portret

Acteur Helmert Woudenberg

'lkwll miln tamilieniet sparen'

.. In ziin stuk'Uberniensch'

waa{t Helrnert

,,Hïïlfil?fiËf cén aan een

link naar hetheden. |uist

amdat hii zoonis van een SS'er

en kleinzaanvan een NSB-

kopstuk.door Mischa Cohen

foto's Wouter Vandenbrink

ns voortbestaan wordt bedreigddoor die kolonie parasieten die onsvolk heeft weten binnen te drin-$en.'De kalende, wat oudere man op hetverder lege podium spuugt de

woorden uit met ingehouden woede. Het pu-bliek luistert geboeid naar een monoloog volhaat. 'Ze horen hier niet, ze moeten weg, terugnaar waar ze ooit vandaan gekomen ziin. Envanafdie plek nog vérder van ons weg.'Na afloop neemt Helmert Woudenberg het ap-plaus in ontvangst. Zijn voorstelling Aber-mensch trekt volle zalen met een deels opHillers Metn Kampf (1925 1927) gebaseerde mo-noloog. De anonieme redenaar op het toneelfulmineert niet tegen foden en zigeuners maartegen vreemdelingen in het algemeen. Hetstuk moest niet alleen over vroe$er $aan, vondWoudenberg:'Niet alle overeenkomsten methedendaagse politici berusten op louter toe-val.'

Klakken van kunstgebitHet is bekend terrein voor de acteur en toneel-schrijver, zoon van een gesneuvelde SS'er enkleinzoon van een prominent NSB-Kamerlid.Als oorlogswees groeide hij op bij een pleegge-zin en woonde daarna een tijd bij zijn grootou-ders. De oorlog was daar nooit ver weg, vertelthij een paar dagen na de voorstelling in zijn fa-voriete stationsrestauratie. Florrie Rost vanTonningen, de'zwarte weduwe' van NSB-top-man Meinoud, kwam er klaverjassen. 'Mijnopa had een kunstgebit, "van de staat gekre-gerf'.Zijn tanden waren uit zijn mond gesla-gen nadat hij in 1945 was gearresteerd wegens

landverraad. Bij de Dodenherdenking hoordeje tijdens de twee minuten stilte alleen hetklakken van dat kunstgebit. Als kind dacht ik:dÍe twee dingenhebben iets met elkaar te ma-ken. En dat was natuurlijk ook zo.'Woudenber$s fascinatie voor Hitler, en vooralvoor de jeugdjaren van de Ftihrer, heeft zekerte maken met zijn eigen verleden, zegt hij. 'Alskindwas mijn houdingten opzichte van mijnouders: als jullie zo nodig dood moeten, hoefik ookverder niets met jullie. Maar daar ben iklatervan teruggekomen. fuist doordat ik mijnouders nooit heb gekend, weet ik hoe belang-rijkhet is waar jevandaankomt. Jebent je ou-ders. Als kind moet je afrekenen met wat degeneraties vóór je hebben gedaan, rechtzettenwaar je vader mee in conflict is geweest. Pas delaatste jaren, nu ik als het ware de opa ben $e-worden van mijn eigen ouders, houd ik meecht met ze bezig.'Zijn huiselijke oorlogservaringen kon Wouden-berg delen met jeugdvriend Ischa Meiy'er. 'Webegrepen elkaar. Ik kende het fascisme uit dehuiskamer, hij had thuis juist te kampen metde gevolgen van de Holocaust.'Ze ontmoettenelkaar op de middelbare school.'faap Meiier,die Bergen-Belsen had overleefd, gaf daar ge-

schiedenisles. Ischa vertelde later dat ziinva-der tegen hem had gezegd: "Volgend jaar komter een jon$etje Woudenberg op school, eenzoon van heel foute ouders. Ik eis van jou datje je correct gedraagt." We waren meteen be-vriend. Ischa had een hekel aan mensen die deoorlog als argument gebruikten. Zijn moederzei tegen hem als hij zijn boterham niet opat:"In het kamp moesten we om zo'n boterhamvechten." Dan antwoordde Ischa: "Nou, danheb je wel gewonnen." Toen ik acteur was ge-

worden en hij toneelschrijver, bedacht Ischa:"We $aan samen een stuk maken over een

