OOK IN DIT NUMMER: ALLES OVER LNGNIEUWE STRATEGISCHE STAP EMERSONPROJECT MET TRIPLEAQUA

109e JAARGANG NR 2 FEBRUARI 2016THEMA:

INDUSTRIËLE KOUDETECHNIEK EN WARMTEPOMPEN

“ Waarom kiezen voor behoudend als je ook vooruitstrevend kunt zijn?”

Peter Bolleman,Ondernemer SPAR

RETHINK

#26

CONVENIPACK EN ZEASDE ALLESINÉÉNOPLOSSING

Peter geeft zijn klanten graag een goed gevoel. Letterlijk, door het constante binnenklimaat in zijn winkel. Maar ook fi guurlijk. Zijn SPAR supermarkt kreeg in 2014 namelijk een nieuwe inrichting én installatie. “Bij die renovatie was vooruit denken heel belangrijk”, vertelt Peter. “Een warmteterugwininstallatie bleek duurder dan een conventionele oplossing. Maar je keuze baseren alleen op prijs is kortetermijndenken. Met de Conveni-Pack en ZEAS bespaar ik jaarlijks € 10.000,- aan energiekosten. Ongelofelijk veel!” Ook besparen, net als Peter? Lees zijn verhaal op daikin.nl/ervaringen en kijk voor meer informatie over onze systemen op daikin.nl/convenipack en daikin.nl/zeas. Direct contact opnemen? Bel ons op 088 324 54 55.

RETHINK CLIMATE IMPROVE LIFE

Vers van het land, vers bij de klant Het behouden van de versheid van fruit en groente is belangrijk. Hoe delicaat de producten soms ook zijn. Om dit te realiseren biedt GEA een breed scala aan producten en oplossingen voor de industriele koudetechniek. Niet alleen voor de voedingsmiddelenindustrie, maar ook in de scheepvaart, transport en opslag, chemische- en farmaceutische industrie zijn er tal van mogelijkheden.

GEA | nederland@gea.com | T: +31 73 6203 111

gea.comengineering for a better world

5

inhoud

februari 2016

ADVERTEERDERSINDEX

ADVANSOR 53

ALFA LAVAL BENELUX B.V. 10

BITZER KÜHLMASCHINENBAU 63

CHEMOURS INTERNATIONAL OPERATIONS

SARL 21,23

CLIMA DIRECT BIJSLUITER

COOLMARK B.V. 61

DAIKIN AIRCONDITIONING NETHERLANDS 2,3

DANFOSS 43

ECR-NEDERLAND 39

ENERGIE CONSULT HOLLAND 60

GEA REFRIGERATION NETHERLANDS 4

KUSTERS TECHNISCHE

HANDELSONDERNEMING 6

LG ELECTRONICS BENELUX 13

MASTERCOOL EUROPE 61

MAYEKAWA EUROPE 64

MULTI IMPORT B.V. 19

OPLEIDINGSCENTRUM GOº 58

PANASONIC BENELUX 31

RITTAL 27, 56

SABROE PRODUCTS BENELUX 48

SMITSAIR JET SYSTEMEN 48

TESTO 34

THERMOFIN 19

UNIECHEMIE 35

VRT-INTERNATIONAL 53

WIJBENGA 60

ECOSTYLE KIEST VOOR TRIPLEAQUA

ECOstyle wilde een nieuw bedrijfsge-bouw dat past bij de visie van het be-drijf. Daarom koos het voor het Tri-pleAqua-systeem. 16

NIEUWE HT-WP OP MEER-DERE VLAKKEN INZETBAAR

Dankzij doorontwikkeling draait de HT-WP nu conventionele CV-tempe-raturen (80°C-60°C) met een PER van 1,53. 20

WARMTEPOMP VINDT PLEK BIJ IJSBANEN

Op verschillende Nederlandse ijsba-nen wordt tegenwoordig een warm-tepomp ingezet voor het opwaarde-ren van afvalwarmte. 24

HOGE EISEN AAN NIEUW-BOUW SLACHTERIJ

Zowel de productie als het nieuwe gebouw van runderslachterij Hutten Traditional Beef voldoen aan hoge duurzaamheidsdoelstellingen. 28

FRUITMASTERS KLAAR VOOR DE TOEKOMST

Fruitmasters moderniseerde zijn koelhuizen voor optimale opslagcon-dities. 32

VERDER IN DIT NUMMER:

07 VOORWOORD

08 NIEUWS

14 VERENIGINGSNIEUWS

36 PREVENTIEF ONDERHOUD

40 EUROPE SOLUTION CENTER

44 LNG: DUURZAME BRANDSTOF

49 ALBERT EINSTEIN

54 BUITENLANDS NIEUWS

57 PRODUCTNIEUWS

62 COLOFON & VERWACHT

49

• Infrarood afstandsbediening

• 0.5 W Stand-by• Energiezuinig• Auto herstart

Airconditioning

Making BETTER Air Conditioners

Gree Airconditioning Tel: 077-3540341 • www.gree.nl

7

redactioneel

februari 2016

Uko Reinders Hoofdredacteur

De VSK 2016 is weer achter de rug. Hoewel de echte koudetech-niek minder vertegenwoordigd was dan tijdens eerdere edities, was er genoeg aan luchtbehandeling te zien om mij twee boei-

ende beursdagen te bezorgen. In september bezocht ik de Installatie Vakbeurs in Hardenberg. Bedrijven die ik daar zag met gemiddeld grote stands, pakten in Utrecht uit met fl itsende creaties op vele vierkante meters. Dat duurzaamheid en energiebesparing op bijna alle stands een grote rol speel-den is geen verrassing. De eisen uit Brussel en Den Haag doen hun werk en met subsidies wordt het fi nancieel aantrekkelijk om in duurzaamheid te investeren. De beurs maakte goed duidelijk hoe ‘duurzaamheid’ in enkele jaren van early adop-ters of voorlopers naar de massa van leveranciers is overgevlogen.Ook de discussieavond van de KNVvK in Apeldoorn op 3 februari, die ik bezocht, stond in het teken van duurzaamheid. Het onderwerp was transkritische CO2-koelinstallaties in de industrie. Inleider van de avond was Kim Christensen van het bedrijf Advansor. Samen met een compagnon is deze energieke Deen dit bedrijf tien jaar geleden begonnen. In zijn garage ging hij CO2-installaties ontwerpen en samenstellen. Christensen geloofde in CO2, omdat dit koudemiddel nauwelijks ne-gatieve effecten heeft op de opwarming van de aarde. Ook toen was al duidelijk wat de gevolgen van broeikasgassen op onze planeet zijn, maar daar werd nog niet voortvarend naar gehandeld.Christensen deed dat wel. Hij omarmde CO2. In het begin ging dat met horten en stoten. De vraag viel tegen, waardoor de verleiding groot was om terug te vallen op traditionele koudemiddelen. Christensen hield voet bij stuk, wat hem uiteinde-lijk geen windeieren heeft gelegd. De orders van supermarkten begonnen binnen te stromen en het bedrijf ging goed draaien. Zo goed zelfs, dat het jarenlang de snelst groeiende onderneming van Denemarken was. Nu CO2 als natuurlijk kou-demiddel fl ink terrein heeft gewonnen, heeft hij een mooie voorsprong weten op te bouwen. Dat voorlopers niet altijd succes hebben, hoorde ik een dag later op de VSK. Bert Kriekels van Jaga vertelde hoe zijn bedrijf in de jaren zeventig een se-rie warmtepompen ontwikkelde. De aanleiding was het rapport van de Club van Rome. Daarin werd voorspeld dat de grondstofvoorraden binnen enkele decennia op zouden raken. En er was een oliecrisis die de olieprijs tot ongekende hoogte deed stijgen. Maar toen die weer ging dalen raakte Jaga de warmtepompen aan de straatstenen niet meer kwijt. De productie werd daardoor begin jaren tachtig gestopt. Inmiddels zijn de tijden veranderd. De markt voor warmtepompen groeit hard, Jaga produceert nu laagtemperatuur-afgiftesystemen voor warmte-pompen en het lijkt er niet op dat het scenario van de jaren zeventig zich herhaalt.

Early adopters

‘Duurzaam-heid’ is van early adop-ters naar demassa vanleveranciers overgevlogen

8

nieuws

SAMENWERKING PECO SELECT FASTENERS EN DOUWES INTERNATIONAL Peco Select Fasteners heeft zich aangesloten bij Indutrade Be-nelux. Peco Select Fasteners is gespecialiseerd in de leve-ring van hoogwaardige bouten en moeren voor zeer veeleisen-de toepassingen. De marktbenadering en het productgamma passen goed in de strategie van Indutrade: hoogkwalitatie-ve producten en specialistische technische oplossingen voor niche-markten en toepassingen. Peco Select zal intensief gaan samenwerken met Douwes International, een bedrijf dat al sinds 2008 onderdeel is van de Indutrade Benelux groep. Douwes is een bedrijf gespecialiseerd in fasteners, bevesti-gingsmaterialen en schroef- en montagegereedschappen. De productportfolio's van Douwes International en Peco Select Fasteners zijn zeer complementair. De combinatie van produc-ten en diensten van Douwes International en Peco Select Fas-teners is uniek. Hiermee kunnen de klanten rekenen op een totaaloplossing voor hun bevestigingstoepassing met zowel de

Fasteners van Peco Select als de gereedschappen van Dou-wes International voor torque- en bolt-tensioning, die Douwes ook in de verhuur heeft.

Nathan Group gaat verder als NathanDe Nathan Group, een totaalaanbieder van hoogwaardige projecten, systemen en producten in duurzame klimaattech-nologie, is van naam veranderd. Het be-drijf gaat verder onder de nieuwe naam Nathan. Ook zijn de vijf voormalige be-drijfsonderdelen samengevoegd tot twee nieuwe bedrijfsonderdelen: Nathan Systems en Nathan Projects. De markt waarin Nathan opereert is continu in be-

weging. Om daar beter op in te kun-nen spelen, is de organisatiestructuur van Nathan anders ingericht. Meer ge-richt op de toekomst, met als doel klan-ten en partners nog beter van dienst te kunnen zijn. “In de komende jaren wil-len we uitgroeien tot een voor ieder-een in de branche herkenbare business partner, die op zeer deskundige en ad-viserende wijze hoogstaande producten

verkoopt en een expertcentrum is voor uitdagende vooruitstrevende projecten op het gebied van klimaattechnologie”, aldus Wolf Nathan, Chief Executive Of-fi cer Nathan. Peter Centen, Chief Tech-nology Offi cer Nathan, vult aan: “Driven by knowledge, dat is wat we met het nieuwe Nathan willen uitstralen: de con-stante verspreider van kennis.”

Distributiecentrum investeert in energiebesparende luchtdeuren Het Spar-distributiecentrum in Waalwijk is het afgelopen jaar verbouwd om de 40 procent toename van colli door de slui-ting van het distributiecentrum in Alkmaar effi ciënt te kunnen verwerken. Daartoe zijn de koel- en vriesruimte vergroot en is er een buitenopslag voor lege uitgesor-teerde emballage gecreëerd. De twee doorgangen van 4×4 meter tussen het koelgedeelte van circirca 2oC en de on-geconditioneerde emballage van circa 20oC worden frequent gebruikt en zijn nu ieder voorzien van een energiebespa-rende AFIM-luchtdeur van producent/

leverancier Air In Motion. De luchtdeu-ren maken een snelle passage moge-lijk en zorgen tegelijkertijd voor een effi ci-ente temperatuurscheiding tussen beide ruimten. Gedurende het hele jaar zijn de temperaturen nagenoeg stabiel. Daar-naast is een doorgang met een afmeting van 5×5 meter naar het emballage-bui-tenterrein, die een groot deel van de dag openstaat, ook voorzien van een AFIM-luchtdeur. Spar is zeer tevreden met de eerder geleverde oplossing die al sinds 2011 in gebruik is bij de doorgang van de koelruimte naar de vriesruimte.

9februari 2016

Bitzer heeft begin febru-ari in de Duitse plaats

Rottenburg-Ergenzingen een 1500 m2 internationaal trainingscentrum geopend. Het centrum heeft de naam Schaufl er Academy gekregen, ter nagedachtenis aan Peter Schaufl er. De in 2015 over-leden Schaufl er stond sinds 1979 als eigenaar en CEO aan het hoofd van de wereldwijde Bitzer Group.Componenten en systemen in de koudetechniek worden steeds complexer. Dat maakt dat technisch personeel over meer kennis moet beschik-ken, wat ook de behoefte aan training vergroot. Volgens Bit-zer zorgt moderne technolo-gie pas echt voor meer duur-zaamheid, als hij op de juiste manier wordt ingezet. Daarom is het noodzakelijk dat techni-sche medewerkers van bedrij-ven over de juiste kennis be-schikken. Om die reden heeft het bedrijf besloten om een ei-gen trainingscentrum op te zetten. Met behulp van mo-derne koelsystemen verzorgen de installatie-engineers van Bitzer trainingen voor installa-teurs van over de hele wereld. De Schaufl er Academy is ge-vestigd in een nieuw gebouw met drie verdiepingen, met vijf locaties voor theorielessen en drie voor praktijktrainingen.

BITZER OPENT TRAININGSCENTRUM IN DUITSLAND

MECHANISCHE APPARATEN NIET ZONDER EXPLOSIEGEVAARMachines en andere apparaten die gebruikt worden in een potentieel explosieve werkomgeving moeten voldoen aan de ATEX 95-richtlijn. Deze richtlijn heet vanaf 20 april 2016 ATEX 114. Dat meldt NEN. De minimale veiligheidseisen die in deze richt-lijnen gesteld worden, zijn sinds 2003 hetzelfde voor zowel elektrische als mecha-nische apparaten. Michiel Bakker, specialist explosieveiligheid en ATEX van NEN, ziet in de praktijk de meeste aandacht gaan naar de explosieveiligheid rond elektri-sche apparaten. Simpelweg omdat elektrische apparatuur vrijwel altijd een ontste-kingsbron bevat. Daar bestaan al decennia normen voor. Tot een aantal jaar geleden was er minder aandacht voor risico’s van mechanische apparatuur. Volgens Bakker is dat ten onrechte. Ook mechanische apparatuur kan een ontstekingsbron zijn. “Het gevaar is juist dat er in mechanische machines veel potentiële ontstekingsbronnen aanwezig kunnen zijn.” Onderhoud is dus cruciaal.

'Ondanks moeilijke omstandigheden stijgt omzet Ziehl-Abegg aanzienlijk'

6%OMZET ZIEHL-ABEGG STIJGT MET ZES PROCENT"We hebben vorig jaar nog een aanzienlijke stijging van de omzet behaald in moeilijke omstandigheden", aldus Peter Fenkl, CEO van Ziehl-Abegg. Hoe-wel de economische ontwikkeling in de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, In-dia en China) terugloopt, is Ziehl-Abegg er in geslaagd de omzet wereldwijd met zes procent te verhogen tot 448 miljoen euro (vorig jaar 423 miljoen). “In weerwil van de vele militaire confl icten en de economische crisisregio’s, is de uitkomst toch zo dat we een duidelijke toename kunnen melden”, aldus de voorzitter. Een groot deel van de omzet wordt gerealiseerd met producten die nog geen vijf jaar op de markt zijn.Ziehl-Abegg is een niet-beursgenoteerde onderneming, maar een familiebe-drijf. Het aantal medewerkers steeg van 3.400 naar 3.450.

Alfa Laval industriële luchtkoelers

Alfa Laval Arctigo luchtkoelers zijn ontworpen met een toepassingsgerichte benadering, waardoor het optimale ontwerp werd gecreëerd voor industriële toepassingen. Arctigo luchtkoelers zijn gebaseerd op een modulair concept, resulterend in een brede en diepe productserie met diverse constructievarianten, ventilatortypes en verschillende opties.

Van invriezen en koelopslag in een industrieel gebouw tot klimaatbeheersing in opslagruimten voor verse levensmiddelen, Alfa Laval Arctigo levert een perfect klimaat voor al uw koelbehoeften.

Alfa Laval ArctigoOptimaal ontwerp wordt werkelijkheid

www.alfalaval.com/arctigo

Applicatie-expertise Breed & veelzijdig Configurator & support

11februari 2016

Op 28 januari werd de Nederlands Technische

Afspraak (NTA) 8828 gepu-bliceerd. Deze is vanaf dit moment ook beschikbaar in de NEN-webshop. NTA 8828 bevat uniforme afspraken voor het maken van elektrolasverbindin-gen in PE-leidingen voor gas en drinkwater. De afgelopen tijd is er veel te doen geweest over de kwaliteit en de betrouw-baarheid van elektrolasver-bindingen in PE-leidingen. Bij controle bleek te vaak dat deze techniek faalde, zonder dat er een duidelijke oorzaak voor gevonden kon worden. Re-den om met alle betrokkenen (leidingbeheerders, aanne-mers, leveranciers, kennis- en keuringsinstellingen) vast te stellen aan welke voorwaarden voldaan moet worden om de kwaliteit van deze verbindings-techniek te borgen. In NTA 8828 zijn de nieuwe eisen vastgelegd voor het maken van elektrolasverbindin-gen in PE-leidingsystemen. De NTA is bedoeld voor iedereen die in zijn/haar werk te maken heeft met elektrolasverbindin-gen in PE-leidingen. Dat blijft niet beperkt tot de voorberei-ding en de uitvoering van de laswerkzaamheden, omdat de reikwijdte van NTA 8828 zich ook uitstrekt over aanpalende werkzaamheden op gebied als logistiek, toezicht, inspectie en keuring.

NTA 8828 ‘ELEKTRO-LASSEN VOOR PE’ WORDT GEPUBLICEERD

Winnaars VSK Awards 2016Ambrava, Inventum, Ubbink en Itho Daalderop zijn de winnaars van de VSK Awards 2016. Ze wonnen in respectievelijk de categorieën Design, Energiebesparing, In-stallateurzaken en Systeemoplossingen. De prijzen werden op 3 februari uitgereikt door UNETO-VNI- en juryvoorzitter Titia Siertseman. De winnaars werden gekozen uit ruim honderd inzendingen. Voor het eerst telde de stem van het publiek even zwaar als die van de vakjury. Siertsema roemde tijdens de uitreiking het innovatieve karak-ter van de inzendingen. De sector evolueert volgens de juryvoorzitter, waarbij goed wordt gekeken naar de duurzaamheid van de producten. Tijdens de jurering zag ze een paar duidelijke trends. Er is sprake van veel samen-werking, het is digitalisering (BIM) dat de klok slaat en producten worden opnieuw uitgevonden, maar dan net even iets slimmer, beter en innovatiever. Winnaar Design: Ambrava - Samsung 360 cassette: De eerste ronde cassette in de wereld zonder uitblaasliniaal is een stijlvol element in ieder interieur, kan geheel vrij als ook ingebouwd geïnstalleerd worden, voorkomt koudeval en biedt het hoogst bereikbare comfortniveau, zorgt voor gelijkmatige luchtverdeling en is daarmee ook bij uitstek geschikt om te koelen. Winnaar Energiebesparing: Inventum - Ecolution WTW-D: De Ecolution ventilatie-warmtepomp wint warmte terug uit ventilatie retourlucht, waardeert de warmte op door middel van de warmtepompfunctie tot 50°C cv-water voor verwarming en warm tapwater. Bij de gecombineerde WTW-D unit wordt de aangezogen buitenlucht ver-warmd door het opgewarmde water uit de warmtepomp alvorens het de woning in getransporteerd wordt.

Winnaar Installateurzaken : Ubbink - Het veilige en snelle Ubbink Beugel-programma: Met het slimme en in-novatieve beugelprogramma heeft Ubbink niet alleen verantwoordelijk-heid genomen voor veiligheid, maar ook voor installatiegemak. De ver-schillende soorten kunststof beugels in het assortiment garanderen veilige en snelle montage van rookgasafvoer- en ventilatiesystemen en dakdoorvoe-ren, ook achteraf.Winnaar Systeemoplossingen: Itho Daalderop - Zero Energy Concept (ZEC): Dit is een totaalconcept be-staande uit een warmtepomp, WTW en regeneratie-unit, dat inspeelt op door ketenpartners gewenste flexibili-teit en fysieke inpassing. Een 'menu-kaart' biedt keuze uit uiteenlopende configuraties voor diverse eengezins-woningen en portieketagewoningen. Er is een grote variatie mogelijk van afgiftesystemen.

