landkunst 2012

land en kunst en buitenplaatsen 20

12

Het MoretusbosBuitenplaatsparade

Kasteel Bouvigne De buitenplaats als podium

Gunther Moriau

Tineke Schuurmans

Jason van der Woude

Ronald de Winter

Jef Faes

Klaas Bullynck

LeineRoebana

Dansnest

Kasteel Heeswijk Buitenplaatsparade

Denise Collignon

Tinka Pittoors

Florian de Visser

Maurice Meewisse

9Inleiding

Erik Luermans

Mieke Prinse

19 29

Landkunst op de Oude Buisse Heide

Iris Bouwmeester

Maartje Wortel

Anne Geene

Lucia Luptáková

A.L. Snijders

Lobke Burgers

392

index

Landgoed Velder Tafelontmoetingen in Het Groene Woud

Wild-C bij Kasteel Heeze

Willem Claassen

Anita Hrnic & Folke Janssen

Tim Hoefnagels

Joost Jansen

Diego Sindbert

Ellen Rijk

Lara de Greef

Wineke Gartz

Roos Terra

Simon Kentgens

bkkc

Erfgoed Brabant

Euro Land Art

De Fabriek

Kasteel Geldrop

Vincent van GoghHuis

Kasteel Heeswijk

Kasteel Heeze

Landgoed Velder

MU

Natuurmonumenten

Podium Bloos

Staatsbosbeheer

Verbeke Foundation

Waterschap Brabantse DeltaTekst: Margriet Kemper en Helmer Wieringa

Partners

De kasteelheer van Kasteel Geldrop

Matthijs Bosman van Weezel Errens

57 67 77 87

Oude BuisscheHeide

Moretusbos

KasteelBouvigne Landgoed Velder

Straten

Jofrahoeve

Noord-Brabant

Maas

Biesbosch

GelderlandZuid-Holland

Zeeland LimburgKasteel Geldrop

Kasteel Heeze

KasteelHeeswijk

HetGroene Woud

Moestuin

De Vleut

Dommelhoeve

1

ronald de winter: «leeuw» in he t more tusbos

Cultuurkenners, ik herken ze, ze hebben geavan-ceerde vouwfietsen bij zich, Volkskrantlezers. ‘Ontmoeting’ — A.L. Snijders

Het is eind oktober. Een herfstig weekend op de Oude Buisse Heide, een prachtig landgoed in de buurt van Zundert. Het behoorde toe aan Richard en Henriette Roland Holst, die er sinds het begin van de twintigste eeuw tientallen jaren hun zomers doorbrachten en er vele gasten ontvingen, waar- onder vele bekende kunstenaars en politici. Ook wij ontvangen gasten, in het gerestaureerde atelier van Richard. Het zijn er honderden, in de regen, in de zon. Wandelaars en fietsers die geïnteresseerd zijn in de geschiedenis, de natuur en het kunstproject dat we er organiseerden. ‘Dat is in de haak,’ schreef A.L. Snijders als writer in residence over Henriette, die het landgoed na haar overlijden overdroeg aan Natuurmonumenten met als doel het gebied zo veel mogelijk intact te laten en open te stellen voor publiek. Snijders verbleef in de Angorahoeve, het witte landhuis met rieten dak, waar hij aan den lijve ondervond dat de geschiedenis soms springlevend is. Vier kunstenaars en twee schrijvers verbleven op de Buisse Heide en lieten zich inspireren door het landschap en de cultuurhistorie. Ze maakten werken waarmee de bestaande gedichtenroute van Henriet-te werd uitgebreid, een tijdelijke kunstroute door bossen en langs heide.

Land en KunstLandkunst op de Oude Buisse Heide was een van de projecten die we deze (na)zomer organiseerden. Het brabants kenniscentrum kunst en cultuur (bkkc) ontwikkelt kunstprojecten die op verschillende manieren ingrijpen in het landschap. We brengen gevarieerde kunstvormen op bijzondere historische en eigentijdse ontmoetingsplekken; op plaatsen waar bewoners en bezoekers, recreanten en passan-ten samenkomen. Deze Landkunstprojecten zijn heterogeen van aard en gaan in op de specifieke eigenschappen van een gebied, op de cultuur- histo-rische, sociale en ecologische aspecten van de plek. Beeldend kunstenaars, fotografen, videokun-stenaars, filmers, schrijvers, dichters, ontwerpers: zij krijgen allemaal de mogelijkheid te reageren op de genius loci, de geest van de plek.

Brabant kent een zeer gevarieerd landschap: polders, heide- en zandgronden, bos- en akkerlan-den en de rivierlandschappen. Tegelijk heeft Brabant een opvallende ruimtelijke structuur: een bundeling van grotere steden waarbinnen en waarbuiten nog steeds een zeer dorps karakter te zien is. Sinds 2005 heeft bkkc door de hele provincie Noord-Brabant verschillende grootschalige kunstprojecten ontwikkeld die inspelen op de planologische ontwik-kelingen en de (her)inrichting van de openbare ruim-te. Hiermee wil bkkc in beeld brengen dat kunst in de openbare ruimte geen eenduidig gegeven is, maar

2

Erik Luermans

Mieke Prinse

aansluit bij ruimtelijke ontwikkelingen in de breedste zin: nieuwe infrastructuren, nieuwe landschapsvisies, waterstaatkundige- en stedenbouwkundige opgaven. En dat kan de kunst: als autonome reactie of als bijdrage aan een integrale oplossing of verbeelding.

Euro Land ArtIn Het Groene Woud – het gebied tussen Tilburg, Eindhoven en ’s-Hertogenbosch – werkt bkkc sinds 2007 samen met Euro Land Art. Euro Land Art is een Europees project waarbij kunst wordt ingezet voor vitalisering van het platteland (toerisme, identi-teit, economie). Euro Land Art is een samenwerking tussen Frankrijk (regio Beauce Dunois), Duitsland (regio Mittlere Altmark) en Nederland (Het Groe-ne Woud). De samenwerking tussen Euro Land Art en bkkc leidde de afgelopen jaren tot projecten die zich concentreerden in Het Groene Woud, op vaste locaties zoals Landgoed Velder, de Vleut in Best, de Jofrahoeve in Esch en Zorgboerderij Dommelhoeve in Sint-Oedenrode.

2012 is uitgeroepen tot het Jaar van de Histori-sche Buitenplaats. Voor bkkc een directe aanleiding om haar uitgangspunten te verbreden en te ver- bijzonderen naar het cultuurlandschap en de buitenplaatsen in Brabant. Euro Land Art behield haar vertrouwde plek in Het Groene Woud: op vijf Landkunstplekken werden tafelontmoetingen georganiseerd, waarbij werd teruggeblikt op de

afgelopen Landkunstjaren en vooruitgekeken naar mogelijkheden in de toekomst. En bkkc verkende nieuwe locaties. Doel is om te zoeken naar een interessante verbinding tussen actuele kunstvormen en historisch en eigentijds erfgoed.

Buiten-plaats Een buitenplaats is een historische locatie waar architectuur en landschap elkaar raken en waar mensen de lijn van de geschiedenis ervaren. Op een buitenplaats komen mensen samen, ze ontmoeten elkaar, kijken naar de tuin, ervaren het (park) land-schap en nemen de omringende architectuur in zich op. Maar dat niet alleen, er is ook ruimte voor het zintuiglijke, het culturele en het ludieke element. En deze historie krijgt extra betekenis als de actuali-teit eroverheen wordt gelegd.

We hebben gezocht naar voorbeelden van dit erf-goed verspreid in de provincie: van het Moretusbos bij Kasteel Ravenhof tegen de Belgische grens in West-Brabant tot aan Kasteel Heeze in Oost-Bra-bant, op tal van plaatsen vonden Buitenplaatspara-des en andere Landkunstprojecten plaats. Deze uit-breiding van Het Groene Woud naar andere regio’s in Brabant leidde tot een interessante samenwerking met bestaande partners als Erfgoed Brabant en met verschillende nieuwe partners, zoals het Vincent van GoghHuis in Zundert, de Verbeke Foundation in Kemzeke en De Fabriek in Eindhoven.

3

op de oude buisse heide

4

diego sindbert: «zonder titel» op landgoed velder

5

«de buitenplaats als podium» van he t ginneken naar k asteel bouvigne, breda

6

Podium Beslissend voor onze locatiekeuze was een geografi-sche spreiding door de provincie en de kwaliteit van het geboden erfgoed: de eenheid van de eeuwen- oude gebouwen met het cultuurlandschap in Engel-se of Franse stijl. Opvallend is dat de diversiteit groot is en dat veel buitenplaatsen eigenzinnige en onverwachte sporen laten zien van hun roerige geschiedenis. De domeinen beslaan nog steeds vele hectaren, die inmiddels in beheer zijn van Staats-bosbeheer, Natuurmonumenten, het Brabants land-schap of in een enkel geval in particulier bezit zijn.

We vroegen kunstenaars en schrijvers zich tot dit erfgoed – het landschap, de architectuur, een veran-derende functie – te verhouden. Wat maakt de buitenplaats tot een historisch erfgoed? Hoe gaan wij nu met dit beeld om? En hoe zouden we het fenomeen buitenplaats hernieuwd formuleren of uit-beelden? De buitenplaats als podium. Met geringe budgetten gingen veelal jonge makers op de plek het experiment aan. Vierentwintig kunstenaars, twee schrijvers, vijf fotografen en twee dansgezelschappen namen aan het project deel. Deze publicatie Land en Kunst en Buitenplaatsen 2012, een vervolg op Land en Kunst in Het Groene Woud 2011, laat hun verbeelding zien. 