Jood die in de oorlog is ondergedoken bij een

28 Vrij llederland r g NoveMeen zolr

rtret

NSB'er, en na de pauze is het na de oorlo$ en

dan is het andersom. En jij speelt de )ood en ikdie NSB'er." Daar is het helaas nooit van $eko-men.'

Jood in kaftanHelmert Woudenber$ (Elspe, Duitsland, 1945)

maakte naam als medeoprichter van het Werk-

teater, het toneel$ezelschap dat vanafde jaren

zeventi$ experimenteerde met'maatschappe-

lijk relevante'toneelstukken en films. Hij ziet

het nog steeds als zijn taak om, zoals destijds

met het Werkteater, een rol te spelen in het de-

bat. 'In te$enstellin$ tot het huidi$e theater,

dat nogal elitair is, bedoeld voor een kleine

$roep.'De meesten van zijn $eneratie zijn lan$zamer-

hand van het toneel aan het verdwijnen, ziet

Woudenber$. En voor zover acteurs van zijn

leeftild no9 actief zijn, vermijden ze eindeloze

tournees lan$s kleine provincietheaters.

Woudenber$ vindt dat juist leuk. 'Ik heb een

auto van de zaak, mijn ei$en stichtin$ Zwarte

Kunst. En mijn technicus is ook mijn chauf-

feur.'s Midda$s loop ik wat door Emmen, ofVlissin$en, of waar ik ook maar speel en 's

avonds treed ik er met veel plezier op.'

Hij maakte eerder voorstellingien over verzets-

heldin Hannie Schaft, Jodenverraadster Ans

van Dijk en onderduiker Hatty Waterman.

'Maar ik had absoluut niet $epland: ik $asteeds een stapie verder om ten slotte bij Hitler/rimsefuit te komen.'Meín Kampf, de blauwdruk voor de TWeede

Wereldoorlo$ en de Holocaust, ma$ in Neder

land no$ steeds niet worden verkocht. Een

kennis hoorde vanWoudenber$s plan en mailde hem de ruim achthonderd pa$ina's in de

Nederlandse NSB-vertalin$ uil 7939: Míjn Kamp.

Hij moest voor zijn research het boek hele-

maal doorplo egen, zegt Woudenber$, en dat

viel niet mee. 'Een vreselijk slecht boek, al kan

dat ook aan de vertalin$ li$$en. Maar ik wildeper se alles lezen, want kleine passa$es zijnsoms heel relevant.'De ontmoetingin Abermensclr van Hitler meteen'vreemdelin$'in de straten van Wenen

komt niet uit Miin Kamp maar uit de Hitler-bi-

o$rafle van lan Kershaw. 'In Wenen kwam hijeen Jood te$en, $ekleed in een kaftan, een van

oorspron$ Arabisch $ewaad. Hij stond aan de

grond gena$eld, was verbijsterd. Zijn an$st

voor vreemdelin$en kwam uit die scène heel

sterk naar voren. Ik bedacht: het zou dus netzo goed over moslims kunnen 5iaan.'Het kan gevaarlijk zijn dat soort parallellen te

trekken, weet Woudenber$. 'Herman van Veen

r j-Í.L'fl*:é#llliiF:í:!,',::

..'i.."ï:-...,....:::..:.+:.ii:í:::..,::,..:.: :. .

:jlN,,t..:>t/:::..:.tr. :

.:,))t.:aa:::::.'''

kreeg mails met de vreselijkste bedrei$in$en

toen hij de PW met de NSB had ver$eleken.

