De kracht van verwarring

Uit ‘Antichrist’, Lars von Trier, 2009

Ik houd van vragen. Van veranderende meningen die leiden tot twijfel en verwarring. Dingen die ik niet helemaal begrijp, ontregelen me op een prettige manier. Dit soort ontregelingen dagen me als toeschouwer uit. In tegenstelling tot werk wat heel duidelijk is, dat zonder twijfel wordt gepresenteerd. Door die stelligheid voel ik me als toeschouwer snel buitengesloten. Ik neem dit soort werk aan ter kennisgeving, maar ik hoef er blijkbaar verder niets mee te doen. Nul impact.

Ik lees net in de krant dat de nieuwe film van Lars von Trier, Melancholia, op het festival van Cannes getoond wordt. Lars von Trier is iemand die ik graag volg. Het is iemand die van nature ontregelt en weigert duidelijk te zijn. Ook omringt hij zich liever met vijanden dan met vrienden. Vijanden houden je scherp, en die moet je altijd een stap voor blijven. Die voorsprong behoudt hij door het zaaien van verwarring: hij spreekt zichzelf constant tegen, en vernieuwt zichzelf daardoor voortdurend. Dit gebeurd allemaal met volle overgave, wat de verwarring alleen maar voedt. Een voorbeeld:

“Furthermore I swear as a director to refrain from personal taste! I am no longer an artist. I swear to refrain from creating a “work”, as I regard the instant as more important than the whole. My supreme goal is to force the truth out of my characters and settings. I swear to do so by all the means available and at the cost of any good taste and any aesthetic considerations. Thus I make my Vow of Chastity.”

In 1995 schreven Lars von Trier, Thomas Vinterberg, Kristian Levring en Soren Kragh-Jacobsen het Dogma 95-Manifest. Het was een reactie op de heersende tendens van de filmindustrie die met (audio)visuele effecten en visueel geweld van de kern van het filmmaken waren afgedreven, aldus de Dogma ondertekenaars. Bovengenoemde filmmakers vonden dat het zo niet verder kon en stelden een Manifest op vergezeld van de ‘Vow of Chastity’; een lijst van 10 regels waar een goede film zich aan zou moeten houden. Het Dogma 95-Manifest werd een hype, en zou uiteindelijk uitgroeien tot een genre op zichzelf. Hoeveel Dogma-films er gemaakt zijn is moeilijk te achterhalen. Mijn schatting is dat er een kleine honderd ‘serieuze’ Dogma-films gemaakt zijn. Van die honderd films zijn er minder dan tien echt interessant. Ondanks deze schrale oogst is het toch een geslaagd experiment. Het Dogma 95-Manifest toont namelijk aan dat het onmogelijk is voor buitenstaanders om je aan te sluiten bij een manifest. Een manifest is niet opgesteld voor volgelingen, het is een document ter kennisgeving van diegene die voorop lopen.

— 1.

In mijn ogen zijn de meest geslaagde Dogma-films Festen(1998), Idioterne (1998), Mifunes Sidste Sang (1999) en The King Is Alive (2000). Volgens het tiende gebod van the ‘Vow of Chastity’ mogen regisseurs nooit vernoemd worden, maar het is geen geheim dat deze films gemaakt zijn door respectievelijk Thomas Vinterberg, Lars von Trier, Soren Kragh-Jacobsen en Kristian Levring. Inderdaad: door diegenen die de regels zelf opgetekend hebben. Dit is niet zo vreemd. Voor hen waren de regels immers geen regels, maar het was een omschrijving van een ideaal; hun eigen ideaal. Hierdoor zijn de films in vorm volkomen vanzelfsprekend, waardoor de focus ligt waar die volgens het manifest wezen moet: bij het verhaal.

Het gros van de overige Dogma-films is beduidend minder geslaagd. De regels zijn in de meeste gevallen gehanteerd als recept; als oplossing. Bij een aantal is de ‘Vow of Chasity’ zelfs ingezet als vrijbrief voor gemakzucht. Veel amateurs zagen hun kans schoon om ‘een echte film’ te maken. Wat de dag ervoor geklungel was, was plotseling Dogma 95! Maar ook de serieuzere pogingen zijn niet echt noemenswaardig (uitzonderingen als Italiensk For Begyndere (2000) daargelaten). De regels zijn veelal gebruikt als effect op zich, waarbij het gaat om de technische constructie, niet om de inhoud. Iets waar het oorspronkelijk allemaal juist om was begonnen. In deze gevallen wordt het Manifest geïnterpreteerd als wetgeving, waarbij het uiteindelijk neerkomt op absoluutheden als goed/fout, wel Dogma/geen Dogma. Aanvankelijk werden alle films door de vier initiatiefnemers van het manifest gekeurd voor ze toegelaten werden als een officiële Dogma-film. Dit bleek een zinloze missie. Lars von Trier merkt op dat “de enige die kan beoordelen of het een Dogma-film betreft de maker zelf is”. Het gaat immers om intenties, niet om de visuele uitkomst van die intenties.