Erik Luermans, Mieke Prinse | bkkc

7

oude buisse heide

8

gunther mor iaud-fence

he t more tusbosbuitenplaatsparade

9

anatomisch theater

tineke schuur mans

10

jason van der woudeglazenhuisje

11

de gloriëtte bij k asteel r avenhof (he t more tusbos)

12

ronald de winterleeuw

13

tineke schuurmans: anatomisch theater

14

jef faestraveler

15

klaas bullynck: omen

De Buitenplaatsparade in het Moretusbos

Het Moretusbos is een prachtig parkbos bij Kasteel Ravenhof op de grens met België. Het bos maakt deel uit van de Brabantse Wal en heeft een rijke cultuurhistorie. Het bos dankt zijn naam aan jonkheer Johannes Josephus Moretus. Omstreeks 1760 liet hij een parkbos aanleggen als onderdeel van zijn landgoed. Dit gebeurde geheel in de stijl van de tuinen van Versailles. In deze tuinen was de natuur volgens een strak patroon ingericht. Het is moeilijk voor te stellen dat het gebied vóór het ingrijpen van Moretus bestond uit woeste heidegronden met veel natuurlijke hoogteverschillen.

De Gloriëtte — een markant gebouw in de tuin — stamt uit 1768. Het werd mogelijk als theehuis gebruikt, maar er gaan ook andere verhalen rond over de functie en het gebruik. De Gloriëtte is een parel van rococo-architectuur: elegant en vooral heel zwierig in details. De top van de Gloriëtte is precies even hoog als de top van Kasteel Raven-hof. In de vloer van de Gloriëtte zit een luik. Het zou toegang geven tot een ondergrondse tunnel van de Gloriëtte naar Kasteel Ravenhof.

Op de centrale as van de tuin bij het kasteel heb-ben we in samenwerking met Staatsbosbeheer in de zomermaanden (van juni t/m september) een Buitenplaatsparade gerealiseerd, met werken van Nederlandse en Belgische kunstenaars uit de collectie van de Verbeke Foundation (Kemzeke, België).

klaas bullynckomen

16

Gunther Moriau* Brussel, 1975

D-Fence (2008)

De objecten en interventies van Moriau proberen de toeschouwer op een ludie-ke manier op het verkeerde been te brengen. Voor zijn werk D-Fence liet Moriau zich inspireren door West-Vlaamse rurale landschap-pen. Jarenlang nam hij foto’s van gevlochten afsluitingen van akkers om uiteindelijk een eigen versie te creëren. Moriau’s hek ontmoedigt de toeschou-wer voorbij de afsluiting te gaan. Maar wie zegt dat men zich eigenlijk aan de meest veilige kant van het hek bevindt?

Tineke Schuurmans* Oss, 1962

Anatomisch theater (2007)

De foto’s van Schuur-mans laten de langzame decompositie van een dode eekhoorn zien en ze vormen als het ware levensechte stillevens. De natuurlijke cyclus en de betekenis van de dood voor het leven van andere organismen, wordt benadrukt op een strakke en niet-geromantiseerde manier. Schuurmans con-fronteert de toeschouwers van haar werk graag met thema’s, processen en patronen die in onze hedendaagse maatschap-pij meestal een taboe zijn, zoals het esthetiseren van de dood en de vergankelijk-heid.

Jason van der Woude * Utrecht, 1983

Glazenhuisje (2010)

Van der Woude maakt regelmatig gebruik van afgedankte materialen om kleine of gigantische structuren te bouwen. Om de muren van een gebouw te kunnen creëren op het terrein van de Verbeke Foundation, verzamelde en hergebruikte van der Woude in 2010–2011 honderden oude ramen en deuren afkomstig uit vier te renoveren flatgebouwen in Breda. Het werk in de ten-toonstelling in Putte werd gemaakt met enkele van deze oude ramen. De me-talen buizen van de struc-tuur waaraan de ramen opgehangen zijn, dienden vroeger om de containers van de Antwerpse haven dicht te houden. In deze geometrische tuin vormt de sculptuur een schakel tus-sen de Gloriëtte en Kasteel Ravenhof.

Ronald de Winter* Antwerpen, 1956

Leeuw (2005)

Dierenbeeldhouwer De Winter werkte in de groot-ste dierentuinen ter wereld: Parijs, Antwerpen en New York. De Winter maakt zijn beelden meestal in het bijzijn van toeschouwers: op die manier kan hij zijn liefde voor en kennis van dieren delen. Hij nodigt de toeschouwers bovendien uit deel te nemen aan het creatieproces van zijn sculpturen. De dierenfiguur vormt voor De Winter een uitgangspunt om de mens te confronteren met zijn eigen dierlijke instincten en hem te laten nadenken over zijn eigen positie binnen de levenscyclus.

Jef Faes* Geel, 1972

Traveler (2012)

Faes’ installaties bestaan uit elementaire geometri-sche vormen, die uitgehold zijn door bolvormige modules. Via kunstmatige manipulatie worden deze uithollingen door de bouw-activiteit van honingbijen weer opgevuld. Faes werkt sinds 2009 als ‘artist in residence’ in de Verbeke Foundation waar hij met de hulp van imker Dirk Braem nieuwe werken cre-eert. De werken dienen als bijenkasten waarin de bijen hun honingratenstruc-tuur/sculpturen kunnen bouwen.

Klaas Bullynck* Oostende, 1974

Omen (1998)

Om zijn afstudeerproject Omen te realiseren bezocht Bullynck het Museum voor Dierkunde van de Univer-siteit Gent in Merelbeke, waar hij de anatomie van het paard bestudeerde. Met een paardenvel van het slachthuis bekleedde hij een monumentale houten constructie. Het werk, een nieuw dierfiguur, werd in de velden geplaatst en overgelaten aan de weeromstandigheden. Zo ontstond er een patina op de huid door de regen, de wind en groeiende micro-organismen.

17

jason van der woude: «glazenhuisje» | jef faes: «tr aveler»

18

tink a pittoors: white migr ant (harry)

buitenplaatsparade bij k asteel heeswijk

19

Buitenplaatsparade bij Kasteel Heeswijk

Nu, aan het begin van de 21e eeuw kan Kasteel Heeswijk, na een lange restauratie-periode, goed zijn markante geschiedenis laten beleven. Het meer dan negenhonderd jaar oude Kasteel Heeswijk treedt zo een nieuw, vitaal leven tegemoet, gedragen door een rijke culturele traditie. Kasteel Heeswijk weet zich omringd door een karakteristiek landschap. Temidden van landerijen en weelderige bossen, weilanden en maïsvelden, domineert het op natuurlijke wijze zijn omgeving: een typisch Brabants decor. Op het veld rechts van de ingang, waar zich vroeger de moestuin bevond en waar ook nu nog de fraaie monumentale muurkas is te zien, toonden kunstenaars — voorgedragen door De Fabriek Eindhoven — hun eigentijdse interpretaties van de buitenplaats. Ook de duiventoren van het kasteel diende als podium.

De Fabriek is een werkplek voor kunstenaars waar het werkproces centraal staat. Zij geeft kunstenaars een podium om nieuw werk te maken en te experimenteren. In augustus kregen de kunstenaars de vrijheid op locatie te werken. Zij presenteerden hun werken in de eerste twee weken van september, ook tijdens Open Monumentendagen.

Denise Collignon * Delft, 1981

The Garden of Live Bushes (2012)

The Garden of Live Bushes bestaat uit drie plantaar-dige, wonderlijke karakters die elk moment tot leven kunnen komen. Zo is er een barones met een passie voor de bloemen uit de oude kasteeltuin en een wildeman met een verde-digende taak. Ze staan in de oude moestuin van het kasteel en zijn schimmen uit het verleden. Ze ont-haasten, hiermee doen ze datgene waar de buiten-plaats van oudsher voor bedoeld was. Tijdens Open Monumentendag kwamen de karakters tot leven tijdens een performance.

Tinka Pittoors* Brasschaat, 1977

White Migrant (Harry) (2012)

Het begrip ‘boodschap’ is voor Pittoors de sterkste associatie met een dui-ventoren. Welke bood-schap communiceert deze witte migrant? De toren wordt sokkel, waardoor er een kleine machtsstrijd ontstaat tussen de sculp-tuur (in de nacht verlicht als baken) en de toren. De duiventoren sprak haar aan omdat hij subtiel uit de toon valt en als architectu-raal element een fremdk-orper lijkt. Als antwoord hierop heeft zij gekozen voor een materialiteit (in kleur en vorm) die haaks staat op de omgeving: een sculptuur die niet integreert.

Florian de Visser * Heeswijk, 1983

Bronnen gidsen (2012)

Vissers werk is een experiment om originele beeld- en tekstbronnen zo puur mogelijk in te zetten om bezoekers door de moestuin van het kasteel te leiden. Nu is de moestuin slechts een weiland en de 67,5 meter lange muurkas dient deels als opslag. Deze ‘tussenfase’ confronteert hij met de oorspronkelijke functie door historische woorden en zinnen ruim-telijk te presenteren. Bezoe-kers worden aan de hand van bevindingen van een bezoeker in 1883 van het kasteel, via de moestuin tot in de muurkas geleid: ‘Nadat wij ons zat gekeken hadden aan al die kunst-voorwerpen smaakten wij ook het genoegen ons te vergasten aan natuur-schoon.’