Dus ik ben voorzichti$.' Een toneelstuk over

Geert Wilders - zoals hij eerder Fortuyn op de

planken bracht - zit er voorlopi$ niet in.'Hoewel, als ik lees over de postkoloniale frus-

traties van Wilders' $rootvader, die zich toen

hij uit Indonesië naar Nederland kwam door

de Nederlandse staat slecht behandeld voelde

ten opzichte van Turkse en Marokkaanse $ast-

arbeiders, dat wekt wel mijn belan$stellin$.'

Verschrilce klandizieAls kind van foute ouders kentWoudenber$ de

gevaren van demoniseren en weet hij dat his-

torische vergielijkin$en meestal mank $aan. 'Er

bestaat een afleverin$ van het Poly$oon-jour-

naal waarin mijn opa een redevoerin$ houdtmet een groot hakenkruis op de achter$rond'

Hij zeSt dan,' en Woudenber$ wórdt even zijngrootvader terwijl hij met zijn vuist op tafelslaat, de klandizie van de restauratie kijkt ver-

schrikt op, "'Néderland moet terÍ$ naar de

mentaliteit van de VOC." Dat zei minister-pre-

sident Balkenende óók, en dat maakt hem no$

niet tot een NSB'er.Zo simpel is het niet''Woudenber$ $ebruikt zijn familie$eschiede-

nis wel als inspiratiebron''Ikwil mensen aan-

zetten tot nadenken. Na afloop van de voor'

=

=

g

z

ruÍ € àff - -r-

f i '-' 'i;

É.

:

gffi:#li.):1::.

fui*i 1g4.i1, tíe*wí*te r:xn i'i*lsr*rt: *ud*rs: '!k kan le *iets kr+r;*liik n*{ï.ien'

l0 Vrij Nederland r9 NoveMsen zort

stelling praat ik na met mijn publiek en ikhoor dat sommigen zich zo laten meeslependat ze denken: "Ik ben het ééns met wat dieman daar op het podium beweert, maar wat ishet verschrikkelijk dat ik het met hem eensben."' Een oud-CU-medewerker was $eschoktd.o or he| M e in Kam pf- citaat: " Het staatsburge r-schap zou het kostbaarste document moetenzíjn dat men hier op aarde maar in handenzou kunnen krij$en." Hij vertelde me: "Dat-zelfde wordt in geliike bewoordingen nog da-gelijks bij ons in de fractiegezegd."'Voor Hitlers jeugd baseerde Woudenberg zichinAbermensch op de theorieën van psychoana,lytica Alice Miller, auteur van Het drama uan hetbegaafde kind.'Zij verklaart de volwassen Hitleruit de mishandeling van het jongetje Adolfdoor zijn vader. Als bastaardkind - en volgensMiller zoon van een |oodse vader bovendien -was die Alois Hitler een gefrustreerde buiten-staander. Zijn zoon kreeg de volle laag van destorm die in zijn vader woedde. Over zijn lera-

NSB-kopstuk Hendrik Jan Weudenberg, HÊlmertsgr*otvader: 'ïerug naar de VOC-mentaliteitl'

ren zei de jonge Hitler: ze worden geacht ordete handhaven en gezag uit te stralen, maar or-de en geza$ had ik van mijn vader op zo'n ex-treme manier ondervonden dat alles wat mijnleraren probeerden een lachertje was. Dat $e-zag kon ik onmogelijk aanvaarden.'Helmert Woudenberg heeft zelf zijn vadernooit gekend en zijn moeder maar heel kortmeegemaakt.'Omdat ik een wees ben, ben ikextra gevoelig voor de relaties tussen oudersen hun kinderen. Ik weet niet hoe het is ommet je ouders te leven. Ik heb altijd gewetendat mijn pleegouders mi;'n echte ouders niet

waren en ik had dus vooral veel ontzag voorze.Zehadden iets moeten doen om mij op tenemen en voor mij te zor$en, dus ik was ver-plicht om ze altijd met respect behandelen. Ikwas erg jaloers als ik een vriendje tegen zijnvader hoorde zeggen: ach man, hou toch eensop met dat gelul - zonder dat het consequen-ties had voor de relatie.'

