Landschapselementen uit de koude oorlog

Luchtwachttorens in Noord - NederlandHoewel de Koude Oorlog voorbij is, het Ijzeren Gordijn definitief Is weggeschoven en stukjes Berlijnse Muur als souvenirvoor veel geld te koop zijn, kennen we nog enkele sporen van een uit de hand gelopen bureaucratisch systeem: de lucht-wachttorens. In Noord-Nederland zijn er nog vijf, waarvan slechts één op de provinciale monumentenlijst staat, en dat is teweinig.

Jan Abrahamse

De Koude Oorlog Is niet aan Neder-land voorbij gegaan. Het waren spannendetijden na de Tweede Wereldoorlog. Vooralin Oost-Europa toen de Sovjetunie beschik-king kreeg over de atoombom. Voor de men-sen in het Vrije Westen betekende dat deRussen binnen korte tijd in hun achtertuin-tje zouden staan. Om op alles degelijk voor-bereid te zijn besloot de Nederlandse rege-ring een waarnemingsnetwerk op te zetten.Daarvoor werd op 1 mei 1950 het KorpsLuchtwacht Dienst (KLD) opgericht dat tottaak had vijandelijke laagvliegers op te spo-ren, landingen van Russische parachutistendoor te geven, evenals verdachte scheeps-bewegingen en explosies van atoombom-men. De radar was nog niet gevoelig genoegom laagvliegende vliegtuigen op te sporen.

Niets zal de waakzamenvoorbij gaanHet werven voor de KLD was geensinecure, want veel belangstellingwas er niet onder de burgerbevol-king, hoewel er nadrukkelijk opgewezen werd dat er vanuit militaire

zijde niet geringschattend op het werk vande aangeworven burgers neergekeken zouworden. De luchtwachters werden benaderden behandeld als militairen. Er werden intotaal 276 waarnemingsposten uitgezet overheel Nederland. De posten waren verdeeld

over negen luchtwachtcentra. De waarne-mingsposten werden gevestigd op torens,molens en hoge gebouwen. Daarnaast zijntussen 1950 en 1960 zo'n 140 luchtwachtto-rens gebouwd, waarvan de geprefabriceerdebetonnen raatbouw-elementen geleverdwerden door Schokbeton in Kampen, tegen*woordigte Zwijndrecht. De hoogte van detorens varieerde van 2,5 tot 31 meter.Noord-Nederland kende twee luchtwacht-centra: Leeuwarden, waar ook de Noord-oostpolder en de Kop van Overijssel ondervielen, en Groningen dat de provincies Gro-ningen en Drenthe omvatte. In beide centrawaren vijftig speciale torens gebouwd, waar-van vijf in de Noordoostpolder en de Kopvan Overijssel, op een onderlinge afstandvan zestien kilometer. De reden daarvoorwas dat het auditieve waarnemingsvermo-gen als fundamenteel werd beschouwd,omdat dit destijds bij nacht en bij slechtweer de enige waarnemingsmethode was.De torens werden op een bijzonder zwarebetonnen fundament geplaatst. In 1951bedroegen de kosten ƒ 9.500,- voor eentoren van vijftien meter en ƒ 12.200,- vooreen toren van twintig meter. Daar kwamende kosten van fundering bij die varieerdenvan ƒ 1.500,- tot ƒ 4.000,-. Op de funderingwerd de toren geplaatst, bestaande uit vierelementaire verticale betonnen balken. Omde twee meter werden de verticale balken