Zo werd ook een opdracht uit 1966 van de laatste baron om kapotte ruiten van de muurkas te repareren, gekoppeld aan de actuele situatie waarin ook ruiten gebroken zijn: ‘Men moet, ook niet, wach-ten tot dat het volkomen zomer is om de ruiten der serren te repareren en de ontbrekende ruiten te vervangen, er mag beslisd geen onnoodzakelijk uitstel ontstaan!’

Maurice Meewisse * Pijnacker, 1978

De Leeuw van Heeswijk (2012)

In de vervallen moestuin van Kasteel Heeswijk richt Meewisse een monument op voor de bouwers van het kasteel. Het monument is samengesteld uit twee delen: een gestileerde versie van een mottekasteel met daar bovenop een gezicht-sloze leeuw. De leeuw is gebaseerd op de stenen leeuwen bij de entree van het kasteel, deze leeuwen hebben twee gezichten. Het werk gaat echter niet over de macht en status van de heren van het slot, maar over die van de anonieme archaïsche werker.

20

denise collignonthe garden of live bushes

21

tink a pittoorswhite migrant (harry)

22

denise collignon: «the garden of live bushes»

23

24

25

flor ian de visserbronnen gidsen

26

27

maur ice meewissede leeuw van heeswijk

28

k asteel bouvignede buitenplaats als podium

29

cellis te bianca bongers in tuin bouvigne

30

leineroebananext 1

31

publiek in he t ginneken

32

Kasteel BouvigneDe Buitenplaats als Podium

Op 8 september — Open Monumentendag — vindt Bouvigne, de buitenplaats als podium plaats in Breda. Vertellers nemen vanaf het Ginneken het publiek mee in een theatrale tocht vol verhalen, dans en muziek langs de Mark naar Kasteel Bouvigne.

In vroeger tijden waren de kunsten beduidend minder democratisch verdeeld over het volk. Er bestond een scherp onderscheid tussen de volkskunsten en de zogenaamde hogere kunsten. Lagere kunsten vonden plaats op straat, tijdens (religieuze) feesten en kermissen. De hogere kunsten veelal in besloten kring aan de hoven. Dit gegeven is het uitgangspunt voor de optocht en de voorstelling.

Bij de Duivelsbrug, op weg naar het kasteel, speelt Dansnest de interactieve voorstelling Trottoir. LeineRoebana – het moderne dans-gezelschap van Andrea Leine en Harijono Roebana – danst fragmenten uit de voorstel-ling NEXT 1 in de Engelse tuin van Kasteel Bouvigne. LeineRoebana maakt avant-garde voor een breed publiek. Het werk gaat uit van expressie in pure beweging. Zij ontwikkelden een eigen dansidioom, vanuit een nieuwe bena-dering van symmetrie, ritme en compositie. De theatrale tocht is samengesteld door PodiumBloos. Waterschap Brabantse Delta is gastheer.

33

de verteller

34

35

dansnesttrottoir

36

37

dansnest: «trottoir»

dansnest: «trottoir»

38

landkunst op de oude buisse heide

39

atelier richard roland holst

Landkunst op de Oude Buisse Heide

De Oude Buisse Heide is een bijzonder natuur-gebied dat in het verleden inspiratie bood aan Vincent van Gogh, en later aan Henriette & Richard Roland Holst en hun talrijke beroemde gasten, waaronder kunstenaars, schrijvers, architecten en politici. In samenwerking met het Vincent van GoghHuis, Erfgoed Brabant en Natuurmomenten nodigden we vier kunste-naars en twee schrijvers uit om in de maan-den juni t/m september in het atelier van het Vincent van GoghHuis en het Atelier Roland Holst te verblijven. De deelnemende kunste-naars en schrijvers waren Lobke Burgers, Iris Bouwmeester, Anne Geene, Lucia Luptáková, A.L. Snijders en Maartje Wortel. Tijdens deze artist in residence bereidden zij hun bijdrage aan de bestaande gedichtenroute van Hen-riette Roland Holst voor. Het werk reageerde op de historie van deze plek, het landschap en de vroegere bewoners.De gedichten-wandelroute werd in de maan-den september en oktober uitgebreid met de werken van deze kunstenaars en schrij-vers. Deze route werd ook opgenomen in de bkkc-app Kunstroutes Brabant. Met een smartphone kon men extra informatie over de kunstenaars oproepen en luisteren naar de voordrachten van de schrijvers. Het gerestau-reerde atelier van Richard Roland Holst werd in deze periode ingericht als expositiepaviljoen. Tijdens het project werden door Loek Groot-jans, Annemiek Rens en Lieske Tibbe lezingen gehouden rondom de thema’s Van Gogh en Roland Holst.

Iris Bouwmeester * Schiedam, 1969

Insectivore 2

‘Tijdens mijn verblijf op de Buisse Heide raakte ik ge-fascineerd door de spiege-lingen en reflecties van het zonlicht op het water van de vennen. Ik maakte een serie foto’s van een klein ven dat begroeid is met zonnedauw. Deze foto’s vormden het uitgangspunt voor het werk dat nu in het bos te zien is. Een roest-stalen podium met daarop drie aluminium lussen, die het licht weerkaatsen en doen denken aan de kringen licht die de zon op het water van de vennen projecteert.’

Anne Geene * Breda, 1983

Camera Obscura

‘In de tweestrijdigheid van het karakter van Henriette Roland Holst vond ik mijn inspiratie voor dit project. De theekoepel is verduis-terd op een cirkelvormige uitsparing na. Deze uitspa-ring zorgt voor een projec-tie van de buitenwereld, het landschap, ondersteboven, binnen. De bezoeker zal zijn ogen enkele seconden aan het donker moeten laten wennen, dan presen-teert het landschap zich langzaam, op zijn kop, als een geluidloze film van haar blik.’

Lucia Luptáková * Bratislava, 1977

Meanwhile in the woods…[Ondertussen in het bos…]

‘Op de Buisse Heide, op zoek naar de stilte waar Henriette en Richard Roland Holst steeds over spreken, ben ik de oude turfvaart tegengekomen. De vaart stamt uit 1620 en stroomt kaarsrecht richting Breda. Mijn werk komt voort uit wat de locatie te bieden heeft: fysiek, historisch, geestelijk en emotioneel en is mede geïnspireerd door vormen op schilderijen en grafieken van Richard. De sculptuur is een organische houten vorm in de helling, een trap naar het water toe, binnen een ribbenkast die zich over het water buigt. De ribben sluiten zich in hun krom-ming over de bezoeker heen. Een gedeelte van de vorm is aan de binnenkant van de ribben afgedekt en biedt onderdak. Het uit-zicht op de turfvaart door-lopend in rechte lijn opent zich. Het werk sluit aan bij de traditie van gemeen-schapskunst, in dienst van de mensen, zoals Henriette en Richard het graag gezien zouden hebben.’

Lobke Burgers * Nijmegen, 1978

Rick & Jetje: een anti-oorlogsspel

‘Rick & Jetje zijn twee spookachtige kinderen – broer en zus – die hand in hand door het bos lopen. Het kleine meisje draagt een groot geweer. Hun namen verklappen al dat het de kinderen zijn van Henriette en Richard Rol-and Holst. Henriette wilde altijd al kinderen, maar het stel bleef kinderloos.Dit werk is ook geïnspi-reerd op Henriettes boek ‘Wij willen niet, een anti-oorlogsspel’ (1931), dat gaat over haar wens om de oorlog op een vreedzame manier te stoppen.’

40

ir is bouwmeesterinsectivore 2

41

maartje wortel

angor ahoeve henrie tte roland holst

42

Maartje Wortel * Eemnes, 1982

Maartje Wortel woont en werkt in Amsterdam, maar liever werkt zij op de Buisse Heide: ‘Ik ben in de verkeerde tijd geboren.’

In de stad Amsterdam be-woon ik een groot pand waar meer dan dertig mensen wo-nen. De trappen zijn breed en van marmer, de gangen don-ker en lang. Aan iedere gang zijn vier woningen. Ik woon op een gang met drie vrouwen. Een van de vrouwen komt uit Nigeria. ze slaat met de deu-ren, praat in zichzelf en zingt terwijl ze kookt. Soms rent ze heen en weer door de gang. Ik zit achter mijn bureau en hoor haar voetstappen. Een onafge-broken heen en weer rennen van het raam aan de straat-kant naar de deur die uitkomt op het trappenhuis. Twintig meter heen en twintig meter terug. Voor mij is dit het defi-nitieve bewijs dat de vrouw min of meer krankzinnig is. In de tuin voor de Angora Hoeve ren ik rondjes. Een rondje is naar mijn ruwe schatting ongeveer 80 meter. Na een tijdje begin ik te zwe-ten, na weer een tijdje komen er twee mensen de tuin ingelo-pen. Ik ben niet meer alleen. Ik stop met hardlopen en doe alsof ik naar de twee grazende paarden kijk. ‘We zagen je rennen,’ zegt de vrouw. Haar man knikt. ‘Ja, zeg ik. ‘Ik rende even een rondje.’ Zo nonchalant mogelijk loop ik terug naar het terras. Ik ga op een stoel zitten. De man en de vrouw wandelen richting het atelier, naar ‘t koffiepad.‘Die spoort niet,’ hoor ik de man zeggen. ‘Ach,’ zegt de vrouw. ‘Het is een kunstenaar.’