Door Himmler ondertekendZijn biologische vader fan Woudenberg was of-ficier bij de Waffen-SS aan het Oostfront, zijnmoeder Henny fooren was de dochter van eenAalsmeerse kweker. Als jonge twintigers kwa-men ze per brief met elkaar in contact. Ze wer-den verliefd en kre$en toestemming van deDuitse bezetter om te trouwen. 'Vori$e weekkreeg ik toevallig een mail van twee studentendie in Berlijn in een archief het door Himmlerondertekende verzoek voor het huwelijk tus-sen mijn ouders hadden gevonden. De benodig-de ariërverklaringzit er ook bij. En twee foto-tjes van mijn ouders en een korte levensloop.'In mei 1944, negen maanden voor zijn $eboor-te, kwam Helmerts vaderfan voorhet huwelijkeen paar da$en over van het Oostfront in deBaltÍsche Staten naar Aalsmeer, een NSB-bol-werk: 'Lees het boek Een urij ernstig geual, datTheodore van Houten, de vader van mijn colle-ga Carice, onlangs heeft gepubliceerd overAalsmeer in oorlogstiid.'Het verliefde stel had alleen maar oog voor el-kaar, in die eerste en naar zou blijken ook laat-ste paar dagen dat ze elkaar za$en, hoordeWoudenberg later van huwelijksgasten die deoorlog overleefden.'Volgens de verhalen wa-ren ze $elukkig, iedereen om hen heen was el-lendig door die oorlog en zij waren zo blij metelkaar. Ik kan ze niets kwalijk nemen, ik ziemijn ouders als kinderen die je alles wijs konmaken. Het enige wat ze in hun korte levenheel fanatiek hebben gedaan, is door alle ob-stakels heen mij op de wereld zetten.'Vijf dagen na de huwelijksvoltrekking vertrokfan Woudenbergweer naar het Oostfront.'Eenpaar maanden later, op Dolle Dinsdag, brachtmijn grootvader uit angst voor een naderendeDuitse nederlaag mijn beide oma's, mijn moe-der en mijn tante naar Duitsland, naar hetplaatsje Elspe. Daar, vlak over de grens, ben ikin februari 1945 geboren.'Zijn vader was kort daarvoor $esneuveld aanhet Oostfront, nadat hij in een hinderlaag vanhet Rode Leger was gelopen. Zijn moederkwam met een infectie aan haar borsten in eenDuits ziekenhuis terecht. 'Toen mijn oma'shaar daar kwamen opzoeken, kre$en ze te ho-ren: uw dochter is hier we$, maar ons archiefis vannacht gebombardeerd. Dus we kunnen uhelaas niet vertellen waar ze is gebleven. Mijn

'ledereÊn orn henheen ï,ufis ellendlg

donr die aorlos en zijw*reí? zo blÍi'

oma's gingen toen op zoek naar mijn moederen haar baby, wat in het zwaar gehavendeDuitsland van 1945 niet meeviel.'

Geim proviseerde begraaf plaatsMaanden later pas ontdekten de oma's datHelmert en zijn moeder zo'n honderd kilome-ter verderop waren opgenomen in een psychiatrische inrichting, bij de nonnen. 'Een vanmijn oma's reisde erheen en werd meteennaar de binnenplaats geleid, waar een geïm-proviseerde begraafplaats was. Daarwas mijnmoeder begraven. Ik lag als baby in de kinder-opvan$, mijn oma heeft me opgepakt en mee-

