heldenplatz, Wenen, Oostenrijk, 26 oktober 2010. (© Bundesheer/Gerhard Simader)

Portugal, Spanje en Andorra, die samen het Iberisch

schiereiland vormen, kennen geen van drieën

een uitgebreide herdenkingstraditie rond de Eerste

of Tweede Wereldoorlog. De landen waren alleen

betrokken bij de Eerste Wereldoorlog. Tijdens de

Tweede Wereldoorlog was Portugal onder Salazar

vooral een geliefd oord voor geallieerde en Duitse

spionage en contraspionage. Spanje was onder

Portugal, Spanje en Andorra

Spanje maken met luchtsteun van Hitlers trans-

portvliegtuigen. Tijdens de oorlog stelde Franco

zich tot ergernis van Hitler officieel neutraal op,

omdat de generaal vond dat Spanje zich moest

herstellen na de verwoestende burgeroorlog. Afzijdig

lijkt echter een beter woord voor Franco’s houding.

Stilzwijgen | In Portugal en Spanje kwam pas in dejaren zeventig een einde aan de strenge dictatuur

(respectievelijk in 1974 en 1975). Franco wees aan

het einde van zijn leven Juan Carlos aan als koning

en zijn opvolger. Toen de dictator op 20 november

1975 overleed bleef de politieke structuur van Spanje

intact als gevolg van de georganiseerde overgang.

Daarmee werd de politieke transitie niet moeilijk

en verliep de overgang relatief rustig. In beide

landen wordt over het dictatoriale verleden bij voor-

keur gezwegen. Het wordt als pijnlijk ervaren en

het is noch Portugezen, noch Spanjaarden gelukt

het onderling eens te worden over een interpretatie

van de geschiedenis en de vraag wie en wat herdacht

zou moeten worden. Dat heeft zijn weerslag op de

herdenkingscultuur in Portugal en Spanje. Er zijn

geen nationale herdenkdagen, niet met betrekking

tot het eigen (burgeroorlog)verleden, en ook niet

met betrekking tot bijvoorbeeld de bloedige onaf-

hankelijksstrijd in de voormalige Portugese koloniën

Angola en Mozambique. Recentelijk verschijnen

veel boeken die de periode kritisch beschouwen en

kranten publiceren artikelen over waarheidsvinding,

berechting en verzoening. Tot op heden lijken de

wonden echter te vers en wordt geen herdenking

georganiseerd voor de slachtoffers van oorlogsgeweld

of de onafhankelijkheidsstrijd.

Voor Spanje geldt min of meer hetzelfde. Het land

heeft relatief nog maar kortgeleden de laatste straat-

en plaatsnamen verwijderd die verwezen naar het

fascistische regime van generaal Franco. Op lokaal

en provinciaal niveau wordt betwist wie het openen

van recent ontdekte massagraven moet betalen.

Pas de laatste jaren ontstaan de eerste initiatieven

om het eigen verleden bespreekbaar te maken.

De slachtoffers van de Holocaust worden wel herdacht.

In Portugal gebeurt dit in het parlement op Holocaust

Memorial Day op 27 januari, met een sobere en in-

getogen ceremonie zonder vlagvertoon. In Spanje

organiseren Joodse organisaties op diezelfde dag

ook kleine herdenkingen, en er worden op scholen

educatieve programma’s georganiseerd.

Prinsdom | Het derde land op het Iberische schierei-land is het prinsdom Andorra. Een geïsoleerd

staatje, waar de twintigste eeuw vol oorlogen wel

aan voorbij lijkt te zijn gegaan. Het land

sloot zich tijdens de Eerste Wereldoorlog

aan bij de entente van Frankrijk, Engeland

en Rusland, maar had in de praktijk weinig

van doen met de oorlogshandelingen. Tij-

dens de Spaanse Burgeroorlog en de Twee-

de Wereldoorlog bleef Andorra neutraal.

Om die reden bestaat ook in Andorra

geen herdenk- of viercultuur. Het land

heeft wel een jaarlijkse nationale feestdag

op 14 maart, de dag waarop het land in

1993 een grondwet kreeg. Dan gaat de

vlag uit en worden culturele evenementen

georganiseerd, met vuurwerk. |

31


Militaire parade voor koning Juan Carlos op de Nationale

Dag , Madrid, Spanje, 12 oktober 2011. (© HH-Corbis)

Het Ottomaanse rijk vocht tijdens de Eerste We-

reldoorlog mee aan de zijde van de Centrale

Mogendheden, onder leiding van Duitsland. Dit

was voornamelijk een poging om de aan Rusland

verloren gebieden in de Kaukasus en de Krim

terug te winnen. Tegen het einde van die oorlog

was het Ottomaanse rijk echter verslagen als groot-

macht en hield het op te bestaan. Daaruit ontstond

de republiek Turkije.

Martelaren | In Turkije zijn de meeste herdenkingengewijd aan de ‘martelaren’ die hun leven hebben

gegeven in de strijd voor Turkije: militairen en

burgers die tijdens de Eerste Wereldoorlog vochten

onder Atatürk. Op 18 maart is het Çanakkale Mar-

telarendag. Deze dag herinnert aan 18

maart 1915, toen Mustafa Kemal Atatürk

de gevechten aanvoerde in en rond de

zeestraat Dardanellen (in het Turks:

Çanakkale Bogazi) en op het schiereiland Gelibolu,

ook wel Gallipoli genoemd. Op 19 maart staan de

Turken stil bij de martelaren van Çanakkale die

hun leven gaven voor Turkije.

Atatürk | Op 25 april is het Anzac Dag. Dit is de na-tionale herdenkingsdag waarop Australiërs en

Nieuw-Zeelanders worden herdacht die dienden

en stierven op Gelibolu op 25 april 1915. Op deze

dag organiseert het ministerie van Buitenlandse

zaken in samenwerking met militaire en lokale or-

ganisaties uit de provincie Çanakkale een herden-

king, waarbij voornamelijk leraren, studenten en

burgers aanwezig zijn. Vanuit de overheid is ook

een ruime vertegenwoordiging aanwezig: de pre-

sident, de premier, ministers en leden van het par-

lement, lokale overheidsorganisaties en militairen.

Ook worden buitenlandse vertegenwoordigers uit-

genodigd om de plechtigheden

bij te wonen, met name uit

Australië en Nieuw Zeeland.

De ceremonie bestaat uit een

kranslegging, een militaire pa-

rade, een moment van stilte

en het spelen van het volkslied.

De aandacht voor de herden-

king is door de jaren heen

min of meer gelijk gebleven.

Op 29 oktober is het in Turkije

‘Dag van de Grondwet’, en viert men dat in 1923

de republiek Turkije werd opgericht. Op 30 augustus

eert men het leger, omdat Atatürk op 30 augustus

1922 de overwinningsoorlog won.

Kortom: de herdenkings- en feestdagen in Turkije

zijn vooral gericht op de daden van Atatürk tijdens

en na de Eerste Wereldoorlog. De Tweede Wereld-

oorlog speelt niet of nauwelijks een rol, en veel ge-

lijkenissen met de manier waarop in Nederland

de herdenking en de viering van vrijheid worden

vormgegeven zijn er niet.

De Armeense kwestie | Dan is er nog de ‘Armeensekwestie’. Ook 98 jaar na de massamoord op de Ar-

meniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog is dit nog

altijd een heel gevoelig en controversieel onderwerp

in Turkije. Ook al zijn veel landen al jaren geleden

32

NA D

E O

ORLOG

Belangrijke feestdagen

23 apr (1920) Kinderdag, uitgeroepen door Atatürk

(vrije dag)

19 mei (1938) Nationale dag voor de Jeugd en

Sport (vrije dag)

30 aug (1922) Dag van de Overwinning, refererend

aan de overwinning op de Grieken (vrije dag)

29 okt (1923) Dag van de Grondwet, op de dag dat de Turkse

Republiek werd gesticht (vrije dag voor overheid en

semi-overheid)

Herdenkingsdagen (werkdagen)

27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, op de dag dat

Auschwitz werd bevrijd (werkdag)

18 mrt (1915) Çanakkale Martelarendag, ter herinnering aan

de gevechten in de Eerste Wereldoorlog rond Çanakkale

Bogazi en Gelibolu

19 mrt Herdenking van de martelaren die hun leven gaven

voor Turkije

25 apr (1915) Anzac Dag, ter nagedachtenis aan de

Australiërs en Nieuw-Zeelanders die dienden en

stierven op Gelibolu

10 nov (1983) Sterfdag van Atatürk

Turkije

overeengekomen dat het hier om genocide ging, in

Turkije’s herdenkingscultuur wordt over dit onder-

werp niet gesproken. Overigens lijkt hierin wel

verandering te gaan komen. In 2013 is de Turkse

dichter Faik Ali, die in 1915 de dood van elfduizend

Armeniërs voorkwam, voor het eerst op kleine

schaal herdacht. Op zijn sterfdag, 24 april, werd

hij door een bescheiden menigte van Armeniërs

én Turken bij zijn graf geëerd. De organisatoren,

voornamelijk Armeense nabestaanden, zijn voor-

nemens de herdenking jaarlijks te laten plaatsvin-

den. |

Take up our quarrel with the foe:

To you from failing hands we throw

The torch; be yours to hold it high.

If ye break faith with us who die

We shall not sleep, though poppies grow

In Flanders Fields.

Zo leest het derde couplet van het meest geciteerde

gedicht uit de Eerste Wereldoorlog, ‘In Flanders

Fields’. Het geeft goed weer wat op de nationale her-

denking in het Verenigd Koninkrijk, Remembrance

Day, wordt herdacht. De dag, die valt op of nabij 11

november, is zowel een eerbetoon aan de slachtoffers

als een oproep om te blijven herdenken en ‘het ge-

vecht met de vijand’ te blijven voeren.

Poppy’s in het knoopsgat | Bovengenoemd gedicht,geschreven door de Canadese militair-arts John Mc

Crae, vormt de basis voor het symbool van de klap-

roos dat zo’n belangrijke rol vervult op Remembrance

Day. De klaproos groeit goed in een laag omgewoelde

aarde en nog het best als alle andere planten in de

omgeving dood zijn, wat in Vlaanderen vaak het

geval was omdat men steeds opnieuw gesneuvelden

moest begraven. Ook is de klaproos een opiaat, net

als de morfine die tijdens de oorlog werd gebruikt

om de pijn van de gewonde soldaten weg te nemen.

Tot slot is zijn felrode kleur een passende verwijzing

naar het bloedvergieten tijdens de Grote Oorlog.

33


Anzac Day op het schiereiland Gallipoli, Turkije, 24 april 2006. (© HH/Gamma Presse Images)

Belangrijke feesten her-

denkingsdagen

27 jan (1945) Holocaust Me-

morial Day, op de dag

dat Auschwitz werd

bevrijd (werkdag)

3e zaterdag in juni Verjaardag van de koning(in)

11 nov (1918) Remembrance Day, ter herinnering

aan beide wereldoorlogen(op de zondag

voor of na 11 november)

Verenigd Koninkrijk

Remembrance Day wordt in het Verenigd Koninkrijk

ook wel ‘Poppy Day’ genoemd en veel Britten dragen

in de weken voorafgaand aan 11 november een Poppy

in hun knoopsgat. Dit speldje met de afbeelding

van een klaproos kan worden gekocht bij winkels en

openbare instellingen. De opbrengst komt ten goede

aan British Legion, de Britse veteranenorganisatie.

Het dragen van de Poppy is daarmee ook een

zichtbare steunbetuiging aan de Britse strijdkrachten.

Pacifistische Britten die moeite hebben met dit sym-

bool vanwege de Britse bijdrage aan actuele oorlogen,

maar toch steun willen betuigen aan de nabestaanden

van omgekomen militairen en de traditie van her-

denken, dragen een witte Poppy.

Remembrance Day | Op Remembrance Day wordenop verschillende plaatsen in het koninkrijk her-

denkingen gehouden bij oorlogsmonumenten. Het

best bekend is de nationale herdenking bij de Ce-

notaph in Londen, in aanwezigheid van het staats-

hoofd, leden van de regering en andere prominenten.

Remembrance Day heeft een sterk militair karakter.

De herdenking begint traditiegetrouw om elf mi-

nuten over elf uur, omdat op dat tijdstip op 11 no-

vember 1918 de vijandigheden van de Eerste We-

reldoorlog werden beëindigd. Ondanks het feit dat

het Verdrag van Versailles pas in juni van het daar-

opvolgende jaar werd getekend, is deze datum in

alle landen van het Gemenebest courant om de

eigen slachtoffers van oorlogsgeweld te herdenken.

De ceremonie bestaat uit het blazen van The Last

Post, twee minuten stilte en een kranslegging bij

het monument ter nagedachtenis aan de omgeko-

men militairen. Daarna klinkt ‘the Rouse’, een

trompetsignaal dat in het leger wordt gebruikt om

soldaten te wekken. Bij de Cenotaph in Londen

wordt de herdenking gevolgd door een parade

waarin alle onderdelen van de strijdkrachten worden

getoond aan het publiek. De meeste eenheden

hebben na afloop hun jaarlijkse reünie.

Op Remembrance Day staan in het Verenigd Ko-

ninkrijk de strijdkrachten centraal: de omgekomenen

uit het eigen leger tijdens de Eerste en Tweede

Wereldoorlog en in alle oorlogen sindsdien.

Hoewel Groot-Brittannië ten tijde van beide oorlogen

nog veel overzeese gebieden bezat, wordt nauwelijks

aandacht geschonken aan de gevallenen in de rest

van het rijk, al bestaat de huidige bevolking voor

een deel uit hun nazaten en leverden velen van

hen een bijdrage aan de strijd. Voor de slachtoffers

aan het oostfront die in de Tweede Wereldoorlog

voor dezelfde doelen vochten als Britse militairen,

geldt hetzelfde.

Ook de slachtoffers van de Holocaust hebben geen

specifieke plaats in de herdenking, al komt daar

langzaam verandering in. Zij worden tijdens

kleine herdenkingen en middels educatieve acti-

viteiten herdacht op Holocaust Memorial Day op

27 januari. |

34

NA D

E O

ORLOG

Kransen van poppy�s op Remembrance Day bij het Cenotaph

Monument, Londen, Verenigd Koninkrijk, 13 november 2005.

(© Reuters/Paul Hackett)

In Zweden herdenkt men alleen het einde van deHolocaust. De Zweedse overheid wees in 2001 27

januari aan als jaarlijkse Holocaust Memorial Day.

De organisatie The Living History Forum, die onder

het ministerie van Cultuur valt, heeft de missie

meegekregen om de herinnering aan de Holocaust

niet verloren te laten gaan.

Jaarlijks wordt op 27 januari een herdenking geor-

ganiseerd in Stockholm. Hierbij is altijd een verte-

genwoordiger van de Zweedse regering aanwezig.

Ook worden buitenlandse ambassadeurs uitgeno-

digd. Door het land heen worden op scholen en

door maatschappelijke organisaties activiteiten ge-

organiseerd, zoals culturele bijeenkomsten, film-

vertoningen, lezingen, kaarsjes aansteken en foto-

tentoonstellingen. Hierbij staan de slachtoffers van

de Holocaust centraal. Met de Joodse slachtoffers

in het achterhoofd wordt bij deze bijeenkomsten

echter ook een link gelegd naar het heden, met als

centrale boodschap ‘dit nooit weer’. Middels een

jaarthema maakt het Forum elk jaar een verwijzing

naar een mensenrechtenschending die vandaag de

dag actueel is. In 2014 wordt bijvoorbeeld aandacht

geschonken aan de slechte leefomstandigheden

waarin Roma in Europa moeten leven.

Naast Holocaust Memorial Day kent Zweden geen

andere herdenking. Wel leeft er een discussie of op

26 augustus moet worden stilgestaan bij de slacht-

offers van het communisme wereldwijd.

Sinds 1916 valt Vlagdag, de nationale feestdag van

Zweden op 6 juni. Overal in het land wordt de vlag

uitgestoken en wordt het volkslied gespeeld en ge-

zongen. Sinds 2005 is Vlagdag ook een vrije dag.

Hiervoor moesten de Zweden wel 2e Pinksterdag

inleveren. |

35


Nationale feestdag

06 jun (1523) Vlagdag (sinds 1916;

vrije dag sinds 2005)

Herdenkingsdag (werkdag)


Zweden

International Holocaust

Remembrance Day op het

Raoul Wallenberg Plein in

Stockholm, Zweden,

27 januari 2013.

(© AP Photo/Scanpix Sweden,

Leif R Jansson)

Zwitserland bleef neutraal gedurende beide we-

reldoorlogen, en er zijn ook geen specifiek Zwit-

serse herdenkingen. Het land heeft één feestdag

die op nationaal niveau wordt ingevuld (voor de

rest hebben alle kantons hun eigen feestdagen).

Op 1 augustus wordt in heel Zwitserland ‘Feiertag’

gevierd en is iedereen vrij. Men viert dat op die

dag in 1291 de Zwitserse federatie werd ingesteld.

Voor het staatje Liechtenstein geldt eveneens dat

het geen oorlogsherdenkingen en geen vrijheids-

vieringen kent. De enige nationale feestdag is 15

augustus. Op die dag viert men dat het land in

1719 de (onafhankelijke) status van keizerlijk vor-

stendom kreeg.

In Zwitserland en Liechtenstein wordt op Holocaust

Memorial Day wel aandacht besteed aan de slacht-

offers van de Holocaust. Hierbij staan de Joodse

slachtoffers centraal. |

36

NA D

E O

ORLOG

Nationale feestdagen (vrije dagen)

01 aug (1291) Feiertag (Zwitserland)

15 aug (1719) Onafhankelijkheidsdag (Liechten-

stein)

Herdenkingsdag (werkdag)


Zwitserland en Liechtenstein

Holocaustherdenking bij bij het Europese hoofdkwartier van de Verenigde Naties in Genève, Zwitserland,

20 april 2009. (© Reuters/Valentin Flauraud)

In het onderzoek naar herdenkingsrituelen in Europa

is Israël meegenomen, omdat veel Israëliërs migranten

(of kinderen van migranten) uit Europa zijn.

