Mentaliseren: een veilige basis

voor emotionele

beschikbaarheid

Erik De Belie

o Emotionele ontwikkeling in verbinding

o ‘Veelzeggende’ beroepskeuze & emotionele deskundigheid

o Mentaliseren, stress reguleren & emotionele beschikbaarheid: Anja (die laatste dans…)

o Reflectiespel: MENTEMO

Wat kan je verwachten?

2012-2013 Orthopedagogiek als wetenschap 2

Emotionele ontwikkeling in verbinding

11-12-2017 3

Basisthema’s emotionele ontwikkeling

o Adaptatie: (co)reguleren van stress en emoties met oog op homeostase (evenwicht)

o 1ste socialisatie: op zoek naar een veilige® gehechtheidsrelatie met oog op aanvaarden van ondersteuning (cf. cirkel van veiligheid)

o 1ste individuatie: unieke persoon – steunen van zelfwaarde (pos. vasthouden – neg. begrenzen)

11-12-2017 4

Cirkel van veiligheid

11-12-2017 5

Mentaliseren: ‘doorvoeld inzicht’ als veilige

basis voor emotionele beschikbaarheid

11-12-2017 6

2012-2013 Orthopedagogiek als wetenschap 7Orthopedagogiek als wetenschap 7

Ik - Begeleider

Overkant - Cliënt

BINNENKANT

Gedachten, gevoelens (stress),

overtuigingen, verlangens &

intenties

BUITENKANT

Gedrag en relationeel appel

BUITENKANT

Gedrag en relationeel appel

BINNENKANT

Gedachten, gevoelens (stress),

overtuigingen, verlangens &

intenties

Stijgen van emotionele arousal:

11-12-2017 8

Emotionele beschikbaarheid begeleider:

o Sensitief /responsief: aanvoelen en afgestemd reageren

o Structuur: houvast en ‘helpende’ grenzen

o Ruimte laten: voor unieke van de persoon (wie?)/

respect voor grenzen

o Mildheid: omgaan met (eigen) negatieve emoties

waardoor mildheid ontstaat & andere dimensies niet

besmet worden

11-12-2017 9

Emotionele beschikbaarheid cliënt:

o Responsiviteit: wijze waarop cliënt reageert op aanbod:

plezier? Co-regulatie? Herstel na breuk (‘goed genoeg’)?

o Contactinitiatieven: wijze waarop cliënt zijn behoefte aan

contact met een begeleider signaleert: vraag of eis?

(frequentie / indringendheid / rechtstreeks -

onrechtstreeks)

11-12-2017 10

‘Veelzeggende’ beroepskeuze & emotionele

deskundigheid

o ‘Veelzeggende’ beroepskeuze: kaderend binnen een eigen levensverhaal (rugzak!)

o Belang v. emotionele deskundigheid: emotioneel contact met situaties, waar niet direct een oplossing voor bestaat – in staat om aanwezig te blijven bij heftige gevoelens, verwarring, onzekerheid…

o Veerkracht: kracht ontwikkelen in/door ‘verteren’ van moeilijke ervaringen

11-12-2017 11

‘Veelzeggende’ beroepskeuze

oHoe komt het dat ik (indertijd) voor dit

beroep gekozen heb? Afgelegde weg?

oWat trekt me aan bij de mensen die ik

ondersteun?

11-12-2017 12

Anja: een ‘nieuw samengestelde’ cliënte…

Anja, een vrouw met een licht/matige V.B. en

een agressieproblematiek, zit rustig aan tafel.

Af en toe stelt zij een vraag. De begeleider,

druk bezig met het bereiden van het

avondmaal, weet intuïtief dat hij even moet

antwoorden om Anja gerust te stellen.

11-12-2017 13

11-12-2017 14

Innerlijke dialoog: aandacht voor je buikgevoel

o Emotionele Arousal: ontspanning – “dit voelt goed –OK” – open geest

o Intuïtieve kennis over Anja: een cliënte met een hoog spanningsniveau, waarbij je alert moet zijn. Zij voelt zich nu OK, maar checkt af en toe mijn beschikbaarheid

o Intuïtieve kennis over zichzelf: ik begrijp Anja voldoende om haar rustig te kunnen ondersteunen en blik terug op mijn positieve ervaringen met haar

11-12-2017 15

Stil staan: aandacht voor positieve ervaring(en)

o Zich meer bewust worden door het vertellen van een positief verhaal: krachtbron!

o Ruimte voor erkenning & waardering & verdiepen van ervaringskennis (= eigen-wijsheid)

o Inspireren van collega’s: “zo had ik het nog niet bekeken…”

11-12-2017 16

Uitdagende situatie

11-12-2017 17

Uitdagende situatie met

cliënt (relationeel

appel)

Een uitdagende situatie:

oJoost, een andere bewoner, spreekt de begeleider

aan en vraagt om naar buiten te gaan. De

begeleider luistert hier even naar en denkt na of

dit mogelijk is.

oAnja veert recht, klampt de begeleider aan en

begint te schelden: “jij hebt nooit tijd voor mij – jij

laat me altijd in de steek”

11-12-2017 18

Eerste reactie en inschatting

11-12-2017 19

Uitdagende situatie met

cliënt (relationeel

appel)

Hartcoherentie: resonantie

11-12-2017 20

Stijgen van emotionele arousal:

11-12-2017 21

Tolerantievenster voor stress (emotionele

arousal)