De Samsung 360 cassette.

12

nieuws

NEN 3650-SERIE ‘BUISLEIDINGEN’ UITGEBREID MET PUBLICATIE NEN 3655 EN 3656De NEN 3650-serie ‘Buisleidingen’ is uitgebreid met twee nieuwe delen: NEN 3655 ‘Veiligheidsbeheerssysteem (VBS)’ en NEN 3656 ‘Stalen buisleidingsys-temen op zee’. De Nederlandse transportleidingensector voor transport van aardgas, olie en overige gassen en vloeistoffen, heeft sinds tientallen jaren via zelfregulering een normenstelsel waarin eigen verantwoordelijkheid centraal staat. De NEN 3650-serie is de basis hiervan en omvat de totale levenscy-clus van buisleidingsystemen. De NEN 3650-serie vormt voor een belangrijk deel de basis voor vergunning-verlening, toezicht en invulling van zorgplicht voor de buisleidingexploitanten en industriële bedrijven. In Nederland exploiteren zij samen ruwweg 20.000 kilometer aan transportleiding.Met het Besluit Externe Veiligheid Buisleidingen is een wettelijk kader gescha-pen waardoor bedrijven de wettelijke plicht hebben om technisch en orga-nisatorisch alles in het werk te stellen om lekkages en ongevallen te voorko-men. Dit met het oog op de veiligheid en gezondheid van mens en milieu. Met NEN 3655 kan invulling worden gegeven aan deze plicht. Deze norm voorziet de leidingexploitant van een VBS voor het transport van gevaarlijke stoffen, specifiek voor buisleidingsystemen, afgestemd op de meest erken-de normen voor managementsystemen, met de mogelijkheid om het VBS te integreren in het integraal bedrijfsmanagementsysteem van de organisatie. NEN 3655:2015 vervangt NTA 8000 uit 2009.

'CONCEPT NATUURLIJKE VENTILATIE EARTH, WIND & FIRE KANSRIJK VOOR OMVOR-MEN KANTOREN' Het Earth, Wind & Fire-concept (EWF) voor natuurlijke ventilatie van ge-bouwen biedt in Nederlandse kan-toren goede kansen. Dat stelt Peter Swier, die op donderdag 28 janua-ri op dit onderwerp afstudeerde aan de TU Delft. EWF kan helpen om kan-toren om te vormen tot een attractie-ve, energiezuinige, gezonde, comfor-tabele en productieve werkomgeving. Dit door de airconditioning van ge-bouwen met vallend water, zon en wind te realiseren. Het systeem be-staat uit drie hoofdonderdelen: het Ventecdak, de Klimaatcascade en de Zonneschoorsteen. Het Ventecdak zorgt voor aanvoer van verse en af-voer van vuile lucht door gebruikma-king van over- en onderdrukken. Die lucht wordt via de Klimaatcascade toegevoerd en via een Zonneschoor-steen afgevoerd. De schoorsteen verhit ventilatielucht met opgevangen warmte van invallend zonlicht. Het op gang brengen van de luchtstroom ge-beurt in de Klimaatcascade. Dit is een bouwkundige schacht waarin van bovenaf waterdruppels worden ge-sproeid waarmee de lucht kan wor-den gekoeld of verwarmd.

Duco investeert in nieuw trainings-centrum voor installateursDuco Ventilation & Sun Control uit Veurne zet het nieuwe jaar sterk in met de ope-ning van een eigen trainingscentrum. Met de Duco Academy kan de fabrikant van natuurlijke ventilatie- en zonweringsystemen zowel beginnende als ervaren installa-teurs voortaan van een doorgedreven én praktijkgerichte opleiding voorzien. Hier-mee wil Duco de kwaliteitsgarantie van zijn ventilatiesystemen versterken. Voor een optimale werking van een ventilatiesysteem is een vakkundige installatie, inregeling van de debieten én correct onderhoud essentieel. Met het oog op het realiseren van

deze pijlers richtte Duco een eigen Aca-demy op van 250 m2 in een bestaande vleugel van zijn bedrijfsgebouwen, waar-door het bedrijf nog beter kan inspelen op de noden van de installateur. “Het ga-randeren van kwaliteit van onze Vraag-gestuurde Natuurlijke Ventilatiesystemen vormt onze topprioriteit en de installatie speelt daarbij een cruciale rol”, stelt Hen-drik Dejonghe, marketing manager bij Duco. “Dankzij de Duco Academy kun-nen we de lat hoog leggen op het gebied van kwaliteit. Bovendien is deze Acade-my geen traditioneel trainingscentrum.”

Hotel InterScaldeskiest voor LG

InterScaldes Kruiningen Het systeem is prachtig verwerkt in het verlaagde plafond

De gehele case is te bekijken op www.lgklimaat.nl/referenties/InterScaldes

groep of verdieping mogelijk

14

KNVvK verenigingsnieuws

INNOVATIE PRESTATIE CONTRACTEN (IPC)-PROJECT AFGEROND

ETTY DE BOER IS DE NIEUWE VERENIGINGSMANA-GER VAN DE KNVVKHet dagelijks bestuur van de KNVvK maakt bekend dat Etty de Boer per 1 februari de nieuwe KNVvK-verenigingsmanager is. Zij volgt Timo Corporaal en Joop Hoogkamer op. Etty is een allround professional met veel ervaring in het verenigingsmanagement, zo-als bij de Nederlandse Vereniging van Makelaars en Taxateurs (NVM). De laatste tijd heeft zij als adviseur bij Van Spaendonck BrancheAdvies gewerkt en besturen van branche- en beroeps-verenigingen geadviseerd over strategische positionering, nieuwe verdienmodellen en ledenbinding van vooral jonge professionals.Vanuit haar eigen bedrijf Going Unicorn ondersteunt en helpt zij verenigingen en organisaties om te anticiperen op de toekomst. Bij de KNVvK zet zij haar kennis en expertise in om de vereniging te verjongen, te vernieuwen en verder te professionaliseren. In de volgende editie van RCC K&L wordt zij uitgebreid aan u voorge-steld. Het bestuur van de KNVvK wenst Etty heel veel succes toe met het verder uitbouwen van onze vereniging.

Joop Hoogkamer

Het Innovatie Prestatie Contracten (IPC) project ‘Natuurlijk koelen, ont-wikkeling van kleine HFK-vrije koel-installaties’ is afgerond.Het project omvat het ontwikke-len van innovatieve koelinstallaties met natuurlijke koudemiddelen als propaan, CO2, ammoniak, water en zout. Opdrachtgever KNVvK en ad-viseur en uitvoerder Sparkling Pro-jects werkten in dit project samen met twintig bedrijven in fruit, food en ijsbanen.In 2013 heeft de KNVvK haar le-den uitgedaagd om met innovaties te komen als antwoord op veran-derende Europese wet- en regelge-ving rondom synthetische koude-middelen, en daarmee de overgang te maken naar duurzaamheid. Die uitdaging was de basis voor dit IPC-

project, waarbij de bedrijven zich hebben voorgenomen om 1,8 mil-joen euro te investeren in nieuwe HFK-vrije koeltechniek. De Rijks-dienst voor Ondernemend Neder-land (RVO) heeft voor de IPC-re-geling 550.000 euro subsidie vrij gemaakt.Technisch en bedrijfseconomisch was het een succesvol project, met twee miljoen euro aan investeringen in onderzoek, ruim vijf miljoen euro aan gerealiseerde omzet en bijna een miljoen euro aan vervolginves-teringen. Het project heeft er toe bijgedra-gen, dat ondanks de crisis werk-gelegenheid behouden is geble-ven en de deelnemende bedrijven in staat zijn geweest om nieuwe mark-ten aan te boren. Verder zorgt inno-

vatie voor hogere marges dan con-ventionele HFK-koeling. Het laatste wordt steeds meer een kopers-markt, waardoor prijzen en marges sterk onder druk staan.Op één na zijn alle deelnemende bedrijven er in geslaagd hun innova-tie te realiseren. Er is een breed veld aan alternatieven gekomen voor op HFK gebaseerde koeling. Naast 100 procent reductie van HFK-emissies leidt dit in alle gevallen tot installa-ties die aanmerkelijk energiezuini-ger zijn dan de op HFK gebaseerde koeltechniek. In de maart-editie van RCC K&L komt een artikel over het project, gevolgd door interviews met deel-nemende bedrijven. Het eindrapport is na publicatie op aanvraag voor KNVvK-leden beschikbaar.

De nieuwe verenigingsmanager Etty de Boer.

DE ALGEMENE LEDENVERGADERING VAN DE KNVVK: WOENSDAG 20 APRILZoals het er nu naar uitziet houden wij op woensdag 20 april ’s middags onze jaarlijkse ALV. Wij verzoeken u vriendelijk

deze datum alvast in uw agenda vrij te houden.

15februari 2016

NVKL verenigingsnieuws

CHRISTIAN GERRITSE NEDERLANDS KAMPIOEN KOUDE- EN KLIMAATTECHNIEK

KOELTROFEE 2016 VOOR TRIPLEAQUA

De 23-jarige Vakkanjer Christian Gerritse uit Kerk-Ave-zaath is de nieuwe Nederlands kampioen koude- en kli-maattechniek. De monteur van Van Kempen Koude-techniek pakte de titel tijdens de vakbeurs VSK in de Jaarbeurs Utrecht. Op de NVKL-stand bouwden vier monteurs aan een propaaninstallatie die donderdag in bedrijf werd gesteld. Op vrijdag gingen ze met een ac-teur aan de slag om andere skills in praktijk te brengen. Christian scoorde op alle fronten goed en bereikte daar-mee de eerste plek. Dit jaar doen zo'n 250 talenten uit de metaal-, installa-tie-, elektro- en koudetechniek mee aan de voorrondes van de VakkanjerWedstrijden. De fi nalisten reizen later dit jaar af naar Gotenburg in Zweden.

MEER INSTROOMDe (Junior) VakkanjerWedstrijden zijn een activiteit van TechniekTalent.nu, een samenwerkingsverband van acht technische sectoren, in opdracht van werknemers- en werkgeversorganisaties. Met de VakkanjerWedstrijden wil TechniekTalent.nu de vaktrots, het vakmanschap en de instroom van jonge technici stimuleren.Kijk voor meer info op www.devakkanjers.nl.

De deelnemers van de Nederlandse kampioenschappen koude- en

klimaattechniek met (van links naar rechts) Mike de Wilde (tweede

plaats), Christian Gerritse (winnaar), William Koops en Jeroen Jasper

(gedeeld derde).

Tijdens de VSK-beurs werd op 4 fe-bruari bekendgemaakt dat Unieche-mie met TripleAqua als winnaar van van de NVKL Koeltrofee 2016 uit de bus kwam. De trofee werd uitgereikt door juryvoorzitter Carlos Infante Fer-reira. Het commentaar was lovend. De NVKL Koeltrofee wordt sinds 1989 eens per twee jaar uitgereikt als blijk van waardering van de Ne-derlandse Vereniging van onderne-mingen op het gebied van de Kou-detechniek en Luchtbehandeling (NVKL) voor een gerealiseerde inno-vatie op het gebied van de koude-techniek en/of klimaatbeheersing. De jury bestaat uit ir. M. Janssen (Re/genT BV), dr. ir. C. A. Infante Fer-reira (TU Delft), ir. A.M.G. Pennartz

(KWA Bedrijfsadviseurs) en ir. E.B. Wissink (WUR Wageningen). Ze no-mineerden begin dit jaar twee bedrij-

ven: Uniechemie met het TripleAqua systeem en Addi-Cool met de Adco luchtbehandelingkast.

De uitreiking vand de Koeltrofee met (van links naar rechts) Udo van der Meer, directeur ECR

België (distributeur TripleAqua voor België en Luxemburg); Menno van der Hoff, R&D Unieche-

mie (producent TripleAqua); dr. ir. Carlos Infante Ferreira ( juryvoorzitter Koeltrofee); Chris van

der Lande, directeur Uniechemie; Richard Droop, directeur Coolmark (distributeur TripleAqua

voor Nederland).

16

kl imaatsysteem

ECOstyle kiest voor TripleAquaECOstyle, leverancier van ecologisch verantwoorde producten voor tuin en huisdier, wilde een nieuw bedrijfsgebouw dat paste bij de visie van het bedrijf. Besloten werd dat het gebouw in Oosterwolde energieneutraal moest worden. ECOstyle koos daarom voor TripleAqua. Met dit klimaatbeheersingssysteem won Uniechemie de koeltrofee 2016.

Dat een bedrijf als ECOstyle uiteindelijk koos voor TripleAqua ligt volgens Daan Zethoven,

directeur van Zethoven Bouwplangroep, voor de hand. “ECOstyle is een milieubewuste organisatie. Bij de eerste plannen voor de bouw van het nieu-we onderkomen in Oosterwolde werd direct als eis op tafel gelegd dat het een energieneutraal gebouw moest worden met een BREEAM-outstanding certi-

bij het gebruik van een milieubelastend koudemid--

pleAqua-systeem terechtgekomen.”

Huibert Baak, accountmanager Watersystemen -

perken van milieubelastende koudemiddelen. De markt vraagt steeds meer om milieuvriendelijke kli-maatsystemen. In Nederland wordt de lat hoger ge-legd en kritische klanten kijken niet alleen naar de energiebesparing die bepaalde installaties opbren-gen, maar ook naar hoe de installatie is opgebouwd, welk koudemiddel en hoeveel ervan wordt gebruikt en welke installatiematerialen er worden toegepast. In het geval van ECOstyle wilde de opdrachtgever een warmte- en koudebuffer in de bodem, en een beperking van de koudemiddelinhoud. Dit was na-tuurlijk een fantastisch startpunt voor TripleAqua."

Watertraject en leidingsysteemHet watertraject en het leidingsysteem wijken sterk af van traditionele klimaatsystemen, want door ge-bruik te maken van de nieuwste ontwikkelingen bij warmtewisselaars ontstaan er veel kleinere tempe-ratuurverschillen.

Tekst: Huibert Baak

Traditioneel klimaatsysteem:Watertemperatuur verwarming: 45 tot 70°C Watertemperatuur koeling: 6 en 12°C

TripleAqua:Watertemperatuur verwarming: 36 en 28°CWatertemperatuur koeling: 12 en 18°C

17februari 2016

INNOVATIEF EN ECOLOGISCH BEDRIJVENTERREIN Ecomunitypark is geen standaard bedrijventerrein, maar een ecologisch werklandschap waar innovatie en ondernemerschap, en het delen van kennis en faciliteiten centraal staan. Niet in Silicon Valley, maar ‘gewoon’ in Oosterwolde. Tien jaar lang hebben verschillende partijen in Noord-Nederland intensief sa-mengewerkt aan de realisatie van zo’n werklandschap, dat de naam Ecomunitypark gekregen heeft. Het wordt één van de mooiste werklandschappen die Nederland rijk is, met een uitzonderlijke ruimtelijke kwaliteit: 55 procent van het gebied bestaat uit groen en water en slechts 45 procent wordt bebouwd.Die ruimtelijke kwaliteit biedt bedrijven de kans zich te onderscheiden, inhoud te geven aan duurzaam-heid en te werken in een hoogwaardige werkomgeving die bijdraagt aan het welzijn van mensen. Maar vooral ook een plek waar innovatie optimaal gestimuleerd wordt en vrij baan krijgt.Jaren geleden ontstonden binnen de ECOstyle Group de eerste ideeën voor de ontwikkeling van een nieuw bedrijfsgebouw. Al snel werd duidelijk dat kwaliteit van ruimte en de aanwezigheid van een brede biodiversiteit krachtige toegevoegde waarde betekent. ECOstyle richt zich voornamelijk op ecologisch verantwoorde producten en concepten en is daarmee erg gericht op duurzaamheid. Daarnaast speel-de bij de ontwikkeling van nieuwe producten en concepten voor duurzame bestrijding van ziekten en plagen bij planten het onderwijs een belangrijke rol. Met deze eerste vaststellingen werd de allereerste stap in de denkrichting naar het Ecomunitypark gezet.Anne Jan Zwart, mede-eigenaar ECOstyle en initiatiefnemer van van Ecomunitypark, is van mening dat er veel gemiste kansen zijn met betrekking tot de samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven. Noord-Nederland is een unieke omgeving waarin veel winst te behalen is op het gebied van de drie P’s: People, Planet en Profit, door middel van intensieve samenwerking tussen MKB en kennisinstellingen. Bij alle te maken keuzes wordt steeds gezocht naar een optimum ten aanzien van sociale, economische en milieuaspecten. Het Ecomunitypark is het eerste bedrijvenpark in Europa dat het BREAAM-NL ‘out-standing’ label heeft gekregen.

18

kl imaatsysteem

TripleAqua maakt gebruik van laagtemperatuurver-warming en hoogtemperatuurkoeling. De algeme-ne stelregel is: 1K (°C) minder verwarmen of koelen is drie procent energiebesparing. De praktijk is als volgt: in verwarmingmodus is het water gemiddeld 20K lager in temperatuur. Het resultaat is 60 pro-cent besparing. Bij koelen is het water circa 6K ho-ger in temperatuur. Het resultaat is 18 procent be-sparing.Door de gematigde watertemperaturen is een drie-pijpsleidingtraject mogelijk bij TripleAqua: verwar-ming, koeling en retour. Traditioneel worden er vier leidingen (koud en warm, toevoer en retour) aange-legd. De retourwatertemperatuur bij TripleAqua zal circa 23°C zijn en dus nagenoeg gelijk aan de ruim-tetemperatuur. Isolatie is dan ook niet noodzakelijk.

verwarmen waren belangrijke technische afwegin-gen bij de keuze van het klimaatsysteem.

Inzet op minimale milieubelastingInstallatiebedrijf Bakker werd bij de aanbesteding van het project niet geselecteerd voor het totale in-stallatiewerk, maar Edwin Walstra, directeur van In-stallatiebedrijf Bakker, had zich al wel laten over-tuigen van de voordelen van TripleAqua. Hij stapte alsnog naar Zethoven en wist het adviesbureau en diens opdrachtgever ECOstyle te overtuigen van de meerwaarde van TripleAqua. Walstra: "Het systeem sluit direct aan bij de wensen van ECOstyle voor wat betreft het verduurzamen van het gebouw en de mi-nimale milieubelasting.” Walstra is overtuigd dat het systeem het beloofde rendement gaat opleveren. “In feite is het een combinatie van allerlei bestaande technieken.” Bij ECOstyle worden diverse technie-ken samengevoegd:

■ gesloten bodembronnen; ■ water/water-warmtepomp; ■ gebruik van vrije koeling; ■ energietransport door water; ■

ruimte; ■ hoogtemperatuurverwarming en laagtempera-

tuurkoeling; ■ hoogrendement fancoil units; ■ vloerverwarming; ■ moderne regeltechniek.

Meerwaarde van TripleAquaZoals bij alle nieuwe producten en pilotprojecten, is het altijd de vraag of de theorie en praktijk op el-kaar aansluiten. Het komend half jaar is dus een spannende tijd voor de betrokken partijen. Cool-mark zal na de oplevering van het gebouw de pres-taties van het nieuwe TripleAqua-systeem in ieder geval intensief volgen. Baak: “We willen volgend jaar met dit systeem verder Europa in, dus voor ons is dit een mooie pilot. Uiteraard hebben we in de ontwikkelfase uitgebreid getest, dus ik ben er 100 procent van overtuigd dat het systeem aan de ver-wachte prestaties gaat voldoen.” Uiteraard blijft ook Installatiebedrijf Bakker na oplevering van het ge-bouw bij het nieuwe systeem betrokken. Walstra: “We hebben wel als eis gesteld dat we na oplevering een tijd lang de gelegenheid krijgen om het systeem intensief te monitoren, in te regelen en eventueel bij te sturen.”