De eerste nachtEerst heb je de dag. Je loopt wat rond, je telt de dieren die je ziet en raakt de tel kwijt. Je plukt een paar bramen, aait een jonge kat, raapt takken van de grond, groet een fietser, rent rondjes door de tuin, je voelt je gelukkig. Je luistert naar de Piano Quintets van Dvorák, verbaast je over de vele biljartmogelijkheden die er zijn rondom het natuurge-bied. Op de kaart lees je dat er een plaats is die de naam Wortel draagt. Bij ’t Pannen-hûske vraagt een ouder echt-paar je de weg, je zegt dat je niet uit de buurt komt; ze wil-len alsnog de weg weten dus je stuurt ze de verkeerde kant op. Iemand in het bos zegt dat ze werkt tot het licht uitgaat. En dan gaat inderdaad het licht uit.Van tevoren ben je gewaar-schuwd; ze zeggen dat het hier zo donker wordt dat je je eigen hand niet kunt zien wanneer je je arm uitsteekt. Je zegt: Ik kijk nooit naar mijn eigen hand. Ze zeggen: dan nog.Er is het kloppen van je hart en ook is er het geritsel, weet jij veel waarvan. Ondertussen is de stilte zo groot dat je niet weet waar je luisteren moet. Je spieren zijn gespannen, je ogen open, je hebt je bril op gezet. Je wacht zonder te weten waarop. Je stelt jezelf gerust. En dan zie je een licht dat dichterbij komt, een kop-lamp, het geluid van een nade-rend voertuig. Het is drie uur ’s nachts, een maandag.

Je weet dat er niemand is die iets voor je kan doen, maar je belt je vriendin. Er is iemand op een brommer, zeg je. Ze gelooft je niet. Ze zegt dat je niet moet vergeten dat je wel vaker brommers hoort. Je hebt teveel verhalen van Maarten Biesheuvel gelezen, zegt ze. Doe het licht aan, wacht op de dag, je zult zien dat ie komt.

Groen, blauw, roodEr zijn verschillende routes die je kunt bewandelen. Alle routes dragen een kleur en een naam, alle routes beloven andere bezienswaardigheden. Soms overlappen ze elkaar. Ik sta bij een ven vlakbij het theehuis. Op een houten paal zijn plaatjes bevestigd in de kleuren groen, blauw en rood; ik kan mijn pad nu nog kiezen. Ik blijf staan omdat ik aan de overkant, onder een eik, een beest zie bewegen. Het is een groot wit beest met lange haren, lange slappe oren, hoge poten en een vlek bovenop zijn logge kop. Ik weet niet wat voor soort beest dit is, zoiets heb ik nog nooit gezien. Het is het monster van de Buisse Heide.

Neemt u plaatsIn het jaar 2010 was in het MoMA in New York een over-zichtstentoonstelling te zien van de kunstenares Marina Abramovic. Gedurende de periode dat de tentoonstelling plaatsvond zat Abramovic meer dan acht uur per dag op een stoel in een rechthoekig vak middenin een tentoonstel-lingsruimte. Bezoekers konden omstebeurt plaatsnemen op een stoel tegenover de kun-stenares om naar haar te kijken. Ze konden, na in een lange rij belangstellenden te hebben gestaan, zo lang ze wilden oog in oog met haar zitten. Al die weken lang zat Abramovic op een stoel in het MoMA en keek de bezoekers aan tot ze er genoeg van had-den en plaatsmaakten voor een volgende kijker. Het was een spel van kijken en bekeken worden. Ik was destijds in het MoMa en bekeek de mensen die het aandurfden om plaats te nemen tegenover Abramo-vic. Ik durfde het niet. Het was te intiem, te intens. Op de Buisse Heide speel ik hetzelfde spelletje met een koe in de weide. Ik neem plaats in het weiland, recht tegenover een koe en kijk haar in de ogen. De koe kijkt niet weg, ze blijft me heel kalm aankijken. Ze wacht tot ik mijn ogen neersla en wegloop. De koe weet wat (de) kunst is; de meeste mensen geven het op.

43

anne geene: «camer a obscur a» atelier richard roland holst

44

anne geenecamera obscura

45

46

kunstroute op de oude buisse heide

47

48

lucia luptákovámeanwhile in the woods...

lucia lup táková: meanwhile in the woods…

49

A.L. Snijders * Amsterdam, 1937

A.L. Snijders verliet Am-sterdam op zijn drie-en-dertigste jaar (!) om in de Achterhoek te gaan wonen. Daar ontdekte hij dat de stad een nerveuze hond is en het land een spinnende poes. Verder zijn er voor een schrijver geen verschil-len, de kamer waarin hij zit is zijn hoofd, een herme-tisch gesloten cel. De mensen op de Oudezijds Achterburgwal, de Boek-horstlaan en de Roosen-daalsebaan verschillen niet, schimmen achter matglas.

StiltegebiedLangs de weg tussen de Ango-ra Hoeve en Achtmaal staat een bord met één woord: Stiltegebied. Ik fiets elke dag langs dit bord als ik brieven moet posten of boodschappen ga doen bij de Co-op. De eer-ste keer zag ik een schoffelen-de vrouw – zij schoffelde en rookte tegelijk een sigaret. Het was een weerspannige vrouw, dat was duidelijk. Op het veld stonden veertig-duizend boompjes van 20 cen-timeter hoogte, zij schoffelde het onkruid bij elk boompje weg. Als ze klaar was, zou ze oud zijn en de boompjes vol-wassen en onverkoopbaar. Wie zou haar dwingen dit werk te doen? Bij de boerderij, een eind verder, stond een ouderwetse radio op een om-gekeerde emmer, het verleng-snoer was aan zijn eind, de bouwvakkersmuziek was zwak en bereikte de vrouw nauwe-lijks. Ik keek naar het bord met het ene woord. In het al-gemeen ben ik ervoor dat de wet geëerbiedigd wordt, maar in dit geval lag mijn sympathie bij de vrouw. Dat kwam door Henriette Roland Holst, eigenaar van het landgoed de Buissche Heide, en bij leven bewoner van de Angora Hoeve. Zij had zich geheel in dienst gesteld van de verwor-penen der aarde, haar passie tintelde in mij. Ik was solidair met de weer-spannige vrouw. Het was geen groot gebaar, maar een kleine, onmerkbare buiging.

In de haakIk ben nog maar een uur in de Angora Hoeve als er twee mannen en twee vrouwen op het pad staan. Een van de mannen vraagt of hij me een vraag mag stellen. Ik zeg ja, hij stelt de vraag. Hij zegt: ‘Henriette Roland Holst was erg rijk en communist. Dat is niet in de haak. Kunt u me dat uitleggen?’ Ik zeg: ‘U bent een blanke man, geboren in een welvarend land, u bent protes-tant of katholiek — dat is uw pakket, daar moet u het mee doen. Als u in Teheran of Tel Aviv geboren was, waarom niet?, zou uw lot anders ge-weest zijn. Henriette Roland Holst werd geboren in een rijk milieu, ze erfde een landgoed van 199 hectare, samen met haar broer, ongedeeld bezit. Ze ontmoette kunstenaars en intellectuelen, ze werd beïnvloed en dacht na, ze werd socialist. Ze deed mee, haar ontwikkeling stopte niet, ze werd communist. Ten slotte werd ze religieus-socialistisch. Ze was sober, ze vond dat bezit niet paste bij religieus- socialisme, maar het landgoed was niet alleen van haar, haar broer en haar man hadden ook opvattingen. Toen ze al-leen was achtergebleven, de dood, u kent hem, gaf ze haar bezit dadelijk weg. Niet aan cynische multinationals als de Shell of het Vaticaan, maar aan Natuurmonumenten. Dat is in de haak. U lijkt me geen teleurgestelde commu-nist, uw vraag lijkt me meer

iets van een broeierige Tele-graaf-lezer. Voor de volledig-heid, als het u interesseert, ik ben geen idealist en ik ben nergens lid van.’

ToeterIk zit in de bossen van de Oude Buissche Heide. Ik zit doodstil in een levend monu-ment, het huis van Henriette Roland Holst. De mensen komen haar zoeken, ik hoor ze praten voor het keukenraam. Ze kennen haar als dichter, als vriendin van Lenin, of gewoon uit de krant. Om het huis loopt een reep grind, dat knarst als ze dichtbij komen en hun handen als een toeter aan het raam zetten. Ik heb ze gehoord, ik heb me voor- bereid, ik sta aan het raam. Ze schrikken als ze mijn hoofd zien in de toeter van hun handen, op twintig centimeter afstand. Het zijn meestal vrouwen, vrouwen dragen de cultuur, ze slaken een kreet van schrik, maar zijn niet echt bang. Ze horen me achter glas iets zeggen, ze zien mijn lippen bewegen: Ze is niet thuis, me-vrouw, Henriette is niet thuis. Komt u morgen nog eens te-rug, wanhoop niet, de cultuur gaat niet verloren.