11-12-2017 22

Tolerantievenster voor emotionele arousal:

emotionele kleur én spanningsniveau (stress)

o Groene zone (‘Thinking Brain’): optimale ruimte voor (innerlijke) dialoog over jezelf en de relatie tot anderen (cliënten – samenwerking)

o Oranje zone (‘Alarmed Brain): stijgen van stress – gevoelens als ‘kompas’: angst & kwaadheid – verbinding tussen hoofd en buik onder druk- energie om te reageren

o Rode zone (erosie of trigger: ‘Affected Brain’): bewustzijnsvernauwing – verbinding verbroken (amygdala: gevaarcentrum – low road)▪ Overspannen: overleven (vechten – vluchten – actief bevriezen)

▪ Onderspannen: gevoelens van onmacht – uitputting – passief bevriezen

11-12-2017 23

11-12-2017 24

Eerste inschatting: buikgevoel op het verkeerde

been…

o Emotionele arousal: stijgt naar de oranje zone. Ik voel me angstig en kwaad worden, ik kan bijgevolg niet meer helder denken en voelen (= alarmed brain).

o Anja is een lastige cliënte, die niet kan verdragen dat andere bewoners appel op mij doen. Ze klampt me aan en scheldt om haar zin te krijgen (= oordelen).

o Intuïtieve kennis van mezelf in relatie tot Anja: ik blik vooral terug op vroegere situaties waar een actie-reactiespiraal ontstond, die tot agressie leidde. Dit maakt me angstig en onzeker. Ik ben het contact met mijn positieve ervaringen over Anja kwijt

11-12-2017 25

Mogelijke scenario’s: ‘actie-reactiespiraal’

o De begeleider blijft (met moeite) rustig en zegt dat

hij er wel voor haar is. Anja blijft echter doorrazen

en is niet voor rede vatbaar…

o De begeleider zegt ‘ferm’ dat Anja moet stoppen.

Anja wordt nog bozer en de situatie dreigt uit de

hand te lopen. Anja loopt ‘briesend’ buiten…

o (Stress) x 3 (of 4)= (Stress)²

11-12-2017 26

Coachen: van ventileren naar reflecteren

Open geest:

Ventileren

Vitaliseren

Waarderen Spiegelen Empathie

Reflectieve vragen stellen Reflecteren

Emotionele Beschikbaarheid

11-12-2017 28

Onderzoeker: starten van reflectie over cliënt,

jezelf en jullie relatie

o Aanvoelen en reguleren van emotionele arousal

o Nieuwsgierig: bewust worden van wat je al weet, maar in het vuur van de strijd soms vergeet (eigen-wijsheid) – op zoek gaan naar ‘nieuwe kennis’ om jezelf en je cliënt beter te begrijpen (= reflectie)

o Kunnen verdragen van ‘niet-weten’, twijfel, onzekerheid, als uitnodiging om (samen) op zoek te gaan

o Epistemisch vertrouwen: vertrouwen in de authenticiteit en persoonlijke relevantie van informatie die anderen aanreiken

11-12-2017 29

Reflecteren in proces

11-12-2017 30

Ademruimte

11-12-2017 31

Uitdagende situatie met

cliënt (relationeel

appel)

Ademruimte: ‘op verhaal komen door je verhaal

(mee) te delen

o Hoe verlies ik mijn energie (energie-zuigers: oranje/rood)?

Aan wat merk ik dit (lichaamssignalen, denken, voelen,

doen…)?

o Op welke manieren vind ik rust? Hoe tank ik bij?

Werk/thuis – samen/alleen…

11-12-2017 32

Helpende beeldvorming

11-12-2017 33

Uitdagende situatie met

cliënt (relationeel

appel)

Helpende beeldvorming

Helpende beeldvorming: nieuwsgierig naar

binnen én naar buiten kijken (onderzoeker)

oHoe kan ik het gedrag en appel van Anja begrijpen?

oWat doet dat met mij en met haar context?

oWat heeft Anja nu nodig om terug tot rust te komen?

oHoe reageert Anja op mijn emotionele

beschikbaarheid (respons)? Hoe begrijp ik deze

reactie?

11-12-2017 34

Helpende beeldvorming: centrale hypothese

Anja is omwille van een vroeger trauma hyperalert en heeft moeite om haar stress en stemming te reguleren

(adaptatiefase). Het feit dat Joost me aanspreekt ‘triggert’ haar verlatingsangst (1ste socialisatie) en daarom klampt ze zich vast aan mij. In plaats van haar angst te tonen, begint

ze te schelden en is ze niet meer voor rede vatbaar. Zo probeert ze de relatie te controleren.

Door dit te weten, kan ik de spanning beter bij haar laten. Ik voel ik me zelf rustiger en zekerder. Zo kan ik doordacht en

doorvoeld reageren.

11-12-2017 35

Wat heb ik nodig?

11-12-2017 36

Uitdagende situatie met

cliënt (relationeel

appel)

Helpende beeldvorming

Wat heb ik nodig?

Wat heb ik nodig om te reageren?

(reflecteren over eigen noden)

11-12-2017 37

oEmotionele verbinding met mezelf, team, cliënten

oAandacht voor ‘weerstanden’: uitnodiging tot

verdere verkenning/ondersteuning

oVeerkracht/herstel: inspiratie én moed om vol te

houden en terug op je plooi te komen

oFocus in het ‘hier en nu’ – oog voor toekomst

11-12-2017 38