De ondertekenaars zelf hebben ieder slechts één film gemaakt volgens hun eigen regels. Dat is op zichzelf niet verwonderlijk; een manifest is een gestolde tijdsopname, die de dag erna alweer is verlopen. Een vraag kan wel hetzelfde blijven, maar de omstandigheden eromheen veranderen, dus verandert de reactie ook. Daarom zijn vragen zo interessant, daar heeft tijd geen invloed op; op antwoorden – hoe onwrikbaar en absoluut ook - zit onvermijdelijk een houdbaarheidsdatum.

Toch is opvallend om te zien hoezeer Vinterberg in films als It’s all about love (2003) en Dear Wendy (2005) alle Hollywood-registers open trekt. Het is moeilijk om daar nog iets in terug te vinden van de beginselen van Dogma. Lars von Trier gooit het met Dancer In The Dark (2000), Dogville (2003), Direktøren For Det Hele (2006)

— 2.

en Antichrist (2009) ook over een andere boeg, maar toch tekenen zich ook hier bij Von Trier de contouren af van een zoektocht naar de grenzen van de film, met name van de genrefilm. Dancer In The Dark is een opera in operette-vorm, Dogville is een toneelstuk, Direktøren For Det Hele is een cynische komedie en Antichrist een horrorfilm.

Door deze onvoorspelbaarheid is het voor het publiek niet mogelijk lichtzinnig om te gaan met Von Triers werk. Als ikzelf een film van hem ga bekijken dan moet ik me daar voor opladen, ik wil in de juiste stemming zijn en ik bekijk de films bij voorkeur alleen. Ik weet niet of ik alle films helemaal kan doorgronden, maar dat maakt ook niet uit. Een film (of een kunstwerk, of een documentaire) kan voor mij al geslaagd zijn als er één scene, dialoog of detail in zit wat me even laat wankelen. Deze hoge mate van concentratie heeft Von Trier bij me afgedwongen doordat hij bij vlagen onbegrijpelijk is.

Voor Von Trier was het Dogme Manifest gewoon een stap om verder te komen. Zoals elke film, elk interview, elke foto, elke tekst een stap kan zijn om verder te komen. Authenticiteit laat zich niet vangen in een lijstje dat je af kan vinken, maar komt bovendrijven in de marges van de werkzaamheden.

— 3.

— 1. THE VOW OF CHASTITY“I swear to submit to the following set of rules drawn up and confirmed by DOGME 95:1. Shooting must be done on location. Props and sets must not be brought in (if a particular prop is necessary for the story, a location must be chosen where this prop is to be found).2. The sound must never be produced apart from the images or vice versa. (Music must not be used unless it occurs where the scene is being shot).3. The camera must be hand-held. Any move-ment or immobility attainable in the hand is permitted. (The film must not take place where the camera is standing; shooting must take place where the film takes place).4. The film must be in colour. Special lighting is not acceptable. (If there is too little light for expo-sure the scene must be cut or a single lamp be attached to the camera).5. Optical work and filters are forbidden.6. The film must not contain superficial action. (Murders, weapons, etc. must not occur.)7. Temporal and geographical alienation are forbidden. (That is to say that the film takes

place here and now.)8. Genre movies are not acceptable.9. The film format must be Academy 35 mm.10. The director must not be credited.

Furthermore I swear as a director to refrain from personal taste! I am no longer an artist. I swear to refrain from creating a “work”, as I regard the instant as more impor-tant than the whole. My supreme goal is to force the truth out of my char-acters and settings. I swear to do so by all the means available and at the cost of any good taste and any aesthetic consid-erations. Thus I make my VOW OF CHASTITY.”

Copenhagen, Monday 13 March 1995On behalf of DOGME 95: Lars von Trier, Thomas Vinterberg

Het Dogme 95 Certificaat

— 2. Lars von Trier in een interview met Peter Rundle, 1999

— 3. Een inspirerende aanvul-ling is de documentaire The Five Obstructions (2003). Ik heb deze niet genoemd omdat het een documentaire betreft, maar is abso-luut een enthousiaste voetnoot waard. Lars Von Trier daagt in deze documentaire regis-seur Jørgen Leth (1937) uit om een remake te maken van diens eigen film The Perfect Human uit 1967. De uitdaging houdt in dat Leth de film vijfmaal opnieuw moet maken met door Von Trier omschreven beperkingen. Zo mag de eerste remake bijvoorbeeld geen shots bevatten die langer duren dan 12 frames; een halve seconde. Een andere opgelegde beperking is dat de filmmaker af moet reizen naar een plek op aarde waar hij zijn meest schokkende ervaring opdeed, en moet hij in die film zelf de hoofdrol spelen.