$enomen, teru$ naar Nederland waar ze werdgeïnterneerd in Kamp Vught. Ik ben dus alsenige getuige geweest van mijn moeders een-zame laatste dagen en uren.'De vraag die hem vaak gesteld wordt'hoe hetnou is'om als zoon van een SS'er een foodseonderduiker, een verzetsheld of een nazi tespelen, vindt Woudenberg onzinnig. 'Mijnantwoord daarop is: ik ben acteur. Maar ikvoel dus wel de noodzaak om op het toneeliets te doen met het gegeven dat mijn vaderOostfrontstrijder was, mijn grootvaderTweede Kamerlid voor de NSB en mijn ortho-dox-christelijke overgrootvader melkboer inde Amsterdamse fodenbuurt.'De melkboer had tien kinderen, van wie dehelft nationaal-socialist werd en de anderehelft zich bekeerde tot het socialisme, verteltWoudenber$.'Dat laatste werd trouwens alsgrotere schande $ezien. Het nationaal-socia-lisme met zijn nadruk op bloed en bodemsprak christelijke boeren meer aan dan de so-ciale eisen en de internationale solidariteitvan het socialisme.' Bij de begrafenis van zijnover$rootmoeder stonden aan de ene kant denationaal-socialisten, aan de andere kant de

E

Vrij Nederland rs tovsmeen zorr 31

socialisten. 'Precies vijf om vijf. Over de kistheen keken ze elkaar aan, maar ze sprakenniet en draaiden elkaar toen de kist gezaktwas de rug toe.'Woudenberg groeide niet op binnen die nogalgecompliceerde familie maar bij een pleegge-

zin - overigens wel met een NSB-achter$rond.'Ik was als baby met mijn oma geïnterneerd inKamp Vught, waar na de bevrijding zevenduizend collaborateurs gevangen zaten. Mijnmoeders vader zat in een ver$elijkbaar kampin Aalsmeer en ontmoette daar de dochtersvan dat pleegigezin. Hun moeder was niet op-gepakt, dus ik kon daar als baby meteen inhuis komen. Mijn pleegvader was politiek gle-

zien een naïeve man, hij stemde later op BoerKoekoek. Als hij Duitse soldaten op televisiezag marcheren zei hij nog ver na de oorlog:"Goh, wat lopen ze toch prachtig."'

Waar is dat schip?Als kind werd Helmert af en toe door zijn omaopgehaald bij het pleeggezin om op bezoek tegaan bij zijn opa in de gevangenis. TegengrootvaderWoudenbergwas in 1945 de dood-straf geëist wegens het'opzettelijk in tijd vanoorlog den vijand hulp verlenen'. Hij kreeg le-

venslang, in cassatie werd dat twintig jaar.

'Oma maakte me wijs dat hij op zee voer en datde $evan$enis een zeemanshuis was waar hijsoms een paar weken aan land was om daar-na weer te vertrekken. Ik zie hem nog staan inde gang van die gevangenis, hij wuifde naarme. Op de achtergrondzag je de cellen. En ikdacht: maar waar is dat schip toch in gods-

naam, er is toch ner$ens water in de buurt?'Grootvader Woudenberg maakte in de gevan-genis een boekje voor zijn kleinzoon Helmert.'Het heette De kameleon enhij beschrijft en te-kent er zijn leven in, maar dan allegorisch.

Een oude man die ervan is beschuldi$d "fout"te zijn, vertelt het verhaal van de kameleon.Er zijn drie mannen in het oerwoud, de eenvertelt: ik heb een prachtig groen beest ge-

zien. Een ander gaat kijken en zegt: je liegt,dat beest is niet groen maar rood. De derdezegt: jullie zitten er allebei naast, het is geel.'

Nee, dat boekje heeft hij niet meer, zegtHelmert Woudenberg, maar hij weet no$ welhet laatste beeld: tralietjes, getekend in een

muur.'De laatste zin is: toen de oude man mijdat verhaal vertelde, begreep ik het niet. Nu ikin de gevangenis zit, nu begrijp ik het pas.'