Adviesbureau Zethoven Bouwplangroep was vrij snel overtuigd van de meerwaarde van het Tri-pleAqua-systeem, maar moet samen met ECOstyle ook ervaren of het systeem voldoet aan de beloof-

-ven. Uiteraard zijn er garanties ingebouwd, maar we hebben ook tegen Coolmark en Installatiebedrijf Bakker gezegd: ‘We gaan het avontuur samen aan, maar als jullie kunnen waarmaken wat je belooft, dan hebben we een fantastisch systeem. Wij zijn be-reid om daarin mee te gaan.’”

Besparingen door het toepassen van TripleAqua: ■ 25% minder leidingwerk; ■ 50% minder isolatie; ■ Nederlands product dus beperkt transport en ge-

relateerde CO2-uitstoot.

Coolmark zal de TripleAqua intensief volgen

Over de auteur Huibert Baak is accountmanager watersystemen bij Coolmark in Barendrecht

Meer informatieT: 0180 - 751 300E: h.baak@coolmark.nlI: www.coolmark.nl

Multi Import staat bekend om zijn kwaliteitsproducten, snelle levering door voldoende eigen voorraad, uitstekende service en scherpe prijzen. In Nederland is Multi Import sinds 2011 officieel distributeur van Panasonic Airconditioning.

Maak ook kennis met het alles-in-1 principe van Multi Import:

HET MULTI VOORDEELVAN DE ALLES-IN-1

PARTNER.

2. UITGEBREIDE WEBSHOP

4. SERVICE EN GARANTIE

24 uur - 7 dagen online Direct bestellen Order history bekijken Volledige product informatie

Snelle afhandeling garantie Garantietermijnen geldig vanaf

factuurdatum Panasonic 5 jaar garantie Space-Saver 5 jaar garantie Condenswaterpompen 2 jaar

Ruime voorraad Vóór 14.00 uur besteld, volgende dag

geleverd Tijdslevering tegen meerprijs mogelijk Afhaal mogelijk aan onze balie

Project- technische ondersteuning op locatie

MI-Deal app

1. LEVERING EN VOORRAAD

3. EXTRA DIENSTEN

UITGEBREIDE WEBSHOP EXTRA

DIENSTEN

SERVICE EN GARANTIE

LEVERING EN VOORRAAD

HONGKONGSTRAAT 10-14 3047 BS ROTTERDAM T +31 (0)10 437 62 55 E INFO@MULTI-IMPORT.NL WWW.MULTI-IMPORT.NL

OFFICIEEL DISTRIBUTEURVOOR NEDERLAND

20

warmtepompen

NIEUWE HT-WARMTEPOMP OP MEERDERE VLAKKEN INZETBAARReduses, producent van de Hoge Temperatuur Warmtepomp (HT-WP), heeft zijn product in het afgelopen jaar doorontwikkeld. In oktober 2015 werden de laatste testen afgerond. De HT-WP draait nu conventionele CV-temperaturen (80-60°C) met een PER van 1,53. De hoge aanvoer- en retourtemperaturen maken de HT-WP voor veel (renovatie)projecten inpasbaar, zeker wanneer de koeling benut wordt.

De HT-WP is een van de producten die binnen de Installect-groep (Installect Advies, Geo-

Comfort, Insted en Reduses) is ontwikkeld. Een gas-verbrandingsmotor drijft een of meerdere compres-soren aan. De condensorwarmte wordt samen met de motorwarmte afgegeven aan het verwarmings-systeem. De verdamper zorgt voor duurzame koe-ling. De geproduceerde koude kan direct geleverd worden of opgeslagen via een WKO (warmte-koude opslagsysteem). De koeling wordt dus geleverd uit het gasnet. Het verwarmingsvermogen van de HT-WP ligt tussen de 180 en 400 kW, het koelvermogen ligt tussen de 75 en 230 kW.

Tekst: Victor van der Lee en Frank Dimmendaal

Dominante warmtevraagProjecten met een dominante warmtevraag, of de

van de energieprestaties van de HT-WP. Zo is de HT-WP succesvol toegepast in woon/zorg-locaties, the-aters en entertainment, woningbouw en renovatie. Koeling is weliswaar van belang in deze projec-ten, maar de warmtevraag is doorslaggevend geble-ken. Voor Ahoy Rotterdam, ARAG Leusden, studen-tenhuisvesting Leidse Schans en ziekenhuis Tergooi was het de aanleiding om te kiezen voor de HT-WP. Het Tergooi ziekenhuis te Blaricum bewijst dat het effectief en gelijktijdig inzetten van zowel ver-

KENMERKEN HT-WARMTEPOMP:

De HT-WP wordt geleverd in twee uitvoeringen: GW200 en GW400. De GW200-serie kenmerkt zich door het toepassen van een compressor en een klei-nere gasmotor. Omdat de GW200 wordt voorzien van een geïntegreerde SKID vormt deze compac-te HT-WP een complete energiecentrale. De GW400 maakt gebruik van twee compressoren. De GW400- serie HT-WP’s zijn vanwege hun grote verwarmings-vermogen een goede keuze in grootschaliger pro-jecten. Zijaanzicht GW200.

21februari 2016

warming als koeling grote meerwaarde oplevert. De HT-WP levert CV-water, warm tapwater en koe-ling voor het ziekenhuis. De bestaande voorzienin-gen (stoomketel en koelmachines) zijn niet verwij-derd maar worden ‘weggedrukt’ door de GW (dat staat voor gasmotorgedreven warmtepomp). De ba-sislast verwarming en koeling wordt drie keer zui-niger opgewekt en de bedrijfszekerheid is vergroot. In de zomermaanden wordt de HT-WP ook gebruikt voor het opvangen van de zomerpiekkoeling. Door de integratie van een dry-cooler kan bij minima-le warmte toch aanvullende koeling richting het ge-bouw geleverd worden. Door deze toepassing is er zelfs sprake van een extra redundantie. De inpas-sing levert het ziekenhuis een energiebesparing op van vele tienduizenden euro’s per jaar.

Geschikt voor renovatieprojectenRenovatieprojecten met een hoogtemperatuur CV-net zijn ook zeer geschikt voor de HT-WP. Toepassing van standaard-warmtepomptechniek laat een intre-detemperatuur van maximaal 40°C aan de conden-sorzijde toe. De praktijk laat zien dat dit in conventi-onele verwarmingsnetten moeilijk te realiseren is. De afgiftesystemen hebben vaak weinig verwarmd op-pervlak. Toch wordt er relatief veel water van hoge temperatuur rondgepompt, met een klein tempera-

een hoge temperatuur terugkomt. Met de 80-60 HT-

Zijaanzicht GW400.

Wij ontwikkelden OpteonTM…

Refrigerants

• Compatibel binnen F-gassen regeling

• Eenvoudig en snel toepasbaar bij retrofi ts, verbouwingen en nieuwe installaties

• Ontwikkeld voor brede inzetbaarheid binnen RAC toepassingen

• Verbeterde energie effi ciëntie en gereduceerde milieu belasting

“Uw lage GWP oplossing voor vandaag en morgen”

Joachim GerstelBusiness Manager ChemoursDuitsland | BeNeLuxOostenrijk | Zwitserland

22

warmtepompen

WP vormt dit geen probleem meer. Door toepassing van de HT-WP kunnen dan forse investeringen voor ombouw van een verwarmingssysteem naar laag-temperatuurverwarming voorkomen worden.Door de koppeling met een WKO zorgt de HT-WP er-voor dat er in de wintermaanden voldoende koude gebufferd wordt die in de zomerperiode wordt be-nut voor het koelen van het gebouw. De HT-WP kan ook worden ingezet als koelmachine op gas. Door toepassing van een SKID kan de HT-WP als koelma-chine de zomerpiek opvangen. Speciaal voor renovatie van collectieve woningbouw,

-keld. Door aansluiting op het bestaande CV-net kun-nen de afgiftesets gehandhaafd blijven. De HT-WP kan opgesteld worden op het dak en gekoppeld worden aan de afzuigventilatie. Het grote voordeel voor wo-ningcorporaties is dat er fysiek niets in de woningen gedaan hoeft te worden. De kosten voor aanpassingen per woning zijn beperkt, terwijl 40 procent minder energie voor verwarming en warm tapwater nodig is.

Transformeren businessmodellenGelijktijdig met de energietransitie transformeren de gebruikelijke businessmodellen. Eindgebruikers van klimaatbeheersing denken in termen van ver-warming en koeling, niet in termen van installaties en apparaten. Energy Service Companies (ESCo’s) spelen hier op in. Het exploitatievoordeel, de bespa-ring op energiekosten, van de HT-WP ten opzichte van bijvoorbeeld een standaard-CV en -koelmachi-ne maakt dit mogelijk. De eindgebruiker krijgt ver-warming en koeling maar hoeft niet te investeren. Zo is de HT-WP door verschillende ESCo’s toegepast in woongebouwen en zorgcentra.In veel bestaande gebouwen in Nederland is niet de koelvraag maar de warmtevraag leidend. Dit geldt vaak voor bestaande bouw. Ook bij moderne nieuw-bouw is dit echter mogelijk. Door zaken als ener-giezuinige verlichting neemt de interne belasting in kantoren weer af. Voor adviseurs en (ontwerpend) installateurs is dit een belangrijk gegeven. De ener-gieprestatie van de HT-WP is bij verwarming meer

dan 50 procent hoger dan die van een HR-CV-ketel, aangevuld met een aanzienlijk koelvermogen. In het Sankey diagram (zie volgende pagina) is een reken-voorbeeld gegeven van het exploitatievoordeel en de reductie op CO2-uitstoot die de HT-WP oplevert in vergelijking met een CV-ketel en koelmachine.

Ontwikkeling HT-WPDe ontwikkeling van de HT-WP begon in 2008, als aanvulling op de bestaande elektrische warmte-pompen. Door toepassing van een HT-WP kan met een kleinere WKO hetzelfde verwarmingsvermogen geleverd worden. Door de koppeling met een WKO wordt de geleverde koude gebufferd, die nuttig in de zomerperiode wordt benut voor het koelen van het gebouw. De eerste HT-WP’s werden in 2011-2012 toegepast door een aantal belangrijke partijen die voorop wilden lopen in duurzaamheid. Er wer-den met de HT-WP al temperatuurtrajecten van 70 - 40°C bereikt. In 2014 werd begonnen met het on-derzoek naar de mogelijkheden van het realiseren van hogere aanvoer- en retourtemperaturen.Allereerst is via een groot aantal theoretische be-rekeningen in samenspraak met toeleveranciers af-gestemd waar de technische mogelijkheden lagen.

Energiestromen van de HT-WP.

Overzicht van temperatuurtrajecten en PER-waarden.

Temperatuurtrajecten en PER-waarden van de GW200 en GW400

Temperatuurtraject (°C) PER (bovenwaarde) PER (onderwaarde)

60-80 1,53 1,70

50-70 1,63 1,81

40-60 1,78 1,97

35-45 1,92 2,13

23februari 2016

Over de auteursVictor van der Lee is manager communicatie en kwaliteit bij de Installect-bedrijvenFrank Dimmendaal is technisch verkoopadvi-seur bij GeoComfort.

Over de bedrijvenDe Installect-bedrijven (Installect Advies, Geo-Comfort, Insted en Reduses) zijn gespeciali-seerd in het leveren van duurzame energiecon-cepten voor verwarming en koeling.

Meer informatieInstallect AdviesT: 033-246 58 58E: info@installect.nlI: www.installect.nl

Voorbeeld (Sankey-diagram) van energiebesparing met HT-WP.

Uit dit onderzoek bleek dat door relatief kleine wij-zigingen in de motorkoeling, de overbrengingsver-houding en de vullingsgraad een hoge aanvoer- en retourtemperatuur behaald zou kunnen worden. Vervolgens is de 60-80 variant gebouwd en uitvoe-rig onder diverse bedrijfscondities getest. Dit heeft geleid tot een aantal technische optimalisaties. Be-langrijke randvoorwaarden, zoals het behoud van de PER (Primaire Energie Ratio, het is de verhou-ding tussen de hoeveelheid geleverde energie en de gebruikte primaire energie), zowel voor verwar-ming als voor koeling en bedrijfszekerheid, werden ook gehaald. De warmtepomp is nu rijp om in con-crete projecten te worden toegepast. Het resultaat is een HT-warmtepomp, die direct in te passen is in bestaande conventionele verwarmingsinstallaties voor de energierenovatie van grotere gebouwen (>

van 60 appartementen of meer.

Wij gebruiken OpteonTM XP40 omdat ...

Refrigerant (R-449A)XP40

• Excellente Effi ciëntie en performance

• Snelle en makkelijke retrofi ts en verbouwingen voor R-404A

• Niet ontvlambaar, klasse A1

• 64% lagere GWP dan R-404A

• Hoge beschikbaarheid en ondersteunt door producenten van componenten.

“Opteon™ XP40 – De beste oplossing voor mijn klanten”

Hans de VriesCoördinator ServiceRetail Technics BV*

www.opteon.com

24

warmtepompen

Warmtepomp vindt plek bij ijsbanen

Nederland kent 23 permanente ijsbanen, bijna allemaal geheel of gedeeltelijk overdekt. Een 400-meterbaan heeft globaal 2,5 MW aan opgesteld koelvermogen, bij vollast wordt circa 3 MW aan warmte afgevoerd. Bij veel ijsbanen werd daarvan een deel gebruikt voor bijvoorbeeld het opwarmen van dweilwater en afsmelten van het schraapijs. Een add-on-warmtepomp kan de afvalwarmte opwaarderen naar een hoger temperatuurni-veau, waardoor deze voor meerdere doeleinden gebruikt kan worden.

In 1994 werd in Assen de bestaande kunstijs-baan uit 1971 half overdekt en werd het er-

naast gebouwde nieuwe subtropische zwembad ge-opend. De NH3-koelinstallatie werd toen uitgebreid met een watergekoelde condensor voor het opwar-men van de diverse baden waar toen ook 's winters buiten gezwommen kon worden. De pers noemde het een unieke combinatie. Er werd geen gebruikge-maakt van een warmtepomp, maar wel was er spra-ke van hergebruik van restwarmte.Ook bij Glanerbrook in Geleen (1989) wordt sinds de opening al condensatiewarmte benut voor de op-warming van het zwembad, daarvoor draaiden al en-kele compressoren bewust op een hogere druk. Bij de Sportboulevard in Dordrecht zijn de NH3-ijsbaan-compressoren en oliekoelers watergekoeld en wordt dit water verder in temperatuur verhoogd (van +35 naar circa +50°C) ten behoeve van het zwem-bad, de sporthal, et cetera. Hier is een Trane WP met het chemische koudemiddel R407C toegepast. Toch

Tekst: ing. Ernst Berends

blijkt er nog altijd warmte over te zijn die via een dry-cooler wordt afgevoerd. Er zijn nog diverse ijs-banen in bedrijf zonder dergelijke voorzieningen.

De theorieEen koelinstallatie, zoals van een ijsbaan, produceert geen koude maar transporteert warmte. Waar warm-te onttrokken wordt, zal het kouder worden. Om iets te transporteren is altijd een drijvende kracht - dus

Koelinstallatie met een add-on-warmtepomp.

Schaatsers op ijsbaan De Scheg in Deventer.

25februari 2016

toegevoerde energie (Pe) - nodig. Deze energie plus de onttrokken warmte (Q0) ging op te veel plaatsen jarenlang ongebruikt de lucht of het water in (Qc). Een bekende vergelijking in de koudetechniek, waar-in de energiestromen worden aangegeven, luidt: Qc = Pe + Q0. De warmteontwikkeling van het koel-proces (Qc) speelt voor de warmtepompfunctie van de koelinstallatie dan ook een belangrijke rol. Het is natuurlijk geen toeval dat tegenwoordig alle vormen van energie worden gebruikt. Bij ijsbanen speelt dit een belangrijke rol, omdat door gebruikmaking van de beschikbare warmte in het koelproces voor ver-warmingsdoeleinden de exploitatiekosten van de ijs-baan worden gereduceerd.Aangezien ijsbanen alleen gedurende de koudste maanden in bedrijf zijn en uit energetisch oogpunt daarbij op een zo laag mogelijke condensatiedruk draaien, heeft de beschikbare vrijkomende warmte vaak een te laag temperatuurniveau. Maar de laat-ste jaren is hierin grote verandering gekomen. In-novatie en productontwikkeling op het gebied van het benutten van warmte van koude-installaties re-sulteerde in 2012 tot de uitreiking van de NVKL Koeltroffee aan GEA Refrigeration, voor de Energy Enhancer. Dit is een add-on-warmtepomp die afval-warmte van de koelinstallatie opwaardeert naar een hoger temperatuurniveau, waardoor deze warm-te gebruikt kan worden voor andere bedrijfspro-cessen. Kort daarna hebben drie bestaande ijsba-nen ook zo’n HD-NH3 warmtepomp in gebruik. Deze projecten worden hier nader besproken.

Sportiom Den BoschDe levering en installatie van de eerste HD-WP met het koudemiddel NH3 is bij Sportiom in Den Bosch omstreeks juni 2012 mogelijk geworden door sa-menwerking tussen Sportiom, de gemeente Den Bosch en GEA. Met deze warmtepomp wordt de warmte, die tijdens het koelen van de ijsvloer ont-trokken wordt, gedistribueerd naar een subtropisch zwemparadijs. In de oude situatie werd de warmte voor het zwem-paradijs geleverd door twee warmtekrachtinstal-laties (WKK's). Hierbij werd met gasmotoren elek-triciteit opgewekt voor de installaties binnen Sportiom, onder andere voor de verlichting, maar ook voor de koelinstallatie. Om het gasgebruik van de WKK optimaal te benutten, werd naast elektri-citeit ook warmte geleverd voor de verwarmings-installatie van het zwembad. Als de twee WKK-in-stallaties niet voldoende warmte konden leveren, werden twee gasgestookte ketels bijgeschakeld. Om ijs op de schaatsbaan te kunnen verzorgen, moet

er warmte aan de schaatsbaan onttrokken worden. Dit gebeurt met drie elektrisch aangedreven Gras-so NH3-zuigercompressoren. De uit de schaatsbaan onttrokken warmte werd in de oude situatie via een verdampingscondensor aan de buitenlucht afgege-ven en ging daarmee verloren. In juni 2012 is, zoals in het schema op de vori-ge pagina is weergegeven, een add-on warmte-pomp bovenop de koelinstallatie geplaatst. De condensatiedruk van de bestaande NH3-installa-tie is nu voortaan de zuigdruk voor de HD-WP, die op een condensatiedruk van +73°C gaat draai-en. In de HD-condensor wordt het retourwater van de verwarmingsinstallatie opgewarmd van +65°C naar +71°C en gaat dan pas naar de gasgestook-te ketel(s). Op deze manier wordt de warmte uit de koelinstallatie niet meer afgevoerd naar de buiten-lucht, maar voortaan nuttig gebruikt, mede voor het zwembad. Met de warmtepomp is het mogelijk om warmte op te wekken met een rendement van zo’n 560 procent, waar een gasgestookte ketel maximaal 100 procent realiseert. De add-on warmtepomp bij Sportiom heeft de vol-gende kenmerken:

■ Verwarmingscapaciteit: 590 kW bij +71°C water-temperatuur.

■ Verwarmings COPh: 5,6. ■ Gasbesparing: circa 100.000 euro/jaar. ■ Vermindering CO2-uitstoot: 500.000 kg/jaar. ■ De terugverdientijd is circa vier jaar, een interes-

sant gegeven voor gemeenten. Triavium NijmegenSpoedig na de installatie van de warmtepomp bij Sportiom in Den Bosch volgde een vergelijkbare aanpassing bij ijsbaan Triavium in Nijmegen.

Warmtepompen in bedrijf bij ijsbaan Triavium in Nijmegen.