Ontmoeting Ik ben nog maar een half uur in de Angora Hoeve als er een man en een vrouw op het pad staan. Cultuurkenners, ik herken ze, ze hebben ge-avanceerde vouwfietsen bij zich, Volkskrantlezers. Wat mij betreft is het ijs ge-broken, ik vraag aan de man: ‘Bent u Herman Gorter?’ Hij antwoordt ontspannen: ‘Waarom vraagt u dat?’ Ik zeg: ‘Als u ja had gezegd, had ik me voorgesteld als Richard Roland Holst, dan waren we levenslang vrienden geweest.’ De man zegt: ‘Herman Gorter en Richard Roland Holst waren dus vrien-den.’

Ik loop naar binnen, ik haal Het Boek van de Buissche Heide uit mijn tas. Ik vraag hoe ze hier beland zijn. Ze komen uit Amsterdam, en hebben een Volkskrant-knipsel over de Buissche Heide bij zich. De vrouw bladert in het boek en zegt: ‘Als mijn man Herman Gorter is, ben ik zeker zijn vrouw Wies?’ Ik zeg: ‘Wat u verkiest, hij kwam ook vaak met een minnares.’

50

a.l. snijders

51

de opening

52

lobke burgersrick & je tje

een anti-oorlogsspel

53

v.l.n.r. herman en louise gorter, richard en henrie tte roland holst en anna ida van der schalk-van der hoeven, 1903

54

lobke burgers: «rick & je tje: een anti-oorlogsspel»

55

iris bouwmeester: «insectivore 2»

56

de k asteelheer van k asteel geldrop

57

matthijs bosman van weezel er r ensde k asteelheer van geldrop

58

59

60

61

62

63

64

65

66

wild-c bij k asteel heeze

67

Wild-C op Kasteel HeezeEen nieuwe buitenplaats voor de 21 ste eeuw

Een plek waar de stad een beetje land wordt en het land een beetje stad, waar cultuur en natuur een pact aangaan en mensen graag wat langer verblijven. Een levende culturele hotspot. Wild-C creëert een laagdrempelig, spannend en divers programma van kunst, design, muziek, performance, workshops en food waar iedereen even of langer kan neerstrijken, voor inspiratie of vermaak, rust of spel.

Dit jaar zoekt mu Eindhoven aansluiting bij het Jaar van de Historische Buitenplaats. Een buitenplaats is van oudsher een plek waar stedelingen zich kunnen vermaken. Met Wild-C stelt mu een ‘nieuwe buitenplaats voor de 21 ste eeuw’ voor: Wild-C, dat van 28 juli tot en met 28 oktober op het verlaten industrieel gebied Sectie-C in Eindhoven plaatsvindt.

mu neemt met Wild-C het voortouw in een inhoudelijk partnerschap met kop Breda, Kunstpodium T (Tilburg), cbk ’s-Hertogenbosch en bkkc. Samen selecteerden zij elf kunstenaars en ontwerpers die projecten ontwikkelden die het terrein omtoveren tot een nieuwe buitenplaats: Tim Hoefnagels, Willem Claassen, Anita Hrnic & Folke Janssen, Luuk van den Broek & Bob Schiller, Diego Sindbert & Robert Lombarts, Paul Geelen, Germen Zoer, Sil Krol, Theodora Kotsi, Florian de Visser en Angela de Weijer. De werken zijn in deze lange periode afwisselend te zien op Sectie-C en reizen door Brabant langs de deelnemende kunstinstellingen om tijdens de Dutch Design Week in oktober weer bij Sectie C te verzamelen. Van 23 november t/m 2 december worden de werken gepresenteerd in Amsterdam op Kunstvlaai: Festival of Independents.

Bkkc verzorgde het Wild-C programma op Kasteel Heeze, een van de belangrijkste rijksmonumenten van Nederland. Het geheel omgrachte kasteel ligt te midden van een prachtig natuurlandschap in de nabijheid van de Strabrechtse heide. De veelal 18e eeuwse inrichting van het kasteel is goed bewaard gebleven. Bij Kasteel Heeze presenteren kunstenaars Willem Claassen, Tim Hoefnagels, Anita Hrnic en Folke Janssen het werk dat zij voor Wild-C maakten.

Willem Claassen * Veghel, 1978

Hooiberg (2012)

Claassen maakt surrealis-tische installaties waarin de werkelijkheid verdraaid wordt. Bestaande objecten krijgen een nieuwe functie. De ene keer is zijn vertrek-punt een concreet gegeven, zoals een architectonisch lijnenspel in de ruimte, de andere keer ontstaat zijn werk spelenderwijs. Hij put uit een verzameling van bouwmaterialen en vormen die hij her en der tegen-komt. Het werk dat hij voor Wild-C maakte is niet altijd alleen om naar te kijken, maar nodigt ook uit om eroverheen te klimmen of er op te zitten. De fysieke ervaring van het publiek is belangrijk.

Tim Hoefnagels * Budel-Dorplein, 1989

Zonder titel (2012)

Hoefnagels beeld heeft door zijn statige sokkel een duidelijk klassiek karakter. Het paard verwijst naar de bekende beelden van helden, maar een ruiter ontbreekt. Hier wordt geen specifiek persoon bewonderd. Het voorste gedeelte is een letterlijke, humoristische, beeldende vertaling van paarden-kracht. Maar tegelijkertijd kan het ook zo zijn dat de tractor het paard aan het inhalen is: het idee dat het dier vervangen wordt voor modernere middelen. Op deze manier vullen de drie onderdelen elkaar aan, maar halen ze elkaar op verschillende niveaus ook weer onderuit.

Anita Hrnic* Prijedor, Bosnië Herzegovina, 1982

Folke Janssen* Helmond, 1979

Zwerfkei (2012)

Zwerfkei is een mineraal-achtig object, als een architecturale ingreep in de ruimte, gebaseerd op een abstractie uit de industriële omgeving. De in zichzelf gekeerde, met spiegels beklede binnenvorm implodeert als het ware in een nieuwe visuele ruimte-lijkheid. De toeschouwer kan door de spiegel een ‘oneindig’ spel van vormen waarnemen. Deze ruimte-lijkheid gaat het contrast aan met de bomen en voegt een verrassend en speels aspect toe aan de natuurlijke omgeving. Het werk licht op wanneer men passeert.

68

willem claassenhooiberg

2369

willem claassen: «hooiberg»

70

tim hoefnagels: «zonder titel»

71

72

73

anita hrnic en folke janssen: «zwerfkei»

74

tim hoefnagels

75

hr nic & janssenzwerfkei

76

landgoed velder

77

sml-ism/joost jansenxylotheek

78

79

sml-ism/joost jansen: xylotheek

80

81

joost jansen bij zijn werk

82

83

Landgoed Velder

De bossen van Landgoed Velder worden al vanaf 1384 beschreven als het grootste bosgebied van de Meierij. De unieke vorm – een landgoed met een sterrenbosstructuur – dateert uit de zeventiende eeuw. In de jaren 1834–1851 werd het hele bosgebied gekapt vanwege de hoge houtprijs. Het kaal geslagen landgoed werd openbaar geveild. Jan Francis van Boeckel van Rumpt werd de eigenaar van het ca. 180 hectare grote Landgoed Velder en herstelde de sterrenbosstructuur. Zijn visie was een zo divers mogelijk bos te creëren; voor houtproductie, jacht en recreatie.In 1878 werd de eerste steen gelegd voor het in eclectische stijl vormgegeven landhuis, Groot Velder. Nog voor de bouw van Huize Groot Velder werd de tuin in Engelse land-schapsstijl aangelegd, naar een ontwerp van tuinarchitect Maréchal. Velder is nu nog in particuliere handen van de familie van Boeckel van Rumpt, uniek in deze tijd van landschaps-organisaties. De historische buitenplaats Landgoed Velder is een van de vaste Land-kunstlocaties.

SML-ISM/Joost Jansen Eindhoven, 1985 Xylotheek Landgoed Velder (2012) Joost Jansen ontwierp een moderne xylotheek; een bomen-bibliotheek, een verzameling uit hout gesneden ‘boeken’ met daarin zo veel mogelijk fysieke informatie over een specifieke boom; een vrucht, een takje, een blaadje, een stuk schors... Jansen selecteert 31 boomsoorten, die het meest kenmerkend zijn voor het landgoed. Hij presenteert de xylotheek in een bewerkte, houten, barokke kast. De achterzijde vormt een spiegel, waarin het bos weerspiegelt. Omdat het bos beschermd is, maakt Jansen reproducties en extracties van delen van de bomen: van de vrucht, van de kleuren, van de bloesem. Alle identiek opgebouwd: hetzelfde materiaal, eenzelfde grootte, zodat de vorm centraal staat en een kleurenpalet ontstaat.

SML-ISM is een samenwerking tussen ontwerper Joost Jan-sen & architect Marco Lam-mers (Tilburg, 1985).

Diego SindbertSan José, Costa Rica, 1984 Zonder titel (2012) Sindbert ontwierp – als een vervolg op het werk dat hij in 2010 op Landgoed Velder maakte – een beeld dat de grenzen tussen realiteit en fictie aftast. Twee wanden weerspiege-len het gekleurde, geometrische patroon op de vloer — gebaseerd op de padenstructuur van het landgoed — en de omgeving. De kijker neemt deel aan deze wisselwer-king, wordt in zekere zin misleid, de betrouwbaar-heid van de waarneming wordt in twijfel getrokken. Waar hij zich in 2010 dienstbaar opstelde op het landgoed, is dit werk een nadrukkelijke fremdkörper in het landschap, met de stilistische kenmerken van zijn meer autonome sculpturen.