Het land Israël bestond nog niet gedurende de

Eerste en Tweede wereldoorlog. De Joodse staat

is pas drie jaar na het einde van de Tweede Wereld-

oorlog opgericht. Maar zijn inwoners zijn wel voor

het merendeel afkomstig uit Europa. Zij zijn bijna

zonder uitzondering overlevenden en nabestaanden

van de Holocaust – ook wel Shoah genoemd.

Jom HaShoah | In de Israëlische herdenkingscultuurstaan alle slachtoffers van de Shoah centraal, we-

reldwijd. Jom HaShoah geldt als nationale herden-

kingsdag, van de vernietiging én het heldendom.

In 1953 werd bepaald dat Jom HaShoah zou vallen

op 19 april, de datum van de opstand in het getto

van Warschau. Later is de datum gewijzigd, omdat

niet langer de Gregoriaanse kalender maar de

Joodse kalender wordt aangehouden, waardoor Jom

HaShoah op 27 niesan herdacht wordt.

Jom HaShoah begint op 26 niesan, ’s avonds bij

zonsondergang. Dan wordt de vlag halfstok gehesen

en zeggen Joden gebeden voor de overledenen. De

daaropvolgende dag gaat om 10.00 uur twee minuten

37


Nationale feestdag

05 ijar (apr/mei) Jom Ha‘ats-

maoet (Onafhanke-

lijkheidsdag) (werk-

dag)

Herdenkingsdagen

27 jan (1945) Holocaust Me-

morial Day, op de dag dat Auschwitz werd

bevrijd (werkdag)

27 niesan (apr/mei) Jom HaShoah, nationale her-

denking van de slachtoffers van de Holo-

caust (werkdag)

04 ijar (apr/mei) Jom HaZikaron, ter herdenking

van alle slachtoffers van militaire operaties,

Israëlische oorlogen en terreuracties tegen

de staat Israël

Israël

Kranslegging

tijdens de jaarlijkse

ceremonie op Jom

Hashoah bij Yad

Vashem, Jeruzalem,

Israël, 8 april 2013.

(© AP/Gali Tibbon,

Pool)

lang het luchtalarm af. Het land ligt dan stil: het

verkeer stopt, mensen houden halt op straat en ie-

dereen neemt twee minuten stilte in acht. Gedurende

de rest van de dag zijn overheidsinstellingen en

openbare gebouwen gesloten en vinden herden-

kingen plaats. Overal in het land worden voor-

drachten gehouden, spreken overlevenden, worden

de namen van slachtoffers gelezen en kaarsen ge-

brand. Joodse kinderen geven acte de présence,

wat symbool staat voor het doorgeven van de her-

innering. Ook het staatshoofd, leden van de Knesset

en overlevenden van de Shoah spelen een grote rol

bij de verschillende herdenkingen. Een belangrijke

herdenkplaats is het museum en herinnerings-

centrum voor de Shoah in Jeruzalem, Yad Vashem.

Daar vindt elk jaar een kranslegging plaats en

klinkt het volkslied.

Zeer orthodoxe Joden in Israël herdenken de slacht-

offers van de Shoah op een andere dag: Tisha ‘bav.

Dit is van oudsher de herdenking van de vernietiging

van de eerste en tweede tempel in Jeruzalem en is

dus eigenlijk een religieuze herdenkdag.

Jom HaZikaron | Israël kent verder sinds 1963 denationale herdenking Jom HaZikaron op 4 ijar

(vallend in april/mei); de dag die direct voorafgaat

aan Jom Ha’atsmaoet. Op Jom HaZikaron worden

alle slachtoffers van militaire operaties, oorlogen

waarbij Israël berokken was en terreuracties tegen

de staat Israël herdacht. Ook deze herdenking

vangt aan met een sirene, ’s avonds om 20.00 uur.

Deze klinkt een minuut lang, waarbij het openbare

leven stilstaat. De volgende morgen om 11.00 uur

klinkt de sirene opnieuw een minuut. Dan komen

Israëli samen in synagogen en op begraafplaatsen

waar slachtoffers liggen begraven, en er wordt ge-

beden ter nagedachtenis aan de doden.

Jom Ha’atsmaoet | De daaropvolgende dag, JomHa’atsmaoet, herinnert aan de dag dat Ben Gurion

in 1948 de Israëlische onafhankelijkheidsverklaring

voorlas in Tel Aviv. Deze dag wordt gevierd als een

nationaal en Joods feest, en doet qua sfeer denken

aan 5 mei in Nederland. Zowel orthodoxe als

liberale Joden grijpen deze feestdag aan om door

middel van het zingen van psalmen en het uit-

spreken van bepaalde gebeden gezamenlijk de

hoop op vrede uit te spreken. Ook vinden tegen-

woordig in het hele land straatfeesten en festivals

plaats en wordt er door kinderen lawaai gemaakt

om de onafhankelijkheid van het land te vieren.

Alleen ultraorthodoxe Joden doen niet mee; zij

zeggen principieel geen gebeden voor de staat

Israël, die in hun ogen pas mag bestaan na de

komst van de Messias. |

38

NA D

E O

ORLOG

Israëlische soldaten plaatsen

vlaggen met zwarte linten op de

graven van gevallen soldaten

tijdens de jaarlijkse herdenking

op de Kiryat Shaul militaire

begraafplaats, Tel Aviv, Israël,

14 april 2013.

(© AP/Ariel Schalit)

Het beeldessay van Otto Snoek

Toen autonoom fotograaf Otto Snoek zijn Europese paspoort

ontving, vroeg hij zich af: ‘Wat verbindt ons als Europea-

nen?’ Hij nam zich voor om met dit nieuwe paspoort alle

landen binnen de Europese Unie te bereizen en uitingen

van nationalisme binnen één Verenigd Europa te fotogra-

feren. Sinds 2005 reisde hij door West- en Oost-Europa en

legde nationale feestdagen en herdenkingen, marsen en

feestvreugde bij voetbalwedstrijden vast. Het resulteerde

in de fotoserie ‘We Europe’.

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei koos uit

deze serie dertig foto’s en stelde een

beeldessay samen waarin mensen de

oorlog herdachten, de bevrijding dan

wel de onafhankelijkheid of eenheid van

hun land vierden. ‘Oorlog’ betekende in

de contreien die Snoek soms duizenden

kilometers verderop bezocht niet auto-

matisch de Tweede Wereldoorlog. Ge-

wapende conflicten voor en na de

periode 1940-1945 bleken in sommige

landen een veel prominentere plaats in

te nemen in de nationale herinneringscultuur. Landen die

grotendeels buiten oorlog en conflict zijn gebleven, vier-

den nationale feestdagen zoals Vlagdag of de Dag van de

Grondwet. Deze grote diversiteit spreekt uit de straattafe-

relen die Snoek met zijn camera vastlegde.

‘Waar veel fotografen twee stappen achteruit zetten om hun

foto te maken, doe ik twee stappen vóóruit,’ aldus de fo-

tograaf over zijn werkwijze. Snoek zoomt in op mensen en

mensenmassa’s. Voor hem geen panoramafoto’s, maar

impressies van de openbare ruimte, waarbij hij de aanwe-

zigen met huid en haar portretteert. In de woorden van

Frits Gierstberg, bijzonder hoogleraar in de fotografie en

conservator van het Nederlands Fotomuseum: ‘Snoek be-

weegt zich bij voorkeur op plaatsen waar veel mensen bij-

eenkomen. Hij maakt zijn foto’s snel en frontaal. Niemand

poseert voor de fotograaf, houdingen en gelaatsuitdruk-

kingen zijn zonder enige terughoudendheid van de foto-

graaf in beeld gebracht. Bij hem geen opgeruimde com-

posities, soms zelf geen hoofdonderwerp. Integendeel,

aan de randen en elders in het beeld trekken de meest uit-

eenlopende elementen de aandacht van de toeschouwer.’

Volgens Manon Braat, kunstcriticus van het magazine Kunst-

beeld, weet Snoek achter de rituelen, het vlagvertoon en

de gedenktekens precies die momenten in het gedruis te

vangen waarop het wringt. In de massa isoleert Snoek het

individu en tegelijkertijd legt hij de inwisselbaarheid van

mensen vast. En, aldus Braat, overal tekent de geglobali-

seerde wereld zich af: ‘Snoek fotografeerde

immigranten in Athene die op straat

Griekse vlaggen verkopen of een groepje

Afrikaanse studenten in Reykjavik met de

IJslandse driekleur. Geografische afkomst,

geloof, taal en huidskleur zeggen weinig

over nationaliteit of gevoelens van patriot-

tisme, noch over de samenkomsten die

Snoek registreerde.’

Kunsthistoricus Gierstberg plaatst Snoeks

werk in de traditie van Weegee, Joel Mey-

erowitz, Garry Winogrand, Ed van der Els-

ken en Martin Parr. Tegelijkertijd noemt hij Snoek

onderscheidend door zijn radicalere esthetiek en zijn the-

matische focus op de relatie tussen democratie en de

spektakelmaatschappij. Deze relatie komt terug in de beel-

den die Snoek van de oorlogsherdenkingen, bevrijdings-

feesten en andere nationale dagen in Europa maakte. In

dit beeldessay zwenkt de fotograaf weg van de formele bij-

eenkomst waarin hoogwaardigheidsbekleders met kran-

sen hun opwachting maken bij een monument. Snoek

richt zijn lens op betrokkenen en aanwezigen aan de ra-

felranden van de officiële gebeurtenis en registreert daar-

mee wat er buiten het protocol om gaande is.

Foto: Koos Breukel

39


Buiten het protocol om

Sofia, Bulgarije,

3 maart; herdenking

van de Bevrijding van

Bulgarije van het

Ottomaanse juk

(1878).

Brussel, België, 21 juli;

Nationale feestdag, de

dag waarop de koning

der Belgen als eerste

koning de grondwette-

lijke eed aflegde

(1831).

Otto Snoek – Buiten het protocol om

Potsdam, Duitsland,

3 oktober; Dag van de

Duitse eenheid

(1990).

Tallinn, Estland,

24 februari; onafhan-

kelijkheidsdag (1918).

Buiten het protocol om – Otto Snoek

Tbilisi, Georgië, 26

mei; Onafhankelijk-

heidsdag (1918).

Parijs, Frankrijk, 14

juli; Quatorze Juillet,

de dag van de bestor-

ming van de Bastille

(1789). Het publiek

kijkt naar overtrekken-

de vliegtuigen.


Athene, Griekenland,

25 maart; Onafhanke-

lijkheidsdag (1821).

Athene, Griekenland,

25 maart; Onafhanke-

lijkheidsdag (1821). In

de militaire en civiele

parade loopt verple-

gend personeel mee.


Boedapest, Hongarije,

15 maart; Bevrijdings-

dag, het begin van de

onafhankelijkheids-

oorlog tegen het

Koninkrijk Oostenrijk

(1848).


Cork, Ierland,

17 maart; Sint Patrick

Dag, ter ere van de

heilige St. Patrick.

Reykjavik, IJsland,

17 juni; studenten

vieren Onafhankelijk-

heidsdag (1944).


Riga, Letland,

18 november;

Proclamatie van de

Republiek Letland

(1918).

Zagreb, Kroatië,

25 juni; Dag van de

Staat, op de dag van

de onafhankelijk-

heidsverklaring

(1991).


Vilnius, Litouwen,

11 maart; Dag van

Herstel van de

Onafhankelijkheid van

Litouwen (1990).

Luxemburg-stad,

Luxemburg, 23 juni;

Nationale feestdag ter

ere van de verjaardag

van de groothertog.


Valetta, Malta,

8 september;

Victory Day (1945).

Skopje, Macedonië,

8 september;

Onafhankelijkheids-

dag (1991).


Kiev, Oekraïne,

24 augustus;

Onafhankelijkheids-

dag (1991).


Wenen, Oostenrijk,

26 oktober;

Nationalfeiertag, ter

viering van de

Oostenrijkse neutrali-

teitswet (1955).

Oslo, Noorwegen,

17 mei; Dag van de

Grondwet (1814).


Warschau, Polen,

11 november; Onaf-

hankelijkheidsdag,

op de dag dat Polen

territoria van Pruisen,

Oostenrijk en de

Sovjet-Unie terug-

kreeg (1918).

Moskou, Rusland,

9 mei; Overwinnings-

dag (1945).


Boekarest, Roemenië,

1 december;

Dag van de Grote

Unie, op de dag van

toewijzing van

Transsylvanië aan

Roemenië (1918).


Istanbul, Turkije,

29 oktober; Dag van

de Grondwet, op de

dag dat de Turkse

Republiek werd

gesticht (1923).


Stockholm, Zweden,

6 juni; Vlagdag (1916).

De levende geelblau-

we bol is een verkoper

van Zweedse vlagge-

tjes en rozetjes.

Minsk, Wit-Rusland,

3 juli; Onafhankelijk-

heidsdag, sinds 1996

op de dag van de

bevrijding door Minsk

door het Rode Leger

(1944).


De capitulatie van nazi-Duitsland vond feitelijk

plaats op 8 mei 1945 om 23.01 uur Nederlandse

tijd. In Moskou was toen de volgende dag al aange-

broken. Daarom vierde de Sovjet-Unie op 9 mei

‘День Победы’, oftewel Overwinningsdag. Dat is al

decennialang zo vanzelfsprekend dat nauwelijks is

voor te stellen dat Overwinningsdag niet altijd zo

uitbundig werd gevierd. Toch werd 9 mei eind

1947 afgeschaft als vrije dag en pas in 1965 opnieuw

als officiële feestdag vastgesteld. Volgens historici

was Stalin bang dat het volk de overwinning zou

opeisen of heldhaftige militaire leiders als maarschalk

Zjoekov zou vereren. Stalin voelde er niets voor

zijn status als Grote Overwinnaar te delen en zo

zijn gezag te laten aantasten.

Tijdens de regeerperiode van Chroesjtsjov werd de

viering van Overwinningsdag als ongemakkelijk

beschouwd. De oorlogszege werd sterk geassocieerd

met Stalin, die in diskrediet was geraakt. De tiende

verjaardag van de overwinning in 1955 ging zodoende

geruisloos voorbij.

55


Herdenkenen vieren inOost-Europa

Sovjet-Unie(1922-1991)

Belangrijkste nationale feestdagen

23 feb (1918): Dag van het Rode Leger (sinds 1922; vrije dag)

09 mei (1945): Overwinningsdag (1946-47: vrije dag, 1948-

1964: werkdag, 1965-1991: vrije dag)

03 sep (1945): Overwinningsdag van Sovjet-Unie op het

militaristische Japan (1945-47: vrije dag; daarna

werkdag)

07/08 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische

Oktoberrevolutie (vrije dagen)

05 dec (1936): Dag van de Grondwet

(vanaf 1977 op 7 oktober; vrije

dag)

Tot 1965 was de belangrijkste feestdag de Dag van de

Grote Socialistische Oktoberrevolutie op 7 november.

Op deze dag vierde men de vestiging van de com-

munistische heilstaat. Tijdens de jaarlijkse militaire

parade op het Rode Plein werd en passant ook de

zege in de Tweede Wereldoorlog gevierd, als voor-

name prestatie van het bolsjewistische regime.

Ook de andere feestdagen op de zogenoemde re-

volutionaire kalender die de Sovjetleiding had geïn-

troduceerd, werden doorgaans pompeus gevierd.

Tijdens militaire parades en massale demonstraties

lag middels spandoeken met leuzen en portretten

van de leider(s) sterk de nadruk op verheerlijking

van de communistische heilstaat en zijn roergan-

gers.

De Grote Vaderlandse Oorlog als rechtvaardiging

| Onder Brezjnev werd de Tweede Wereldoorlogsteeds meer ingezet als rechtvaardiging van het

Sovjetsysteem. Had het socialisme niet het natio-

naalsocialisme verslagen? Het antifascisme van de

Sovjet-Unie werd gepresenteerd als tegenhanger

van het westerse kapitalisme en liberalisme. De

gruwelen van de oorlog – die steeds vaker werd

aangeduid als de Grote Vaderlandse Oorlog –

werden gebruikt om het beleid te rechtvaardigen:

behoud van een groot leger, ondersteuning van

het Oostblok, militarisering van de nationale eco-

nomie en het aangaan van een nucleaire wapen-

wedloop.

Op de twintigste verjaardag van de overwinning hield

het regime voor het eerst weer een parade op het

Rode Plein. Ook werden boeken over de oorlog ge-

publiceerd, films gemaakt en nieuwe roebels uit-

gegeven met een afbeelding van een oorlogsmo-

nument in Berlijn. Steden als Stalingrad, Leningrad,

Sevastopol en Kiev kregen de status van ‘heldenstad’

aangemeten. Daarmee werd het hele land bij de

viering betrokken, want vele miljoenen mensen

konden zich trots inwoner van zo’n heldenstad

noemen. In het hele land richtte de overheid

eeuwige vlammen op. Bovendien werd in 1965

het radio- en televisieprogramma Minuut stilte voor

het eerst uitgezonden. Dat staat tot op de dag van

vandaag geheel in het teken van de helden die

vielen in de strijd tegen nazi-Duitsland. Met het

programma was ook de traditie van een minuut

stilte geboren.

En zo groeide Overwinningsdag lang na de dood

van Stalin alsnog uit tot meest populaire Sovjet-

feestdag. Een dag die oprecht werd gevierd, omdat

die was gebaseerd op sentiment in plaats van ideo-

logie of politiek: vrijwel iedereen had in de oorlog

een familielid verloren of als held zien terugkeren.

Bovendien was 9 mei de eerste feestdag na de

lange winter.

De Holocaust werd daarbij niet of nauwelijks be-

sproken; de vele vermoorde Joden gingen anoniem

op in het grote totaalaantal Sovjet-slachtoffers. Het

fascisme werd geportretteerd als de ultieme vijand

van het communisme, niet alleen van de Joodse

bevolking.

Sovjetisering | Feestdagen maakten onderdeel uitvan de sovjetisering en werden in heel Oost-Europa

gevierd. Toch werd Overwinningsdag alleen een

vrije dag in de Oekraïense en de Russische Sovjet-

republiek (respectievelijk in 1963 en 1965). Het

uiteenvallen van de Sovjet-Unie ging gepaard met

‘een revolutie van rituelen en symbolen’ en hervor-

ming van de kalender van officiële feestdagen. |

56

NA D

E O

ORLOG

De Russen vieren op 9 mei Overwin-

ningsdag. Het is een feestdag, maar

wel één ‘met tranen in onze ogen’, zoals

de veel geciteerde tekst van een bekend

lied luidt. In Rusland wordt de Sovjet-

Unie beschouwd als de grootste over-

winnaar van de Tweede Wereldoorlog,

maar het land leed ook de grootste ver-

liezen: 26,6 miljoen mensen kwamen

om het leven, onder wie 8,7 miljoen

soldaten. Niet voor niets wordt de Twee-

de Wereldoorlog in Rusland de Grote

Vaderlandse Oorlog genoemd.