26

warmtepompen

Op deze locatie is geen zwembad, maar wordt warmte opgewekt voor het verwarmen van kanto-ren en kleedkamers en voor de productie van warm tapwater voor douches en andere toepassingen. Dat gebeurde door twee grote gasgestookte ketels die aan vervanging toe waren. Investeren in een WP was een betere optie.In december 2014, toen het ijsseizoen al begonnen was, werd de add-on-warmtepomp in de NH3-ma-chinekamer bijgeplaatst, naast de twee bestaande York-schroefcompressoren. In de zomermaanden was de noodzakelijke aansluiting op de NH3-pers-leiding al aangebracht, zodat er geen extra stop ge-maakt hoefde te worden. Het retourwater naar de ketels werd in deze opstelling onderbroken en eerst door de condensor van de WP gevoerd, waardoor het circa 8 K wordt opgewarmd. Door de WP, voorzien van een GEA-zuigercompres-sor met een verwarmingscapaciteit (condensor) van circa 320 kW voor opwarming van het ketelwa-ter van +70 naar +78°C bij NH3-condities van cir-ca +30/+80°C, werd een enorme reductie van het energiegebruik bereikt. Op het moment dat de WP werd bijgezet werd bijna een halvering van het gas-verbruik geconstateerd. Het hele seizoen heeft de WP verder op vollast gedraaid.

De Scheg in DeventerSportcomplex De Scheg in Deventer met zwembad is gebouwd in 1992. Tot vorig jaar werd de afval-warmte van koeling niet gebruikt. Nu komt er cir-ca 750 kW ter beschikking via een hogedruk NH3-warmtepomp, weer met een zuigercompressor. In de condensor hiervan wordt water opgewarmd van circa +40°C naar +60°C. De berekende verwar-

mings-COP (COPh) bedraagt 5,9. De besparing op het gasgebruik zou ongeveer 120.000 euro zijn (bij circa 4.500 draaiuren), maar de elektrische ener-giekosten voor de WP-aandrijving moeten hier nog van worden afgetrokken. Het geheel resulteert in een besparing van 63.000 euro per seizoen. Het energiegebruik, het waterverbruik en de waterbe-handelingskosten van de koeltoren zullen ook af-nemen. Ook zijn de ruim 30 jaar oude STAL-zuiger- en schroefcompressor (nog van de oude Deventer Kunstijsbaan) vervangen door een nieuwe toeren-geregelde tiencilinder V-compressor met een bedui-dend hogere COP en met lagere onderhoudskosten.Door Sportbedrijf Deventer is bij De Scheg 2,4 mil-joen euro geïnvesteerd in het Duurzaamheids-plan 2014-2015. Behalve de aanschaf van de WP en een nieuwe compressor zijn op het dak van de ijs-baan ook ruim 1.500 zonnepanelen aangebracht. De Scheg als zonnepark zal naar verwachting 312.000 kWh per jaar aan elektrische energie produceren. Als het totale plan is gerealiseerd, bespaart Sport-bedrijf Deventer ruim 200.000 euro per jaar op de inkoop van energie.

Over de auteurIng. Ernst Berends is Application Engineer Technology & Innovation bij GEA Refrigerati-on Netherlands en lid van de redactieraad van RCC Koude & Luchtbehandeling.

Meer informatieGEA Refrigeration NetherlandsT: 073–6203111E: info@gea.comI: www.gea.com

Plaatsing van de warmtepompunit bij ijsbaan De Scheg.

Advertor ial

Expert meets ExpertHoogakker & De Beijer: “Trias Energetica leidraad voor verduurzaming”

De experts zijn het erover eens - de weg naar verduurzaming is al lang geleden uitgestippeld, in 1979 welteverstaan, toen een TU Delft studiegroep de Trias Energetica strategie lanceerde (zie kader). Rittal expert Edgar Hoogakker in

gesprek met energie-expert Henk de Beijer, onder andere energie-adviseur van de Sociaal Economische Raad (SER) en spreker bij ruimtevaartbedrijf NASA en sinds 1984 directeur van Raadgevend Technisch Bureau De Beijer B.V. -

hier mogen we hem gewoon Henk noemen.

Henk: “Laat ik vooropstellen dat de hoogte van de energieprijzen nog steeds bepalend is voor de snelheid van de ontwikkelingen. Vaak krijgen nieuwe energiebesparende op-lossingen pas de aandacht die zij verdienen als de energieprijzen de pan uit rijzen. Die houding is kortzichtig en contraproductief, want verduurzaming van industrieprocessen vraagt om een langetermijnvisie.”

Edgar: “Herkenbaar, het kan lang duren voordat de markt een duurzame technische oplossing accepteert, ook al levert dat direc-te energiebesparingen op. Lang niet iedereen heeft een compleet overzicht van alle nieuwe mogelijkheden, laat staan van de effectiviteit en de kosten en terugverdientijden ervan.”

Henk: “Daarom richt ik me bij voorkeur op het hergebruik van warmte-energie in de energie-intensieve sectoren, want daar kun-nen snel grote winsten worden geboekt. Ver-uit het grootste deel van de wereldwijde energieverspilling bestaat uit warmte-ener-gie. Met de restwarmte die jaarlijks alleen al in onze nationale energie-intensieve indus-trieën verspild wordt kunnen we heel Neder-land van energie voorzien.”

Edgar: “Het probleem is dat de warmte vaak ontstaat op plaatsen waar je deze niet wilt hebben, bijvoorbeeld in schakelkasten. Die warmte moet worden afgevoerd en dat kost weer extra energie. De nieuwste koelsyste-men voorkomen die extra energieverspilling. Door gebruik te maken van heatpipe techno-logie maken zij een passieve vorm van koe-len mogelijk en minimaliseren wij het gebruik van compressoren, ofwel punt 1 van de Tri-as Energetica: het voorkomen van energiege-bruik.”

Henk: “Heatpipe technologie is een effectie-ve en betrouwbare oplossing voor het afvoe-ren van warmte. De volgende stap is het her-gebruik van afgevoerde warmte-energie (stap 2 Trias Energetica), en dat vraagt om een slim, energie-efficiënt ontwerp van de pro-ductieomgeving.”

Edgar: “Voor onze klanten geldt dat een goed energetisch ontwerp van schakelkas-ten vooral om een helder inzicht in de wissel-werkingen tussen componenten vraagt. Wil je een energie-efficiënte totaaloplossing, dan moet hier al bij het eerste ontwerp rekening mee worden gehouden.”

Henk: “Precies, en dat geldt ook voor het ont-werp van productieomgevingen als geheel. Neem het voorbeeld van een koekjesfabriek: er is energie nodig om het beslag te laten rijzen, om de koekjes te bakken, om ze vervolgens weer af te koelen enzovoort. Nu gaat in elk deelproces veel energie in de vorm van rest-warmte verloren, maar er zijn genoeg techni-sche mogelijkheden om de restenergie van het ene deelproces te gebruiken als energiebron van het volgende deelproces. De energiebe-sparingen kunnen dan gigantisch zijn.”

Edgar: “Helaas heeft Rittal hier geen invloed op, maar we dachten als volgt: momenteel zijn wereldwijd ruim 200 miljoen industriële koelaggregaten in gebruik. Als deze aggrega-ten door onze Blue e+ koelers met heatpipe technologie zouden worden vervangen, dan is dat inderdaad een grote energiebesparing.”

Henk: “Maar het blijft een druppel op een gloei-ende plaat als er niet eerder in de ontwerpfa-se beter over energiegebruik wordt nagedacht. Voor het ontwikkelen van energie-efficiënte pro-

ductieomgevingen staan ons methoden als de PINCH en de Total Site Analyse te beschikking, die als doel hebben om alle beschikbare ener-gieniveaus zo optimaal mogelijk voor de pro-ductieprocessen te benutten. Maar de bal ligt bij de investeerders, en die denken: is het nice to have of is het must have? Dat heeft dus ook met regelgeving te maken.”

Edgar: “Europese regels bepalen bijvoorbeeld dat productieomgevingen tegenwoordig ener-gie-efficiënte IE3 elektromotoren moeten ge-bruiken, maar als je die motoren niet op de juiste wijze met efficiënte frequentieomvormers aanstuurt en de afvoer van de restwarmte extra energie kost, dan gaat de duurzaamheidswinst van die nieuwe motoren alsnog verloren. Het is de combinatie van energie-efficiënte com-ponenten en het energieneutraal afvoeren van restwarmte die het echte verschil maakt.”

Henk: “Mee eens. Duurzaamheid is vooral het resultaat van succesvolle nieuwe combi-naties realiseren. Alleen zo kunnen we al die open energiecirkels sluiten.”

TRIAS ENERGETICA: 1. Beperk het energieverbruik door

verspilling tegen te gaan. 2. Maak maximaal gebruik van

energie uit duurzame bronnen. 3. Maak voor de

resterende ener-giebehoefte effi-ciënt gebruik van fossiele brand-stoffen.

www.rittal.nl

28

bedri j fscase

Met een praktische aanpak de hoogste standaard bereiken

BIJ NIEUWBOUW SLACHTERIJ HUTTEN TRADITIONAL BEEF IS ALLES DOORDACHT

Runderslachterij Hutten Traditional Beef heeft in 2014 een nieuwe fabriek gebouwd in Heeten. Zowel de productie als het gebouw voldoen aan hoge duurzaamheidsdoel-stelligen, met koudetechniek, water en transport als kernpunten.

Door in de ontwerpfase van de nieuwbouw stap voor stap het gehele logistieke proces

binnen de slachterij te beoordelen, verbetert de op-zet, aldus Rick Hutten van de slachterij. “Voor elke fase in het project beoordeelden we de mogelijk-heden, gevolgen en eventuele risico’s van alterna-tieven. Dat leverde voor ons soms verrassende uit-komsten op, maar die sloten volledig aan bij hoe wij vinden dat een goede slachterij eruit moet zien. We streven niet naar een gigantische uitbreiding, maar wel naar een nog betere en nog meer hygiënische

Tekst: Ing. Paul ten Have

-te en moderne verwerking.”Een slachterij kan niet zonder koeling en dat geldt uiteraard ook voor het nieuwe bedrijf van Hutten. Sterker nog, de koelinstallatie is het hart van het be-drijf qua voorzieningen. Wel met een kritische be-nadering van de capaciteit, want vooral de beschou-wing van gelijktijdig verlopende processen biedt een drastische reductie van het opgestelde vermo-gen. Waar gekoeld wordt, komt immers ook warm-te vrij en in de nieuwe slachterij maakt Hutten hier

Inkoelcel met zicht op bovenzijde karkassen.

29februari 2016

volop gebruik van. De capaciteit van de installaties en de voorzieningen is voldoende voor de beoogde slachtcapaciteit van runderen. Hutten: “Door verde-re benutting van de gelijktijdigheid is er zelfs ruim-te voor verdubbeling van de huidige slachtcapaci-teit, zonder aanpassingen.”

Het streven is een optimaal gebruik van restwarm-te. “Door gebruik te maken van doordachte schake-lingen zorgt de koelinstallatie voor verwarming van kantoren, luchtbehandeling van ventilatielucht én voorverwarming van water. Warmtepompen zor-gen voor verdere opwarming van het water”, vertelt Rick Hutten trots. “De warmtevoorziening is zelfs zo geregeld dat we geen gasaansluiting nodig hebben. Dat vind ik een sterk punt van het concept. Toch is het absoluut geen futuristische installatie, maar juist een hele praktische, door koppeling van bewe-zen technologieën.”

De koeling.In een project gaat het altijd om keuzes maken, dus beslissingen nemen. Dit begint al bij de keuze van het koudemiddel voor de installatie. Gekozen is voor NH3, vanwege de laagste GWP-waarde en het laagste energiegebruik. Om de risico’s voor de mens bij lekkage zo klein mogelijk te houden, is gekozen voor een pompsysteem, waarbij alle appendages zich in de compressorruimte of op het dak bevin-den. Ruimten waar mensen werken worden gekoeld met behulp van de energiedrager temper. Hiermee is het risico voor de mens bij lekkage minimaal en aangezien deze ruimten ook dagelijks schoon ge-maakt worden, is de faalkans van detectoren bij toepassing van NH3 geëlimineerd. De compressor-installatie is opgebouwd uit drie compressoren, waarvan één frequentiegestuurd is. Die zorgt dat de koelcapaciteit van 10 procent tot 100 procent trap-loos kan worden geregeld.

De restwarmteVolgens de trias energetica heeft de gebouwschil een goede isolatiewaarde (RC=5,6), waardoor slechts tien procent van het totale koelvermogen in de zomer nodig is voor klimatiseren. Een nevenef-fect is dat een dikker paneel minder hulpstaal be-hoeft. Dit hulpstaal zit aan de binnenkant van het gebouw en is een obstakel waar vuil op kan blijven liggen (hygiëne). Minder hulpstaal leidt dus onder meer tot minder schoonmaken en een lager water-gebruik. De koelinstallatie bestaat uit drie schroe-ven (Bitzer), waarbij Hutten de condensatiewarm-te voor 90 procent nuttig gebruikt. Dit met behulp

van een NH3/glycol-condensor, waarbij de capaci-teit van de condensor nagenoeg even groot is als die van de luchtgekoelde condensor op het dak. Deze laagwaardige warmte wordt toegepast voor ver-schillende doeleinden:

■ Voorverwarmen leidingwater van 12 naar 25°C ten behoeve van schoonmaakwater.

■ Verwarmen buitenlucht voor ventilatie van de slachthal en productieruimten tijdens schoonma-ken en vervolgens drogen.

■ Krattenopslag in geventileerde ruimte in plaats van drogen door koeling (wat gebruikelijk is).

■ Vloerverwarming wasstraat voor op temperatuur houden en drogen.

Koelinstallatie en warmtepomp: het hart van de installatie.

Inkoelcel die gevuld wordt tijdens het slachten.

30

bedri j fscase

Door met Hutten de gelijktijdigheid van de ver-schillende ventilatietoepassingen goed in kaart te brengen, was het mogelijk om een relatief kleine luchtbehandelingskast toe te passen. Dit scheelt in investering en dimensionering van het kanaalwerk. Door een doordachte lay-out is de hoeveelheid ka-naalwerk/leidingwerk tot een minimum beperkt, wat weer gunstig is voor de investeringen en het kleine ruimtebeslag dat dit kanaalwerk inneemt bo-ven het verlaagd plafond. Alle installaties bevinden zich in de buurt van de koelinstallatie.

Hoogwaardige restwarmteNaast de 90 procent laagwaardige restwarmte (25°C) is er ook nog de persgaswarmte (75°C) en de warmte van de oliekoeler (45°C). Deze warm-te wordt benut voor het verder verwarmen van schoonmaakwater, dat in een 30 m3 grote buffer-tank wordt opgeslagen. Wanneer er warmtevraag is in het kantoor, dan heeft dit voorrang. De warm-tevraag (en koudevraag) van het kantoor is door de hoge RC-waarde van de buitenschil en de van een WTW-systeem voorziene ventilatie van het kantoor minimaal.

Schoonmaak/sterilisatie-water Het schoonmaakwater, opgeslagen in de geïsoleerde kelder, wordt continu rondgepompt over een warm-tepomp (R134a), die het schoonmaakwater ver-warmd naar 60°C, of 75°C tijdens het slachtproces. De laatste 10°C, nodig om sterilisatiewater op mi-nimaal 82°C te brengen, wordt geleverd door een elektrische ketel. In de toekomst is bij uitfasering

van R134a, de installatie eenvoudig aan te passen met een warmtepomp die meteen door kan verwar-men naar 82°C sterilisatiewater.Het warmwatersysteem door de fabriek en de kel-der wordt continu op 60°C gehouden om bacteriolo-gische besmetting te beperken. Om dit geheel goed samen te laten werken wordt er veel meer gevraagd van de koelinstallateur dan alleen kennis van een koelinstallatie. De installateur is verantwoordelijk geworden voor de koude/warmte en ventilatie. Dit concept is in zijn geheel opgezet door KWA-bedrijfs-

lo.

Beheer systeemBij de aanschaf van de gehele installatie is het be-heer en onderhoud ingekocht voor de duur van tien jaar. Dit is inclusief materialen. Hierdoor wordt de in-stallateur gedwongen na te denken over de betrouw-baarheid en het onderhoud van de gehele installa-tie. Een goede, betrouwbare installatie vergt weinig

een groot deel van zijn techniek ontzorgd en kan zich focussen op wat voor dit bedrijf echt van belang is, namelijk het slachten en verwerken van runderen.

Om het systeem goed te kunnen beheren, zijn alle relevante water- en elektra-verbruiken in kaart ge-

zen, waarmee Hutten een tool heeft om te kijken of er bijvoorbeeld niet te veel schoonmaakwater voor

Principeschema restwarmtegebruik.

31februari 2016

ter, door zijn temperatuur het duurste water, wordt ook gemonitord om onnodig gebruik in de gaten te kunnen houden. Dit bleek bij het opstarten van de slachterij een uitstekend hulpmiddel om fout ge-bruik van middelen te traceren. Door bij de water-zuivering te beginnen met testen en proefdraaien en vervolgens terug te werken tot de slachtlijn, is de verhuizing van Nieuw-Heeten naar Heeten zonder enig productieverlies verlopen.KWA was in dit project van conceptontwerp tot en met de opstart direct betrokken. Het adviseerde de eigenaar bij het nemen van de vele beslissingen en zorgde ervoor dat deze op het juiste moment en met de juiste onderbouwing genomen werden. Voordat ook maar een heipaal de grond inging, waren feite-lijk alle beslissingen al genomen. Na negen maanden productie heeft Hutten geen enkele slechte of min-der goede beslissing kunnen ontdekken waar het be-drijf achteraf spijt van heeft. Alle benodigde hard-ware is nu aanwezig om de productie in het komende

-ciëntie en een kwalitatief nog hoogwaardiger eind-product te komen.

Over de auteurIng. Paul ten Have is senior processing/energie adviseur bij KWA Bedrijfsadviseurs.

Meer informatieT: 033 - 4221339E: pth@kwa.nlI: www.kwa.nl

Hogedrukunit voor schoonmaakwater met warmtepomp voor

opvangen warmtetekort vanuit proces.

Panasonic GHP systeem; meest effi ciënte en duurzame oplossing voor VRF systemen

- Hoge effi ciëntie door onder andere het gebruik van de restwarmte - Ideale oplossing beperkte electravoorziening - Aansluitbaar op aardgas en propaan - Grote range aan capaciteiten (van 45 t/m 142 kW) - Bedrijfssituatie tot -20°C met behoud van capaciteit - Geen ontdooicyclus, dus maximaal comfort- Aansluitbaar op alle VRF DX binnendelen - Aansluitbaar op de watermodulen voor gekoeld en verwarmd water- Diverse oplossingen voor de integratie in gebouwbeheer systemen

GASWARMTEPOMP EFFICIËNT EN DUURZAAM

Down to-20°C in

heating modeOUTDOOR

TEMPERATURE

Highsavings

Environmentallyfriendlyrefrigerant

R410A

Easycontrolby BMS

CONNECTIVITY

www.aircon.panasonic.eu

Offi ciële Panasonic distributeurs

32

koelhuizen

FRUITMASTERS MET NIEUWE KOELHUIZEN KLAAR VOOR DE TOEKOMSTGekoelde opslag van hard en zacht fruit is een belangrijke activiteit van de coöperatie Fruitmasters. Het is belangrijk dat de gekoelde opslag tot in de puntjes wordt verzorgd en beheerst om optimale opslagcondities te garanderen. Daarom was er behoefte aan modernisering van de koelhuizen in Ochten en Geldermalsen. Nu voldoen de koelhuizen aan alle eisen en is Fruitmasters klaar voor de toekomst.

Fruitmasters is een coöperatie van ruim 425 fruittelers die als afzetorganisatie Nederlands

kwaliteitsfruit direct van de bron levert aan eind-afnemers in binnen- en buitenland. De coöperatie heeft een facilitair en logistiek centrum voor koe-ling, sortering en verpakking van fruit. Samen met Van Vliet Bouwmanagement en Adviesburo Ver-hoef startte de coöperatie in 2013 met de ontwikke-ling van een masterplan. Het ging om de gefaseerde vervanging van twee koelinstallaties en de herkeu-ring van één ammoniak koelinstallatie. Fruitmasters

na de oogst een enorme hoeveelheid fruit in kor-

de bewaarfase, waarvoor relatief weinig koelver-mogen nodig is. In het ontwerp is de specialistische kennis van Fruitmasters gecombineerd met moder-ne technieken om de bewaarresultaten te optimali-

In Ochten bevinden zich diverse koelgangen met in totaal 73 ULO (Ultra Low Oxygen)-cellen met een gezamenlijke opslagcapaciteit van 10.000 ton. De

Tekst: Ing. Dennis Wentink

ULO-cellen werden geconditioneerd door een R22-pompsysteem met Grasso zuigercompressoren. Fruit-masters wilde de R22-koelinstallatie vervangen door een moderne energiezuinige en milieuvriendelijke koelinstallatie. Na een vergelijking van verschillende koelsystemen werd duidelijk dat een ammoniakpomp-systeem de beste keus was. Niet alleen vanuit het oog-punt van energiebesparing en milieuvriendelijkheid, maar vooral vanwege de bewaarresultaten. Het nieu-we koelsysteem, op basis van ammoniakpompcircula-tie, voldoet aan alle eisen. Aandachtspunt was de be-nodigde hoeveelheid ammoniak.