84

fr ans van boeckel aan he t woord

85

diego sindbert

86

dommelhoeve, sint-oedenrode · ellen rijk: twee tafels

tafelontmoe tingenin het groene woud

87

lar a de gr eefdiscover the origin” 51 38’41”nb, 5 16’50 “ol

88

wineke gartzforward backward

89

DommelhoeveIn de bocht van de rivier – zorg voor mens, dier en natuur /

Ellen Rijk: Twee Tafels

In 2007 realiseerde kun-stenaar Ellen Rijk twee enorme blauwe tafels in het weiland voor de boerderij van Henk Wiersma: een luistertafel en een vertelta-fel. Zij riepen de nieuwsgie-righeid op van wandelaars en fietsers en bleken een succesvol kunstwerk te zijn. Vijf jaar later plaatste zij ze weer terug, op een andere plek in het weiland en sprak zij met twee ande-ren een verwante tekst uit. Aan de verteltafel namen de deelnemers van deze tafelontmoeting plaats.Na Ellen Rijk in 2007 werd deze vaste locatie van ela het domein van met name jonge kunstenaars, die zich meestal voor de eerste keer leerden verhouden tot het platteland, als plaats voor hun werk. Uit de reeks van werken kan de goede verstaander de verhouding tussen stad en land aflezen waarin verlangen, projectie, onbegrip, cliché en realiteit vorm kregen.

Gastheer/-vrouw: Henk Wiersma & Mirjam van de Vossenberg, Sint-Oedenrode

Tafelontmoetingen in Het Groene Woud

Sinds 2007 is er land art in Het Groene Woud. Dit lustrum werd ingezet als een moment van reflectie: terugblikken en vooruitkijken naar 2013, het jaar dat dient als opstap naar Culturele Hoofdstad van Europa in het jaar 2018. Land art — vanaf 2009 door bkkc en Euro Land Art omgedoopt tot Landkunst — onderzoekt de veranderende waarden van Het Groene Woud. Landkunst verbindt zich met de plek en de mensen, voegt toe en reflecteert. Landkunst kan zo nieuwe economische, sociaal-culturele en ruimtelijke waarden initiëren. Het onderzoek is aan acht locaties verbonden waarin eigenaren open staan voor dit onderzoek naar de oude en nieuwe waar-den van de plek. Kunst verbindt zich vanuit de eigen discipline met boerenkennis en met gebiedskennis en komt zo tot een interdiscipli-naire werkvorm. Deze plekgewijze werkvorm van samenwerken is ‘gararage rural.e’ gedoopt om het accent van ‘werkplaats’ neer te zetten. Interdisicplinair ‘ontmoeten en eten’ leek een goede vorm voor terugblik en vooruitkijken.

De kleinschalige tafelontmoetingen — georga-niseerd van juli t/m oktober — bleken verras-send: simpel in de vorm en sterk voor nieuwe verbindingen. De maaltijd leverde dankzij de creatieve koks een mooie bijdrage aan Land-kunst. De kunst, buiten, met maaltijd, op plekken die worden gedragen door historie en mensen, maakte de toeschouwers tot deelne-mers van de plek. Zo wordt de plek gedragen voor de toekomst, vanuit het verleden in het moment van de ontmoeting.Margriet Kemper en Helmer Wieringa (Euro Land Art)

De Moestuin

Lara de Greef: Discover the Origin 51 38’41”nb, 5 16’50“ol

Deze tafelontmoeting vond niet plaats op een van de vaste plekken van Landkunst in Het Groene Woud. Maar de tuin van het echtpaar Rutten speelt wel een rol in de kortstondige geschiede-nis van Euro Land Art. In 2007 nodigde ela daar een gezelschap uit om plannen te ontwikkelen voor de daarop volgende editie: de kunstenaars Wineke Gartz, Thomas Stricker en Xavier de Richemont uit de drie landen van ela en de toenmalige parlementariër, boer en landbouwdeskun-dige Harm-Evert Waalkens en zijn echtgenote. Curator Margriet Kemper ontwik-kelde een plan samen met projectleider Helmer Wie-ringa dat een eerbetoon wilde zijn aan Albert Waal-kens (1920–2007), de vader van Harm-Evert, Gronings boer en belangrijk kunstini-tiator tijdens zijn leven.

Vijf jaar later realiseerde ontwerper Lara de Greef er een bijzonder project, met de tuin van het echtpaar Rutten als uitgangspunt. In een kas werden in een fijnzinnige presentatie on-der andere een herbarium getoond, een kaart met de herkomst van een aantal tuinplanten die in ons land bijna als inheems worden

gezien, maar die een lange wereldreis maakten. Ook stond een bijna 17e eeuws boeket te pronken, samen-gesteld uit bloemen uit de tuin en gearrangeerd door Denise Collignon.

Tijdens de tafelontmoe-ting las auteur Robbert Welagen een tekst voor, waarin hij beschrijft wat tuinen voor hem beteke-nen. Aanleiding was zijn roman ‘Verre vrienden’ uit 2009, die zich grotendeels in een tuin afspeelt. Teke-naar en stadskind Jacobien de Rooij vertelde over haar liefde voor volkstuinen, de boerentuin van haar Brabantse oom en tante en voor ‘boerenplanten’ als de hortensia en de dahlia die zij verwerkt in grote pasteltekeningen. In deze tafelontmoeting was de stad dominant, dat wil zeg-gen, niet de agrarische we-reld of de natuur, maar de tuin die voor velen, zeker in de steden rond Het Groene Woud de meest directe en meest intieme verbinding vormt met het land.

Gastheer/-vrouw: Flip & Céline Rutten, Vught

Jofrahoeve

Wineke Gartz: Forward Backward–traditie en innovatie

In haar in 2010 gerealiseerd project Forwards Backwards nodigde beeldend kunste-naar Wineke Gartz op een avond twee trompetspelers uit in de setting van haar installatie naast de Jofra-hoeve. Voor de tafelont-moeting in 2012 ging zij de gasten voor, in lange rok en met een wimpel in de hand, en nodigde de aanwezigen uit haar zwijgend te volgen. Het gezelschap liep in trage pas langs de boerderij. Af en toe hield zij stil en begonnen, net als in 2010, twee trompetspelers als in een dialoog met elkaar te spelen, terwijl het publiek tussen hen in stond. Enkele paarden spitsten hun oren, renden nerveus heen en weer. Bij de varkenspoel werd opnieuw stilgehouden en klonken de trompetten voor de tweede keer. De varkens wroetten onver-stoorbaar verder. Wie daar voor open stond kon door dit onbekende ritueel, bijna een processie, zich bewust worden van de omgeving: het licht, de geluiden, de geuren, de wind die opstak. Op een poëtische manier werd haar vraag van eerder naar wat vooruitgang is in de wereld en op het platteland in het bijzon-der, opnieuw gesteld. De kunstenaar geeft geen antwoord, maar legt de vraag aan ons voor. Gastheer/-vrouw: Frank & Yolanda Wagenberg, Esch

90

tafelontmoe ting de vleut

Buurtschap Straten Velden, akkers en een gemeenschap /

Roos Terra: Stadsgerst

Kunstenaar Hester Pilz realiseerde met haar grootschalige land art werk ‘Grieselveld’ in 2007 een van de meest succesvolle en belangrijke kunstwerken van Euro Land Art. Als inwoner van het gehucht Straten kent zij de locatie van haar werk van binnen uit. Als het om kunst, cultuurhistorie en creatieve vorming gaat, speelt zij, en ook haar partner Jan Waalen, een actieve rol in de directe en wijdere omgeving.

Voor deze tafelontmoe-ting, die in hun tuin plaats vond, werd de kunstenaar Roos Terra uitgenodigd in te gaan op een belangrijk thema in haar werk: de verhouding tussen natuur en cultuur. Zij realiseerde in 2011 als Nederlands gastkunstenaar in Beauce-Dunois, Frans partner binnen Euro Land Art, een werk in de uitgestrekte graan- en maïsvelden van deze tamelijk onbekende Franse regio. Zij plaatste er een hedendaags ‘icoon’ van de Nederlandse cultuur: de vinex-achtertuin met zijn vastgelegde, gemiddelde af-metingen, de nooit ontbre-kende Gamma-omheining en het gezellige pre-fab tuinhuisje – maar

dan wel beplant met de agrarische gewassen uit de omgeving.

Voor deze tafelontmoe-ting werd zij geïnspireerd door een kleine plant, ‘stadsgerst’ oftewel het ‘kruipertje’. Met het uiterlijk van een agrarisch gewas is deze plant een echte stadsbewoner, die zij vervolgens afdrukte in een serie unieke ‘monoty-pes’. De gasten van deze tafelontmoeting kozen ieder een uit. Hester Pilz gaf een enthousiasmerende presentatie over haar werk. Zo blies zij in een Servische regio een oude, maar bijna verdwenen, keramische ambacht weer nieuw leven in.