Patriottisme | Begin jaren negentig warendiverse controverses rond de feestdagen

symbolisch voor de verdeeldheid in

Rusland. Zo was de nieuwe feestdag

12 juni vrijwel direct omstreden, omdat

deze Dag van de Verklaring van de Soe-

vereiniteit samenviel met de dag waarop

Jeltsin werd verkozen tot president. In

1997 probeerde Jeltsin de voortdurende

publieke minachting voor de feestdag

weg te nemen door die te hernoemen tot Ruslanddag.

Voor Overwinningsdag op 9 mei bracht Jeltsins re-

gime aanvankelijk weinig

enthousiasme op. Er werden

geen militaire parades of of-

ficiële ceremonies door de

staat georganiseerd, wat

zorgde voor een strijdtoneel tussen partijen die de

dag wilden vieren. Nationalisten en communisten

hielden concurrerende parades voor veteranen,

terwijl de liberalen in het park festiviteiten organi-

seerden. Maar in 1995 zag Jeltsin in dat Overwin-

ningsdag zou kunnen leiden tot meer patriottisme

en enthousiasme voor zijn regime. Er werd dat

jaar een militaire parade gehouden, vergezeld van

een nieuwe versie van de oorlogszege: die was niet

dankzij maar ondanks Stalin door het Russische

volk behaald.

‘De Overwinning’ is een van de weinige mijlpalen

in de Russische geschiedenis die unaniem door de

hele bevolking – ongeacht religieuze, politieke of

57



23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het Vaderland

(1992-2001: werkdag; vanaf 2002: vrije dag)

09 mei (1945): Overwinningsdag (vrije dag)

12 jun (1990): Ruslanddag (1992-2001: Dag van de Adoptie

van de Verklaring van Soevereiniteit van de Russische

Federatie; vrije dag)

04 nov (1612): Dag van de Eenheid van het Volk (vrije dag)

Selectie van nationale herdenkingsdagen

22 jun (1941): Dag van Herinnering en Verdriet (sinds 1996

op de dag van het begin van Operatie Barbarossa, de

Duitse aanval op de Sovjet- Unie; werkdag)

29 jun (1941): Dag van de Partizanen en Leden van de Onder-

grondse, op de dag dat de geheime dienst besloot hen

in te zetten in bezet gebied (werkdag)

22 aug (1991): Nationale dag van de Vlag (sinds 1994 op de

dag van de zege op de coupplegers; werkdag)

07 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische

Oktoberrevolutie (1991-2004: vrije dag; vanaf 2005:

werkdag)

09 dec (1917): Dag van de Helden van het Vaderland (sinds

2007; werkdag)


(1994-2004: vrije dag; vanaf

2005: werkdag)

Rusland

Parade op het Rode Plein, Moskou, Rusland, 9 mei

2006. (© Remco Reiding)

etnische achtergrond – wordt aanvaard als een ge-

beurtenis van het grootste belang. 95% van de

Russen vindt 9 mei een belangrijke dag en 96%

meent dat het de plicht van de staat is de herinnering

aan de Grote Vaderlandse Oorlog en de Overwinning

levend te houden.

Je zou kunnen zeggen dat aan de oorlogszege extra

waarde wordt gehecht, omdat de Russen in de re-

cente geschiedenis niet veel anders hebben om

trots op te zijn: de repressies onder Stalin, het

mislukte communistische experiment, het ‘verlies’

van de Koude Oorlog en de chaos na het uiteenvallen

van de Sovjet-Unie roepen vooral een gevoel van

schaamte en teleurstelling op.

De huidige Russische president Poetin gebruikt

de oorlogszege om het door de ‘verloren’ Koude

Oorlog vernederde Russische volk trots en zelfver-

trouwen terug te geven en gevoelens van nationale

identiteit en eenheid aan te wakkeren. De Russische

regering ziet de Overwinning bovendien als een

van de fundamenten van de status die Rusland in-

ternationaal geniet (dan wel: zou moeten genieten).

Militaire parade | In zekere zin vinden herdenkenen vieren in Rusland net als in Nederland op ver-

schillende dagen plaats. De president legt immers

al op 8 mei een krans bij de eeuwige vlam en het

Graf van de Onbekende Soldaat langs de Kremlin-

muur. Aan deze plechtigheid nemen ook de premier,

de chef-staf van de presidentiële administratie, de

voorzitters van de Doema en de Federatieraad, de

president van het constitutionele hof, de hoofden

van ministeries en agentschappen, vertegenwoor-

digers van politieke partijen en veteranenorganisaties

deel.

Zij zijn op 9 mei ook aanwezig op het Rode Plein

bij de ontzagwekkende militaire parade, die wordt

voorafgegaan door een toespraak van de president.

Ook zijn veel veteranen present. Zij mogen in de

weken rond de feestdag eenmaal gratis naar Moskou

of een andere bestemming reizen. De minister

van Defensie inspecteert staand in een open auto

de troepen, die zijn felicitaties met een langgerekt

en luid ‘hoera’ beantwoorden. Ambassadeurs en

defensieattachés worden voor de parade uitgenodigd

58

NA D

E O

ORLOG

Parade op het Rode Plein ter herinnering aan de overwinning op nazi-Duitsland, Moskou, Rusland, 9

mei 2013. (© AP/RIA-Novosti, Alexei Druzhinin, Presidential Press Service)

en bij jubilea ook staatshoofden. Bondskanselier

Merkel was eregast in 2012. Om regen te voorkomen,

worden – indien nodig – vliegtuigen de lucht in ge-

stuurd om met chemicaliën wolken te verjagen.

De hele dag zijn er concerten en ’s avonds is er een

afsluitende vuurwerkshow. Door het hele land wor-

den bloemen gelegd bij de eeuwige vlam en/of het

oorlogsmonument die in vrijwel elk dorp aanwezig

zijn. Veteranen komen samen om verhalen op te

halen en te toosten op kameraden, vrede en de

overwinning.

In 2005 legde ook de Russische Orthodoxe Kerk,

doorgaans onbuigzaam inzake de liturgie, 9 mei

vast als officiële herdenkingsdag. De patriarch beval

per decreet alle 26.000 parochies wereldwijd voor-

taan op die dag een herdenkingsdienst te houden.

Focus op veteranen | Er is op Overwinningsdagvooral aandacht voor veteranen en nauwelijks voor

burgers (alhoewel er tijdens de oorlog beduidend

meer burgers dan militairen om het leven kwamen).

En de soldaten worden ook nog eens in grofweg

twee categorieën ingedeeld: dood of held. Voor te-

ruggekeerde krijgsgevangenen is in de collectieve

herinnering geen plaats. Bij terugkeer werden zij

gezien als potentiële landverraders, omdat ze in

handen van de vijand waren geweest (en het velen

niet ontgaan was dat het er in het Westen een stuk

welvarender uitzag dan in de communistische Sov-

jet-Unie). Over gevangenschap werd zodoende ge-

zwegen, uit angst voor de stalinistische repressie

en uit schaamte. De miljoenen dwangarbeiders

(Ostarbeiter) worden door velen nog altijd met

dedain en wantrouwen bezien.

Gevolg van deze focus op veteranen is dat ook

Joodse slachtoffers grotendeels buiten beeld blijven.

Tekenend is dat Rusland Holocaust Memorial Day

niet in de wet heeft opgenomen als officiële her-

denkingsdag, ondanks herhaaldelijk verzoek van

belangenorganisaties. Wel worden op regionaal ni-

veau bijeenkomsten gehouden.

Herdenken of vieren? | Overwinningsdag verliestlangzaam het karakter van een herdenking en

wordt meer en meer ervaren als een vreugdevolle

viering. Steeds meer mensen geven de voorkeur

aan parades, marsen, vuurwerk en festiviteiten

boven hulp aan veteranen of pogingen wereldvrede

te bewerkstelligen (Levada Centrum, 2013).

“Behalve opmerkingen in de sfeer van ‘nooit meer’

wordt er geen brug naar de toekomst geslagen”,

meent adjunct-defensieattaché luitenant-kolonel

Ben Rijnenberg. “De link met het heden heeft

vooral het karakter van dankbaarheid en waardering

jegens de veteranen en gesneuvelden, die door het

brengen van grote offers het heden in zijn huidige

vorm mogelijk hebben gemaakt.”

Die dankbaarheid en waardering stonden in 2005

ook centraal bij de introductie van zwart-oranje

Sint-Jorislintjes, vergelijkbaar met de fakkelcampagne

van het Nationaal Comité 4 en 5 mei in Nederland

en de poppies als symbool voor de Eerste Wereld-

Russische militaire vliegtuigen vliegen boven het Kremlin

tijdens de overwinningsparade op het Rode Plein,

Moskou, Rusland, 9 mei 2013. (© AP/Misha Japaridze)

oorlog. De actie van persbureau RIA Novosti onder

de noemer ‘Laten we samen een traditie creëren’

was in eerste instantie alleen bedoeld voor Moskou,

maar bleek zo’n groot succes dat al gauw in het

hele land miljoenen lintjes werden uitgedeeld

(2005: 800.000; 2006: 1,2 miljoen; 2007: ca. 10

miljoen; 2013: 4 miljoen alleen al in Moskou). Ze

worden op revers gespeld, hangen aan handtassen,

wapperen aan antennes van auto’s.

Jongeren | De introductie van de Sint-Jorislintjeswas aanvankelijk onderdeel van een herinnerings-

project (www.9may.ru), dat met name jongeren

opriep foto’s, dagboeken en ooggetuigenverklaringen

van familieleden uit de oorlogstijd te verzamelen

(enigszins vergelijkbaar met het programma Erfgoed

van de oorlog van het ministerie van VWS in Neder-

land). Tegenwoordig gaat de campagne gepaard

met de slogan ‘Я помню, я горжусь’ (‘Ik herinner

het me, ik ben trots’). In 2008 bleek uit een enquête

dat eenderde van de Russen van 18 tot 24 jaar oud

in het voorafgaande jaar boeken over de oorlog

had gelezen, veteranen had ontmoet dan wel oor-

logsmusea of -monumenten had bezocht en dat

86% films over de oorlog had gezien.

In 2010 werden pagina’s over Overwinningsdag

toegevoegd aan de kinderwebsite van de president.

Bezoekers kunnen luisteren naar een speciale toe-

spraak van de president voor jonge burgers, brieven

en dagboeken lezen van kinderen tijdens de oorlog

en de populairste oorlogsliedjes downloaden. Dit

project vertoont enige gelijkenis met 13 in de oorlog,

een televisieserie met interactief internetspel voor

kinderen in Nederland.

Overige dagen | Behalve Overwinningsdag zijn erin Rusland verschillende andere nationale feestda-

gen. Maar veel daarvan worden als ‘kunstmatige

politieke constructies’ ervaren. Nog altijd kan de

helft van de Russen de juiste naam van de viering

op 12 juni (Ruslanddag) niet noemen.

In 2005 kwam de Dag van de Eenheid van het

Volk (op 4 november) in de plaats van de herdenking

van de Oktoberrevolutie. De datum refereert aan

de dag waarop in 1612 Poolse troepen uit het

Kremlin werden verjaagd, een gebeurtenis die al

nationaal werd herdacht van 1649 tot 1917. Het

volk begrijpt weinig van de pogingen van de staat

om middels deze dag vaderlandsliefde te kweken:

17% weet waar de dag voor staat, 8% kan de juiste

naam noemen.

Op 4 november vindt jaarlijks een massale betoging

van ultranationalisten en neonazi’s plaats, aanvan-

kelijk ontsierd door swastika’s en het brengen van

de Hitlergroet, tegenwoordig

vooral gericht tegen illegale

immigratie.

De Dag van het Leger op 23

februari, ter ere van de op-

richting van het Rode Leger,

werd in 1992 omgedoopt tot

Dag van de Verdediger van

het Vaderland en in 2002 weer

als vrije dag aangenomen.

Deze feestdag wordt ook wel

Mannendag genoemd en is de

tegenhanger van Internationale

vrouwendag op 8 maart. |

60

NA D

E O

ORLOG

Parade op het Rode Plein, Moskou, Rusland, 9 mei 2006. (© Remco Reiding)

E ind 1939 werd Polen verdeeld tussen nazi-Duits-

land en de Sovjet-Unie. Oost-Galicië en Wolynië

werden toegevoegd aan de Oekraïense Sovjetrepu-

bliek. Op 22 juni 1941 viel Hitler Oekraïne binnen.

Ongeveer zeven miljoen Oekraïners lieten het leven

tijdens de Tweede Wereldoorlog, waaronder een

miljoen Joden. Begin jaren dertig waren al miljoenen

mensen gestorven tijdens de Holodomor, de hon-

gersnood als gevolg van de gedwongen collectivisatie

van de landbouw.

De grootste drama’s voltrokken zich in augustus

en september 1941 in en rond de hoofdstad. In de

slag om Kiev sneuvelden zeker 100.000 Sovjetsol-

daten, terwijl er meer dan 600.000 in handen van

de vijand vielen. Op 29 en 30 september 1941

werden bijna 34.000 Joden in het ravijn Babi Jar

doodgeschoten. Uiteindelijk werden er tenminste

100.000 mensen geëxecuteerd: behalve Joden dui-

zenden krijgsgevangenen, communisten, Sinti en

Roma, nationalisten en gijzelaars.

In 1991 werd Oekraïne onafhankelijk, maar er

heerst nog altijd grote verdeeldheid. De meerderheid

in het rurale westen en noorden van het land

spreekt Oekraïens en denkt pro-Europees. Het geïn-

dustrialiseerde oosten en zuiden is sterk op Rusland

gericht en de meeste inwoners hebben Russisch

als voertaal. In 2004 leidde massaal straatprotest

(de Oranje Revolutie) tot nieuwe verkiezingen met

een andere winnaar: de pro-westerse Joesjtsjenko

in plaats van de pro-Russische Janoekovitsj.

Verdeeldheid | De voortdurende verdeeldheid komtook tot uiting in de onenigheid over verschillende

feestdagen. Joesjtsjenko riep de eerste dag van de

Oranje Revolutie (22 november) uit tot Dag van de

61



01 jan: Nieuwjaarsdag, tevens Werelddag van de Vrede (sinds 1968)

9 mei (1945): Overwinningsdag (t/m 1947 en sinds 1963 vrije dag)

28 jun (1996): Dag van de Grondwet

24 aug (1991): Onafhankelijkheidsdag

Selectie van overige herdenkingsdagen (werkdagen)

22 jan (1919): Dag van de Eenheid en Vrijheid van Oekraïne (1999-2011: Dag van de

Eenheid), op de dag van de vereniging van de Oekraïense en de West-

Oekraïense Volksrepubliek

27 jan (1945) Holocaust Memorial Day, sinds 2011

15 feb (1989): Herdenkingsdag van Deelnemers aan Militaire Acties in Andere Staten, op de dag van de

terugtrekking van de laatste Sovjettroepen uit Afghanistan

23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het Vaderland, sinds 1999 op de dag van de oprichting van het

Rode Leger

29 mei (1948): Internationale Dag van de VN-vredesmacht, sinds 2003

22 jun (1941): Dag van Herinnering en Verdriet (sinds 2001 op de dag van het begin van Operatie

Barbarossa, de Duitse aanval op de Sovjet- Unie)

15 jul (1992): Dag van de Oekraïense VN-blauwhelmen, sinds 2013 op de dag van de eerste inzet tijdens de

oorlog in Joegoslavië

laatste zondag van juli: Dag van de Marine, sinds 2012

02 aug (1944): Roma en Sinti Genocide Herdenkingsdag, sinds 2004

23 aug: Dag van de Nationale Vlag, sinds 2004

28 okt (1944): Dag van de Bevrijding van Oekraïne van de Fascistische Bezetters, sinds 2009 op de dag

waarop de laatste nazitroepen zich terugtrokken

4e zaterdag van november: Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holodomor (sinds 1998)

06 dec (1991): Dag van de Strijdkrachten van Oekraïne, sinds 1993 op de dag van hun oprichting

Oekraïne

Vrijheid. Zijn rivaal Janoekovitsj werd in 2010

alsnog president. Hij schafte de feestdag af en

voegde deze samen met de Dag van de Eenheid.

Bovendien besloot Janoekovitsj dat de Dag van de

Marine voortaan op dezelfde dag wordt gevierd als

in Rusland, tot woede van de pro-westerse krachten

in het land.

De verdeeldheid is ook zichtbaar op Overwinnings-

dag (9 mei). In de zuidelijke havenstad Sevastopol

houden de Oekraïense en Russische (!) vloot een

grote militaire parade. Regionale overheden in het

westen van het land weigeren Over-

winningsdag te erkennen en hebben

9 mei uitgeroepen tot Herdenkingsdag

van de slachtoffers van de nazi’s en an-

dere totalitaire regimes. Dit heeft weer

tot woede geleid bij de machthebbers

in Kiev, die duidelijk maakten dat de

regionale overheid niet gaat over na-

tionale feestdagen.

Op 9 mei 2011 liep de her-

denking in de stad Lviv, in het

uiterste westen van het land,

uit de hand toen leden van de

nationalistische Vrijheidspartij

veteranen tegenhielden bij de

begraafplaats. Ze sloegen bloe-

men uit hun handen, rukten

lintjes af en vertrapten de krans

van de Russische consul. Tien-

tallen mensen werden gear-

resteerd.

De leider van de Vrijheidspartij

streeft ernaar dat 14 oktober

in de wet wordt opgenomen

als nationale feestdag. Op die

dag werd in 1942 het Oekraï-

ense Opstandelingenleger

(OePA) opgericht. Omdat de

OePA en andere organisaties van nationalisten in

hun strijd tegen de Russen en Polen steun zochten

bij de nazi’s, worden ze in Rusland en het oosten

van Oekraïne beschouwd als collaborateurs.