Ontwerpcriteria en eisen-

masters (zie tabel 1) zijn door Adviesburo Verhoef verwerkt in een technische omschrijving ten behoe-ve van de aanbesteding.Op basis van het aanbestedingsdocument zijn diver-

-bij gekeken is naar de verwachte jaarlijkse exploita-tiekosten van de koelinstallatie, in combinatie met

Ochten Geldermalsen

CA/ULO cellen 73 56 Stuks

Koelsysteem NH3-pompsysteem NH3-pompsysteem

NH3-inhoud Circa 4.075 Circa 2.800 Kg

Geïnstalleerd koelvermogen 1.100 Circa 1.165 kW

To / Tc ontwerp -10 / +42 -10 / +42 oC

Compressoren 4x zuiger (1x freq.geregeld) 3x zuiger (2x freq.geregeld)

Condensor 2x luchtgekoeld, V-shape 2x luchtgekoeld, V-shape

Luchtkoelers 146 st. enkel uitblazend, persgas ontdooid 112 st. enkel uitblazend, persgas ontdooid

Tabel 1. Specificaties koeltechniek nieuwbouw.

33februari 2016

kwaliteit en betrouwbaarheid. De productkwaliteit wordt bepaald door een combinatie van een goed ontwerp, goede apparatuur voor de regeltechniek en intelligente regelsystemen. Het project is over een periode van twee jaar uitge-voerd, buiten het oogst- en bewaarseizoen. Immers, tijdens het oogstseizoen is alle capaciteit nodig. In nauw overleg met Fruitmasters zijn ULO-cellen vrij gepland en zijn de ULO-cellen gefaseerd overgezet van de R22-koelinstallatie naar de nieuwe ammo-niakkoelinstallatie. In de eerste fase werd een nieu-we machinekamer gebouwd en zijn de ULO-cellen in twee van de vijf gangen voorzien van de nieuwe koel-techniek en aangesloten op de nieuwe koelinstallatie. In de tweede fase is de koelcapaciteit uitgebreid en is de koeltechniek in de overige ULO-cellen vervangen.

Plan voor GeldermalsenIn Geldermalsen bevinden zich acht koelhuizen, waarvan er recent al vier werden gerenoveerd. Het masterplan voorziet in de volledige nieuwbouw van twee koelhuizen en modernisering van de overge-bleven twee. Het koeltechnische ontwerp op basis

technisch document samengevat en aanbesteed.

Met de inventarisatie werd de kwaliteit van de koel-installatie inzichtelijk en kon er een plan opgesteld worden voor gewenste aanpassingen en onder-houdswerkzaamheden. Met een constructieve aan-pak en gerichte maatregelen is de ammoniakkoelin-stallatie uit 1967 weer helemaal up-to-date. Parallel aan de modernisering van de twee koelhuizen werd volledige nieuwbouw van twee koelhuizen gepland met een uitbreiding van de opslagcapaciteit naar to-taal 25.000 ton. De tijd voor de nieuwbouw van de twee koelhuizen was beperkt omdat deze klaar moesten zijn voor het nieuwe oogstseizoen. Daarom werd de oude koelin-stallatie in fases uit bedrijf genomen en gedemon-teerd. Feitelijk werd één zijde van het koelhuis al ge-sloopt, terwijl andere koelcellen nog in bedrijf waren. Fruitmasters heeft nu twee ULO-koelhuizen met op-timale stapelhoogte, zeer hoge mate van luchtdicht-heid en de meest moderne (bewaar)regeling.

Intelligente regelsystemenDe koelhuizen hebben een grote capaciteit, waarmee kort na de oogst een grote hoeveelheid fruit gekoeld

koelinstallaties hebben een traploze capaciteitsrege-ling die de koelvraag en het koelaanbod naadloos op elkaar afstemt. Met deze intelligente regeling wordt een goed opwekkingsrendement behaald, zowel tij-dens het inkoeltraject (direct na de oogst) als tijdens het bewaartraject. Door de combinatie van moderne bewaartechnieken en intelligente regelsystemen wor-den de producten onder optimale opslagcondities be-waard. De nieuwe koelinstallaties voldoen aan alle eisen en aan alle voorwaarden voor een hoog opwekkings-

-den de relevante data van beide nieuwe koelinstal-laties verzameld en bewaard in een monitoringtool

Oude R22-koelinstallatie. (foto Mark Verwey)

Gang met niet ULO-cellen. (foto Mark Verwey)

Nieuwe NH3-koelinstallatie. (foto Mark Verwey)

34

koelhuizen

van Adviesburo Verhoef. Zo worden eventuele af-wijkingen vroegtijdig gesignaleerd en kan er tijdig bijgestuurd worden. De monitoringtool heeft een gebruikersvriendelijk online dashboard dat Fruit-masters altijd inzicht geeft in het opwekkingsren-dement.Adviesburo Verhoef maakte elke maand een uitge-breide analyse van een aantal kentallen (Key Perfor-mance Indicators; KPI’s). Zo wordt voorkomen dat

het rendement ongemerkt daalt, worden (seizoens--

den onderhoudsprogramma’s opgesteld. De tool on-dersteunt en waarborgt de betrouwbaarheid van de koelinstallatie en de productkwaliteit.

Over de auteurIng. Dennis Wentink is adviseur en directeur/eigenaar van Adviesburo Verhoef en voorzitter van de WAC (Werkveld Advies Commissie) van de Stichting Post HBO Koudetechniek.

Over Adviesburo VerhoefDit onafhankelijk adviesbureau in koeltechniek richt zich nationaal en internationaal op onder meer koel- en vrieshuizen, logistieke centra, AGF, vlees, vis, bakkerijen en bloemen.

Meer informatieAdviesburo VerhoefT 085 -27 35 900E info@verhoef.netI www.verhoef.net

16TE

S-0

5

www.testo.nl

De digitale manifolds van Testo voor inbedrijfstelling, service en onderhoud.

De meetoplossing voor de koudetechniek!

Testo BV, Randstad 21-53, Almere, T 036 5487 000

Nieuw: nu met Bluetooth en App

Nieuwe NH3-koelinstallatie. (foto Mark Verwey)

De kracht van koud en warm!

UNIECHEMIE

Uniechemie B.V. | Aruba 21 | 7332 BJ ApeldoornTelefoon 055 533 45 29 | Fax 055 533 37 29

www.uniechemie.nl

Koelen is een apart fenomeen. Weinig mensen hebben er kennis van. Koelen is voor velen een middel, het geeft hun onderneming een bestaan. Het lekkerste stukje vlees, de mooiste bloemen of een heerlijk klimaat worden gerealiseerd door middel van koelen. Maar koelen kan ook verwarmen zijn. Ook hier zijn er vele toepassingen mogelijk. Er zijn steeds meer situaties waarin verwarmen elektrisch moet, bijvoorbeeld als er zonne-energie gewonnen wordt, dan brengen koelen en verwarmen uitkomst. De koeltechnische branche ziet deze uitdaging en weet dat Uniechemie hierin haar toeleverancier is. Uniechemie

biedt het productenpakket dat compleet beantwoordt aan de behoefte van installatiebedrijven die F-gassen gecertificeerd zijn. Ook voor wat betreft de koudemiddelen HFK’s, HFO’s en de natuurlijke koudemiddelen. Naast componenten beschikt Uniechemie over een eigen koudemiddelafvulstation en unitbouw voor koelinstallaties en warmtepompen.

Traploos regelen van de koelcapaciteit heeft z’n nut bewezen. De kracht van de nieuwe Ecoline compressoren is het verbeterde rendement. De capaciteitsregeling met de nieuwe CRII cilinderkoppen is traploos regelbaar tussen 10% en 100%. Voor de aansturing biedt Uniechemie een zelf ontwikkelde combinatie aan met de Dixell stappenregelaar XC645CX. Dit is een uitgebreide regelaar met alarmregistratie, dynamische set-puntverschuiving en veel meer functies.Bitzer en Dixell, een veel beproefde en ideale combinatie!

UN 0

01

36

regelapparatuur

PREVENTIEF ONDERHOUD REGELAPPARATUUR KOELINSTALLATIES:ZINVOL OF OVERBODIG?Na inbouw in koelinstallaties wordt vaak niet meer naar regelapparatuur omgekeken. Totdat het stuk gaat. Om niet voor onaangename verrassingen komen te staan, kun je kiezen voor preventief onderhoud. Voor vier productgroepen zijn de criteria voor preventieve inspecties of renovaties op een rijtje gezet.

Preventief onderhoud van regelapparatuur moet wel mogelijk zijn. Dat is niet het geval

bij hermetisch gesloten commerciële koelinstalla-ties met gesoldeerde verbindingen. De componen-ten zijn niet meer toegankelijk, waardoor preventief onderhoud niet uitvoerbaar is. Voor deze installa-ties geldt dat het vertrouwen in de kwaliteit van de regelapparatuur essentieel is. Industriële installa-ties zijn wel toegankelijk. Dat maakt onderhoud wel mogelijk. De economische levensduur van commerciële com-ponenten wordt meestal aangehouden op tien jaar; voor industriële versies geldt twintig jaar. De wer-kelijke levensduur van installaties kan echter het dubbele hiervan zijn. Of meer, wat onlangs bleek bij een thermostatisch expansieventiel (foto 1) in een bewaaropslag van een ijsfabriek. Het onder-deel werd gemonteerd in 1954 en pas vervangen in 2014. En dat gebeurde niet vanwege een defect, maar omdat de installatie met een ander koudemid-del werd gevuld. Zo’n prestatie mag voor commerci-ele installaties als een uitzondering worden gezien, maar voor industriële installaties is een levensduur van 30 tot 40 jaar normaal. Fabrikanten van industriële zuiger- en schroefcom-pressoren schrijven voor na hoeveel draaiuren con-trole en/of onderhoud uitgevoerd moet worden. Te-genwoordig zijn deze onderdelen meestal uitgerust met een softwarematig onderhoudsschema in de compressorbesturing of -bewaking. Bij de hermeti-sche en semi-hermetische compressoren wordt er-

Tekst: Ing. Kees van Heiningen

Foto 1: Expansieventiel na 60 jaar eervol ontslagen

(Foto: CBC-Koeltechniek)

van uitgegaan dat, mits installatietechnisch oké, de economische levensduur wordt gerealiseerd zonder preventief onderhoud. Voor condensors en koelers geldt in principe hetzelfde. Schoonhouden is het be-langrijkste onderhoud.

37februari 2016

Uitvoerige levensduurtestenVoor regelapparaten worden nagenoeg geen onder-houdsvoorschriften afgegeven. Fabrikanten doen uitvoerige levensduurtesten, maar harde garan-ties geven ze niet. Bij navraag zullen ze altijd aange-

is van de bedrijfscondities, de reinheid van de olie en welk koudemiddel wordt gebruikt. Het beslissen over de noodzaak van preventief onderhoud zal dus

die de vakman van de installatie heeft. De gevolgen van defecte regelapparaten lopen uiteen van een al-gehele productiestop, een mogelijke uitstoot van

Of preventief onderhoud aan regelapparatuur zin-vol of overbodig is, kan slechts achteraf vastgesteld worden. Het uitblijven van storingen en calamitei-ten kan overigens niet volledig aan preventief onder-houd worden toegeschreven. In dat licht bezien, is de investering in preventief onderhoud een soort verze-kering: je weet nooit of het echt nodig is, maar als ei-genaar weet je wel dat je de betrouwbaarheid van de installatie op een zo hoog mogelijk niveau houdt. Met een goede analyse van de installatie kan, in combina-tie met leveranciersinformatie voor een aantal com-ponenten, een leeftijdsprognose gemaakt worden. Die prognose heeft betrekking op betrouwbare func-tionaliteit en externe veiligheid. Met een daaraan ge-koppeld onderhoud-vervangingsschema komt ook de installateur niet voor verrassingen te staan. Hieron-der volgen voor vier productgroepen de criteria voor preventieve inspecties of renovaties.

MagneetkleppenHet beoordelingscriterium bij magneetkleppen is het aantal schakelingen in combinatie met de po-sitie in het leidingsysteem. De bewegende delen in de magneetklep zijn de magneetkern en het mem-

Op den duur ontstaat metaalmoeheid doordat de magneetkern bij iedere schakeling tegen de top van de kernbuis slaat. Dat leidt tot scheuren in de kern-buis waardoor koudemiddel gaat lekken en de ex-terne veiligheid om de hoek komt kijken. De beweging van zuigers resulteert in slijtage van zuigerveren, waardoor een klep niet meer geheel geopend kan worden. Dit gaat dan ten koste van de

ondergaan kunststof membranen een verouderings-

als bij zuigers belemmert dit het openingsproces en

van de kunststof afdichting door het slaan op de zit-

ting geeft kans op lekkage over de zitting en daar-

De hamvraag is wanneer het zinnig is om een in-stallatie drukvrij te maken, zodat een magneetklep aan een inspectie onderworpen kan worden. Ken-nis van het gedrag en de historie van de installa-tie zijn daarbij de belangrijkste factoren. Informa-tie van de klepleverancier moet duidelijk maken tot hoeveel schakelingen de basisfunctie gegarandeerd kan worden en vanaf welk aantal schakelingen een breukrisico op kan treden. Hieronder volgen drie voorbeelden waarin 250.000 schakelingen worden aangehouden voor de functionele betrouwbaarheid en vijf miljoen schakelingen voor het externe veilig-heidsrisico.

● Persgasontdooiing, droge zuigleiding en nat-te retour: Uitgaande van twee cycli per dag is de functionele leeftijd 340 jaar. Bij platenvriezers met een cyclus van drie uur kan de magneetklep 85 jaar mee. Bij deze toepassing is er dus geen noodzaak voor preventief onderhoud.

● Persgasontdooiing, persgastoevoer: Het theoreti-sche aantal schakelingen van deze kleppen is net zoveel als van het hierboven beschreven voor-beeld. Maar wanneer ze onder extreme condities functioneren, zal de praktische levensduur expo-nentieel lager zijn. Denk daarbij aan de combi-natie van een hoge temperatuur, een hoge druk, een grote drukval en hoge gassnelheid met mee-gesleurde condensaatdruppels. Het wordt vaak rijkelijk laat opgemerkt dat als gevolg van slecht functionerende kleppen niet meer goed ont-dooid wordt. Dat kan aanzienlijke schade tot ge-volg hebben. Een lekkende persgastoevoerklep

Foto 2: De linkse regelklep maakt goed duidelijk wat het effect

van erosie op het binnenwerk is.

38

regelapparatuur

resulteert in een verlaging van het systeemren-dement. Om dat te voorkomen is het verstandig om na elke 25.000 schakelingen het binnenwerk te controleren.

● Vloeistoftoevoer naar afscheiders: Hoewel mo-derne installaties meestal voorzien zijn van mo-dulerende regelkleppen, zijn er voor deze toe-passing nog talrijke installaties met een aan/uit-regeling, aangestuurd door een PLC. Het voordeel van de PLC is dat de schakeltijd kort

Het nadeel is dat de schakelfrequentie van de magneetklep hoog is. Dat komt het sterkst tot ui-ting bij afscheiders met een kleine inhoud, zoals margarinevotators. Bij twintig schakelingen per uur zou de grens voor een verantwoorde functio-nele werking al na 1,4 jaar bereikt zijn. De grens voor een potentieel extern risico treedt op na 28 jaar. Duidelijk is dat bij dit soort toepassingen een inspectie-en/of vervangingsschema beslist noodzakelijk is.

Op basis van een verwachte levensduur van 40 jaar en het hierboven aangenomen aantal schakelingen voor magneetkleppen is een inspectieschema wen-selijk als de klep frequenter schakelt dan eens in de 80 minuten. De externe veiligheid komt pas in het vizier als een magneetklep frequenter dan eens in de vier minuten schakelt.

Inspuitventielen puls-modulerendPuls-modelerende inspuitventielen zijn magneet-kleppen met ingebouwde smoordoorlaat. Door een

aantal schakelingen aanzienlijk hoger dan bij gewo-ne magneetkleppen. Voor commerciële installaties wordt uitgegaan van een levensduur van tien jaar, met een cyclustijd van zes seconden. Dit komt neer op 50 miljoen schakelingen. Bij toepassing in indus-triële installaties is het raadzaam om, aan de hand van de ingestelde cyclustijd, na te gaan wanneer deze 50 miljoen schakelingen bereikt worden (of bij

fabrikant). Als het zover is, kunnen de doorlaat en de zitting geïnspecteerd worden, eventueel steek-proefsgewijs. Tijdige vervanging voorkomt proble-men, zoals vloeistofslag en productschade door een te lage temperatuur in de koelruimte.

Inspuitventielen modulerendBij alle voorgaande overwegingen is ervan uitgegaan dat de installatie schoon en droog is. Vooral bij mo-dulerende inspuitventielen is dit belangrijk. Door de zeer hoge snelheid van het koudemiddel in de door-

laatopening, veroorzaken vuildeeltjes erosie van de doorlaat en de regelconus/regelkooi. Op foto 2 is goed te zien wat extreme erosie met een klepsteel doet. Verminderde regelbaarheid en slecht afdich-ten zijn de gevolgen. De inspectiefrequentie is sterk

-

zelfs huntende kleppen, kunnen het beste ieder jaar geïnspecteerd en gereviseerd worden. Als, na het in gebruik nemen van de installatie of bij regulier on-

-lijk vervuild is, is het raadzaam om het inspuitventiel uit elkaar te nemen, te reinigen en te controleren op beschadigingen. Inspuitventielen in stabiele proces-

behoeven geen of nauwelijks inspectie.

DrukregelaarsVoor drukregelaars geldt hetzelfde als voor modu-lerende inspuitventielen. De status van het inbouw-

inspectie van de regelklep. De stabiliteit van de re-geling, de al dan niet afwezigheid van drukstoten, trillingen en vloeistofslag bepalen de mate van slij-tage. Bij een schone installatie zou iedere tien jaar een steekproefsgewijze controle toereikend moe-ten zijn. Drukregelaars in persgas- en economizer-leidingen, waarvan soms hoorbaar vastgesteld kan worden dat ze min of meer open-dicht werken, kun-nen vergeleken worden met magneetkleppen in persgas-ontdooileidingen. Het aantal 'schakelingen' van 250.000 wordt snel bereikt, waardoor mecha-nische defecten op de loer liggen (zie foto 3). Een jaarlijkse controle van het binnenwerk is aan te be-velen bij deze toepassingen.

Over de auteurIng. Kees van Heiningen is eigenaar van adviesbureau Heinconsult.T: 06 53 495 559E: info@heinconsult.nlI: www.heinconsult.nl

Foto 3: Losliggende onderdelen als gevolg van pulsaties.

ECR-Nederland BV

www.ecr-nederland.nl

ECR-Unitbouw

600 kWAmmoniakFrequentieregelingLeidingwerk RVS316Alfa Nova oliekoeler-12°C / +45°C

COOL

HEAT STORE

Coolmark B.V.Postbus 393, 2990 AJ BarendrechtTel: +31 (0)180 751 300info@coolmark.nl, www.coolmark.nl

De verwarming en koeling van het binnenklimaat is bij veel gebouwen een grote kostenpost. Juist daar valt dus nog veel te winnen. Met het TripleAqua klimaatsysteem kunt u verschillende ruimtes onafhankelijk verwarmen en koelen naar behoefte. Toch gebruikt het tot wel 50% minder energie. Daarmee behoort het tot de zuinigste systemen ter wereld. Doel: uw gebouw met energielabel A+++!