Gastheer/-vrouw: Jan Waalen & Hester Pilz

De VleutOnder ruisende populieren – oude en nieuw ideeën in een veranderend landschap

De Vleut is een recreatief opvanggebied, dicht aan de A2, met enkele recreatie-bedrijven en veel natuur. Tijdelijke Landkunstpro-jecten vonden enkele jaren achtereen plaats in een populierenweide van de familie Van Beerendonk. Boeren en burgers zoals de familie Van Kronenburg en Westerlaken, zien hun rol in de ‘agrarische’ en natuurbeleving; zij willen de kracht van zorg en gezond-heid benadrukken. Het afgelopen jaar maakte kun-stenaar Thomas Stricker landbouwstatistieken in het veld om te reflecteren op de rol van landbouwpro-ductie bij actuele vragen. In de tafelontmoeting werd hierop voortgebouwd: waarom en hoe spelen landbouw en gezondheid-zorg samen? Ton Duffhues van zlto schetste de logica van deze verbinding. De vraag is eigenlijk geen vraag. Landbouw = voedsel = levensmiddel = gezond-heid. Rob Westerlaken nam ons mee naar zijn beroeps-praktijk en toonde hoe de natuur hem inspireerde tot een totaal gezondheidspak-ket van ‘recreëren’, plezier, voedsel en beweging.

Gastheer/-vrouw: René & Coby Westerlaken en familie

91

roos ter r astadsgerst

92

lar a de greef: «discover the origin» 51 38’41”nb, 5 16’50 “ol

93

‘Al is een tuin klein, het is een plek waar je in kan wonen. Zoals je in een gedachte kan wonen. Als je maar lang genoeg in de tuin verblijft, vergeet je dat er buiten nog een andere wereld bestaat, een veel grotere. Maar dat ben je langzamerhand vergeten. Gelukkig maar.’

Robbert Welagen in De Tuin,

tafelontmoeting De Moestuin, Vught

tafelontmoe ting buurtschap str aten

94

wineke gartz: forward backward

95

96

Met partners in drie landen is iedere editie van Euro Land Art een triënnale. In 2013 vindt deze weer plaats in Het Groene Woud als ‘Landkunst’, in samenwerking met het bkkc. De editie van 2012 werd gehouden in de regio Altmark, een ruraal gebied in het midden van Duitsland dat behoorde tot voormalig Oost-Duitsland. Een arme plattelandsregio waar de overblijfselen van de ddr nog overal zichtbaar en merkbaar zijn. Als uitgenodigde, Nederlands kunstenaar maakte Simon Kentgens de korte film Gut. Deze korte film is opgenomen op het landgoed Zichtau, dat ligt in het gelijknamige dorpje van zo’n 200 inwoners midden in de Altmark. Het landgoed bestaat uit een natuur-park, met centraal gelegen een voormalig landhuis (Herrenhaus), dat in de zomer van 2012 gesloopt is.

Toen Simon Kentgens het landhuis in het voorjaar bezocht was dit in een erbarmelijke staat. Dwars door de ruïne heen werd een prachtig, statig gebouw met een rijke historie zichtbaar, dat duidelijk van groot belang is geweest voor de regio. Oude ansichtkaarten bevestigen dit. Het landhuis wordt vermeld als ‘Schloss’ en is gefotografeerd in meer glorieuze tijden. Simon Kentgens verdiepte zich in de historie van het landgoed en het huis. Eerste vermeldingen van het landgoed dateren uit 1420, het landhuis in deze vorm uit de 17e eeuw. Het is 400 jaar binnen dezelfde familie geweest. Na de oorlog kwam het landgoed in handen van de staat (ddr) die er onder andere een landbouwcoöperatie en kindercrèche in huisvestte; de inwoners van Zichtau gingen

vrijwel allemaal naar deze crèche. Na de val van de muur werd het gebouw verwaarloosd en raakte het in verval.

Simon Kentgens was in de lente van 2012 de laatste persoon die dit landhuis kon betreden, vlak voor de sloop. Gut is een videoportret van het huis waarin, ondanks de slechte staat van het gebouw, de grandeur en belangrijke status nog steeds zichtbaar zijn. De film laat de sfeer en historische overblijfselen van het pand zien en toont hoe het landhuis, en de verdwijning daarvan, gezichtsbepalend zijn voor het kleine dorpje en zijn omgeving.

Door middel van een radicale ingreep neemt Simon Kentgens in de film een voorschot op de aanstaande vernietiging van het huis. Als een aardbeving dreunen er zware slagen door het statige pand, zie je langzamerhand barsten verschijnen in het bloemetjesbehang, dwarre-len er stofwolken door de gangen en begint de camera te trillen. Dit geweld wordt voorafge-gaan door verstilde, pittoreske beelden van het omringende park, die haast lijken te ontkennen wat er zich binnen in het landhuis afspeelt.

De film is de gehele zomer vertoond als een video-installatie in het kleine ronde prieeltje naast het landhuis. Dit prieel, oorspronkelijk onderdeel van het landhuis, en eveneens getekend door de tand des tijds, staat onder monumentenbescherming en mocht niet gesloopt worden. Voor Simon Kentgens vormde dit de ideale lokatie om de film terug te brengen naar zijn oorspronkelijke plek. Gut fungeert als een spiegel van het omringen-de landschapspark, het toont de prachtige natuur, en laat tegelijkertijd het onuitwisbare gat zien dat is achtergebleven in dit landgoed.

Euro Land Art 2012, Altmark (D) | kunstenaar: Simon Kentgens

Stichting Kasteel Geldrop is eigenaar van een 11 hec-tare groot landgoed, gele-gen in het centrum van Geldrop. De stichting heeft als doelstelling het behoud van dit landgoed met als uitgangspunt 1870. Alle ac-tiviteiten komen ten goede aan de Geldropse bevol-king. Er vinden huwelijks-voltrekkingen plaats, expo-sities en koffieconcerten. Gasten kunnen het kasteel zondagmiddag gratis be-zoeken. Het kasteel heeft ook vergaderfaciliteiten en een Oudheidkamer. Op het landgoed is tevens een kinderboerderij, een ten-toonstellingsruimte van het ivn en een uitspanning.

www.kasteelgeldrop.nl

bkkc is het brabants ken-niscentrum kunst en cul-tuur. We zijn het onafhan-kelijke netwerk voor makers, culturele instellin-gen, overheden, organisa-ties en bedrijven. We delen kennis, stimuleren vraag en aanbod, leggen contacten en helpen bij het vinden van financiering. We bou-wen mee aan een bruisend Brabant, met een gezond cultureel ondernemers- klimaat.

bkkc geeft antwoord op vragen over talentontwik-keling, ondernemerschap, trends en ontwikkelingen binnen kunst en cultuur, versterking en innovatie van de culturele markt, culturele infrastructuur en omgevingskwaliteit. bkkc verbindt partijen, ook de niet voor de hand liggende. Wij maken de waarde van kunst en cultuur tastbaar.

www.bkkc.nl

/ brabantskennis-centrumkunstencultuur

/ @bkkc_nieuws

Elke twee jaar organiseert Erfgoed Brabant de Bra-bantse Erfgoed Biënnale (beb) rondom een actueel erfgoedonderwerp. Het thema van de beb 2012–2013 is Cultuurhistorisch Landschap. Onder het motto ‘Buiten zit van bin-nen’ gaat Erfgoed Brabant samen met oude en nieuwe partners op zoek naar de betekenis, identiteit, kansen, bedreigingen en beleving van het cultuur-historisch landschap in Noord-Brabant. Erfgoed Brabant is de organisatie voor het bevorderen en verankeren van de waarde van regionaal erfgoed. Dit doen we met publieks-activiteiten, erfgoededuca-tie en erfgoedondersteu-ning op maat. Samen met het erfgoedveld, overheid en bedrijfs-leven, zorgen we ervoor dat iedereen, nu en in de toekomst, het Bra-bantse Erfgoed kan ont-dekken en beleven. Om het erfgoed in het heden te ontsluiten, werkt Erfgoed Brabant graag samen met verschillende kunstdiscipli-nes. Dit leidt vaak tot een verrassende en zielsvolle, unieke beleving van erf-goed. De Brabantse Erfgoed Biënnale (beb) is hiervoor een belangrijk platform. 

Het Groene Woud werkt sinds 2006 samen met de Duitse regio Altmark en de Franse regio Beauce Dunois als ‘Euro Land Art’. Doel is om de (veranderen-de) waarden van het plat-teland met land art te on-derzoeken om te komen tot een nieuwe economische, sociale en ruimtelijke waar-dering. In Het Groene Woud zijn in 2012 acht locaties als werkplaatsen voor dit interdisciplinaire onderzoek gestart: ‘garage rural.e’ gedoopt. De ‘gara-ges’ staan open voor onderwijs, kunst en platte-landsvernieuwing.

www.eurolandart.nl

De Fabriek is gevestigd in een voormalige fabriek in Eindhoven, het is werkplek voor kunstenaars waar de werkperiode centraal staat. De Fabriek wil het werk-proces, netwerk en motiva-tie van de kunstenaar(s) zichtbaar maken. Zij geeft kunstenaars een podium om nieuw werk te maken en te experimenteren. De kunstenaar krijgt van De Fabriek alle vrijheid om zijn ideeën naar eigen in-zicht in te vullen en uit te werken. De Fabriek maakt mogelijk, zij stimuleert en geeft aan, maar laat de kunstenaar vrij om het experiment aan te gaan. 

www.defabriekeindhoven.nl

www.erfgoedbrabant.nl www.bebsite.nl

landkunst

landkunst

Stichting Kasteel Geldrop is eigenaar van een 11 hec-tare groot landgoed, gele-gen in het centrum van Geldrop. De stichting heeft als doelstelling het behoud van dit landgoed met als uitgangspunt 1870. Alle ac-tiviteiten komen ten goede aan de Geldropse bevol-king. Er vinden huwelijks-voltrekkingen plaats, expo-sities en koffieconcerten. Gasten kunnen het kasteel zondagmiddag gratis be-zoeken. Het kasteel heeft ook vergaderfaciliteiten en een Oudheidkamer. Op het landgoed is tevens een kinderboerderij, een ten-toonstellingsruimte van het ivn en een uitspanning.