Dag van het Leger | Ook een veldslag uit 1918 hieldde gemoederen bezig. In 2006 werd een Monument

voor de Helden opgericht op de plaats van de Slag

om Kroeti, waar Oekraïense studenten en militairen

het opnamen tegen het Russische leger. Een jaar

later riep toenmalig president Joesjtsjenko 29

62

NA D

E O

ORLOG

Herdenking bij Babi Jar, Kiev, Oekraïne, 8 oktober 2000. (© Reuters)

Erewacht tijdens de herdenking

bij Babi Jar, Kiev, Oekraïne,

27 september 2006.

(© AP/Presidential Press

Service, Mykhaylo Markiv, Pool)

januari uit tot Herdenkingsdag van de veldslag.

Datzelfde jaar werd het monument beklad met

verf en antinationalistische leuzen. De Dag van het

Leger leverde eveneens getouwtrek op.

Minder discussie is er over de Dag van de Bevrijding

van Oekraïne van de Fascistische Bezetters, die op

28 oktober 2009 voor het eerst op de kalender

stond. In de hoofdstad Kiev vindt een herdenking

plaats, die bestaat uit een kranslegging en een

minuut stilte. De delegatie hoogwaardigheidsbe-

kleders was in 2013 minstens zo sterk als bij een

soortgelijke ceremonie op Overwinningsdag: pre-

sident Janoekovitsj, zijn voorgangers Joesjtsjenko

en Koetsjma, de premier, de parlementsvoorzitter

en vele anderen.

Ook op 29 september, de eerste dag van het bloedbad

van Babi Jar, legt de president een krans, al is deze

dag voor zover bekend niet in de wet vastgelegd als

nationale herdenkingsdag. De vlag op het stadhuis

van Kiev wordt halfstok gehangen. Oekraïne erkent

daarnaast sinds 2011 Holocaust Memorial Day. Na

de officiële herdenkingen zijn er bijeenkomsten

en activiteiten, zoals een stille tocht of tentoonstel-

lingen, die hoofdzakelijk door Joodse en maat-

schappelijke organisaties worden georganiseerd.

In 2004 was de Roma en Sinti Genocide Herden-

kingsdag al officieel vastgelegd.

De meeste van deze dagen hebben veel minder impact

dan de Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de

Holodomor. In het hele land worden kaarsen aan-

gestoken voor de slachtoffers van deze hongers-

nood, die aan miljoenen mensen het leven kostte

en in 2006 door het parlement tot genocide werd

verklaard. |

63


Wit-RuslandReichsführer-SS Heinrich Himmler wilde in zijn

Drang nach Osten driekwart van de Wit-Russische

bevolking uitroeien. Uiteindelijk kwam ongeveer

twintig procent van de 9 miljoen Wit-Russen tijdens

de Tweede Wereldoorlog om het leven, waaronder

het grootste deel van de intellectuele elite. Bijna

400.000 jonge mensen werden voor dwangarbeid

naar Duitsland gedeporteerd. Duizenden dorpjes

werden als gevolg van de tactiek der verschroeide

aarde vernietigd, veelal met inwoners en al.

In Wit-Rusland wordt Overwinningsdag gevierd

met een grote militaire parade op het Overwin-

ningsplein in de hoofdstad Minsk. Op 3 juli heeft

eveneens een parade plaats. Op die dag viert Wit-

Rusland de onafhankelijkheid, opvallend genoeg

op de dag dat het Rode Leger (het Sovjetleger dus)

in 1944 de hoofdstad Minsk bevrijdde. Op de Dag

van de Verdediger van het Vaderland op 23 februari

vindt eveneens een kranslegging met een moment

stilte plaats.


15 mrt (1994): Dag van de Grondwet (werkdag)

02 apr (1996): Dag van de Eenheid van het Volk

van Wit-Rusland en Rusland, op de dag van

de oprichting van de Uniestaat (werkdag)

09 mei (1945): Overwinningsdag (vrije dag)

2e zondag van mei: Dag van het Nationale

Embleem en de Nationale Vlag (werkdag)

03 jul (1944): Onafhankelijkheidsdag, sinds 1996

op de dag van de bevrijding van Minsk door

het Rode Leger (vrije dag)

Overige herdenkingsdagen (werkdagen)

23 feb (1918): Dag van de Verdediger van het

Vaderland, op de dag van de oprichting van

het Rode Leger

22 jun (1941): Herdenkings-

dag voor alle slacht-

offers van de Grote

Vaderlandse Oorlog,

op de dag van de

inval van nazi-

Duitsland

07 nov (1917): Dag van de

Oktoberrevolutie

Wit-Rusland erkent Holocaust Memorial Day en op

2 maart worden de pogroms in het getto van Minsk

herdacht. Ongeveer 90 procent van de Joden in

Minsk kwam om het leven.

Al deze herdenkingen en vieringen worden geor-

ganiseerd door de overheid. Aanwezig zijn president

Aleksandr Loekasjenko, leden van zijn staf, de mi-

nister van Defensie, andere hoogwaardigheidsbe-

kleders, veteranen, slachtoffers, vertegenwoordigers

van jeugdorganisaties en buitenlandse diplomaten.

Dag van de Vrij-

heid | Begin jarennegentig begonnen

burgers op 25 maart

de Dag van de Vrij-

heid te vieren.

Sinds het aantreden

in 1994 van Loeka-

sjenko, in het Wes-

ten dikwijls de laat-

ste dictator van Europa genoemd, vieren alleen

zijn tegenstanders deze dag nog. Zij proberen een

massale demonstratie tegen zijn regime te organi-

seren, waartegen doorgaans hard wordt opgetreden.

De datum refereert aan het feit dat op 25 maart

1918 als gevolg van de Eerste Wereldoorlog de Wit-

Russische Volksrepubliek ontstond. Op 5 januari

1919 nam een communistische regering de touwtjes

echter in handen, waarna al snel de Wit-Russische

Sovjetrepubliek werd opgericht. |

64

NA D

E O

ORLOG

Overwinningsdag in Minsk,

Wit-Rusland, 9 mei 2012.

(© AP/ Sergey Grits)

EstlandDe discussie over wie en wat te herdenken woedt

bijna nergens zo hevig als in Estland. Bij een

demonstratie tegen de verplaatsing van een om-

streden oorlogsmonument vielen in 2007 een dode

en meer dan 150 gewonden.

Bevrijders of bezetters? | In juni 1940 trokkenSovjettroepen de onafhankelijke republiek Estland

binnen, een uitvloeisel van het Molotov-Ribben-

troppact. Tienduizenden Esten werden naar kampen

afgevoerd.

Tussen 1941 en 1944 was Estland bezet door nazi-

Duitsland. In de herfst van 1944 viel het Rode Leger

opnieuw binnen. Pas in 1991 werd de onafhanke-

lijkheid van Estland hersteld.

Na de herwonnen onafhankelijkheid werd de tra-

ditionele (Sovjet)herdenking van de Tweede We-

reldoorlog op 9 mei vervangen door andere nationale

feestdagen, die vooral de onafhankelijkheidsstrijd

van Estland benadrukken. De geschiedenis werd

teruggegeven aan de natie, zei toenmalig premier

Mart Laar.

Als gevolg van een stringente politiek van russificatie

en stimulering van immigratie vanuit Rusland

heeft Estland nog altijd een omvangrijke Russische

minderheid. Die kijkt heel anders tegen de oorlog

aan. De Russen zien zichzelf als bevrijders van het

fascisme, de meeste Esten beschouwen hen als

nieuwe bezetters en zichzelf als slachtoffers.

Tijdens de onderhandelingen over toetreding tot de

Europese Unie leverden verschillende lidstaten

kritiek op de eenzijdige slachtofferrol die de Esten

zichzelf hadden aangemeten en het gebrek aan

zelfreflectie. Vooral de verering van Esten die dienst

hadden gedaan in het Duitse leger en schendingen

van de rechten van de Russische minderheid waren

de EU een doorn in het oog.

Dodenherdenking | Op 22 november 2004 namende Verenigde Naties resolutie 59/26 aan. De regering

van Estland besloot gehoor te geven aan de oproep

op 8 en/of 9 mei ‘alle slachtoffers’ die vielen tijdens

de Tweede Wereldoorlog te herdenken. De overheid

rekent daartoe ook de doden die vielen onder de

naar schatting 60.000 Esten die dienst namen in

het Duitse leger. Zij waren daartoe volgens de over-

heid gedwongen: “Estonia does not consider to be cri-

minals those who were forcefully enlisted to fight for the

occupation regimes nor see the need for them to be pu-

nished.” Tegelijkertijd tekent de overheid aan dat het

elke misdaad tegen de menselijkheid veroordeelt.

Op 8 mei worden sindsdien door de regering

kransen gelegd bij het Holocaust-monument op de

plek van het voormalige concentratiekamp in Klooga,

op de begraafplaats van de Estse verdedigingstroepen

en bij het Maarjamäe-monument, dat da-

teert uit de Sovjettijd. Buitenlandse am-

bassadeurs en diplomaten zijn daarvoor

uitgenodigd. Het volkslied wordt gespeeld

en er zijn toespraken van politici.

Deze dag is in Estland géén nationale feest-

dag, dus een gewone werkdag. Want, voor

alle duidelijkheid: “This day did not bring

freedom to Estonia.” Maar de grote Russi-

sche minderheid in Estland viert wel de-

gelijk als vanouds Overwinningsdag. Ook de Esten

vieren op die dag – vooral formeel – een feestje: Eu-

ropadag, de dag van vrede en eenheid in Europa. |

65


Nationale feestdag

24 feb (1918): Onafhankelijkheidsdag (vrije dag)

Officiële feestdagen (vrije dagen)

23 jun (1919): Overwinningsdag (ter ere van de zege op

Duitsland tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog van

1918 tot 1920)

20 aug (1991): Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid

'Dagen van nationaal belang' (werkdagen)

02 feb (1920): Dag van het Vredesverdrag van Tartu

04 jun (1884): Dag van de Vlag

14 jun (1941): Dag van Rouw en Herdenking (op de dag van

de eerste deportaties door de Sovjet-Unie)

23 aug (1939): Europese dag van Herinnering van de

Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (op de dag van

de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact)

22 sep (1944): Dag van het Verzet (poging onafhankelijkheid

te herstellen)

16 nov (1988): Dag van de Verklaring van Soevereiniteit

De Duitse militaire begraafplaats, onderdeel van het herdenkings-

complex Maarjamäe in Tallin, Estland, 8 mei 2012. Estland herdenkt

alle slachtoffers die vielen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

(Foto HH/Xinhua/Nino Shlamov)

Letland werd in juni 1940 bezet door de Sovjet-

Unie. Meer dan 22.000 mannen, vrouwen en

kinderen werden door de nieuwe machthebbers

opgepakt en gefusilleerd of gedeporteerd naar Si-

berië. Op 1 juli 1941 vielen nazitroepen Letland bin-

nen. In de hoop de onafhankelijkheid te herwinnen

of uit wrok namen tenminste 115.000 Letten dienst

in het Duitse leger. Pas in 1991 werd Letland weer

onafhankelijk.

Een van de bekendste bezienswaardigheden in

Riga is het Vrijheidsmonument, dat in de jaren

dertig werd gebouwd om de onafhankelijkheid van

het land te symboliseren. Het is opvallend dat de

Sovjets het lieten staan. Wel werd in de Sovjettijd

de grap verteld dat het monument als reisbureau

fungeerde: wie er bloemen neerlegde, kreeg een

enkele reis Siberië.

Veteranen van de Waffen-SS | Van de drie onaf-hankelijke Baltische Staten kwam Letland na het

uiteenvallen van de Sovjet-Unie internationaal het

meest onder vuur te liggen vanwege bijeenkomsten

van veteranen van de Waffen-SS. De Letse Legioendag

op 16 maart werd in 1998 zelfs een officiële her-

denkingsdag, maar onder grote internationale druk

twee jaar later als zodanig afgeschaft.

De regering blijft net als in de andere Baltische Sta-

ten de soldaten die in dienst traden van het Duitse

leger (dan wel het Sovjetleger) verdedigen. “Both

Nazi Germany and the Soviet Union violated interna-

tional law by forcibly mobilising Latvian citizens into

their armed forces. About 200.000 Latvian soldiers

were compelled to serve in the military forces of both oc-

cupying states and about half of them (100.000) died

while hoping to restore Latvia’s independence.” (Bron:

Latvian Institute) Op 16 maart komen nog altijd ve-

teranen met vele honderden sympathisanten bij-

een. Zij zien zichzelf als vrijheidsstrijders en niet

als nazi’s. Jaarlijks is er een tegendemonstratie,

66

NA D

E O

ORLOG


01 mei (1920): Dag van de Arbeid, tevens Dag van de Grondwet

04 mei (1990): Dag van de Onafhankelijkheidsverklaring

18 nov (1918): Proclamatie van de Republiek Letland


20 jan (1991): Herdenkingsdag van de Verdedigers van de Barricaden

26 jan (1921): Internationale erkenning (de jure) van de Republiek Letland

25 mrt (1949): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistische Terreur

08 mei (1945): Herdenkingsdag van de Nederlaag van het Nazisme en van de Slachtoffers van

de Tweede Wereldoorlog

09 mei (1950): Europadag

14 jun (1941): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistische Terreur (op de dag van

de 1e deportaties door de Sovjet-Unie)

17 jun (1940): Dag van de Bezetting van de Republiek Letland

22 jun (1919): Herdenkingsdag van de Helden (op de dag van de Slag om Cesis)

04 jul (1941): Herdenkingsdag van de Genocide op de Joden

11 aug (1920): Herdenkingsdag van de Letse Vrijheidsstrijders (op de dag van de ondertekening

van het vredesverdrag met Rusland)

21 aug (1991): Dag van de Onafhankelijkheid en Herstel van de Soevereiniteit

11 nov (1919): Herdenkingsdag van de Letse Vrijheidsstrijders (op de dag van de beslissende

slag in de strijd tegen Duitsland en Rusland)

1e zondag van december: Herdenkingsdag van Slachtoffers van de Genocide tegen het Letse

Volk door het Totalitaire Communistische Regime

Letland

waaraan relatief veel leden van de Russische min-

derheid in Riga deelnemen. De verdeeldheid blijkt

ook uit een enquête van april 2010, waarin het aan-

tal respondenten dat Overwinningsdag noemde als

belangrijkste feestdag in mei, net zo groot was als

het aantal dat Onafhankelijkheidsdag noemde

(beide 21%).

Genocide | Al vanaf 1990 herdenkt Letland op 4 julide slachtoffers van de Holocaust. In 1941 werd op

4 juli de synagoge in Riga in brand gestoken, waar-

door honderden Joden levend verbrandden. Vanaf

1995 is deze dag ook als officiële herdenkingsdag

in de wet opgenomen.

Sinds 1995 staat in Letland op 8 mei de Herden-

kingsdag van de Nederlaag van het Nazisme en

van de Slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog

op de agenda. Er vindt een herdenkingsceremonie

met kranslegging plaats, waaraan de president, de

premier, de minister van Buitenlandse zaken en

andere hoogwaardigheidsbekleders deelnemen. Het

is een in de wet verankerde officiële feestdag, maar

geen vrije dag.

In de wet is verder een groot aantal herdenkings-

dagen van slachtoffers van de communistische ter-

reur opgenomen, evenals een groot aantal officiële

feestdagen dat de onafhankelijkheid benadrukt (net

als in Estland en Litouwen). |

67


Letse Legioendag, 16 maart 2008. (© Wikimedia Commons)

Kranslegging van

diplomaten bij de

Martelaarstombe in

Riga, Letland,

8 mei 2013.

(© HH/Xinhua/Guo

Qun)

Litouwen staat in de toptien van landen met de

meeste officiële nationale feestdagen, maar daartoe

behoort geen dag waarop oorlogsslachtoffers worden

herdacht, het einde van de oorlog wordt gevierd of

een bezetting wordt betreurd. Wel kent het land

drie nationale feestdagen die de onafhankelijkheid

benadrukken. In de Sovjettijd was de viering van

die dagen verboden.

Litouwen houdt evenals Estland de Europese dag

van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme

en Nazisme in ere. Vlaggen, soms vergezeld van

een zwarte wimpel, hangen halfstok. Op die dag

wordt ook herdacht dat de Baltische volkeren op

23 augustus 1989 een ongeëvenaarde solidariteit

toonden door een menselijke ketting te creëren

van de hoofdstad Vilnius naar Tallinn (Estland).

Dat was een vreedzaam protest tegen het Molotov-

Ribbentroppact, dat op die dag in 1939 de annexatie

van de Baltische Staten door de Sovjet-Unie regelde.

In 2006 werd de Dag van de Genocide op de Bevolking

van Klein Litouwen in de wet opgenomen. Herdacht

wordt dat het gebied door de Sovjet-Unie werd ge-

zuiverd van etnische Duitsers. Die tragedie kreeg

vooral bekendheid middels de zogenaamde Wolfs-

kinderen – zwervende Oost-Pruisische kinderen

die hun ouders waren kwijtgeraakt.

Goed en fout | Net als in andere Baltische statenworstelen de Litouwse autoriteiten met ‘goed’ en

‘fout’. Enerzijds staat collaboratie met de Duitsers

voor de strijd tegen de Sovjetbezetting en voor on-

afhankelijkheid (‘goed’). Anderzijds verrichtten de

nazi’s en hun collaborateurs gruwelijke wandaden

(‘fout’). Van de circa 210.000 Litouwse Joden werd

tijdens de oorlog meer dan 95% om het leven ge-

bracht. Dat collaborateurs niet worden vervolgd en

dat de autoriteiten geen afstand nemen van pro-

Duitse strijders, komt de regering nog altijd op

veel kritiek te staan van onder meer prominente

internationale Joodse organisaties.

