‘We doen niet zomaar iets!’Methodisch werken in de bemoeizorg

Door: Cor van Hal, 2016

InleidingBemoeizorg richt zich op mensen in nood, mensen met complexe psychosociale problemen en dan specifiek op het gebied van de geestelijke en lichamelijke gezondheid in combinatie met verslaving- en of sociale problematiek en verstandelijke beperking. Bemoeizorg steekt letterlijk en figuurlijk de handen uit naar mensen in nood en helpt hen op weg naar een zorgaanbod/ hulpverlening op maat. Bemoeizorg kan maanden, soms jaren nodig zijn. Zodra het kan en mogelijk is wordt de bemoeizorgcliënt doorverwezen naar reguliere (ambulante) voorzieningen. Dat bemoeizorgers niet zomaar iets doen en dat ze van toegevoegde waarde zijn voor de reguliere zorg, breng ik in dit artikel onder de aandacht.

Methodische aanpakStapsgewijs werken in de bemoeizorg doen we aan de hand van procesdiagnostiek. De door Andries Baart opgezette Theorie van Presentie geeft handvatten om hier invulling aan te geven.

Baart (2001), heeft zijn ideeën gebaseerd op het pastorale werk in achterstandswijken. Hij zag hoe pastores er voor de mensen zijn (present zijn) en met de mensen aan de gang gingen (praktische hulp gaven). Hij werkt zijn ideeën uit in het boek dat is getiteld Een theorie van de presentie. Twee sleutelbegrippen staan in de theorie centraal. Dat zijn; erkenning en waardigheid. Erkenning geven voor de manier waarop mensen overleven en waardigheid bieden door in hen te investeren zodat ze (weer) mee kunnen doen. Dat zijn de uitgangspunten die maken dat de presentietheorie bijzonder geschikt is om zorgwekkende zorgmijders te vinden, te binden en vervolgens door te verwijzen naar de juiste vorm van hulpverlening. Een behandelrelatie opbouwen, het onderzoeken van de (on)mogelijkheden en uitvoeren van trajectbegeleiding vallen ineen. In de bemoeizorg heet dat: procesdiagnostiek.

Procesdiagnostiek is een gezamenlijke cyclische zoektocht met alle betrokken partijen om, vanuit samenwerking met de cliënt en zijn naasten, zicht te krijgen op haar/ zijn zorgbehoefte en om een integrale visie te ontwikkelen op de mogelijkheden en beperkingen voor een oplossing, waarvoor gaandeweg het zoekproces draagvlak is gecreëerd bij alle betrokkenen.

Procesdiagnostiek is dan ook meer gericht op de mogelijkheden en op de krachtbronnen, minder op de stoornissen en ziekte. Niet de klacht staat centraal maar de eigen mogelijkheden en die van de naaste omgeving. Niet de impasse staat centraal maar het kunnen doorzien en leren begrijpen van samenhang tussen gedrag en de gevolgen daarvan. Niet het probleemgedrag staat centraal maar het versterken van zelfregulatie en zelfsturing. Procesdiagnostiek in de bemoeizorg is de start van de positieve samenwerkingsspiraal.

Bij deze vorm van procesdiagnostiek staan drie vragen centraal: I. Hoe kunnen we dicht bij de ongewone ander komen? (Contact)II. Hoe bevorderen we dat anderen bij de ongewone ander blijven of komen? (Netwerken)III. Hoe organiseren we steun voor de ongewone ander en zijn naasten? (Organiseren)

I Hoe kan ik dicht bij de ander komen?Om dicht bij de ander te kunnen komen moet men aansluiting vinden in de leefwereld van de cliënt. In de theorie van presentie draait het om aansluiting om uitsluiting tegen te gaan. Men doet dat nogal letterlijk door bij de ander in de buurt te zijn en te blijven. Dit betekent dat er tijd genomen moet worden, ruimte geboden moet worden en een bepaalde mate van rust moet zijn bij de bemoeizorger om bij de bijzondere andere aan te

sluiten en in te voegen. Hier is sprake van een zogeheten voorzichtige traagheid. Voor aansluiting is dus tijd nodig, tijd om vertrouwen te winnen, tijd om trouw te kunnen zijn, langdurig te investeren om de ander te leren kennen en uit te zoeken wat de ander zou kunnen bedoelen, verlangen, betekenen. Als je wilt aansluiten ga je niet uit van eigen referenties en mogelijkheden. Het gaat uiteindelijk om het ritme en de plek van de ander, ook al kan die chaotisch en onvoorspelbaar zijn. Als je niet met de ander in diens leefwereld in contact treedt is participatie ten dode opgeschreven. Vanuit bemoeizorg zoeken we cliënten op, doen we pogingen om aan te sluiten bij de levenswereld van de cliënt om daarmee een zorgrelatie op te bouwen en de situatie te kunnen beïnvloeden.