Is uw organisatie of project klaar voor TripleAqua? Wilt u een bestaande installatie vervangen of renoveren, bijvoorbeeld in verband met uw duurzaamheidsdoelstellingen? Werkt u aan een geheel nieuw utiliteitsproject? Of bent u nog in een oriëntatiefase? In alle gevallen helpen wij u graag met informatie over of ontwerp van een A+++ conforme energie-installatie. Voor optimaal comfort tegen uiterst lage kosten én met zeer geringe milieubelasting. Kijk op www.tripleaqua.com of neem direct contact op via telefoon +31 (0)180 751 300 of tripleaqua@coolmark.nl.

TRIPLEAQUA: WINNAAR VAN DE

NVKL KOELTROFEE 2016

40

bedri j fsbezoek

Emerson slaat nieuwe weg in met Europe Solution CenterOp 8 december opende Emerson Climate Technologies in Aken het Europe Solution Center. Het centrum, met kantoor en laboratorium, moet een impuls geven aan de strategie van het bedrijf om oplossingen voor klanten te bedenken en te maken. Dat is een stap verder dan de productie van compressoren en andere koeltechnische compo-nenten, waarmee Emerson Climate Technologies groot is geworden.

In het nieuwe Europe Solution Center is het woord ‘product’ uit de vocabulaire van de me-

dewerkers geschrapt. In plaats daarvan spreken ze over oplossingen voor klanten. Oplossingen die klanten nodig hebben om belangrijke uitdagingen als energiebesparing en duurzaam produceren suc-

Tekst: Uko Reinders

cesvol te kunnen aangaan. Emerson gaat daarbij verder dan het met de productie van compressoren en andere componenten jarenlang heeft gedaan en waar het van oorsprong Amerikaanse bedrijf groot mee is geworden. Emerson heeft een wereldwijde jaaromzet van 20 miljard euro en 115.000 werkne-

Het nieuwe laboratorium met links een testopstelling van een CO2-installatie.

41februari 2016

mers in dienst. Emerson Climate Technologies, waar de vestiging in Aken onder valt, is een onderdeel daarvan. Het bedrijf, met hoofdkantoor in de VS, is in vele sectoren actief, zoals de koeltechniek, chemi-sche industrie, olie en gas, offshore en papier. Met de productie en ontwikkeling van componen-ten voor de koeltechniek en klimaatbehandeling gaat Emerson onverminderd door. Ze nemen ook nog verreweg het grootste deel van de omzet in de afdeling Climate Technologies voor hun rekening. In de nieuwe strategie worden de componenten ge-combineerd tot oplossingen waar klanten behoefte aan hebben. Het zijn bijvoorbeeld warmtepompen, WTW-units of complete koelvitrines voor super-markten, die met de kennis van Emerson worden geoptimaliseerd om bijvoorbeeld de COP-waarde te verhogen. Ook onderdelen van andere producenten kunnen daarin op verzoek verwerkt worden.Door de jarenlange ervaring heeft Emerson veel technische know-how in huis. In de nieuwe strate-gie wil het bedrijf die meer exploiteren en aanwen-den om voor klanten een beter eindresultaat te be-reiken. “Ons doel is om technologie, innovatie en service naar het volgende niveau te tillen, wij wil-len samen met onze klanten oplossingen voortbren-gen die de huidige en toekomstige uitdagingen in de HVAC kunnen aangaan”, zei Jean Janssen, Presi-dent van Emerson Climate Technologies Europe, bij de opening van het Europe Solution Center. Da-vid N. Farr, CEO van Emerson sprak van een mijlpaal voor het bedrijf. “Het Solution Center moet ons naar de ‘next level’ brengen en zal spectaculair zijn, met nieuwe oplossingen voor onze klanten." Farr sprak verder de hoop uit dat het centrum zal bijdragen om de concurrentiepositie van Europese klanten te verbeteren en om geïntegreerde oplossingen voort te brengen die voor comfort en gezondheid zorgen met veilig voedsel. Farr was voor de opening naar Aken gekomen, wat veel zegt over het belang dat de bedrijfsleiding aan het nieuwe centrum hecht, waar het 8 miljoen euro in investeerde.

Creativiteit stimulerenHet resultaat mag er zijn. Een fris ogend kantoor

ruimtes waar groepjes mensen kunnen brainstor-men en vergaderen, en waar trainingen kunnen worden gegeven aan medewerkers en klanten. In een van de ruimtes is met lage banken een huiselij-ke sfeer gecreëerd. Dit moet de creativiteit van me-dewerkers stimuleren en de kracht van samenwer-ken optimaal te benutten.Om zoveel mogelijk kennis te bundelen komen me-

dewerkers uit tientallen landen naar Aken om aan projecten te werken. Bij de opening waren er bij-voorbeeld medewerkers uit India, China en Oekra-

door het hele kantoor zijn gecreëerd. Het kantoor is -

nen worden samengesteld. Om beter en sneller te kunnen inspelen op behoeftes in de markt staan de verschillende marktsegmenten in de organisatie-structuur centraal. Medewerkers die zich op het-zelfde segment richten werken samen. Dat doen ze in ‘eilanden’, waar specialisten op gebieden als pro-ductmanagement en ontwikkeling, marketing en verkoop samen zijn gebracht. Ze kunnen zo informa-tie beter uitwisselen en zitten dichter bij het product en de klanten. Er zijn eilanden voor marktsegmen-ten als koeling, airconditioning, warmtepompen, elektronica, control en supermarkten. “We werken al een paar jaar in deze structuur en in het nieuwe ge-bouw hebben we de indeling hierop ingericht”, zegt Rainer Dietrich, Vice President Sales Europe van Emerson Climate Technologies.

In het laboratoriumDe oplossingen, die op kantoor samen met klan-ten worden bedacht en ontwikkeld, worden in het naastgelegen laboratorium gebouwd en getest. Ook

Voor de openingsceremonie was David N. Farr, CEO van Emer-

son (tweede van rechts) naar Duitsland gekomen. Hij knipte het

lint door samen met (van links naar rechts) Bob Sharp (Execu-

tive Vice President Emerson Climate Technologies), Jean Jans-

sen (President Emerson Climate Technologies Europe) en Mar-

cel Philipp (burgemeester van Aken).

42

bedri j fsbezoek

het laboratorium is onderdeel van het Europe So-lution Center en heeft dezelfde frisse uitstraling als het kantoor. Dietrich: “We testen geen afzonderlijke componenten van Emerson. Dat gebeurt al in de fa-brieken waar ze worden gemaakt. We testen alleen de combinaties die een oplossing voor onze klan-ten bieden.” Volgens Dietrich komt hierbij de kennis binnen Emerson om de hoek kijken. “Hierdoor kun-nen we de beste componenten samenvoegen en ze optimaal laten ‘samenwerken’, waardoor prestaties en betrouwbaarheid worden geoptimaliseerd.” In het laboratorium staan bij de opening al verschil-lende units te draaien, zoals een condensing-unit.

Dietrich: “We hebben hier een elektronische rege-laar op aangesloten die daar het beste bij past. Dat testen we hier, bijvoorbeeld om te kijken of er onge-wenste elektromagnetische velden optreden. Daar-door kunnen componenten elkaar negatief beïn-vloeden.” Verderop staat een koelvitrine voor in een supermarkt. Dietrich legt uit: “Doordat de verschil-lende onderdelen met elkaar ‘communiceren’ wordt veel energie bespaard. Het gordijn gaat ’s avonds automatisch dicht. Dat levert zo’n 50 procent aan energiebesparing op. De regelaar zorgt er vervol-gens voor dat de compressor in een lagere stand gaat draaien, waardoor nog meer energie bespaard kan worden.” VoorspellenDe betrouwbaarheid van een koelsysteem wordt op een andere plek in het laboratorium getest door het gedurende twee maanden aan een hoge mate van stress bloot te stellen. “Daarmee kunnen we voorspellen of het systeem zeker vijftien jaar zon-der problemen kan draaien”, zegt Dietrich. Met sen-soren wordt het uitrekken van een slang gemeten. Een kleine strekking kan betekenen dat er op lange termijn scheuren ontstaan. Met een andere sensor wordt de resonantie gemeten. Een toenemend aan-tal vibraties wijst op mechanische ongeregeldhe-den. Door onder meer dit soort onderzoek kunnen mogelijke problemen vooraf geëlimineerd worden.In een geluidsdichte ruimte wordt een test uitge-voerd met een warmtepomp bestemd voor bui-tenopstelling bij een woning. Er wordt gemeten aan geluid en magnetische velden en de warmtepomp wordt blootgesteld aan extreem lage temperaturen en ijsvorming, om er zeker van te zijn dat de meest strenge winters goed kunnen worden doorstaan. De proefopstellingen worden samen met klanten gevolgd. Dat zijn voornamelijk original equipment manufacturers (OEM’s), die de producten in gro-te aantallen gaan produceren. Dietrich: “Net als wij zitten onze klanten in het hoge marktsegment. In dat segment willen we ons versterken. Om dat te bereiken denken we met de opening van het nieuwe centrum een belangrijke stap te hebben gezet.”

Meer informatie: www.emerson.com

In een van de ruimtes wordt met een loungebank en lage stoe-

len een huiselijke sfeer gecreëerd om de creativiteit van mede-

werkers te stimuleren.

Het fris ogend kantoor met flexibele werkplekken.

Het woord 'product' is vervangen door 'oplossingen voor klanten'

Eénsoftware voor al je selectie en calculatie behoeften.

Professionele selectie en calculatie met Coolselector®2Toonaangevende software in de markt voor alle koelprofessionals.

44

cryogene koel ing

LNG: duurzame brandstof met cryogene uitdagingen

-

A -

-

--

-

Tekst: Bas Roestenberg

--

-

--

Het LNG-tankstation van Shell in Rotterdam.

45februari 2016

de avonduren worden bevoorraad. Dat LNG vooral geschikt is voor gebruik in de trans-portsector, komt door de hoge energieinhoud (in MJ per liter) van deze brandstof, de forse meerkosten ten opzichte van een traditionele brandstofmotor en het feit dat LNG in een brandstoftank langzaam verdampt. Bij personenauto's en stadsbussen, die een beperkte actieradius nodig hebben, is LNG duur

vaker voor CNG (Compressed Natural Gas) gekozen; gasvormig aardgas onder hoge druk (200 bar).

OpmarsHet aantal schepen en vrachtwagens dat op LNG vaart of rijdt neemt wereldwijd snel toe. Ook in Ne-derland vindt, zij het wat voorzichtig, een transitie plaats. In de 'Duurzame Brandstofvisie', waarin de SER vorig jaar het beeld van een duurzame brand-stofmix voor de transportsector schetste, kreeg LNG een prominente plek. Langzaam maar zeker komen er meer binnenvaartschepen die op LNG varen – net zoals de veerboot naar Terschelling – en steeds meer transportbedrijven stappen bij vervanging of uitbreiding van hun wagenpark over op LNG-trucks. Zo beschikken de transportbedrijven die Albert Heijn bevoorraden inmiddels over ruim honderd LNG-aangedreven bevoorradingstrucks. Het aan-tal tankstations in Nederland is nu nog beperkt tot twaalf, maar voor het eind van 2016 moeten dat er 26 zijn. Hoewel de binnenlandse markt zich dus nog moet doorontwikkelen, wordt Rotterdam inmiddels beschouwd als het belangrijkste LNG-knooppunt van Europa. LNG komt op de Maasvlakte per tan-ker binnen, waarna het wordt overgeladen in klei-nere schepen voor verder transport, of wordt om-gezet naar gas om het Europese netwerk te voeden. Inmiddels heeft de LNG-terminal in Rotterdam een doorvoercapaciteit van twaalf miljard m3 – wat in principe genoeg zou moeten zijn om heel Neder-land van aardgas te voorzien. Vlakbij deze terminal beschikt de Gasunie over een 'Peakshaver'-installa-tie. Op extreem koude dagen kan deze installatie het Nederlandse gasnet van een snelle boost voorzien, door LNG om te zetten naar gasvormig aardgas.

ProductieBij de productie van LNG komt letterlijk veel cryo-gene techniek kijken. Het kookpunt waarbij me-thaan vloeibaar wordt ligt op -162oC, en om behoor-lijke productievolumes te realiseren beschikken LNG-producenten over enorme koelinstallaties. Voordat het koelproces kan worden gestart, moet aardgas echter eerst worden gezuiverd van kooldi-

oxide (CO2), zwavelwaterstof (H2S) en waterdamp (H2O); stoffen die tijdens het koeltraject zouden aanvriezen en – in het geval van CO2 en H2S – lei-dingwerk kunnen aantasten. Nadat deze stoffen uit het gas zijn verwijderd, kan het worden terugge-koeld. Vrijwel alle grote LNG-producenten – waar-onder de bekende oliemaatschappijen – hebben een eigen, gepatenteerde productiemethode ontwik-keld waarbij natuurlijke koudemiddelen worden gebruikt om aardgas in verschillende cycli op het 'cryogene kookpunt' te krijgen. Wereldwijd zijn er

-ciliteiten, die in overgrote meerderheid gebruikma-ken van het APCI-C3MR-proces, ontwikkeld door APCI (Air Products Chemical Inc.) en Shell. Dit pro-ces verloopt in twee cycli: in de eerste cyclus wordt propaan als koudemiddel gebruikt en het aardgas via een shell&tube-warmtewisselaar afgekoeld tot ongeveer -40oC. Hierbij wordt ook meteen het kou-demiddel voor de tweede cyclus - een mix van stik-stof, propaan, ethaan en methaan – teruggekoeld. Tijdens die tweede cyclus wordt het aardgas via een verticale spiraalwarmtewisselaar verder gekoeld tot de gewenste -162oC.

Hammerfest

de belangrijkste LNG-leveranciers. Het grootste vo-lume aan LNG dat in 'Europees knooppunt' Rotter-dam binnenkomt, wordt echter geproduceerd op het Noorse eiland Melkøya. Hier wordt niet het AP-CI-C3MR-proces gebruikt, maar het door LindeGas

De brandstoftank van een LNG-truck (Foto: Scania).

46

cryogene koel ing

BIO-LNGIn Nederland wordt geen 'standaard' LNG geprodu-ceerd. Wel wordt er op kleine schaal gewerkt aan de productie van vloeibaar biogas. In Wijster is an-derhalf jaar geleden een installatie in gebruik geno-men die jaarlijks 4 miljoen m3 biogas – gewonnen via vergisting van afval – omzet in voldoende 'Bio-LNG' om 55 LNG-trucks van brandstof te voorzien. In tegenstelling tot 'gewoon' LNG is Bio-LNG CO2-neutraal – mits de gasbron echt duurzaam is en bij de productie hernieuwbare energie wordt gebruikt.

en de Noorse oliemaatschappij Statoil ontwikkelde 'Mixed Fluid Cascade'-proces (MFC) dat drie cycli heeft: 'pre-cooling', 'intermediate' en 'subcooling'. Het Statoil-complex op Melkøya is de meest Noor-delijk gelegen LNG-productielocatie ter wereld, waardoor – anders dan bij APCI-C3MR – propaan afvalt als koudemiddel voor de eerste koelcyclus. Bij het MFC-proces wordt in iedere cyclus een kou-demiddelmix van stikstof, propaan, ethaan en me-thaan gebruikt, per cyclus in een wisselende samen-stelling. Bij de eerste cyclus worden twee gevinde platenwarmtewisselaars gebruikt, bij de tweede en derde cyclus een door LindeGas ontwikkelde en ge-patenteerde gewikkelde warmtewisselaar. Noorwe-gen behoort weliswaar tot de kleinste LNG-produ-centen ter wereld, maar de locatie heeft nog altijd

een capaciteit van 4,3 miljoen ton LNG per jaar. De koelinstallatie die de drie cycli uitvoert is dan ook reusachtig. Vijf jaar geleden werd er de destijds grootste warmtewisselaar ter wereld in gebruik ge-nomen, overigens gebouwd bij het Nederlandse Ver-meer Eemhaven. Het ging om een zogenaamde He-

titanium buizen en een thermisch vermogen van

TransportNa de productie komt aan transport en opslag van LNG geen actieve koeltechniek meer te pas. Het vloeibare gas wordt opgeslagen in dubbelwandi-ge, vacuümgeïsoleerde containers. Zolang de druk

Een groot deel van het LNG dat per schip aankomt op de Maasvlakte wordt geproduceerd op het eiland Melkøya, voor de Noorse

kust bij Hammersfest (foto: Harald Pettersen - Statoil ASA).

47februari 2016

daarbinnen gelijk blijft, houdt het LNG 'zichzelf ' op het kookpunt van -162oC. Omdat er toch altijd enig 'koudeverlies' is, zal een kleine hoeveelheid gas ver-dampen (boil off) waardoor de druk wordt ver-hoogd. Door deze damp af te blazen, blijft dat ef-fect binnen de perken en de temperatuur constant. Gemiddeld wordt er dagelijks 0,07 procent van de tank/opslag-inhoud afgeblazen. Idealiter wordt deze damp afgevangen voor hergebruik; en niet al-leen om economische redenen. Methaan, het hoofd-bestanddeel van LNG, heeft een GWP van 25. On-gecontroleerde lozing zorgt dus alsnog voor een nadelig milieueffect. Bedrijven als Stirling hebben kleine cryogene installaties ontwikkeld waarmee het afgedampte gasvormige aardgas ter plaatse – op een tankschip of in een opslagterminal – weer vloei-baar wordt gemaakt om voorraadverlies te voorko-men. Het 'afdamp'-fenomeen doet zich niet of nau-welijks voor als LNG direct als brandstof wordt gebruikt. Door verbranding in de vrachtauto- of scheepsmotor loopt de druk in de tank niet op; al-leen als de truck of het schip langdurig stilstaat of -ligt moet de brandstoftank worden afgedampt.

AandachtspuntenHet gebruik van LNG zal naar verwachting snel groeien, en om goed op de grotere rol van deze brandstof in te spelen moet er nog veel technisch onderzoek plaatsvinden. De Noorse productielo-catie op Melkøya werd de afgelopen tien jaar bij-voorbeeld meerdere keren langdurig stilgelegd in verband met lekkages in warmtewisselaars, veroor-zaakt door verkeerde ontwerpkeuzes. Maar ook in de transportsector zijn technische innovaties no-dig. Zo is bij LNG-transport over zee het 'klotsen' van het gas in de tanks een belangrijk onderwerp van onderzoek; stevige 'klotsbewegingen' kunnen de tanks beschadigen, met alle risico's van dien. Vei-ligheidsaspecten zijn sowieso een belangrijk aan-dachtspunt. Bedrijven die met LNG werken moe-ten voldoen aan de strenge eisen van PGS33-1 en PGS33-2 (Publicatiereeks Gevaarlijke Stoffen), maar experts wijzen erop dat er nog altijd weinig prak-tijkkennis is over mogelijke gevaren. Zo zijn er voor-beelden van monteurs die bij een LNG-installatie niet over de juiste PBM's beschikken of appenda-ges toepassen die niet bestand zijn tegen de toepas-sing van cryogene stoffen. Verder zullen BHV'ers en hulpdiensten op de hoogte moeten zijn van de risi-co's. Als een LNG-tankauto de sloot inrijdt is nog al-tijd niet uitgesloten dat hulpdiensten ervoor kiezen hem te koelen met water, bij brandstofvervoer vaak een standaardkeuze. Bij LNG levert dat bijzonder

veel technische ellende op doordat alle appendages vastvriezen. Als de inhoud van de tankwagen ver-volgens uit voorzorg wordt overgepompt naar een lege – niet-voorgekoelde – tank, zijn de gevolgen he-lemaal niet te overzien. Bij lekkagegevaar zou er ei-genlijk altijd een reservetank klaar moeten staan waarvan leidingen en tank met vloeibaar stikstof zijn voorgekoeld op -170oC, maar dat is uiteraard onhaalbaar. Kortom: er moeten nieuwe noodscena-rio's worden opgesteld waarmee brandweer en an-dere hulpdiensten direct weten hoe te handelen in geval van een calamiteit. Op dat vlak zijn er geluk-

LNG-ongelukken geoefend, en in de regio Rijnmond werken de Veiligheidsregio, Gezamenlijke Brand-weer en DCMR (Milieudienst Rijnmond) samen aan een 'Hulpplan LNG'. Bovendien neemt Nederland actief deel aan het Europese LNG Masterplan Rijn-Main-Donau, dat eventuele LNG-rampen in de bin-nenvaart moet voorkomen.