68

NA D

E O

ORLOG


01 jan (1919): Nieuwjaarsdag, ook Dag van de Vlag

16 feb (1918): Dag van Herstel van de Staat Litouwen

11 mrt (1990): Dag van Herstel van de Onafhankelijkheid van Litouwen

06 jul (1253): Dag van de Staat (ook wel: Kroningsdag; op de dag van de kroning van

de eerste en enige koning)

Overige herdenkingsdagen en feestdagen (werkdagen)

13 jan (1991): Dag van de Verdedigers van de Vrijheid (op de dag van de aanval van

het Rode Leger op de televisietoren)

14 jun (1941): Dag van Rouw en Hoop (op de dag van de eerste deportaties door de Sovjet-Unie)

15 jun (1940): Dag van de Bezetting en Genocide (op de dag van de annexatie door de Sovjet-Unie)

23 aug (1939): Europese dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (op de dag

van de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact)

23 sep (1943): Herdenkingsdag van de Genocide op de Joden (op de dag van de liquidatie van het getto

van Vilnius; sinds 1994)

28 sep (1944): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Toeskoelenaj (op de dag dat de eerste

repressieslachtoffers werden vermoord)

16 okt (1944): Dag van de Genocide op de Bevolking van Klein Litouwen (op de dag van het begin van de

etnische zuivering)

25 okt (1992): Dag van de Grondwet

23 nov (1918): Dag van de Litouwse Krijgsmacht (op de dag van de oprichting)

Litouwen

In 2010 nam het parlement een wet aan die 2011 tot

Herdenkingsjaar voor de Slachtoffers van de Holo-

caust in Litouwen benoemde. Doel was het histori-

sche en culturele erfgoed van Joodse Litouwers te

restaureren en bewaren, en de Litouwers te eren

die Joden het leven redden en/of tegen het fascisme

vochten.

Dat is niet hetzelfde als ‘tegen nazi-Duitsland

vochten’, want dan had de overheid veel nationa-

listische oud-partizanen tegen het hoofd gestoten

die juist mét de Duitsers vochten tegen de Sovjet-

Unie. Deze veteranen ontvangen een oorlogspen-

sioen en de derde zondag van mei is partizanen-

dag.

Ongeveer tien jaar geleden begon een burgerbeweging

straatoptochten te organiseren, met Litouwse vlaggen

en patriottische liedjes op feestdagen en met kaarsen

op herdenkingsdagen. De optochten stuitten op

verzet van de Russische minderheid en anarchisten,

omdat neonazi’s zich erbij aansloten. Tegenwoordig

houden elk jaar enkele honderden extreemrechtse

activisten op 11 maart (Dag van Herstel van de On-

afhankelijkheid) een ongeautoriseerde mars.

Minder controversiële pogingen om nieuwe tradities

te smeden voor de nationale feestdagen werden in

gang gezet door de media. Zo werd in 2009 Litou-

wers overal ter wereld gevraagd op de Dag van de

Staat (6 juli) het volkslied te zingen. |

69


2 Miljoen mensen uit Estland,

Letland en Litouwen vormen

een menselijke ketting door de

Baltische staten, Vilnius,

Litouwen, 23 augustus 1989.

(© Lithuanian Central State

Archive )

Armenië kent vooral feestdagen die aan de zwaar-

bevochten onafhankelijkheid refereren. Niet

alleen werd het kleine, christelijke land tussen

1920 en 1990 ingelijfd door de Sovjet-Unie. Het is

ook omringd door de ‘vijandige’ staten Turkije en

Azerbeidzjan, het islamitische Iran en Georgië,

dat de laatste jaren in tegenstelling tot Armenië

een moeizame relatie met Moskou onderhoudt.

In de Sovjettijd verrezen in de jaren zestig, zeventig

en tachtig tientallen oorlogsmonumenten in het

hele land. In de hoofdstad Jerevan werd een Over-

winningspark aangelegd met een eeuwige vlam.

In het park opende in 1970 een oorlogsmuseum

de deuren, met een onderzoeksafdeling om de Ar-

meense bijdrage aan de zege op het fascisme te

bestuderen. De republiek werd niet bezet door de

nazi’s tijdens de oorlog, maar grofweg de helft van

de ongeveer 500.000 Armeense soldaten keerde

niet terug van het front.

Maand van overwinningen | In 1990 besprak devoorloper van het parlement van Armenië of Over-

winningsdag op 9 mei nog wel moest worden ge-

vierd. Uiteindelijk werd de feestdag in ere hersteld,

maar al snel kreeg die een andere lading. Op 9

mei 1992 veroverden Armeense troepen de stad

Sjoesja in Nagorno-Karabach, een omslagpunt in

de oorlog met Azerbeidzjan over deze regio. Sinds-

dien noemen Armeniërs mei de Maand van Over-

winningen, temeer daar een andere belangrijke

zege (de slag van Sardarabad tegen het Ottomaanse

Rijk in 1918) ook in mei plaatsvond.

De vreugdevolle maand mei volgt op de sombere

maand april, waarin op de 24e de vele honderd-

duizenden slachtoffers van de genocide in 1915

worden herdacht. De aandacht voor deze dag groeit,

vanwege de door Turkije ingestelde economische

blokkade en de ontkenning van de genocide. Israël

erkent de Armeense genocide evenmin. Dit vindt

zijn weerslag in de bescheiden aandacht voor de

Holocaust.

Tegenwoordig brengt de president op 9 mei een

bezoek aan Nagorno-Karabach (door de Armeniërs

ook wel Artsach genoemd, naar de provincie uit de

oudheid die overeenkomt met een groot deel van

het huidige gebied). In zekere zin wordt een brug

geslagen tussen toen, nu en de (gehoopte) toekomst:

de overwinning van 1945 werkt volgens de president

inspirerend voor de vrijheidsstrijd van Artsach.

Zoals hij recentelijk diplomatiek maar dreigend

stelde: “9 mei is een zwaarwegend bewijs dat we

in geval van nood niet zullen aarzelen ons recht op

70

NA D

E O

ORLOG


28 jan (1992): Dag van het Leger (op de dag van de oprichting)

24 apr (1915): Genocide Herdenkingsdag (sinds 1965)

09 mei (1945/1992): Dag van de Overwinning en de Vrede

28 mei (1918): Dag van de Republiek

05 jul (1995): Dag van de Grondwet

21 sep (1991): Onafhankelijkheidsdag


28 feb (1988): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Geweld in

Azerbeidzjan en de Bescherming van de Rechten van Verbannen

Armeniërs (op de dag van de pogrom in Soemgait)

08 mei (1992): Dag van de Verdediger van het Moederland

14 jun (1949): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van (Sovjet)repressie

(sinds 1999)

29 jun (1992): Dag van de Gesneuvelden voor het Moederland en

Vermisten in Actie

Armenië

Op oude beelden is te zien hoe Hitler een verjaar-

dagstaart krijgt in de vorm van de Kaspische

Zee en hem het stuk met Bakoe wordt overhandigd.

De hoofdstad van de toenmalige Sovjetrepubliek

Azerbeidzjan werd begeerd om zijn rijke olievel-

den. Azerbeidzjan viel echter nooit in Duitse han-

den en speelde dankzij het ‘zwarte goud’ een

cruciale rol in de bevoorrading van het Rode Leger.

In het eerste oorlogsjaar produceerde Azerbeidzjan

25,4 miljoen ton olie, een nog altijd ongeëvenaard

record. Hoewel de republiek nooit door de nazi’s

werd bezet, verloor Azerbeidzjan tijdens de oorlog

een zesde van zijn bevolking. Meer dan 500.000

van de drie miljoen inwoners kwamen om het

leven, vooral soldaten die sneuvelden, terwijl zij

dienst deden in het Rode Leger.

Oude en nieuwe oorlog | De nieuwe naam van detraditionele herdenkingsdag op 9 mei (‘Dag van de

Overwinning op het Fascisme’ in plaats van Over-

winningsdag zoals in de Sovjettijd) lijkt minder de

nadruk te leggen op de glorieuze militaire zege en

meer op de strijd tegen het kwaad. De hedendaagse

viering van de oorlogszege is ook erg bescheiden

in vergelijking met de Sovjettijd, misschien ook

wel omdat de datum tegenwoordig samenvalt met

71


zelfverdediging uit te voeren en wel zo maximaal

mogelijk.” In de hoofdstad van de omstreden regio

vindt die dag een militaire parade plaats.

De premier, de parlementsvoorzitter, de minister

van Defensie, andere topambtenaren en -militairen

bezoeken op 9 mei het Overwinningspark in Jerevan,

waar ze kransen plaatsen bij de eeuwige vlam en de

slachtoffers herdenken met een minuut stilte. Daarop

volgen een bescheiden militaire parade en ontmoe-

tingen met veteranen en ‘vrijheidsstrijders’. De pre-

mier schuift in een legertent aan bij een ouderwetse

soldatenlunch, vergelijkbaar met rats, kuch en

bonen. Het corps diplomatique wordt uitgenodigd.

De dag wordt afgesloten met vuurwerk. |

Militaire parade op de Dag van de Overwining en de Vrede. Jerevan, Armenië, 9 mei 2012. (© HH/Corbis)

Azerbeidzjan

een recentere militaire nederlaag. In 1992 werd

op 8 en 9 mei tijdens de oorlog om Nagorno-Kara-

bach de stad Sjoesja ingenomen door Armeense troe-

pen. Het is dus niet bepaald een geschikte dag om

feest te vieren voor de Azeri. Toch is 9 mei nog altijd

een vrije dag, met veel aandacht voor veteranen, die

in 2013 een extra uitkering van de staat ontvingen.

De president van Azerbeidzjan legt op 9 mei een

krans bij het oorlogsmonument in het park, vlakbij

de Laan van Martelaren. Tijdens de tamelijk formele

ceremonie staan de president en veteranen centraal.

Doorgaans zijn ook de premier, de parlements-

voorzitter en het hoofd van de presidentiële admi-

nistratie aanwezig. De militaire parade is afgeschaft.

Op de Dag van de Republiek later die maand en

vooral op de Dag van het Leger hebben wel ont-

zagwekkende parades plaats, hetgeen alles te maken

heeft met het feit dat Azerbeidzjan in staat van

oorlog verkeert met buurland Armenië. De meeste

feestdagen benadrukken de onafhankelijkheid van

het land en er zijn veel dagen waarop tragische ge-

beurtenissen worden herdacht die samenhangen

met de strijd voor soevereiniteit.

Er is in Azerbeidzjan inmiddels wel enige ruimte

voor discussie over de rol van Azerbeidzjan in de

Tweede Wereldoorlog (ook over Azeri die de kant

van Duitsland kozen). In oktober 2012 vond een

congres plaats, dat als baanbrekend werd beschouwd.

Een van de dingen die daar bleek, is hoe verleidelijk

het voor Azeri is om parallellen te trekken tussen

enerzijds de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust

en anderzijds het gewapende conflict met Armenië

en etnische zuiveringen die Azeri het leven hebben

gekost. |

72

NA D

E O

ORLOG


09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme (vrije dag)

28 mei (1918): Dag van de Republiek (sinds 1990; vrije dag)

15 jun (1993): Dag van Nationale Redding van het Azerbeidzjaanse Volk (op de dag

dat Hejdar Aliëv terugkeerde aan de macht; vrije dag)

26 jun (1918): Dag van het Leger (sinds 1998 op de dag van de oprichting; vrije dag)

18 okt (1991): Onafhankelijkheidsdag (werkdag)

09 nov (1918): Dag van de Nationale Vlag (sinds 2009; vrije dag)

12 nov (1995): Dag van de Grondwet (werkdag)

17 nov (1988): Dag van de Nationale Wedergeboorte (sinds 1992 op de dag van de

eerste grote protesten tegen het Sovjetgezag; werkdag)


20 januari (1990): Dag van de Martelaren (op de dag van het neerslaan van een

opstand door Sovjettroepen)

26 feb (1992): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van het Bloedbad van Chodzjali

28 mrt (1919): Dag van Nationale Veiligheid (sinds 1997 op de dag van de

oprichting van de eerste geheime dienst)

31 mrt (1918): Dag van Genocide op Azeri (op de dag van etnische zuiveringen)

President Ilham Aliëv legt een krans op de Dag van de Overwinning

op het Fascisme, Bakoe, Azerbeidzjan, 9 mei 2012. (© Bureau van

de president van de Republiek Azerbeidzjan)

Tussen 1921 en 1991 was Georgië onderdeel van

de Sovjet-Unie. Hoewel Georgië niet werd bezet

door nazi-Duitsland, kwamen ongeveer 300.000

inwoners – hoofdzakelijk als soldaat in het Rode

Leger – om het leven (meer dan 8 procent van de

bevolking).

Direct na de val van de Sovjet-Unie weigerden Geor-

gische politici om nog langer op 9 mei Overwin-

ningsdag te vieren. Volgens hun visie was Georgië

bezet door Rusland en hadden Georgiërs dus zij

aan zij met hun eigen bezetter gevochten tegen

nazi-Duitsland. Dat standpunt was tegen het zere

been van de veteranen en andere overlevenden, die

grote offers hadden gebracht. Eind jaren negentig

werd 9 mei alsnog in ere hersteld, hoewel meer

bescheiden in viering en ook in naam – Georgiërs

vieren tegenwoordig de Dag van de Overwinning

op het Fascisme.

73


GeorgiëMilitaire parade op Onafhankelijkheidsdag langs het parlements-

gebouw in Tbilisi, Georgië, 26 mei 2010. (© HH/Xinhua/Victor)


09 apr (1989/1991): Dag van de Nationale Eenheid, op de dag van het Bloedbad van Tbilisi bij een

demonstratie tegen de Sovjet-Unie en op de dag van het herstel van de onafhankelijkheid

09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme

26 mei (1918): Onafhankelijkheidsdag


14 jan (2004): Dag van de Vlag, op de dag van aanneming door het parlement

25 feb (1921): Dag van de Sovjetbezetting, op de dag dat het Rode Leger binnenviel (sinds 2010)

30 apr (1991): Dag van de Gewapende Troepen, op de dag van de oprichting van het leger

14 mei: Tamaroba, ter herinnering aan Koningin Tamara (ca. 1160- 1213), heerseres tijdens de

Georgische Gouden Eeuw

08 aug (2008): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van de Oorlog met Rusland om Zuid-

Ossetië, op de dag van de Russische inval

23 aug (1939): Europese Dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en Nazisme

(op dag van ondertekening Molotov- Ribbentroppact)

Steekspel rond Overwinningsdag | Onder presidentMichail Saakasjvili, die in 2003 na een fluwelen

revolutie aan de macht kwam, verslechterde de

relatie met Rusland. Zijn regime zocht toenadering

tot de Verenigde Staten en ging de strijd aan met

de resterende Sovjetsymbolen in het land. Diepte-

punt was een vijfdaagse oorlog om Zuid-Ossetië

in 2008. Daarna erkende Rusland de onafhanke-

lijkheid van Zuid-Ossetië en Abchazië, beide afvallige

regio’s van Georgië.

Een jaar later gaf Saakasjvili opdracht een Sovjet-

monument van de Tweede Wereldoorlog in de stad

Koetaisi te vernietigen. Hij kreeg felle kritiek, temeer

daar een vrouw en haar 8-jarige dochter omkwamen

door rondvliegende betonstukken.

In 2010 werden Georgische militairen en politici niet

uitgenodigd voor de parade van 9 mei op het Rode

Plein. Datzelfde jaar riep Georgië de Dag van de

Sovjetbezetting als herdenkingsdag in het leven.

Het jaar daarop bracht Overwinningsdag opnieuw

een incident. Enkele dagen voor 9 mei feliciteerde

de Russische president het Georgische volk met

de overwinning, daarbij de regering passerend.

De Georgische minister van Buitenlandse Zaken

legde vervolgens niet op 9 mei maar een dag

eerder een krans bij het monument van de onbe-

kende soldaat, met enkele buitenlandse diplomaten

in zijn kielzog. Hij zei provocerend: “Ik steun het

idee om de viering te verplaatsen naar 8 mei, wan-

neer de hele mensheid de dag van de overwinning

op het fascisme viert.” Veteranen – hun jasjes be-

hangen met medailles – kwamen zoals elk jaar

wel op 9 mei bijeen in Vake Park (het Vlaktepark,

dat in de Sovjettijd Overwinningspark heette). Zij

werden begeleid door een erewacht, vlaggen en

een blaasorkest en kregen bezoek van leden van

de politieke oppositie.

In november 2013 werd Giorgi Margvelasjvili inge-

zworen als nieuwe president, nadat zijn partij

eerder de parlementsverkiezingen had gewonnen.

De verwachting is dat de relatie met Rusland onder

zijn leiding zal verbeteren en 9 mei niet meer ter

discussie zal staan. Anderzijds is de viering sterk

gedecentraliseerd en veel minder bombastisch ge-

worden dan in Rusland, hetgeen vermoedelijk niet

meer wordt teruggedraaid.

De militaire parade op Onafhankelijkheidsdag (26

mei) werd in 2004 in ere hersteld. In 2009 zag

het regime ervan af na zware kritiek van de oppo-

sitie. In 2013 vond de parade in sterk afgeslankte

vorm plaats (zonder mars van troepen). |

74

NA D

E O

ORLOG

1918 - 1929: Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen

1929 - 1941: Koninkrijk Joegoslavië

1941 - 1943: zie navolgende tekst

1943 - 1945: Federale Democratische Republiek Joegoslavië

1945 - 1963: Federale Volksrepubliek Joegoslavië

1963 - 1992: Socialistische Federale Republiek Joegoslavië

nettenregeringen aan de macht. Vooral de fascisti-

sche militie Oestaša in Kroatië werd berucht.

Verzet werd gepleegd door tsjetniks, die herstel

van de monarchie nastreefden, en door commu-

nistische partizanen onder leiding van Jozef Tito.

Een deel van de tsjetniks collaboreerde uiteindelijk

met de Duitsers en Italianen, omdat zij in het

communisme een groter gevaar zagen. Tito kreeg

daardoor de steun van de geallieerden en werd na

de oorlog leider van de communistische Federale

Volksrepubliek Joegoslavië. De nationale herden-

kingen refereerden voortaan slechts aan de inzet

van de communisten.

Joegoslavië (1917-1992)

Joegoslavië werd in 1941 door de asmogendhedenbezet. Slovenië werd verdeeld tussen nazi-Duits-

land, Italië en Hongarije. Macedonië kwam in han-

den van Bulgarije en Albanië, dat ook het grootste

deel van Kosovo kreeg (zo ontstond Groot-Albanië).

In Servië, Kroatië en Montenegro kwamen mario-

Pas op 15 mei 1945 gaven de Oestaša, de restanten

van de Servische Staatswacht en het Servische vrij-

willigerskorps zich over aan de Britten. Ook die dag

was in Joegoslavië een officiële herdenkingsdag

(Dag van de Overwinning in Joegoslavië).