www.kasteelgeldrop.nl

partners

Na de laatste restauratie (1996–2005) is Kasteel Heeswijk ingericht als mu-seum met horecagelegen-heid in de kelders, het koetshuis en op het terras. Ons doel is om zo veel mogelijk mensen te laten genieten van dit fraai stukje Cultureel Erfgoed. Rondlei-dingen zijn mogelijk tijdens de reguliere openingstijden. Groepen kunnen dagelijks terecht na afspraak. De neogotische Wapenzaal wordt gebruikt als trouw-zaal en als concertruimte. Het jaarprogramma met seizoensevenementen, kasteelconcerten, tentoon-stellingen, kinderactivitei-ten, lezingen en buiten- theater is te raadplegen via de website.

www.kasteelheeswijk.nl

Kasteel Heeze is een van de belangrijkste rijksmonu-menten van Nederland. Het Kasteel wordt sinds 1760 bewoond door de fa-milie van Tuyll van Seroos-kerken en is daarmee een van de laatst bewoonde kastelen in Nederland. Het kasteel wordt beheerd door de Stichting Kasteel Heeze die als doelstelling heeft om het landgoed in zo goed mogelijke staat door te geven aan volgende ge-neraties. Het monument is opengesteld voor publiek en wordt verhuurd voor huwelijksvoltrekkingen, condoleances, feesten en zakelijke aangelegenheden.

www.kasteelheeze.nl

De bossen van Landgoed Velder worden al vanaf 1384 beschreven als het grootste bosgebied van de Meierij. In de jaren 1834–1851 werd het hele bosge-bied gekapt vanwege de hoge houtprijs. De nieuwe eigenaar Jan Francis van Boeckel van Rumpt herstel-de de sterrenbosstructuur uit de zeventiende eeuw. Zijn visie was een zo divers mogelijk bos te creëren; voor houtproductie, jacht en recreatie. Velder is nu nog in particuliere handen van de familie van Boeckel van Rumpt, uniek in deze tijd van landschapsorgani-saties. Het is mogelijk diverse evenementen te houden op Landgoed Velder. Het evenementen-terrein is ca. 26 hectare groot.

www.landgoedvelder.nl

MU is een avontuurlijke gids in de buitenwijken van de hedendaagse kunst van nu en straks, voor een breed en jong publiek. mu laat hybride talenten ontkiemen. Bij mu ontmoet en inspireert creatief Eind-hoven, Nederland en de rest van de wereld elkaar omringd door een breed publiek. mu is een open en dynamische ruimte die de 21ste eeuwse praktijk van creatieve multidisciplinaire samenwerking uitademt. mu laat zien wat kunst kan zijn, in plaats van wat het hoort te zijn.

www.mu.nl

Natuur is een onuitputte-lijke bron van inspiratie en verwondering. Daar moe-ten we zuinig op zijn en goed voor zorgen. Want in een dichtbevolkt land is natuur extra kwetsbaar. Daarom beschermt Natuurmonumenten waardevolle landschappen en monumentale gebou-wen. Overal in Nederland. Voor iedereen. Eén van deze waardevolle land-schappen is de Oude Buis-se Heide in Achtmaal, met bijzondere gebouwen zoals het Atelier Roland Holst, de Angorahoeve en de Herenkamer.

www.natuurmonumenten.nllandkunst

landkunst

Het Vincent van Gogh-Huis Zundert is een levend kunstcentrum op de ge-boortegrond van één van de beroemdste kunstenaars uit de geschiedenis. Geen klassiek museum, maar een actieve belevingswereld, voor zowel kunstliefhebber als toerist. Met een prikke-lende presentatie over het leven en werk van Vincent van Gogh en interactieve educatie. De vaste presen-tatie ‘Vincent van Gogh – De wortels van een mees-ter’ staat op zichzelf, maar vormt ook een opmaat voor de wisseltentoonstel-lingen. Het programma van die tentoonstellingen richt zich op kunstenaars van de 20e en 21e eeuw die zich lieten of laten inspireren door werk en/of leven van Vincent van Gogh.Naast de Van GoghGalerie, in de kosterswoning uit de tijd van Van Gogh, is een nieuw gastatelier gebouwd. Dit atelier wordt beschik-baar gesteld aan kunste-naars, uit binnen- of buitenland, die ‘in de voet-sporen van Van Gogh’ treden en daardoor geïn-spireerd op deze locatie werk maken. De kunste-naars logeren in de kosters-woning.

www.vangoghhuis.com

landkunst

PodiumBloos is een podi-um en een werkplaats voor amateurs en nieuwe profes-sionele makers op het gebied van theater en dans. Een broedplaats waar amateurs en professionals voorstellingen kunnen maken en kansen benutten om elkaar te inspireren en stimuleren. PodiumBloos wil talenten lanceren over een langere tijd uitge-smeerd. Kinderen, pubers, jongeren, volwassenen. Er wordt een ketting geregen van kindertheaterwerk-plaats ctrl-f, pubergroep, Festival 39Graden, ama-teurs en jonge makers. Het doel is het verbeteren van het productieklimaat in de stad Breda.

www.podiumbloos.nl

Staatsbosbeheer is ver-antwoordelijk voor het beschermen, herstellen en ontwikkelen van ruim 240.000 hectare bos, natuur- en recreatiege-bied. Daarmee heeft Staatsbosbeheer niet alleen de zorg voor duinen, bos-sen en beekdalen, maar ook voor waardevolle cul-tuurlandschappen, monu-menten en landgoederen. Het beheer is er op gericht om mensen zo veel moge-lijk van dit erfgoed te laten genieten, door een zo groot mogelijke toegankelijkheid van de gebieden. Met behulp van activiteiten en evenementen wordt niet alleen natuur maar ook cultuur zichtbaar en beleef-baar gemaakt.

www.staatsbosbeheer.nl

De Verbeke Foundation is een private kunstsite die geopend werd op 1 juni 2007 door kunstverzame-laars Geert en Carla Verbe-ke Lens. Een brug slaan tussen kunst, cultuur, na-tuur en ecologie, is het uit-gangspunt van de Verbeke Foundation. De Foundati-on herbergt een indrukwek-kende verzameling van in-ternationale hedendaagse kunst en biedt als ‘kunsten-vrijplaats’ ook kansen aan jonge kunstenaars. Met zijn 12 hectare natuurge-bied en zijn 20.000 m2 overdekte ruimten is de Verbeke Foundation één van de grootste privé-initia-tieven voor hedendaagse kunst in Europa.

www.verbekefoundation.com

Waterschap Brabantse Delta voorkomt overstro-ming, vervuiling, verdro-ging en uitsterven in West-Brabant. Door te zorgen voor sterke, veilige dijken en kades, het rioolwater te zuiveren, de hoogte van het water te regelen en de natuur te beschermen.Ons beheergebied kent ruim 800.000 inwoners, 21 gemeenten en zo’n 25.000 bedrijven. Het is voor het waterschap een grote uit-daging om de belangen van natuur, landbouw, recrea-tie en stadsleven met elkaar te verenigen.

www.brabantsedelta.nl

landkunst

landkunst

landkunstlandkunst

Colofon

RedactieErik LuermansMargriet KemperMieke Prinse

Visueel concept en grafisch ontwerpSteffen Maas, Rotterdam

FotografieErwin van Amstel 41 48 49 Matthijs Bosman 61Bureau KD 5 19 21 22 23 26 27 78, 79 80 81 85 86Ron Dirven 42 45Wineke Gartz 89 95Anne Geene 44Lara de Greef 88 93Folke Janssen 69 70 71 74 75 76Mischa Keijser 8 24 25 34 35 36 37, 64 65 72 73 82 83 87Simon Kentgens 96Steffen Maas 4 39 46 47 51 52 53 55 56Maurice Meewisse 28 Tineke Schuurmans 1 9 10 11 12 13, 14 15 16 18Roos Terra 92Ben de Vugt 6 30 31 32 33Jac Westerlaken 91René Westerlaken 94

Overige foto’s Redactie

© alle rechten voorbehoudenLand en Kunst en Buitenplaatsen 2012 is een uitgave van bkkc, TilburgNovember 2012 | Oplage 1100 exemplarenisbn 97 8907 1092 732

www.landkunst.nl | www.bkkc.nl

OrganisatieErik Luermans / bkkcMieke Prinse / bkkc

land en kunst en buitenplaatsen 20

12

Een buitenplaats is een monumentaal huis, vaak met bijgebouwen, dat een harmonieus en onlosmakelijk geheel vormt met een omliggende tuin of park. In heel Nederland maar vooral in het midden en westelijk deel van ons land bouwden gefortuneerde stedelingen hun buitenplaatsen tussen 1600 en 1900 in het omringende landelijk buitengebied en konden zo in de zomer ontkomen aan de ongezonde (epidemieën) en de door vervuilde grachten stinkende stad. In deze zelf gecreëerde buitenoases verstond men de kunst van het genieten en hield men zich bezig met literatuur, poëzie, muziek, planten en bloemen, tuinarchitec-tuur en beeldende kunst.

jaar van de historische buitenplaats