De Noorse LNG-tanker Arctic Lady heeft capaciteit voor het

transport van 147.000 m3 vloeibaar aardgas.

Medewerkers van het Amerikaanse bedrijf Air Products bij een

reusachtige warmtewisselaar voor LNG-productie (Foto: Air

Products and Chemicals, Inc.).

TM X

Toepassingsgebieden JETsystemen;

-JETsystemen

49februari 2016

geschiedenis koudetechiek

Collega's met een warm hart voor de natuurkunde

ALBERT EINSTEIN EN HEIKE KAMERLINGH ONNES

Op 25 november 1915 deponeerde Albert Einstein bij de Pruisische Academie van Wetenschappen in Berlijn het laatste deel van zijn manuscript van de Algemene Relativiteitstheorie. De publicatie in Annalen der Physik, het toptijdschrift van toen, dateert van 1916 – dit jaar een eeuw geleden. Deze revolutionaire visie op ruimte, tijd en zwaartekracht, samengebald in de ‘veldvergelijkingen’, was na jaren van intensief zwoegen tot stand gekomen. De essentie: massa kromt de ruimte. ‘Zu-frieden aber ziemlich kaputt’, schreef Einstein toen de klus was geklaard.

Tekst: Prof. Dr. Dirk van Delft

In de aanloop naar de Algemene Relativiteits-theorie en tijdens de uitwerking van de conse-

quenties daarvan, mocht Einstein zijn ideeën graag toetsen aan de kritische geesten van bevriende col-lega’s. Die zaten vooral in Leiden en onder hen be-vond zich koude-pionier Heike Kamerlingh Onnes, in 1908 oprichter van wat nu de Koninklijke Neder-landse Vereniging van Koude (KNVvK) heet (met

inhoudsrijke discussies en warme vriendschappen die Leiden – ‘dat verrukkelijke plekje grond op deze dorre aarde’ – hem te bieden had.Het contact tussen Einstein en Kamerlingh On-nes kende een valse start. In 1901 solliciteerde Al-bert Einstein, 22 jaar oud en net afgestudeerd op de Eidgenössische Technische Hochschule (ETH) in Zürich, naar een assistent-plaats in het Natuurkun-dig Laboratorium van Heike Kamerlingh Onnes. Lie-ver had hij aan de ETH willen promoveren, maar hij kon slecht overweg met zijn hoogleraar Heinrich We-ber. Einstein liet zijn sollicitatiebrief vergezeld gaan

21, Milaan) en een overdruk van zijn eerste publica-tie (over capillaire werking). Het mocht niet baten:

Museum Boerhaave en de conclusie moet zijn dat Einstein niet eens antwoord heeft gehad. Dat is ook wel te begrijpen. Einstein was in 1901 een onbeken-de jongeman met beperkte praktische vaardigheden, en Kamerlingh Onnes zocht voor zijn koudeproeven medewerkers met twee rechterhanden.

Ter ere van Einsteins aantreden als Leids gasthoogleraar,

organiseerde Kamerlingh Onnes een driedaagse confe-

rentie over magnetisme. Hier poseren de deelnemers voor

een schoolbord in de woonkamer van Huize ter Wetering.

Van links naar rechts: Albert Einstein, Paul Ehrenfest, Paul

Langevin, Heike Kamerlingh Onnes en Pierre Weiss.

(Foto: Museum Boerhaave)

50

geschiedenis koudetechiek

De vraag rijst waarom Einstein, gezien zijn theo-retische belangstelling, überhaupt bij experimen-tator Kamerlingh Onnes solliciteerde. Waarschijn-lijk hoopte hij zo een springplank te creëren naar Lorentz. Hendrik Antoon Lorentz, hoogleraar the-oretische natuurkunde in Leiden, was op het top-punt van zijn roem. Einstein keek huizenhoog te-gen hem op, vereerde hem. Hij had groot respect voor de mens én de fysicus Lorentz, die hij ‘een le-vend kunstwerk’ noemde. Assistent worden van Lo-rentz, daarvoor wilde hij naar Leiden, en niet voor de weerbarstige wereld van pompen, cryostaten, manometers en kranenvet.

Eerste ontmoetingIn februari 1911 kwam het alsnog tot een ontmoe-ting tussen Kamerlingh Onnes en Einstein. De laat-ste was op uitnodiging van studentenvereniging ‘De Leidsche Flesch’ overgekomen uit Praag (waar hij hoogleraar was) om een lezing te geven. Samen met

bij Lorentz thuis, aan de Hooigracht. Nieuwsgierig naar het wereldberoemde Cryogeen Laboratorium, waar in 1908 vloeibaar helium was gemaakt, zocht Einstein ook Kamerlingh Onnes op. Die had met het oog op die ontmoeting in december 1910 enkele Communications (het huistijdschrift) van Leids on-derzoek naar kritische opalescentie naar Praag ge-stuurd. Op zijn beurt stuurde Einstein eigen arti-kelen naar Leiden, waaronder een reprint van de Speciale Relativiteitstheorie uit 1905, voorzien van verbeteringen.

Einstein was diep onder de indruk van de Leidse kou-defabriek en had grote interesse voor het onderzoek

-sche weerstand van metalen. Twee maanden later (8 april 1911) zouden Kamerlingh Onnes en zijn mede-werkers bij verrassing supergeleiding ontdekken.

AntisemitismeIn 1914 werd Einstein hoogleraar in Berlijn. Hij wei-gerde mee te gaan in Duits nationalisme en kreeg vooral na de Eerste Wereldoorlog te maken met viru-lent antisemitisme. Op bijeenkomsten in Berlijn werd hij uitgemaakt voor dadaïst en charlatan en werden de speculaties van de ‘joodse theoretische fysica’ in-ferieur geacht aan de degelijke Arische experimen-tele aanpak. Paul Ehrenfest, die in 1912 Lorentz was opgevolgd, drong bij Einstein aan om een positie in Leiden te aanvaarden. Dan had hij tenminste rust en kon hij intellectueel ‘sparren’ met collega’s van for-maat (onder wie ook astronoom Willem de Sitter).Toen Einstein aangaf zijn Berlijnse collega-fysi-ci (onder wie Max Planck en Walther Nernst) niet in de steek te willen laten, werd overgeschakeld op plan B: een positie als gasthoogleraar. In 1919 sloof-de Kamerlingh Onnes, een gewiekst organisator die iedereen voor zijn karretje wist te spannen, zich met Lorentz en Ehrenfest uit om Einstein in Leiden benoemd te krijgen. Op 9 november van dat jaar, kort na Einsteins doorbraak naar het grote publiek (vanwege de experimentele bevestiging dat de zon

-lingh Onnes bij het Leids Universiteits Fonds, de be-

-ser Einstein’ (kort na de wereldoorlog geen loze toevoeging), een ‘ster van de eerste grootte’ en ‘ie-

aan onze Leidse Alma Mater te verbinden, zou haar luister zeer vergroten, en dit zou te mooier zijn om-

Bij zijn bezoekjes aan Leiden logeerde Einstein soms bij Ka-

merlingh Onnes in Villa ter Wetering aan het Galgewater.

(Foto: Museum Boerhaave)

Heike Kamerlingh Onnes (rechts) en Albert Einstein, getekend

door kunstenaar Harm Kamerlingh Onnes, neef van Heike.

51februari 2016

dat Einstein tot zijn ontdekkingen geleid werd door op het Leidse werk van Lorentz voort te bouwen.’Maar Einsteins komst was ook eigenbelang. Na-tuurlijk was de relativiteitstheorie het belangrijkst. 'Maar', aldus Kamerlingh Onnes, ‘ook op ander ge-bied heeft Einstein werk van grote betekenis afge-leverd.’ Hij doelde op de quantumtheorie, die baat had bij laagtemperaturenonderzoek. ‘Prof. Einstein stelt dan ook groot belang in het werk van het cryo-geen laboratorium.’ Graag zou Kamerlingh Onnes zijn ‘voorlichting’ aanhoren.

OratieOp 26 oktober 1920 hield Einstein in het Leidse Academiegebouw zijn oratie. Op de gedrukte versie staat 5 mei, maar die datum werd niet gehaald om-

EINSTEIN & FRIENDS

Met ‘Einstein & Friends’ vierde Museum Boerhaave in 2015 de 100e verjaardag van de Algemene Relati-viteitstheorie, Einsteins revolutionaire kijk op ruimte, tijd en zwaartekracht.Centraal in de tentoonstelling stonden de warme vriendschappen en diepgravende discussies van Ein-stein met zijn Nederlandse collega’s, onder wie Paul Ehrenfest, Hendrik Lorentz, koudepionier en oprich-ter van wat nu de KNVvK is en het blad RCC Koude & Luchtbehandeling Heike Kamerlingh Onnes en as-tronoom Willem de Sitter. Dirk van Delft, directeur van Museum Boerhaave, is met genoegen opgetreden als samensteller/gastconservator van ‘Einstein & Friends’.Albert Einstein, de grootste natuurkundige aller tij-den, hield van Nederland en van de stad Leiden in het bijzonder. Hij kwam als gasthoogleraar aan de Leidse universiteit een maand over uit het roerige Berlijn. Hier genoot hij van het stimulerende intellec-tuele klimaat, want in Leiden ontmoette Einstein col-lega’s op topniveau.

De tentoonstelling Einstein & Friends ging gepaard met veel extra’s. Museum Boerhaave gaf een strip-boek uit over Ehrenfest, Einsteins boezemvriend. Er zijn in Leiden Einstein-fietstochten gehouden in-clusief bezoek aan het Ehrenfesthuis met handte-keningenmuur. En in de lezingenserie gingen gere-nommeerde wetenschappers, onder wie Robbert Dijkgraaf en Carlo Beenakker, dieper in op Einsteins Nederlandse vriendschappen. Voor de lezers van RCC Koude & Luchtbehandeling was de lezing over Kamerlingh Onnes en Einstein door Peter Kes, eme-ritus hoogleraar experimentele natuurkunde aan de universiteit van Leiden, een hoogtepunt. Deze en andere lezingen zijn vanwege grote belangstelling meerdere malen gehouden. Ondergetekende heeft de lezing van Prof. Peter Kes bijgewoond en Prof. Dirk van Delft was bereid om over de relatie Einstein-Kamerlingh Onnes dit artikel te schrijven.

ing. Dick Havenaar

Prof. Dr. Peter Kes. Prof. Dr. Dirk van Delft. Belangstellenden tijdens de lezing.

Einsteins identiteitskaart. (Archief Erfgoed Leiden)

dat de autoriteiten in Den Haag de wereldberoemde Albert Einstein door de war haalden met Carl Ein-

52

geschiedenis koudetechiek

stein, een anarchist uit Brussel, en het inreisvisum maar niet af kwam. Ter ere van Einsteins aantreden als bijzonder hoogleraar in Leiden organiseerde Ka-merlingh Onnes in zijn hoedanigheid van voorzit-ter van het wetenschappelijk comité van het IIF/IIR (de internationale koudevereniging in Parijs) een conferentie over magnetisme bij lage temperaturen. Deelnemers waren Albert Einstein, Paul Langevin, Pierre Weiss, Willem Keesom en Paul Ehrenfest. Een deel van die ‘Magnetenwoche’ speelde zich af in de huiskamer-met-schoolbord van Huize ter Wetering, Kamerlingh Onnes’ villa even buiten de stad.Tot 1932 kwam Einstein jaarlijks een maand naar Leiden – zodra Hitler de macht greep emigreerde hij naar Amerika. Meestal logeerde hij bij Paul Ehren-fest, soms bij Kamerlingh Onnes. Regelmatig was hij in Huize ter Wetering te gast op diners, met aan ta-fel grootheden uit de internationale natuurkunde. Tijdens die etentjes vlogen de hypothesen over tafel, waarbij het kon gebeuren dat Einstein eerst het ene over supergeleiding beweerde en binnen het half uur het tegenovergestelde. Om nog een half uur later te-rug te keren naar zijn oude standpunt.

SupergeleidingNiemand had namelijk een verklaring voor super-geleiding – pas in 1957 lag er een volwaardige theo-rie. Ook Einstein brak zich het hoofd over het won-derlijke verschijnsel van de plotseling wegvallende weerstand. November 1921 gaf hij in Leiden colle-ge over het onderwerp en in 1922 kwam hij in zijn bijdrage aan het jubileumboek ter gelegenheid van

Kamerlingh Onnes’ veertigjarige Leidse professo-raat op het onderwerp terug. In samenspraak met Ehrenfest lanceerde hij toen een model van ‘ketens met quasi in ganzenpas lopende atoom-elektro-nen’. Hij suggereerde in dat artikel een experiment dat door Kamerlingh Onnes daadwerkelijk is uitge-voerd. Met als resultaat dat Einsteins voorspelling dat op het grensvlak van twee supergeleiders het effect zou verdwijnen, werd gelogenstraft.Kamerlingh Onnes hoopte dat Einsteins kennis op het gebied van de quantumtheorie hem verder zou helpen in zijn koude-onderzoek naar het gedrag van gassen en vloeistoffen op microniveau. Toen Ein-stein hem in 1924 wat quantumspeculaties aan de hand deed, schreef hij dankbaar terug dat die sug-gesties hem ‘kolossale Freude’ hadden gebracht. Ka-merlingh Onnes verzekerde Einstein dat er ‘vast iets moois’ van zou komen, maar het waren vage no-ties en met zijn 71 jaar was de man van het absolute nulpunt te oud om er nog iets mee te doen.

Over de auteurProf. Dr. Dirk van Delft is directeur van Museum Boerhaave en bijzonder hoogleraar ‘Materieel erfgoed van de natuurwetenschappen’ aan de Universiteit Leiden.

Meer informatieMuseum BoerhaaveI: www.museumboerhaave.nl

Einsteins sollicitatiebrief aan Kamerlingh Onnes uit 1901, met antwoordkaart. (Archief Museum Boerhaave)

Bestel nu: www.overmanagement.nl/shop

Unboss: meer resultaat met een meer betrokken werkvloer

“Unboss daagt uit om zelf na te denken en verantwoordelijkheid te nemen”Mark Stoffels, General Manager Philips Healthcare Mexico

Unbossje organisatie

Lars Kolind, Jacob Bøtter

€ 39,50

VRT International koopt, verkoopt en bemiddelt in occasion commerciële - en industriële koelapparatuur en overjarige voorraden. Het grootste deel van de apparatuur wordt geëxporteerd naar de diverse landen over de gehele wereld.

Wij zijn op zoek naar Compressoren Grasso, Sabroe, Mycom, Bitzer, Copeland, etc. Water chillers Trane, Carrier, York, Ciat, Climaveneta, etc. Verdampers Helpman, Goedhart, Güntner, Küba, etc. Condensors Baltimore, Helpman, Goedhart, Güntner, etc. Complete koelinstallaties en vriesinstallatie. IQF vriezers - spiraalvriezers – invriestunnels

Indien u op zoek bent naar betaalbare occasion of overjarige koel- apparatuur, Wij hebben ongeveer 6.000 m2 koeltechnische apparatuur op voorraad. kijk voor ons aanbod op www.used-refrigeration.com. VRT International is F-gassen gecertificeerd en beschikt over een professioneel demontage-team. Wij kunnen indien gewenst uw gehele installatie(s) in eigen beheer ontmantelen.

VRT international CV Nucleonenweg 25 3542 CD Utrecht T +31 (0)30 700 9712 M +31 (0)6 16063677 W www.vrt-int.com E info@vrt-int.com

T O O N A A N G E V E N D E C O 2 T E C H N O L O G I E

ADVANSOR is een internationaal opererende toonaangevende Deense fabrikant van duurzame koeling voor retail, industrie, voedselverwerking, chemie en ijsbanen. De door ADVANSOR ontworpen en geproduceerde koelsystemen gebruiken CO2 als enige koudemiddel. CO2 wordt gezien als het meest milieuvriendelijke koudemiddel. Advansor ontwikkelt alleen CO2 racks en heeft door deze specialisatie een uitzonderlijke expertise. Er zijn vandaag de dag ruim 2000 koelcentrales van ADVANSOR in bedrijf.Het zeer brede leveringsprogramma van 1,6 - 550 biedt toepassing voor de koelcel in de professionele keuken tot aan grote gekoelde magazijnen, ijsbanen en al ertussen zoals supermarkten, shops van tankstations. Bij centrales van het type “Sigma” bovendien AC en extra verwarming met warmtepomp voor winkel, kantine of kantoor.

compSUPER SIGMA “L 3+2X3” - Koelen, Vriezen, AC en warmtepomp op één rack! MT tot ca. 180 kW – LT tot ca. 50 kW – AC tot ca. 150 kW - zwaar industrieel kwaliteit

100% milieuvriendelijk.

Één enkelvoudig toegepast koudemiddel.

Geen impact op opwarming van de aarde.

Laag energieverbruik.

Toekomstbestendige oplossing.Vriezen, Koelen al dan niet gecombineerd.

54

internationaal nieuws

Voor deze nieuwe rubriek in RCC K&L worden buitenlandse berichten over koude en luchtbehandeling geselecteerd. Vooral de uitfasering van F-gassen zorgt wereldwijd voor veel nieuws. Het IIR is een belangrijke bron. Deze organisatie voorziet dat de wereldwijde vraag naar koeling verder zal toenemen. Dat is mede het gevolg van de opwarming van de aarde.