Dag van de Republiek | De Dag van de Republiek op29 november, refererend aan de oprichting van de

Anti-Fascistische Raad voor de Nationale Bevrijding

in 1943 en het uitroepen van de Federale Volksrepubliek

Joegoslavië in 1945, was lang de voornaamste feestdag.

De dag erna, 30 november, was een extra vrije dag.

Op de Dag van de Republiek mochten kinderen toe-

treden tot de pioniers (de prestigieuze communistische

jeugdbeweging), namen arbeiders een lang weekeinde

vrij en bezochten stadsbewoners familie op het plat-

teland. November is vanouds de slachtmaand, omdat

het vee dan terugkeert van de wei. Vooral in Servië

en Kroatië was het daarom traditie een varken te

slachten op de Dag van de Republiek.

Na de dood van president Tito op 4 mei 1980

verloren de communisten langzaam maar zeker

hun gezag, waarmee ook de Dag van de Republiek

zijn waarde verloor. De Federale Republiek Joegoslavië

(Servië en Montenegro) nam in 2002 als laatste af-

scheid van 29 november als nationale feestdag. |

75


Belangrijkste nationale feestdagen (vrije dagen)

04 jul (1941): Dag van de Strijder, op de dag dat het Centrale Comité van de

Communistische Partij in verzet kwam tegen de bezetter

29 nov (1943/1945): Dag van de Republiek, op de dag van de oprichting van de Anti-

Fascistische Raad voor de Nationale Bevrijding en op de dag dat de Federale

Volksrepubliek Joegoslavië werd uitgeroepen

Selectie van overige herdenkingsdagen (werkdagen)

01 apr: Dag van de Jeugdwerkacties, ontstaan tijdens de oorlog

09 mei (1945): Overwinningsdag (1946-47: vrije dag; 1948-1964: werkdag; 1965-1991:

vrije dag)

15 mei (1945): Dag van de Overwinning in Joegoslavië, op de dag van de overgave

van de laatste pro-Duitse troepen

07 nov (1917): Verjaardag van de Grote Socialistische Oktoberrevolutie

22 dec (1951): Dag van het Joegoslavische Volksleger, op de dag van de oprichting

– Naast bovenstaande dagen kende elke republiek binnen de federatie tenminste één officiële

feestdag. Ook kende elke republiek een eigen dag voor de opstand tegen de nazi’s: Servië op 7

juli (geannuleerd in 2000), Montenegro op 13 juli en Bosnië-Herzegovina en Kroatië op 27 juli.

KroatiëDe fascistische beweging Oestaša, die het na de

Duitse inval in Joegoslavië voor het zeggen

kreeg, vermoordde ongeveer een half miljoen

Serviërs en 37.000 Joden. Honderdduizenden

andere Serviërs werden verdreven of gedwongen

zich te bekeren tot het katholicisme.

Na de oorlog herdacht Kroatië decennialang op 27

juli de opstand tegen de Oestaša in het dorpje Srb.

Dit verzet werd echter gepleegd door Kroatische

Serviërs en is omstreden: veel Kroaten beschouwen

de gebeurtenissen als een wraakactie van Serviërs

op Kroaten.

Het monument voor de opstand in Srb werd evenals

ongeveer drieduizend andere oorlogsmonumenten

tijdens en na de Kroatische onafhankelijkheidsoorlog

in de jaren negentig vernietigd. De Ustaša werd in

die jaren min of meer gerehabiliteerd.

Dag van de Antifascistische Strijd | Na de onaf-hankelijkheid in 1991 besloot de regering de Dag

van de Antifascistische Strijd te verplaatsen naar

22 juni. Op die datum werd in 1941 door Kroaten

in de bossen bij het dorp Sisak de eerste partiza-

nendivisie opgericht.

In Sisak vindt jaarlijks een centrale herdenking

plaats. Elk jaar wordt een organiserend comité ge-

vormd dat bestaat uit afgevaardigden van het par-

lement en andere overheidsinstanties. Hoogwaar-

digheidsbekleders zoals de president, leden van

het kabinet, de parlementsvoorzitter, parlements-

leden en leden van het corps diplomatique zijn

doorgaans aanwezig. In toespraken worden soms

parallellen getrokken met de actualiteit, zoals het

benadrukken van de noodzaak van respect voor de

mensenrechten.

In het hele land vinden kleinere herdenkingen en

festiviteiten plaats, die worden georganiseerd door

lokale overheden. Bovendien hebben verenigingen

van oud-strijders een rol in de organisatie van de

evenementen.

Holocausteducatie | Ook op de oude herdenkingsdag,27 juli, is er nog altijd een bijeenkomst, vooral bij-

gewoond door Kroatische Serviërs en communisten.

In 2010 werd in Srb een nieuw monument onthuld

door president Ivo Josipovic, dat met overheidsgeld

tot stand was gekomen. In 2012 was er voor het

eerst geen vertegenwoordiger van de president aan-

wezig. Nabij de herdenking vindt jaarlijks een pro-

testactie plaats van de Kroatische Partij van Rechten

(die in de oorlog collaboreerde met de Ustaša).

In Kroatië wordt verder jaarlijks stilgestaan bij Jom

Hasjoa. De Nederlandse ambassade in Zagreb steunt

momenteel maatschappelijke organisaties die, in

samenwerking met de Anne Frank Stichting, meer

aandacht voor Holocausteducatie in het middelbaar

onderwijs genereren. Tijdens workshops wordt ge-

probeerd een brug te slaan tussen verleden, heden

en toekomst door thema’s als minderheidsrechten

en tolerantie in hedendaags Kroatië te bespreken. |

76

NA D

E O

ORLOG


22 jun (1941): Dag van de Antifascistische Strijd, op de dag van de oprichting van de

eerste antifascistische partizaneneenheid

25 jun (1991): Dag van de Staat, op de dag van de onafhankelijkheidsverklaring

05 aug (1995): Dag van de Overwinning en Dankbaarheid van het Vaderland en Dag

van de Kroatische Verdedigers, op de dag van de verovering van Knin en het

einde van de Republiek van Servisch Krajina

08 okt (1991): Onafhankelijkheidsdag


28 mei (1991): Dag van de Gewapende Troepen van de Republiek Kroatië, op de dag

van de oprichting van de republiek

18 sep (887): Dag van de Kroatische Marine, op de dag van de overwinning op de

Venetiaanse vloot

12 dec (1991): Dag van de Kroatische Luchtmacht, op de dag van de oprichting

Kranslegging op de dag van de antifascistische strijd bij Sisak,

Kroatië, 22 juni 2012. (© HH/Xinhua/Miso Lisanin)

Macedonië herdenkt op 2 augustus en 11 oktober

de Tweede Wereldoorlog, maar vooral de strijd

die tijdens die oorlog werd geleverd voor onafhan-

kelijkheid. Op 2 augustus is het in Macedonië ‘Ilin-

den’ ofwel ‘de dag van de heilige Elia’. Deze orthodoxe

feestdag heeft grote betekenis gekregen door twee

historische gebeurtenissen: de opstand tegen het

Ottomaanse Rijk in 1903 en de oprichting van de

eerste Raad van de Nationale Vrijheid in 1944, die

de basis legde voor de hedendaagse Macedonische

republiek. Tegenwoordig wordt op deze dag daarom

de Dag van de Republiek gevierd. Op 11 oktober

1941 kwamen partizaneneenheden in opstand tegen

de fascisten, hetgeen wordt aangeduid als het begin

van de nationale bevrijdingsoorlog.

Nationale bevrijdingsoorlog | Sinds de onafhan-kelijkheid in 1990 gaan de herdenkingen gepaard

met vieringen. Op beide dagen, op de kalender

sinds 1945, vinden ceremonies plaats in het parle-

ment en bij monumenten voor slachtoffers in het

hele land, georganiseerd door diverse ministeries,

lokale overheden, veteranenorganisaties en verte-

genwoordigers van de Joodse gemeenschap.

77



02 aug (1903/1944): Dag van de Republiek


11 okt (1941): Dag van de Opstand

23 okt (1893): Dag van de Macedonische Revolutionaire

Strijd, sinds 2007 op de dag van de oprichting van de

Macedonische Revolutieorganisatie


11 mrt (1943): Herdenkingsdag van de Deportatie van Joden

naar Treblinka

09 mei (1950/1945): Europadag, Dag van de Overwinning op

het Fascisme

18 aug (1943): Dag van het

Leger, op de dag van

de oprichting van het

grootste bataljon van

het (communistische)

Volksbevrijdingsleger

Macedonië

Optocht op Ilindendag (Dag van de heilige Elia) en dag van de Republiek, Kroesevo, Macedonië, 2 augustus 2003.

(© Reuters/Ognen Teofilovski)

Middels een kranslegging, een moment stilte en

het spelen van het volkslied worden alle 28.000

slachtoffers herdacht die vielen tijdens de Tweede

Wereldoorlog: militairen, burgers, vervolgden en

Holocaust-slachtoffers. Aanwezig zijn doorgaans

het staatshoofd, de premier, de parlementsvoorzitter,

de minister van Defensie, de hoofden van buiten-

landse diplomatieke vertegenwoordigingen, over-

levenden en veteranen. Op scholen en universiteiten

vinden lezingen, tentoonstellingen, presentaties of

filmvertoningen plaats over heroïsche daden die

tijdens de oorlog zijn verricht.

9 mei wordt de laatste jaren zeer bescheiden gevierd

en meer als Europadag dan als dag van de zege op

het fascisme, aangezien Macedonië streeft naar

aansluiting bij de Europese Unie. De president

vergeet echter niet zijn Russische collega middels

een telegram uitvoerig te feliciteren en de rol van

Rusland in de strijd tegen het fascisme te bena-

drukken.

Holocaust Herdenkingscentrum | Sinds 1953 wordtop 11 maart de deportatie van Joden naar Treblinka

herdacht – 98% van de 7200 Macedonische Joden

kwam om. De voornaamste bijeenkomst vindt plaats

in het in 2011 geopende Holocaust Herdenkings-

centrum voor de Joden van Macedonië. De herden-

king wordt bijgewoond door hoge regeringsverte-

genwoordigers en de burgemeester. Sinds 2010

staat ook Holocaust Memorial Day op de agenda.

Vlaggendagen | Om de nationale moraal op te krikkenwordt sinds 2009 met een officiële ceremonie op

elke eerste en vijftiende dag van de maand een

nieuw exemplaar van de nationale vlag geplaatst op

de belangrijkste overheidsgebouwen. De Albanese

minderheid (een kwart van de bevolking van 2,1

miljoen) vraagt al jaren tevergeefs om opname van

de Albanese Dag van de Vlag (tevens Onafhanke-

lijkheidsdag) in de lijst van feestdagen van Macedonië.

Deze dag leidt tot spanningen, waarbij geregeld

Macedonische vlaggen worden verbrand. |

78

NA D

E O

ORLOG

Servië De Eerste Wereldoorlog mag dan al bijna honderd

jaar geleden zijn, in 2011 plaatste Servië 11 no-

vember (de dag van de wapenstilstand) als nationale

feestdag op de kalender. Tijdens de Eerste Wereld-

oorlog kwam meer dan een miljoen Serviërs om

het leven (60 procent van de mannelijke bevolking).

In de communistische tijd werd hieraan geen aan-

dacht besteed. De herdenking is grootschaliger dan

die op 9 mei voor de slachtoffers van de Tweede

Wereldoorlog, wat gewoon een werkdag is. Op die

9e mei, de Dag van de Overwinning op het Fascisme,

ligt de nadruk op het verzet van Servische partizanen

tegen de bezetter (al worden

ook burgerslachtoffers en ver-

volgden herdacht) en op het

antifascistische karakter van

Servië.

De organisatie van de evene-

menten op 9 mei is volledig

in handen van de overheid.

Meestal blijven officiële her-

denkingen beperkt tot krans-


15 (+16) feb (1804/1835): Dag van de Staat, op de dag van de

eerste Servische opstand in 1804 en op de dag van de

eerste Servische grondwet in 1835, tevens Maria-

Lichtmis en sinds 2001 Dag van het Leger

09 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme en

Europadag

11 nov (1918): Dag van de Wapenstilstand


22 apr (1945): Herdenkingsdag van de Slachtoffers

van de Holocaust

23 apr (1815): Dag van het Leger, op de dag van de

tweede opstand tegen de Turken

21 okt (1941): Herdenkingsdag voor de Servische

slachtoffers van WOII, op de dag van het

Bloedbad van Kragoejevatsj

leggingen bij het Monument voor de Onbekende

Held (gewijd aan de Eerste Wereldoorlog) en de

begraafplaats Bevrijders van Belgrado, waarbij het

volkslied wordt gespeeld. De president, premier,

minister van Defensie, parlementsleden, studenten

en geïnteresseerd publiek nemen deel, evenals am-

bassadeurs van bevriende (veelal Oost-Europese)

landen.

De Dag van de Overwinning van het Fascisme valt

samen met Europadag. In die zin poogt men een

brug te slaan tussen het verleden en de toekomst:

de overwinning op het fascisme wordt bestempeld

als de basis voor het moderne Europa met zijn

principes van vrede, tolerantie en samenwerking.

Maar hoe nadrukkelijk de verbinding tussen beide

vieringen gelegd wordt, is sterk afhankelijk van de

samenstelling van de regering. De aandacht voor

de herdenking neemt af nu 11 november een natio-

nale feestdag is geworden en 9 mei een dubbele en

dus minder duidelijke betekenis heeft.

Grote Schoolklas | Op 21 oktober worden in Serviëde 2778 mannen herdacht die in 1941 als represaille

voor de dood van Duitse soldaten in de stad Kra-

goejevatsj werden geëxecuteerd. Daartoe behoorden

honderden leerlingen en leraren van een plaatselijk

gymnasium. Traditiegetrouw wonen veel leerlingen

de pacifistische bijeenkomst in het Sjoemaritse

Herdenkingspark bij. Die wordt dan ook de Grote

Schoolklas genoemd. Ook de president, verschillende

ministers en ambassadeurs geven acte de présence.

Sinds 2011 is deze dag in de wet opgenomen als

Herdenkingsdag voor alle Servische Slachtoffers

van de Tweede Wereldoorlog.

Slachtoffers van de Holocaust worden apart herdacht:

op Holocaust Memorial Day (27 januari) en op de

Nationale Herdenkingsdag van de Slachtoffers van

Holocaust, Genocide en Fascisme (22 april). Op

deze datum in 1945 deden Servische gevangenen

een poging om te ontsnappen uit concentratiekamp

Jasenovatsj in Kroatië. |

79


De erewacht houdt

de Servische vlag

op tijdens de

herdenking van het

einde van de Eerste

Wereldoorlog,

Belgrado, Servië,

10 november 2013.

(© Reuters/Marko

Djurica)

Op 26 april 1941 werd het Bevrijdingsfront opge-

richt, een partizanenorganisatie van voornamelijk

communisten die verzet pleegde nadat Slovenië

was verdeeld tussen nazi-Duitsland, Italië en Hon-

garije. In latere oorlogsjaren kreeg het front het

steeds meer aan de stok met de anticommunistische

Nationale Garde (de Domobranci). Na de oorlog

kwamen de communisten aan de macht. Duizenden

Domobranci werden zonder proces geëxecuteerd.

De nationale feestdag op 27 april is tot op de dag

van vandaag omstreden. In 1990 werd de naam

weliswaar veranderd (van Dag van het Bevrijdings-

front naar Dag van de Opstand tegen de Bezetting),

Slovenië

maar in 2013 werd door onenigheid voor het tweede

jaar op rij geen nationale ceremonie georgani-

seerd.

Doorgaans bestaat de viering uit het spelen van

het volkslied, een toespraak en een muzikaal pro-

gramma dat op de nationale televisie en radio

wordt uitgezonden. In eerdere jaren gaven de pre-

sident en de parlementsvoorzitter aan dat in de

oorlog voor het eerst werd gestreefd naar latere

verworvenheden: de onafhankelijkheid van en vrij-

heid in Slovenië. Ze benadrukten ook de noodzaak

van solidariteit en verzet in moeilijke tijden.

De organisatie van de plechtigheid is in handen van

de in 2009 opgerichte Afdeling van Staatsceremo-

nies van het ministerie van Cultuur.

Stadsfeest | Overwinningsdag speelt geen enkelerol in Slovenië, maar de hoofdstad Ljubljana viert

op 9 mei wel feest. Sinds 1995 staat deze viering

niet langer bekend als Bevrijdingsdag (naar de be-

vrijding van de stad op 9 mei 1945), maar als Dag

van Vrijheid en Vrede. |

80

NA D

E O

ORLOG


27 apr (1941): Dag van de Opstand tegen de Bezetting, op de dag van de oprichting

van een Bevrijdingsfront (vrije dag)

25 jun (1991): Dag van de Staat, op de dag van verkondiging van soevereiniteit (vrije

dag)

17 aug (1919): Dag van de Hereniging van de Prekmurje-Slovenen met het

Moederland (sinds 2006; werkdag)

15 sep (1947): Dag van de Terugkeer van Primorska naar het Moederland, op de dag

dat de regio aan Slovenië werd toebedeeld (sinds 2005; werkdag)

23 nov (1918): Rudolf Maister Dag, op de dag dat deze generaal Maribor en

omgeving veroverde (sinds 2005; werkdag)

26 dec (1990): Dag van de Onafhankelijkheid en Eenheid (vrije dag)

Overige feestdagen (werkdagen)

15 mei (1991): Dag van het Leger, op de dag van de oprichting

23 dec (1991): Dag van de Grondwet, sinds 1997

President Pahor van

Slovenië passeert

de erewacht op de

Dag van de Staat,

Ljubljana, Slovenië,

2013.

(© HH/Demotix/

Rok Rakun)

Begin maart 1941 sloot Bulgarije zich aan bij de

asmogendheden. Een maand later nam het Bul-

gaarse leger deel aan de aanval op Joegoslavië en

Griekenland. In ruil voor de steun kreeg Tsaar

Boris III toestemming van Duitsland om het grootste

deel van Grieks Thracië, Joegoslavisch Macedonië

en het Pirot-district in Servië te bezetten.