Woudenber$ voelt zelf juist voor een zwart-witte, minder relativerende benaderin$ vande Tweede Wereldoorlog. Hij heeft dan ook re-

serves over de 4 meitoespraak die GrimbertRost van Tonnin$en - zoon van de zwaar an-tisemitische NSB-voorman, die na de oorlogzelfmoord pleegde - dit jaar hield. 'Zijn moeder Florrie, een onverbeterlijke fasciste, vorm-de samen met Ger Zwertbroek, dominee Vander Vaart Smit, die zich na de oorlog vooral be-

zi$ hield met het relativeren van "goed enfout", en mijn opa een gezelschap van beruch-te ex-NSB'ers in huize Woudenber$.'Grimbert Rost van Tonningen begon op die4de mei met de uitspraak dat hij 'als zoon vanberuchte nazileiders' toch'géén zielig mens'is. Hij betwijfelde of je sowieso wel kunt spre-ken vair een tweede en derde $eneratie oor-lo$sslachtoffers en wees meteen ook op deslechte behandeling van NSB'ers na de bevrij-ding. Woudenberg: 'Ik begrijp hem wel, hijheeft misschien ook geen ongelijk, maar zo-

iets moet je niet willen. Herdenk je vader instilte, maar $a niet op zo'n moment om be-grip vragen, want dat is absoluut niet op zijnplaats.'

Eliteschool voor nazikinderenAndere kinderen van foute ouders, zoals S5rtze

van der Zee en Chris van der Heijden, profile-ren zich als geschiedschrijvers van de TweedeWeÏeldoorlog. Van der Heijden, onlangs ge-

promoveerd op het proefschriftDat nooitmeer,lijkt in zijn werk als historicus op zoek naareen rechtvaardiging voor de rol van zijn vader

- net als die van Woudenberg een SS'er.

Hijzelfheeft geen behoefte om zich voor dekeuzes van zijn familieleden te verantwoor-den, zegt Helmert Woudenberg. 'Als ik het ver-haal van Van der Heijden lees over het antise-mitisme van nazikopstuk Max Blokzijl, dandenk ik je relativeert die Jodenhaat toch nétte veel naar mijn zin. Als alles grijs is, ziet nie-mand tenslotte het zwart meer. Ik hoed mijdaarvoor sinds de schrijver f.J. Voskuil, die ikzeer bewonderde, mij eens heeft gecorrigeerd.

Hij vond mijn stuk De/odenuerraadsters gero-

mantiseerd en daarmee bijna vergoelijkend.Ik heb mij dat aangetrokken en het stuk laterhelemaal herschreven.'Hij voelt zich niet beschadigd door de keuzevan zijn ouders voor het nationaal-socialis-me.'Ikwil mijzelf en mijn familie niet sparen,maar mijn ouders waren kinderen die meege-

voerd werden in de vaart der volkeren. Wieweet had ik als jongeman wel hetzelfde ge-

daan.' Familieleden hadden het na de oorlogveel moeilijker, zoals zijn oom die op een'Reichsschule' had gezeten, een eliteopleidingvoor nazikinderen.'Hij was zo sterk gaan $e-loven in zijnrol in de nazielite dat hij na de

bevrijding moest worden gedeprogram-meerd.' Anderen moesten zich verantwoor-den voor het gedrag van hun verwanten -door schrijfster Charlotte Mutsaers belen-dende schuld genoemd. Daarvan had HelmertWoudenberg als weeskind geen last, zegÍhii.'Als mijn vader was teruggekomen van hetOostfront en mijn moeder was blijven leventerwijl haar nationaal-socialistische ideaalaan barrels lag, dan had dat voor mij waar-schijnlijk grotere gevolgen gehad. Maar zo ishet niet gegaan.' I

'Abermensch' door Helmert Woudenberg is nog

tot 22 detember te zien in díuerse theaters.

Zie w w w.helmertw oudenb erq.nl

'Oma maaN(te me wtjsdat opa vosr en datde gevangenis €enzeêmanshuis was'

'Als alles grijs ir, ziet niemand hel rvrart meer'

Vr{ Nederland rs NoVEMBER 2011 33