Europa heeft grote voorraad HFK-koudemiddelenEuropa - In afwachting van de gevolgen van de 2015 F-gasquota, zijn in 2014 in Europa enorme hoeveelhe-den HFK-koudemiddelen opgeslagen. Dat meldt Cooling Post. Volgens cijfers van het Europees Milieuagent-schap is de Europese invoer van HFK-koudemiddelen in 2014 bijna verdubbeld tot 122.781 ton (260.9Mt CO2-equivalent). De cijfers zijn gebaseerd op gegevens die door bedrijven zijn verstrekt over 2014, het eer-ste jaar van de verplichte rapportage in het kader van de nieuwe F-gasregelgeving 517/2014. Cooling Post meldt dat vanwege de grote voorraad, de koudemiddelprijzen, met name voor de hogere GWP-gassen, niet zijn gestegen. Dit in tegenstelling tot de voorspelling van vele experts uit de industrie. In tegenstelling tot de stijging van de invoer, daalde de EU-productie van HFK’s voor het vierde achtereenvolgende jaar. Bron: Cooling Post

Nieuwe vervanger R404A met lagere GWPIn 2016 komt een nieuwe vervanger voor R404A op de markt. Het nieuwe middel, R455A, heeft een lagere GWP en bestaat uit een combina-tie van een HFO, HFC en CO2. Het is ontwikkeld door Honeywell en wordt door ASHRAE gekwa-

koudemiddel, op de markt gebracht als Solsti-

CO2. Volgens Honeywell komen de eigenschap-pen van R455A overeen met die van R404A.Bron: IIF/IIR

Nieuwe bron met informatie over HFK’sHet IIF/IIR heeft haar informatiediensten uitgebreid met een uitgebreide tool met actuele informatie over HFK's. Het doel is hulp te bieden bij het beperken van het gebruik van deze middelen. Het gaat om informa-tie over ontwikkelingen in de regelgeving en stappen die voor de terugdringing genomen moeten worden. Het IIF/IIR biedt het laatste nieuws met betrekking tot

regelgevingen, aanbevelingen en samenvattingen en een lijst van alle relevante documenten.Bron: IIF/IIR

Waarschuwing voor koudemiddellekkage op vissersschepenVerenigd Koninkrijk - Twee vooraanstaande verzekeringsmaatschappijen in de zeevaart gaan gezamenlijk waarschuwen voor het risico van koudemiddellekkage op vissersschepen. Het gaat om North P&I Club en de Shipowners’Club. Zij hebben technische richtlijnen gepubliceerd om het risico door achterstallig onderhoud of onzorgvuldig gebruik van koelinstallaties op vissersschepen te minimaliseren. Volgens North P&I Club hebben in de afgelopen tien jaar talrijke incidenten plaatsgevonden waarbij koudemiddel ongecontroleerd is ontsnapt. Die hebben geleid tot letsels bij bemanningsleden en werknemers aan wal. Bron: Cooling Post

55februari 2016

Europees dochterbedrijf voor Toshiba CarrierJapan - Toshiba Carrier heeft een Europese dochteronderneming opgericht en is van plan om een Noord-Amerikaanse operationele basis op te zetten voor een grote wereldwijde promotie van VRF-airconditio-ning. De ontwikkelingen zijn in lijn met de aankondigingen in oktober 2014 dat Toshiba en UTC, eigenaar van Carrier, het Toshiba Carrier jointventurebedrijf willen versterken en uitbreiden om de jaarlijkse omzet (1,5 miljard euro) in 2020 te verdubbelen. Bron: Cooling Post

‘Onvoldoende maatregelen om F-gassenverordening te ver-wezenlijken’Verenigd Koninkrijk - Ray Gluckman van Gluckman Consulting, die als adviseur nauw betrokken is bij de ontwikkeling en uitvoering van de EU F-gassenverordening, waarschuwt dat eindgebruikers, onder-houds- en installatiebedrijven onvoldoende maatregelen nemen om de EU-doelstellingen op het gebied van F-gassen te verwezenlijken. Volgens de quotaregeling in 2017, waar vooraf gevulde apparatuur deel van gaat uitmaken, zal de vermindering in 2018 ongeveer 44 procent moeten bedragen, gevolgd door een verlaging met 60 procent in 2021. Volgens Gluckman zorgt dit voor veel veranderingen voor de commer-

-ging van dit koudemiddel is in het Verenigd Koninkrijk al in gang gezet, maar Gluckman is sceptisch of dit in andere Europese landen ook al voldoende gebeurt.Bron: Cooling Post

Nieuwe IIR Informatieve nota over koeling in mondiale economieOp basis van statistische gegevens benadrukt de 29th IIR Informatory Note het belang van de koel-technische sector. In de komende jaren zal die naar verwachting verder groeien. Dat is het gevolg van de toenemende koelbehoeften in verschillen-de gebieden en de opwarming van de aarde. De koelindustrie speelt een belangrijke en steeds gro-tere rol in de hedendaagse mondiale economie, met aanzienlijke bijdragen in voeding, gezondheid, energie en milieu-domeinen. Beleidsmakers moe-ten daar volgens het IIR steeds meer rekening mee houden. Enkele kentallen: circa drie miljard koel-, airconditioning- en warmtepompsystemen zijn wereldwijd in gebruik; de wereldwijde jaar-omzet van bovengenoemde apparatuur bedraagt ongeveer 276 miljard euro; wereldwijd vinden bij-na 12 miljoen mensen werk in de koeltechnische sector; circa 17 procent van het totale elektrici-teitsgebruik wordt wereldwijd gebruikt door de koelsector.Bron: IIR

Het IIR publiceert ‘Guideli-nes for Life Cycle Climate Performance’Het IIR vindt het noodzakelijk om de Life Cycle Cli-

analyseren. Het belang van het gebruik van indica-toren om de werkelijke uitstoot van broeikasgassen van systemen gedurende hun gehele werkzame peri-ode te meten is volgens het IIR nog nooit zo belang-rijk geweest. Volgens de organisatie is de focus te vaak gericht op deelelementen van de milieu-impact van de apparatuur, met name koudemiddelen. Dat terwijl het IIR heeft aangetoond dat alle koelinstalla-ties en airconditioners samen goed zijn voor 17 pro-cent van het wereldwijde elektriciteitsverbruik. De

alle soorten van stationaire airconditioning, warmte-pompen en koelsystemen worden berekend. De gids biedt ontwerpers, installatiebedieners, fabrikanten en beleidsmakers een manier om de milieu-impact van de verschillende systemen in de loop van hun le-ven effectief te evalueren en te vergelijken.Bron: IIF/IIR

Rittal – The System.Faster – better – everywhere.

World’s firstHet meest efficiënte koelaggregaat ter wereld: De Blue e+

Het principe:

n Efficiëntie – bespaar tot 75% energie

n Veelzijdig – ondersteuning meerdere spanningen

n Veilig – langere levensduur door componentvriendelijke koeling

n Gebruiksvriendelijk – touch display en intelligente interfaces

Meer informatie: www.rittal.nl

57februari 2016

productnieuws

SUBSIDIE VOOR LG THERMA V WARMTEPOMP

De LG Therma V komt ook in aan-merking voor de ISDE-subsidierege-ling. Met deze lucht/water-warmte-pomp wordt de nieuwe standaard in duurzaam koelen en verwarmen in-gezet. De LG Therma V 3-in-1 lucht/water-warmtepomp verwarmt of koelt niet alleen een huis, maar ook het (sanitair) water. De Therma V-oplossing heeft een veelzijdige toe-passing en is te gebruiken in zowel renovatie- als nieuwbouwwonin-gen. De subsidie voor de warmte-pomp kan vanaf 4 januari 2016 wor-den aangevraagd. De voorwaarden voor particulieren en ondernemers zijn verschillend. In 2016 is er in to-taal 70 miljoen euro subsidie be-schikbaar. Het subsidiebedrag is af-hankelijk van het soort apparaat en de energieprestatie. Op de web-site van RVO kunt u de exacte voor-waarden en bedragen nalezen die voor u gelden.www.lgklimaat.nl

SAMSUNG INTRODUCEERT DVM INVERTER WARMTEPOMP CHILLER

NIEUWE 4300 N HIGH-PERFORMANCE VEN-TILATOR: MEER KOELING, MINDER GELUIDDe moderne, compacte apparaten van te-genwoordig stellen hoge eisen aan warmte-afvoer. De oplossing hiervoor zijn compac-te, high-performance ventilatoren. Met de nieuwe 4300N biedt ventilatorspecialist ebm-papst een nieuwe high-performance ventila-tor die meer koelt, met minder geluid.In vergelijking met de vorige serie haalt deze ventilator een hoger luchtdebiet met daar-bij een effi ciëntieverhoging tot 57 procent én een geluidsniveaudaling van 9 dB(A). De ventilator kan worden gebruikt in compacte toepassingen, zoals omvormers voor lasapparaten, solarsystemen en automatisering, maar ook in de IT-branche en woonhuisventilatie.Met de afmetingen 119 x 119 x 32 mm is de nieuwe 4300N zeer compact. De speciaal gevormde ophanging van de motor en innovatieve winglets aan het vleugeleind verbeteren de aerodynamische effi ciëntie en voorkomen tur-bulentie die voor lawaai kan zorgen. Deze compacte en effi ciënte motoren zijn beschikbaar voor bedrijfsspanning 12, 24 en 48 VDC.Afhankelijk van de toepassing is de ventilator (optioneel) beschikbaar tot IP68. Het maximale luchtdebiet is 285 m³/h met een luchtdruk tot 146 Pa. Deze waar-den overtreffen de vorige serie tot 50 procent. Dat maakt deze nieuwe high-per-formance ventilatoren geschikt voor koeltoepassingen waar sprake is van een kleine inbouwgrootte en er wordt gevraagd om een hoog luchtdebiet en laag energiegebruik. www.ebmpapst.nl

Met het verbod op R22 sinds 1 januari 2015 is de vraag naar koudwater-ma-chines die voldoen aan de Europese F-gassenregelgeving enorm toegeno-men. Om hieraan te voldoen ontwikkelde Samsung een nieuwe, compacte, modulair op te bouwen warmtepomp/koudwatermachine: de DVM Inverter Warmtepomp Chiller. Dit systeem combineert de voordelen van een traditi-onele luchtgekoelde chiller met de vaporinjectie en inverter-capaciteitsre-geltechnologie van een VRF-systeem. Het biedt zo een energiezuinig sys-teem met een hoog rendement en zeer hoge deellastrendementen. Met als uitgangspunten goede vollast- en deellastrendementen, een nauwkeurige en traploze capaciteitsregeling, comfort en prestatie in een breed werkings-gebied, ontwikkelde Samsung de energiezuinige DVM Warmtepomp Chiller. Het systeem is compact en modulair op te bouwen. Een separate koeltoren en machineruimte zijn overbodig. In vergelijking met een conventioneel wa-tergekoeld systeem kan hiermee tot 50 procent ruimte bespaard worden. Door het signifi cant verlagen van de hoeveelheid koudemiddel voldoet de chiller aan alle huidige en toekomstige EU-regelgeving op dit gebied. Met dit systeem loopt Samsung voorop op het gebied van energiezuinige chil-lers.www.samsung-airco.nl

De oplossing voor warmteafvoer van compacte apparaten: high-performance ventilatoren. ebm-papst

UITVOERINGSPARTNER

Opleidingscentrum GO° is hét opleidingscentrum voor de koude- en klimaattechnische branche. Het op-leidingscentrum is gelieerd aan brancheorganisatie de NVKL, beroepsopleidingen, trainingen en cursus-sen in de koudetechniek. GO° is hiermee de schakel in de koude- en klimaattechnische branche voor alles wat met opleiden en werken te maken heeft.

Zandlaan 296717 LN Ede

Opleidingscentrum GO° Postbus 326710 BA Ede

T: kantoor 088 - 0206419E: info@opleidingscentrum-GO.nl

Training Ammoniak, kooldioxideen Koolwaterstoffen (ACK)

Voor meer info of direct inschrijven ga naar www.opleidingscentrum-go.nlOf neem contact op via telefoonnummer 088 - 020 64 19

SCHRIJF JE NU IN!

VakbekwaamheidscertificaatAmmoniak (NH3), Kooldioxide (CO2)

en Koolwaterstoffen (CH)

NIEUW!

59februari 2016

Onlangs heeft HITMA Instrumentatie het as-

sortiment uitgebreid met de vernieuwde Dwyer Magne-sense II-transmitter. Deze MSII-transmitter is, naast de uitvoering met analoge uitgang van 0…5/10 Volt of 4…20 mA, ook verkrijgbaar met BACnet- of Modbus-uitgang. Dit maakt de transmitter geschikt om te gebruiken voor vuilfilterme-ting en/of snaarbreukde-tectie op een luchtbehan-delingskast. Optioneel is de MSII-transmitter leverbaar met geïntegreerd LCD-dis-play. Het instrument is ook geschikt voor flowmeting. Door het in het veld te se-lecteren meetbereik is deze druktransmitter extra flexi-bel inzetbaar. De nieuwe Dwyer-transmitter is terug te vinden op de website van HITMA Instrumentatie. www.hitma-instrumentatie.nl

NIEUWE DWYER-TRANSMITTER MET BACNET- EN MODBUS- COMMUNICATIE

ACS-AFPRO FILTERS LANCEERT VIER LUCHTFILTERS MET A+ LABEL

PANASONIC BRENGT ENERGIE-EFFICIËNTE WTW-SYSTEMEN OP DE MARKT

ACS-AFPRO Filters, de luchtfilterproducent met een lei-dende rol op de internationale markt, lanceert vier ener-giebesparende filters die het Eurovent A+ label mogen dragen. De vier nieuwe filters maken deel uit van de in-novatieve ‘Cost Saver’-serie, die sinds 1 januari 2016 op de markt is. A+ is de meest efficiënte categorie vol-gens de energieclassificatie zoals die per 1 januari 2015 wordt gehanteerd door Eurovent. Het nieuwe zakkenfil-ter HQ80A10-6-A+ en de nieuwe compactfilters PT98-XL, CS85-A-XL, en CS98-A-XL voldoen alle vier aan de strenge eisen die Eurovent aan het A+ energielabel stelt. Joost Verlaan (Directeur ACS-AFPRO Filters): "Met deze energiebesparende luchtfilters verdient de eindklant zijn investering al binnen een paar maanden terug. De ‘Cost Saver’-serie bestaat uit filters die zorgen voor een scho-ne lucht én voor een laag energiegebruik.” Om de daad-werkelijke energiebesparing uit te kunnen rekenen en in-zichtelijk te kunnen maken, ontwikkelde ACS-AFPRO Filters de AFPRO Filter Simulator. Deze app maakt visu-eel wat het plaatsen van een energiebesparend filter de eindgebruiker oplevert. www.acsfilters.com

Panasonic lanceert een nieuwe VRF-hydrokit en HR-multibox. De systemen zijn niet alleen installatievriendelijk, maar dankzij het gebruik van restwarmte ook energiezuinig. De nieuwe ECOi Hydrokit maakt deel uit van de Panaso-nic VRF-reeks. Het systeem creëert warm water met behulp van restwarm-te van airconditioningkoeling, die anders ongebruikt zou worden afgevoerd. Deze restwarmte verwarmt water tot een temperatuur van 45°C. Afhankelijk van de toepassing kan het water in een buffervat, zoals de Panasonic boi-ler, elektrisch worden naverwarmd tot 65°C. Dit maakt het water geschikt voor ruimteverwarming of gebruik als tapwater. De ECOi Hydrokit is volgens Panasonic het meest complete hydrobox-systeem dat op de markt beschik-baar is. Het systeem is voorzien van een klasse-A waterpomp van Panaso-nic, ontluchtingsklep, stromingsschakelaar, overdrukventiel, expansieven-tiel, back-upverwarming, automatisch watersterilisatie en een manometer. De nieuwe Hydrokit kan worden gecombineerd met de driepijps VRF (ECOi) buitenunits van Panasonic. Het is mogelijk meerdere ECOi-units aan te slui-ten op hetzelfde circuit, waarbij de units onafhankelijk van elkaar kunnen worden ingezet voor het bereiden van warm tapwater of ruimteverwarming. Door gebruik te maken van restwarmte levert het systeem in beide toepas-singen een hoge energie-efficiëntie. De ECOi Hydrokit is voor het regelen van het binnenklimaat voorzien van een ingebouwde kamerthermostaat. Het is echter ook mogelijk het systeem aan te sluiten op een externe regeling.www.aircon.panasonic.eu

Energie Consult Holland B.V.

Hertzstraat 14

6716 BT EDE

NoBo/AKI-nummer 1242

T +31 (0)318 55 11 06

F +31 (0)318 55 13 22

info@energie-consult.nl

www.energie-consult.nl

Wilt u meer informatie aanvragen of een afspraak maken?

Notifi ed Body voor Drukapparatuur (PED)

Alle PED modules

Keuring voor ingebruikneming

Periodieke herkeuringen

Soldeer- en laskwalifi caties

Beoordelingen PGS 13

Gespecialiseerd in koudetechniek

UnitbouwAfscheiders en vatenEconomisersKoudemiddelpompen

HandafsluitersWarmtewisselaars

Natuurlijk de beste oplossing

Samen bouwen!

+31 (0)345 68 15 49, info@wijbenga.nl, www.wijbenga.nl

61februari 2016

VERBETERDE ZELF AANZUIGENDE CENTRIFUGAALPOMP VAN KSB

KSB heeft de nieuwste uit-voering van de zelfaanzuigen-de centrifugaalpompen van de serie Etaprime op de markt gebracht. De nieuwe aggrega-ten beschikken over een goed zuiggedrag, ook bij relatief on-gunstige toeloopcondities. De pompen kunnen zelfs bij ge-ringe of negatieve voordruk aanzuighoogten van maximaal negen meter bereiken. Ook het verpompen van gashoudende media is mogelijk. De toepas-sing van een voetklep is niet nodig. De aggregaten zijn ont-worpen voor standaard medi-umtemperaturen van –30o tot +90o C.De maximale opvoerhoog-te bedraagt 105 meter en de grootste capaciteit ligt bij 180 m3/h. De verbeterde serie om-vat 28 pomptypes, die worden aangedreven door 2- of 4-po-lige IEC-motoren. De pompen zijn leverbaar in een compac-te modulaire blokuitvoering (Etaprime B) of in de klassie-ke uitvoering met de motor op fundatieplaat (Etaprime L). De aansluitafmetingen komen voor 100 procent overeen met die van de voorgaande generatie. Afhankelijk van de toepassing kan de klant bij de smering van de wentellagers kiezen tussen oliesmering en levensduur vetgesmeerd. Optioneel kan men de lager-stoelen ook met aansluitingen voor een temperatuur- of tril-lingsmeting uitvoeren. www.ksb.nl

advertentie

62

RCC K&L IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET

Offi cieel Orgaan van:KNVVK, KONINKLIJKE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR KOUDEInternet: www.knvvk.nl E-mail: info@knvvk.nl

Naast de KNVvK leveren deze verenigingen op het gebied van koude, koeling, luchtbehandeling en ventilatie vanuit hun expertiseveld bijdragen aan RCC K&L:

NVKL, NEDERLANDSE VERENIGING VAN ONDERNEMINGEN OP HETGEBIED VAN DE KOUDETECHNIEK EN LUCHTBEHANDELING Internet: www.nvkl.nl E-mail: info@nvkl.nl

STEK, STICHTING EMISSIEPREVENTIE KOUDETECHNIEKInternet: www.stek.nl E-mail: info@stek.nl

NEKOVRI, VERENIGING VAN NEDERLANDSE KOEL- EN VRIESHUIZENInternet: www.nekovri.nl E-mail: info@nekovri.nl

VERAC, VERENIGING VAN LEVERANCIERS VAN AIRCONDITIONING-APPARATUURInternet: www.verac.nl E-mail: info@verac.nl

LUKA, NEDERLANDSE VERENIGING VAN LUCHTKANALENFABRIKANTENInternet: www.luka.nl E-mail: info@luka.nl

VLA, VERENIGING VAN LEVERANCIERS VAN LUCHTTECHNISCHE APPARATEN Internet: www.gezondeluchtingebouwen.nl E-mail: vla@fme.nl

NEDERLANDSE KOELTECHNISCHE INDUSTRIE (NKI)Internet: www.koelindustrie.nl E-mail: nki@fme.nl

RCC K&L komt tot stand in samenwerking met de KNVvK-beleidsgroep Marcom.Het bestuur hiervan bestaat uit: ing. M. Bouwman en H. Blok (secretaris).

HoofdredacteurUko Reinders, ukoreinders@vakmedianet.nl, tel. 06-46652579

EindredacteurChristine Linneweever

Technisch adviseurIng. Dick Havenaar

UitgeverFrederique Zeemans

AccountmanagerGejo Flierman, gejofl ierman@vakmedianet.nl, tel. 06-53227316

Vormgeving & opmaakcolorscan, www.colorscan.nl

DrukTen Brink, Meppel

AdresVakmedianet, Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn

Website RCC K&Lwww.koudeenluchtbehandeling.nl

Abonnementenadministratieklantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888

AbonnementenRCC K&L verschijnt maandelijks. Jaarabonnement € 135,00. Verzendkosten buitenland per jaar € 29,50 (EU) en € 41,50 (niet-EU-landen). Prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

OplageDoor onafhankelijk accountant gecontroleerde oplage. Zie voor accountantsverklaring van Grant Thornton www.vakmedianet.nl

CopyrightAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2016

PublicatievoorwaardenOp iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatie-voorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze staan op www.vakmedianet.nl.

DisclaimerAlle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

ISSN 0925-630X

in nummer 03 van RCC K&L onder andere:

condensing-units, warmtewisselaars en compressoren

met een fotoreportage

Wat gebeurt er precies bij de omzetting naar bruikbare energie?

presentatie van onderzoeksresultaten

INDUSTRIËLE KOELSYSTEMEN ZIJN NIET KANT-EN-KLAAR BESCHIKBAAR.RENDEMENT IS ECHTER ALTIJD DE NORM.

Industrial heat pump technology using natural refrigerants. Save Megawatts of energy by recycling waste heat and upgrading it to high temperature utility or process water.

These applications perfectly match our industrial refrigeration solutions.

www.mayekawa.eu

© ww

w.ko

lorie

t.inf

o

Recycling waste heat on a mega-scale.

... isn’t industry cool!

Member of

Ask a MAYEKAWApartner or your local contractor