De autoriteiten deporteerden in totaal 11.343 Joden

uit deze gebieden. Tsaar Boris III gaf gehoor aan

een stroom aan protesten, onder meer van de or-

thodoxe kerk, en bespaarde de 50.000 Bulgaarse

Joden (0,8 procent van de bevolking) uitlevering

aan Duitsland. De Joden uit Sofia werden in mei

1943 naar de provincie verbannen, waar de mannen

dwangarbeid moesten verrichten. Ook werden hun

eigendommen geconfisqueerd.

Ongemakkelijke viering | Sinds 2003 kent Bulgarijeop 10 maart Holocaust Memorial Day, al is er nog

altijd weinig zelfreflectie: de redding van de Bulgaarse

Joden staat centraal, niet de deportaties uit de bezette

gebieden, die pas in 2013 in omslachtige termen

door het Bulgaarse parlement werden erkend.

Op 9 september 1944 – vier dagen na de inval van

het Rode Leger – bracht een militaire coup de com-

munisten aan de macht. Zij kozen de kant van de

Sovjet-Unie en verklaarden Duitsland de oorlog.

De viering van Overwinningsdag bleef, gezien de

dubbelrol tijdens de oorlog, altijd wat ongemakkelijk.

Tegenwoordig viert Bulgarije op 9 mei op bescheiden

schaal Europadag, al is er ook een kranslegging

van de Russische ambassadeur in bijzijn van vete-

ranen ter gelegenheid van Overwinningsdag.

In 2011 werden – tot woede van Moskou – de

bronzen figuren van het Sovjetmonument voor het

Rode Leger in Sofia door onbekenden overgeschil-

derd en getransformeerd tot onder andere Superman,

de Kerstman en Ronald McDonald. In koeienletters

stond eronder: ‘Meegaan met de tijd’. Nadien werd

het monument nog een aantal keren beschilderd

tijdens protestacties (tegen het antipiraterijverdrag

ACTA, tegen de arrestatie van de leden van de Rus-

sische band Pussy Riot en op de verjaardag van de

Praagse Lente). |

81



3 mrt (1878): Dag van de Bevrijding van Bulgarije van het

Ottomaanse juk

06 mei: Dag van de Moed en van het Bulgaarse leger, op Sint

Jorisdag, de beschermheilige van het leger

06 sep (1885): Dag van de Hereniging, op de dag van de

hereniging van Bulgarije en Oost-Roemelië


01 nov: Dag van de Leiders van de Bulgaarse Nationale

Herleving (van 1923 tot 1945, in 1992 in ere hersteld)


10 mrt (1943): Holocaust Memorial Day

16 apr (1879): Dag van de Grondwet

09 mei (1950/1945): Europadag (en Overwinningsdag)

02 jun (1876): Dag van Christo Botev en de Strijd voor de

Vrijheid en Onafhankelijkheid, op de sterfdag van deze

revolutionair

Bulgarije

Het bekladde Sovjetmonument voor het Rode Leger in

Sofia, Bulgarije, 19 juni 2011.

(© Michal Jancek/michaljancek.com)

Na de nederlaag in de Eerste Wereldoorlog viel de

Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie uiteen.

Het Verdrag van Trianon bepaalde dat Hongarije

72 procent van zijn grondgebied moest afstaan.

Het regime van admiraal Miklós Horthy zocht in

de jaren dertig toenadering tot nazi-Duitsland om

de verloren gebieden te herwinnen. Met Duitse

hulp kreeg Hongarije in 1940 een deel van Trans-

sylvanië en Slowakije terug.

In een poging een bezetting door de Sovjet-Unie

te voorkomen, ging Horthy in 1944 in gesprek

met de geallieerden. Duitsland viel vervolgens

Hongarije binnen en zette de leider af. Nog geen

maand later, op 16 april 1944, begon de Ungarn-

Aktion, ook wel ‘Hongaarse Holocaust’ genoemd.

In een paar maanden tijd werden 438.000 van de

840.000 Joden naar het vernietigingskamp Ausch-

witz-Birkenau afgevoerd en vergast.

Pogingen de invloed van de Sovjet-Unie in te

perken mislukten zowel tijdens als na de oorlog.

De Hongaarse Opstand in 1956 werd handhandig

beëindigd. Na de val van het communisme koos

Hongarije voor toetreding tot de NAVO (1999) en

de Europese Unie (2004).

Schoenen op de Donaukade | De Hongaarse Holo-caust wordt sinds 2001 herdacht op 16 april. De

herdenking bestaat uit een educatief programma

bij het Holocaust Memorial Center in Boedapest,

dat mede wordt georganiseerd door het ministerie

van Openbaar bestuur en Justitie. Er is een prijsuit-

reiking voor jongeren die de herinnering aan slacht-

offers van de Holocaust levend houden. Uit prijs-

winnende essays voor de studentenschrijfwedstrijd

‘Verliezen voor de Hongaarse Cultuur’ worden frag-

menten voorgelezen. In het Huis van Terreur vindt

een herdenkingsconcert plaats. Ook in de steden

Hódmezövásárhely en Pécs vinden activiteiten plaats.

In Boedapest eindigt de Herdenkingsdag van de

Hongaarse Holocaust om 19.00 uur met het

plaatsen van kaarsen en steentjes en een moment

stilte bij het monument Schoenen op de Donaukade.

Op de oever moesten Joden hun schoenen uittrekken

82

NA D

E O

ORLOG


15 mrt (1848): Bevrijdingsdag, op de dag van de revolutie, het begin van de

onafhankelijkheidsoorlog tegen het Koninkrijk Oostenrijk

01 mei (1884/2004): Dag van de Arbeid en Dag van de Toetreding tot de EU

20 aug (1083): Dag van de Heilige Istvan, stichter van de Hongaarse staat, op de dag van zijn

heiligverklaring (1949-1989: Dag van de Grondwet)

23 okt (1956): Dag van de Republiek, sinds 1989 op de dag van de Hongaarse opstand


01 feb (1946): Herdenkingsdag van de Republiek, sinds 2004 op de dag dat de Republiek

Hongarije werd uitgeroepen

25 feb (1947): Herdenkingsdag voor de slachtoffers van communistische dictatuur, sinds 2000

op de dag van de arrestatie en deportatie van politicus Béla Kovács

16 apr (1944): Herdenkingsdag van de Hongaarse Holocaust, sinds 2001 op de dag van de

opening van het getto

21 mei (1849): Landverdedigingsdag, op de dag van de Slag om Boeda

04 jun (1920): Dag van de Nationale Eenheid, sinds 2010 op de dag dat Hongarije 72% van zijn

grondgebied moest afstaan

19 jun (1958): Dag van de Hongaarse Onafhankelijkheid, sinds 2001 op de dag van de executie

van de martelaren van de revolutie van 1956

06 okt (1849): Herdenkingsdag voor de Martelaren van Arad, op de dag van de executie van

dertien generaals

Hongarije

voordat zij door Pijlkruisers, leden van de fascistische

beweging, werden doodgeschoten.

Vice-premier Tibor Navracsics sloeg in zijn toespraak

in 2013 een brug tussen verleden en toekomst door

te benadrukken dat Hongarije niet alleen rouwt

om de doden, maar ook om de mensen die niet ge-

boren werden. “Verschillende generaties van geta-

lenteerde, bijzondere mensen ontbreken daardoor

in de Hongaarse natie.”

Don-catastrofe | De regering van premier Orbankrijgt veel kritiek, omdat er te weinig opgetreden

zou worden tegen de ultrarechtse Jobbik-partij. Zo

retourneerde Nobelprijswinaar

Elie Wiesel, Holocaust-overle-

vende van Hongaarse afkomst,

de hoogste onderscheiding van

het land en beschuldigde hij

de staat ervan de geschiedenis

te willen witwassen en de col-

laboratie met de nazi’s te ver-

goelijken. De regering wijst in

reactie op de kritiek op een

reeks maatregelen die de over-

heid wel degelijk nam. De Hon-

gaarse Garde, de paramilitaire

tak van Jobbik, is door de rech-

ter verboden. Een nieuwe wet

is aangenomen, waardoor ont-

kenning van de Holocaust nu

tot drie jaar gevangenisstraf

kan leiden. De pensioenen voor

overlevenden zijn verhoogd en

in Boedapest wordt de eerste

synagoge in tachtig jaar tijd

gebouwd. Bovendien is 2014

uitgeroepen tot herdenkingsjaar

van de Hongaarse Holocaust.

Tegelijkertijd neemt de regering

geen afstand van de Hongaarse

troepen die aan de zijde van

nazi-Duitsland streden. De mi-

nister van Defensie nam op 14 januari 2013 deel

aan een jaarlijkse kranslegging voor de slachtoffers

van de Don-catastrofe, 70 jaar na de grote militaire

nederlaag die Hongarije leed in de Slag om Stalin-

grad. Meer dan 100.000 soldaten en Joodse dwang-

arbeiders sneuvelden, raakten gewond of werden

gevangengenomen. De minister noemde hen helden,

ongeacht of zij goed of fout waren.

Vertegenwoordigers van het ministerie van Defensie

namen in 2013 ook deel aan een kranslegging op

12 februari, de laatste dag van de Slag om Boedapest.

Op het verwijt dat zij ‘nazi’s herdachten’ antwoordde

het ministerie dat niet alleen de gesneuvelde Duitsers

en Hongaren worden herdacht, maar ook de Roe-

meense en Sovjetsoldaten en alle burgers die om-

kwamen. |

83


Officiële herdenkingsdag van de Hongaarse Holocaust-

slachtoffers bij het ‘Schoenenmonument’ langs de rivier

de Donau, Boedapest, Hongarije, 16 april 2008.

(© AP/Bela Szandelszky)

Met de beschieting van het schiereiland Wester-

platte in Gdansk door het slagschip Schles-

wig-Holstein begon op 1 september 1939 de Duitse

invasie van Polen en daarmee in feite de Tweede

Wereldoorlog. Bij het Monument voor de Kustver-

dedigers op Westerplatte heeft jaarlijks een plech-

tigheid met kranslegging plaats. Doorgaans houdt

de president of de premier een toespraak. Deze

dag is sinds 1997 tevens nationale veteranendag.

De inval van de Sovjet-Unie kort na de Duitse

invasie, op 17 september 1939, wordt bescheiden

herdacht.

De massamoord bij Katyn | In Polen is er vooralveel aandacht voor 13 april, de Herdenkingsdag

voor de Slachtoffers van Katyn. Op 13 april 1943

werden in Katyn de eerste massagraven gevonden

van 22.000 Poolse intellectuelen, officieren en

geestelijken. In 1940 was het dorp een van drie lo-

caties waar de NKVD, de geheime dienst van de

Sovjet-Unie, de Poolse intelligentsia uitroeide. Pas

na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gaven de

Russische autoriteiten toe dat Moskou verantwoor-

delijk was voor de massaexecuties.

Die tragedie, het uitblijven van excuses en het

gebrek aan medewerking bij het onderzoek dragen

bij aan de moeizame verstandhouding tussen Polen

en Rusland. Er is zelfs een speciale commissie

voor moeilijke zaken uit de geschiedenis ingesteld.

Elke stad in Polen heeft wel een Katyn-monument

en de vele nabestaanden houden de herdenkingen

in leven. 13 april is sinds 2007 een nationale her-

denkingsdag, hoewel de Polen wel gewoon moeten

werken.

84

NA D

E O

ORLOG

Polen

Boven: president Medvedev van Rusland en president

Komorowski van Polen tijdens de herdenkingsplechtig-

heid bij Katyn, Rusland, 11 april 2011.

(© AP/RIA Novosti,Vladimir Rodionov, Presidential Press

Service)

Rechts: Polen herdenken de slachtoffers van Katyn op

de Powazkibegraafplaats, Warschau, Polen, 1 november,

2004. (© AP Photo/Czarek Sokolowski)

Op 10 april 2010 stortte het Poolse regeringsvliegtuig

op weg naar Katyn neer. Alle 96 inzittenden – onder

wie president Kaczynski, oud-president Kaczorowski,

de chef van de generale staf en 15 parlementsleden –

kwamen om het leven. Op Russisch grondgebied,

in een Toepolev van Russische makelij, op weg naar

de herdenking van een massamoord op Polen door

Russen: het is voer voor complottheorieën.

Ook de nazi’s vermoordden duizenden tegenstan-

ders, onder meer in het Kampinosbos. Polen wer-

den bovendien door de nazi’s als Untermenschen

beschouwd en als zodanig behandeld.

De ongeveer 3,5 miljoen Poolse Joden hadden het

nog slechter: ze werden gedwongen in overbevolkte

getto’s te leven, voor zover ze nog niet waren ver-

moord door Einsatzgruppen. In 1942 begonnen de

nazi’s met het transport naar de vernietigingskampen,

die zich vrijwel allemaal in bezet Polen bevonden.

Uiteindelijk stierven tijdens de oorlog circa 5,5 mil-

joen Poolse burgers en militairen (bijna 20% van

de bevolking), van wie meer dan de helft Joden.

85



01 mrt (1945): Nationale Herdenkingsdag van de Vervloekte Soldaten, sinds 2011 op de dag van een

showproces in de Sovjet-Unie tegen 16 leiders van het Poolse verzet (werkdag)

01 mei: Dag van de Staat (vrije dag)

03 mei (1791): Dag van de Grondwet (1919-1939 en sinds 1990; vrije dag)

09 mei (1945): Nationale Dag van de Overwinning en Vrijheid (1945-1950: vrije dag;

1951-heden: werkdag)

01 aug (1944): Nationale Herdenkingsdag van de Opstand van Warschau, sinds 2009

op de eerste dag van de gewapende strijd (werkdag)

15 aug (1920): Maria Tenhemelopneming; 1923-1947 en sinds 1992 tevens Dag van

het Poolse Leger, op de dag van de Slag om Warschau (‘Wonder aan de Wisła’;

vrije dag)

31 aug (1980): Dag van de Solidariteit en Vrijheid, sinds 2005 op de dag van de

Akkoorden van Gdansk (einde Poolse staking; werkdag)

11 nov (1918): Onafhankelijkheidsdag, op de dag dat Polen territoria van Pruisen, Oostenrijk en de Sovjet-

Unie terugkreeg (vrije dag)


13 apr (1943): Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van Katyn, sinds 2007 op de dag van de vondst van de

massagraven

02 mei (1945): Dag van de Vlag van de Republiek Polen, sinds 2004 op de dag van het hijsen van de vlag in

de Slag om Berlijn

29 mei (1948): Dag van de Veteranen die in het Buitenland hebben gestreden, sinds 2011 op de

Internationale dag van de VN-vredesmacht

14 jun (1940): Nationale Herdenkingsdag voor de Slachtoffers van de Nazi-Concentratiekampen, sinds 2006

op de dag van het eerste transport naar Auschwitz

28 jun (1956): Herdenkingsdag van de Poznan-protesten (sinds 2005)

02 aug (1944): Herdenkingsdag van de Vernietiging van Roma en Sinti, sinds 2011 op de dag van de

liquidatie van het Zigeunerlager in Auschwitz II

28 aug (1932): Dag van de Poolse Luchtmacht, op de dag van de zege van de vliegwedstrijd Challenge 1932

01 sep (1939) Herdenkingsdag van de Inval van Nazi-Duitsland, sinds 1997 tevens Nationale Veteranendag

17 sep (1939) Herdenkingsdag van de Inval van de Sovjet-Unie

27 sep (1939): Dag van de Ondergrondse Poolse Staat, sinds 1998

Opstand van Warschau | Tot aan 1951 hadden dePolen een vrije dag op 9 mei, wanneer de Dag van

de Overwinning en Vrijheid werd gevierd. Tegen-

woordig speelt 9 mei nauwelijks nog een rol in de

herdenkingscultuur. De discussie bestaat hooguit uit

de vraag of er een vertegenwoordiging moet worden

gestuurd naar de militaire parade in Moskou.

Een dag die juist steeds belangrijker wordt, is 1 au-

gustus. Op 1 augustus 1944 leverden de Polen tij-

dens de Opstand van Warschau 63 dagen lang verzet

tegen de nazi’s. Het Rode Leger kreeg echter de op-

dracht geen steun te bieden en veroverde het gebied

pas na het neerslaan van de opstand. Na de oorlog

bracht het stalinistische regime de opstandelingen

in diskrediet en executeerde hen of voerde hen af

naar de Goelag.

Pas na 1989 konden de Polen de Opstand van War-

schau herdenken. Die dag krijgt steeds meer een na-

tionaal karakter. In de hoofdstad loeien om 17 uur

alle sirenes, waarna massaal – openbaar vervoer in-

clusief – een minuut stilte in acht wordt genomen.

In 2013 werden de sirenes voor het eerst ook aange-

zet op 19 april, de dag van de opstand in het Joodse

getto van Warschau, een gebeurtenis die in Polen

veel minder aandacht kreeg dan internationaal. Ook

luidden voor het eerst de klokken van kerken als

teken van erkenning. Op Holocaust Memorial Day

vindt in Auschwitz een jaarlijkse herdenking plaats,

evenals op 14 juni (op de dag van het eerste transport

naar Auschwitz).

1, 2 én 3 mei | Naast een aantal herdenkingsdagenkent Polen verschillende feestdagen, die meteen ook

de moeilijke, omstreden geschiedenis van Polen voor

het voetlicht brengen. Een van de belangrijkste feest-

dagen is 3 mei, de Dag van de Grondwet. Ook is de

door de communisten groots gevierde Dag van de Ar-

beid op 1 mei als feestdag gehandhaafd, hoewel die

nu formeel Dag van de Staat heet. In 2004 legde het

parlement 2 mei vast als Dag van de Vlag. Dat vrijwel

iedereen op die datum toch al een vrije dag nam

omdat 1 en 3 mei ook al vrij zijn, speelde daarbij een

rol. De gekozen datum refereert echter ook aan het

hijsen van de vlag in de Slag om Berlijn. Bovendien

moesten in de Sovjettijd alle vlaggen van 1 mei per se

op 2 mei worden neergehaald, zodat ze er op de Dag

van de Grondwet (3 mei) niet nog zouden hangen,

want die dag mocht niet worden gevierd.

Een andere belangrijke feestdag is Onafhankelijk-

heidsdag op 11 november, die in 1937 ingesteld werd.

In 1945 werd die vervangen door de Nationale Dag

van Polens Wederopstand op 22 juli, de datum

waarop een door Moskou gesteunde regering zijn

manifest presenteerde. Na de val van het commu-

nisme werd Onafhankelijkheidsdag direct in ere her-

steld. In het hele land vinden festiviteiten plaats. De

laatste jaren wordt de dag ontsierd door geweldda-

dige confrontaties van nationalisten en antifascisten

met elkaar en de politie.