II Hoe kan ik bevorderen dat anderen bij de ander blijven?Om ervoor te zorgen dat anderen zich met de ander gaan bezighouden, ga je als bemoeizorger een relatie aan met belangrijke anderen uit diens omgeving. Ook ga je na welke mogelijkheden die leefomgeving te bieden heeft om werkelijk mee te kunnen doen. Mensen om de cliënt heen (familie, kennissen, vrijwilligers, buren, vrienden) kunnen er vaak beter en langer zijn dan een beroepskracht. Maar het gaat hier niet alleen om de private sociale context, maar ook om de publieke sociale context. Vaak zijn tal van instanties of andere beroepskrachten bij de cliënt betrokken zoals de wijkagent, de woningcorporatie, de thuiszorg, de sociaal maatschappelijke opvang, de gemeente etc. Ook zij moeten geholpen worden bij het begrijpen, bemiddelen, bemoedigen en het op de been houden van de ander. Vanuit bemoeizorg maken we afspraken over wie wat gaat doen en wie de coördinatie over het zorgarrangement op zich neemt.

III Hoe organiseren we pogingen om steun te verlenen? De Presentiebenadering lijkt haaks te staan op de wereld van het professionele regime, die vol zit met vakregels en beroepscodes. Daardoor gaapt er een kloof tussen de leefwereld van cliënten en de systeemwereld van professionals. Baart laat zien hoe hulpverlening en samenleving doortrokken zijn van een ideologie van maakbaarheid. “Psychisch lijden is een maakbaarheidperspectief” aldus Baart (2001), “iets dat moet genezen met therapie en medicijnen.” Baart constateert dat het genezen regelmatig niet lukt en dat het lijden vaak weer terugkomt als er niet voldoende hulp nabij de cliënt wordt geboden. Baart zet zich niet af tegen een specialistische behandeling maar vindt de presentiebenadering aanvullend. De Presentiebenadering biedt ondersteuning aan mensen door hen naar (specialistische) voorzieningen toe te leiden en die rol neemt bemoeizorg op zich.

Tot slotHet mag duidelijk zijn dat procesdiagnostiek in de bemoeizorg geen wetenschappelijke beproefde methode is maar één die is gebaseerd op ‘praktische wijsheid’. Of zoals Baart (2016) het verwoordt: “Praktische wijsheid volgt niet uit logische afleidingen, uit procedures of regels maar uit vliegensvlugge afwegingen. Praktische wijsheid eindigt niet in inzichten, maar in handelen dat passend is in de gegeven situatie.” Dit maakt dat bemoeizorgers specialisten zijn die generalistisch werken en waarvoor procesdiagnostiek het belangrijkste instrument is.

Voor de beeldvorming van bemoeizorg verwijs ik graag naar de film ‘U Hebt een probleem’ van Esra Piké (http://www.npo.nl/3lab-u-hebt-een-probleem/17-01-2016/VPWON_1240709).

Referenties:- Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie, Utrecht: Lemma- Baart, A. (2016). De regels belemmeren je te zien wat je eigenlijk moet doen. Retrieved from: http://www.zorgwelzijn.nl/Documents/Naar%20een%20betere%20professional_deel%201.pdf - Hoogendijk, A.M. (2008) Maakt HandelingsGerichte ProcesDiagnostiek (HGPD) Het

verschil? Retrieved from: http://dare.uva.nl/cgi/arno/show.cgi?fid=106528- Kal, D. (2010). Betekenis van de Presentiebenadering voor de sociale psychiatrie.

Retreived from: http://sites.google.com/site/despiegeling3/documenten- RINO. Post HBO opleiding bemoeizorg. Retrieved from: http://www.rinogroep.nl/BZ15A

- Roeg, D., Voogt, M., van Assen, M. en Garretsen, H. (2012). De effecten van bemoeizorg. De resultaten van een onderzoek bij Nederlandse bemoeizorgteams. Retrieved from: http//www.tranzo.nl- Verstegen, R. & Foster, R. (2005) Handelingsgerichte Procesdiagnostiek ‘de positieve

samenwerkingsspiraal’ Retrieved from: http://www.spoe.nl/media/attachments/artikel_hgpd_-_rob_verstegen_1.pdf