De president woont op 11 november onder meer de

wisseling van de wacht bij het Graf voor de Onbe-

kende Soldaat bij. Op 15 augustus (Dag van het

Leger) vindt daar eenzelfde ceremonie plaats, voor-

afgegaan door een militaire parade, een mis in een

kerk en een plechtigheid in het presidentiële paleis,

waar militairen worden bevorderd. |

86

NA D

E O

ORLOG

RoemeniëRoemenië was tijdens de Tweede Wereldoorlog

eerst neutraal, vocht toen aan de zijde van nazi-

Duitsland en koos uiteindelijk partij voor de gealli-

eerden. Na de oorlog kregen de communisten het

voor het zeggen. In 1965 kwam Nicolae Ceauc,escu

aan de macht. Hij liep in zijn buitenlands beleid

niet altijd in de pas met Moskou. In 1989 werd de

dictator afgezet. In 2007 trad Roemenië toe tot de

Europese Unie.

Doordat Roemenië voortdurend laveert tussen Oost

en West, is het moeilijk een eenduidige visie op de

oorlog en herdenken te geven. Nationalisten, com-

munisten, voorstanders van Europese integratie, ve-

teranen, pacifisten – iedereen denkt er het zijne van.

Heldendag | Na de Eerste Wereldoorlog, waarbijRoemenië bijna een miljoen soldaten en burgers

verloor, werd Hemelvaartsdag uitgeroepen tot Her-

inneringsdag van de Helden. In 1923 werd het Na-

tionale Militaire Museum geopend en het Graf

87



15 aug: Maria-Tenhemelopneming, sinds 2008 tevens Dag van de Marine (Maria is de beschermvrouwe van

de marine)

01 dec (1918): Nationale Dag (Dag van de Grote Unie), op de dag van de toewijzing

van Transsylvanië aan Roemenië


09 mei (1877/1945/2007): Onafhankelijkheidsdag/Overwinningsdag/Europadag

Hemelvaartsdag: Hemelvaartsdag, tevens Heldendag (1920-1947, 1990-heden)

26 jun (1848): Nationale Dag van de Vlag, sinds 1998

29 jul (1848): Nationale Dag van het Volkslied, sinds 1998

23 aug (1944/1939): Dag van de Bevrijding van de Fascistische Bezetting, sinds 2011

tevens Europese dag van Herinnering van de Slachtoffers van Stalinisme en

Nazisme (dag van ondertekening Molotov-Ribbentroppact)

09 okt (1942): Nationale Herdenkingsdag van de Holocaust in Roemenië, sinds 2004 op de dag van de

eerste deportaties van Joden

25 okt (1944): Dag van het Leger, op de dag van de bevrijding van de stad Carei en de verjaardag van Koning

Mihaj I


21 dec (1989): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van Communistisch Roemenië, sinds 2011 op de dag

van het hoogtepunt van de revolutie

Herdenking bij het Holocaust

Monument in Boekarest,

Roemenië, 11 oktober 2011.

(© AP/Vadim Ghirda)

voor de Onbekende Soldaat geïnaugureerd. Maar

na de oorlog verplaatsten de communisten, die

met hulp van Moskou aan de macht waren gekomen,

Heldendag naar 9 mei. Voor de Tweede Wereld-

oorlog vierden de Roemenen op die dag de onaf-

hankelijkheid. Nu werd 9 mei Overwinningsdag,

hoewel het land eerst aan de zijde van nazi-

Duitsland tégen de Sovjet-Unie had gestreden en

door de oorlog juist delen van het gebied en de on-

afhankelijkheid was kwijtgeraakt.

In 1958 werd het Graf voor de Onbekende Soldaat ’s

nachts ontmanteld en in het geheim verplaatst,

om ruimte te maken voor een mausoleum voor

communistische partijleiders. Pas vanaf 1975 mocht

op 9 mei ook de onafhankelijkheid weer worden

gevierd, hetgeen aansloot bij het van Moskou onaf-

hankelijke buitenlandse beleid van Ceauc,escu.

Na de val van Ceauc,escu en het communisme werd

Hemelvaartsdag in 1990 opnieuw ingesteld als Hel-

dendag en keerde het monument voor de onbekende

soldaat terug bij de originele locatie. Op beide dagen

vinden daar nog jaarlijks herdenkingen plaats voor

alle gesneuvelden in de Eerste en Tweede Wereld-

oorlog. Deze kransleggingen worden voornamelijk

bijgewoond door hooggeplaatste militairen.

Op 1 januari 2007 trad Roemenië toe tot de Europese

Unie. Sindsdien is 9 mei niet alleen Onafhanke-

lijkheidsdag en de Dag van de Overwinning op het

Fascisme, maar ook Europadag.

Ook de herdenking op 23 augustus heeft een

dubbele betekenis: het is de dag dat Roemenië de

zijde van de geallieerden koos, maar ook de dag

van de ondertekening van het Molotov-Ribben-

troppact. |

88

NA D

E O

ORLOG

SlowakijeIn 1938 vestigde Hitler de macht in Tsjecho-Slowakije.Sudetenland, Bohemen en Moravië werden bezet

en eenderde van Slowakije werd afgestaan aan Hon-

garije. Een jaar later werd Slowakije formeel onaf-

hankelijk, maar in de praktijk een vazalstaat van

nazi-Duitsland onder leiding van de autoritaire,

aartsconservatieve, anticommunistische en antise-

mitische katholieke priester Jozef Tiso.

Fluwelen revolutie | De nationale feestdag op 17 no-vember heeft zijn oorsprong in oorlogstijd. De stu-

dent Jan Opletal werd door de nazi’s neergeschoten

bij een betoging tegen de bezetting. Nadat zijn be-

grafenis had geleid tot nieuwe protesten, werden

op 17 november 1939 negen studenten geëxecu-

teerd en meer dan 1200 studenten naar kampen af-

gevoerd. Deze gebeurtenissen werden in 1989 door

burgers herdacht tijdens een vreedzame herden-

kingsmars, waaraan de politie hardhandig een

einde maakte. Het was het begin van de fluwelen

revolutie, die het communistische regime ten val

bracht.

Joden, partizanen, communisten | Op 9 september1941 introduceerde Tiso’s regime de Joodse Codex:

een geheel van 290 repressieve, antisemitische wet-

ten. Meer dan 70.000 van de circa 90.000 Joden

uit Slowakije werden naar Auschwitz gedeporteerd.

In plaats van Holocaust Memorial Day is 9 septem-

ber in de wet opgenomen als officiële herdenkings-

dag.

Op 29 augustus 1944 kwamen tienduizenden par-

tizanen in opstand tegen het regime. Na de oorlog

probeerden de communisten de eer voor het verzet

op te strijken, terwijl ultranationalisten de opstand

juist zagen als een poging een einde te maken aan

de Slowaakse onafhankelijkheid. Deze dag – een

nationale feestdag – wordt daarom niet door iedereen

gevierd. Wel heeft in de stad Banská Bystrica, waar

de opstand begon, een kranslegging plaats in bijzijn

van de president, de premier, de parlementsvoorzitter,

de minister van Defensie en ambassadeurs. De

president benadrukte in 2012 in zijn toespraak dat

partizanen uit twintig landen aan de opstand deel-

namen en dat hierin de boodschap voor het heden

valt te destilleren (lees: Europese integratie). Ook

gaf hij aan dat nog altijd middels neofascisme en

terrorisme wordt geprobeerd anderen een ideologie

89



01 jan (1993): Dag van de Oprichting van de Republiek Slowakije, tevens Nieuwjaarsdag

29 aug (1944): Verjaardag van de Slowaakse volksopstand

01 sep (1992): Dag van de Grondwet

17 nov (1939/1989): Dag van de Strijd voor Vrijheid en Democratie, sinds 2001 op de dag van het

studentenprotest tegen de nazi-bezetting en op de dag van het begin van de fluwelen

revolutie


25 mrt (1988): Dag van de Strijd voor de Mensenrechten, op de dag van de Kaarsjesdemonstratie

13 apr (1950): Dag van de Onterecht Vervolgden, op de dag dat kloosters werden gesloten en

monniken gevangengezet

08 mei (1945): Dag van de Overwinning op het Fascisme

17 jul (1992): Verjaardag van de Verklaring van de Soevereiniteit van de Slowaakse Republiek

09 sep (1941): Dag van de Slachtoffers van de Holocaust en Raciaal Geweld, sinds 2000 op de

dag van de aanname van de Joodse Codex

19 sep (1848): Dag van de Eerste Openbare sessie van de Slowaakse Nationale Raad, de

voorloper van het huidige parlement

22 sep (1848): Dag van de Gewapende Troepen

06 okt (1944): Dag van de Slachtoffers van Dukla, op de dag van de verovering van de Duklapas in de

Karpaten

28 okt (1918): Dag van de Onafhankelijke Tsjechoslowaakse Staat

30 okt (1918): Verjaardag van het Uitroepen van de Slowaakse natie, op de dag van het ontstaan van

Tsjecho-Slowakije

Herdenking bij de Slowaakse

grens van de Fluwelen

Revolutie, Bratislava, Slowakije,

17 november 2011.

(© Reuters/Radovan Stoklasa)

op te leggen. In Slowakije krijgt extreemrechts veel

steun. Zo werd in de regio Banská Bystrica in no-

vember 2013 een neonazi tot gouverneur verkozen.

In 2000 wedijverde de nationalistische burgemeester

van Žilina voor een monument voor Jozef Tiso,

daarbij gesteund door veel katholieken. Ook bestaat

in de samenleving geen weerstand tegen het her-

denken van Duitse slachtoffers, voor zover dit geen

oorlogsmisdadigers zijn.

De communistische Overwinningsdag werd na de

val van het communistische regime als nationale

feestdag afgeschaft, maar werd later als herden-

kingsdag toch weer in de wet opgenomen, hoewel

een dag eerder (8 mei). Ook de Slag bij de Duklapas,

onderdeel van de opmars van het Rode Leger,

wordt herdacht. |

8 mei. Daarmee was de discussie niet voorbij. In

2000 kwam er weer een nieuwe naam (Bevrij-

dingsdag) en in 2004 werd het toch maar Overwin-

ningsdag, zonder verdere toelichting.

Bij het nationaal monument op de Vitkovheuvel in

Praag wordt een defilé en een kranslegging geor-

ganiseerd, bijgewoond door de president, de pre-

mier, andere politieke en militaire leiders, de

aartsbisschop van Praag en oorlogsveteranen. Ook

worden promoties toegekend en medailles uitge-

reikt aan hoge militairen. De meeste Tsjechen be-

leven de feestdag overigens louter als een gewone

vrije dag.

Na de oorlog kon er lang geen overeenstemming

worden bereikt over een feest- of herdenkings-

dag: moest dat 8 mei, 9 mei of – zoals president

Edvard Beneš vond – 5 mei worden, de dag van de

Praagse opstand? De communisten kregen 9 mei

pas in 1951 vastgesteld als Dag van de Bevrijding

van Tsjecho-Slowakije door het Sovjetleger.

Direct na de val van het communisme werd de

feestdag hernoemd als Dag van de Bevrijding van

het Fascisme en in 1991 werd deze verplaatst naar

90

NA D

E O

ORLOG

Slowaakse en Russische veteranen salueren tijdens een herdenking

bij het Slavinmonument tijdens het bezoek van de Russische presi-

dent aan Bratislava, Slowakije, 7 april 2010. (© Reuters/Petr Josek)

Tsjechië

Tsjechische

soldaten marcheren

op Onafhankelijks-

heidsdag bij het

standbeeld van Jan

Žižka op de Vitkov

heuvel, Praag,

Tsjechië, 28 oktober

2011.

(© Reuters/David

W. Cerny)

Praagse opstand | Tsjechië heeft verschillende oor-logsgerelateerde herdenkingsdagen. Allereerst is

het een van de weinige landen in het voormalige

Oostblok die 11 november (refererend aan de wa-

penstilstand in 1918) in de wet hebben opgenomen

(als Dag van de Oorlogsveteranen). Daarnaast heeft

Tsjechië Holocaust Memorial Day op 27 januari er-

kend. Meer dan 77.000 Joden uit het protectoraat

van Bohemen en Moravië, de benaming die de

nazi’s aan Tsjechië gaven, werden vermoord.

Ook de dag van de Praagse opstand (5 mei) is in

1994 als herdenkingsdag in de wet opgenomen.

Over deze gebeurtenis is nog altijd veel discussie,

niet zozeer vanwege het late moment van de op-

stand, als wel omdat de Amerikanen niet te hulp

schoten en de communisten het belang van de op-

stand later bagatelliseerden.

President Miloš Zeman sprak in 2013 bij de her-

denking en noemde de opstand het gevolg van ja-

renlange vernedering en verlies van waardigheid.

Hij waarschuwde ervoor dat corruptie en werkloos-

heid nu voor soortgelijke gevoelens kunnen zorgen.

Zeman sprak ook in Lidice, het dorp dat met de

grond gelijk werd gemaakt als vergelding voor de

aanslag op nazileider Reinhard Heydrich. Hij waar-

schuwde voor de gevaren van neonazisme en natio-

nalisme en zei dat de samenleving waakzaam moet

zijn, zodat de geschiedenis zich niet herhaalt. Sinds

1967 wordt een internationale tekenwedstrijd voor

kinderen georganiseerd met een tentoonstelling. In

deze vorm worden de vermoorde kinderen uit Li-

dice herdacht, alsmede kinderen die elders ter we-

reld als gevolg van oorlog zijn omgekomen. |

91



01 jan (1993): Dag van het Herstel van de Onafhankelijke Tsjechische Staat, tevens Nieuwjaarsdag

08 mei (1945): Overwinningsdag

28 sep (935): Dag van de Tsjechische Staat, op de dag van de moord op Wenceslaus de Heilige, de

hertog van Bohemen

28 okt (1918): Dag van de Onafhankelijke Tsjechoslowaakse Staat

17 nov (1939/1989): Dag van de Strijd voor Vrijheid en Democratie, op de dag van het

studentenprotest tegen de nazi-bezetting en op de dag van het begin van de

fluwelen revolutie (sinds 1990; sinds 2000 nationale feestdag)


27 jan (1945): Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holocaust en van de

Preventie van Misdaden tegen de Mensheid, sinds 2004 op de dag van de

bevrijding van Auschwitz

12 mrt (1999): Dag van de Toetreding van de Republiek Tsjechië tot de NAVO

05 mei (1945): Herdenkingsdag van de Praagse opstand

10 jun (1942): Herdenkingsdag van het Bloedbad van Lidice, op de dag dat dorp en inwoners

werden vernietigd als vergelding voor de aanslag op Heydrich

20 jun (1918): Dag van de Gewapende Troepen, op de dag van de oprichting

27 jun (1950): Herdenkingsdag van de slachtoffers van het communistische regime, op de dag van

de executie van Milada Horakova, valselijk beschuldigd van hoogverraad en spionage

30 jun (1918): Dag van het Leger, op de dag dat de onafhankelijkheid werd uitgeroepen en militairen

de eed aflegden

11 nov (1918): Dag van de Oorlogsveteranen

92

NA D

E O

ORLOG

Bio’s en bronnenRenske Krimp (Amsterdam, 1982) is historica bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Zij

werkt aan projecten over de vervolging van Roma en Sinti en het thema vrijheid,

democratie en rechtsstaat. Daarnaast valt de internationale taak onder haar hoede en

participeert ze namens het comité in de International Holocaust Remembrance Alliance

(IHRA), een organisatie met als doel de Holocaust te blijven herdenken, onderwijzen

en onderzoeken. Renske Krimp studeerde in 2007 af aan het Centrum voor Holocaust

en Genocidestudies (NIOD). Een artikel op basis van haar masterscriptie Geskiedenis

vir Almal over de herschrijving van geschiedenisboeken in Zuid-Afrika na de afschaffing

van apartheid werd in 2011 gepubliceerd in het Tijdschrift voor Geschiedenis. |

Remco Reiding (Amersfoort, 1976) is onderzoeker, schrijver en journalist. Van 2004 tot

2013 berichtte hij als correspondent vanuit Moskou over alle landen die eerder deel

uitmaakten van de Sovjet-Unie, onder meer voor de GPD, Het Financieele Dagblad en

BNR Nieuwsradio. In 2012 publiceerde hij het veelgeprezen boek Kind van het Ereveld,

over zijn jarenlange zoektocht naar nabestaanden van in Nederland begraven Sovjet-

soldaten. Reiding werd genomineerd voor het Gouden Pennetje en onderscheiden

door het Russische ministerie van Defensie. Ook ontving hij de Rus Prix voor het

bevorderen van de betrekkingen tussen Nederland en Rusland op humanitair gebied.

Tegenwoordig werkt Reiding als onderzoeker, projectmanager en adviseur op het

gebied van herdenken. |

Otto Snoek (Rotterdam, 1966) is autonoom documentair fotograaf. Hij exposeert in

binnen- en buitenland en werkt daarnaast voor diverse media. Van 1997 tot 2009 foto-

grafeerde hij de transitie van zijn geboortestad Rotterdam. Dat resulteerde in een over-

zichtstentoonstelling in het Nederlands Fotomuseum en de publicaties Rotterdam en

Why Not. In 2002 maakte hij met Tracy Metz en Janine Schrijver het boek Pret!, over de

vrijetijdsbeleving in Nederland. Sinds 2007 werkt hij aan een fotoproject over de

identiteit van Europese burgers. Hiervoor bezocht hij alle Europese naties op de dagen

waarop de burger in de gelegenheid wordt gesteld haar of zijn loyaliteit aan de natie te

betuigen. Het beeldessay in deze publicatie komt uit dit fotoproject voort. |

Bronnen

De bronnen die voor dit onderzoeksverslag zijn gebruikt, evenals deze publicatie zelf,

kunt u online terugvinden via: www.4en5mei.nl/onderzoek/toegepastonderzoek/her-

denken_en_vieren_in_Europa

Na de oorlog Herdenken en vieren in Europa · flicten. Ook in landen die niet actief aan de oorlog...

Documents

Transcript of Na de oorlog Herdenken en vieren in Europa · flicten. Ook in landen die niet actief aan de oorlog...