verbonden met horizontale balken, Hiertus-sen werden raatbouw-elementen met gegal-vanlseerde bouten gemonteerd. Het trap-penhuis bestond uit houten trappen die inhet vierkant omhoog liepen. De kop. van detoren werd gevormd door een open observa-tieruimte van zo'n 5 bij 3,5 meter. In hetmidden van deze open ruimte bevond zicheen ronde tafel met daarop een kaart van deomgeving, in het midden van de kaart - delocatie van de toren - bevond zich een sta-tief met vizierkijker en aanwijsnaald.De toren werd bezet door twee mannen -vrouwen mochten dit werk niet doen - waar-van de één via een koptelefoon constant inverbinding stond met de andere posten ende centrale. Boven op de toren bevond zichook een schuilnis van twee meter hoog, driemeter lang en één meter diep, waarin tweevaste banken en een klaptafel stonden omalle vijandelijke laagvllegers te administre-ren.'Niets zal de waakzamen voorbij gaan'luidde de wapenspreuk van het KorpsLuchtwacht Dienst, maar wat er ook voorbijvloog, de honderden luchtwachters hebbennimmer een sovjetvliegtulg waargenomen.Vele miljoenen guldens zijn aan dit systeembesteed, maar het heeft nooit als zodaniggewerkt. De snelheid van de modernestraaljagers maakte het systeem hopeloosouderwets en In 1964 werd de KLD opgehe-ven. Ook toen de BB (Bescherming Burger-

Noordorbroodtc95M83

bevolking) een groot deel van de torensovernam om de atoombom te lokaliseren zijnde torens nooit functioneel geweest. Deoude Churchill had gelijk toen hij zijn beken-de uitspraak deed dat generaals alleen maarbezig zijn de vorige oorlog voor te bereiden.De krijgsgeschiedenis leert dat vrijwel iede-re oorlog anders is. Voorspellingen komendan ook vrijwel nooit uit: oorlogen lopenaltijd anders dan was gepland.

Rondje restantenOp zoek naar deze curieuze land-schapselementen in Noord-Neder-land vonden we er nog vijf. De torensin Oudemirdum en Winschoten zagener zeer gaaf uit, die in Warfhuizen enSchoonebeek waren in en deplorabe-

le toestand en tenslotte was er nog een halvein Bedum. Een rondje industrieel erfgoed uitde Koude Oorlog.

OudemirdumDe in 1953 gebouwde toren van Oudemirdumis sinds 1991 eigendom van de gebroedersDouwe, Feite en Sjerp Jaarsma die de toren

kochten uit een soort nostalgisch gevoel. Deeerste eigenaar was Pieter Buwalda, die detoren in 1985 overdeed aan Douwe Muize-laar. Er waren toen plannen om bij de toreneen kiosk te bouwen en een parkeerterrein-tje aan te leggen om de toren zo in het toe-ristisch pakket van Gaasterland op te nemen.

De jongste van de broers, Sjerp, overdagwerkzaam in de grasdrogerij van Gaasterlanden in het weekend discjockey te Balk, bege-leidt ons naar de perfect uitziende torengelegen aan het Huningspaed langs het Jol-derenbos van Staatsbosbeheer. De graffiti-spreuk 'Love you' op de toren doet weldadigaan. Tegenover de toren is een schilderijlijstgeplaatst door de Initiatiefgroep VerontrusteGaasterlanders die hiermee protesterentegen de plannen om dit boerenland totnatuurgebied te maken. De houten deur isnog origineel en als die open zwaait zien weeen grote vrieskist met ijs en frisdranken diete koop zijn voor de bezoekers van de toren.Boven aangekomen vertelt Sjerp laarsma datin spannende tijden, zoals tijdens de Honga-rije-kwestie, de toren dag en nacht bemand

was. Buwalda schijnt de toren vooreen gul-den gekocht te hebben. Hij vond het zondedat die toren werd afgebroken en stelde detoren open voor bezoek. Sjerp laarsma: 'Als(ongen heb ik de sleutel wel bij hemgehaald en dan moest je wat geld in eenbusje voor de zending stoppen en kon jevervolgens de toren beklimmen.' Muizelaarkreeg geen vergunning van de gemeente omde toren open te stellen, want die vond hetniet veilig genoeg. 'Toen wij de toren koch-ten was onze bedoeling alleen maar om detoren te behouden, want de gemeente woude toren liever slopen. Wij hebben de torenopgeknapt voor een paar duizend gulden.De houten trappen zijn vernieuwd en boveninis een stalen trap vervangen door een nieuwe.We hebben veel moeite gedaan om de origi-nele tegels terug te vinden.Ik heb geprobeerd onderdelen van de torenin Ried bij Menaldum te bemachtigen, maarik was te laat want hij was al afgebroken.Boven was ook een speciale verrekijker,maar we hebben een andere kijker gekocht,die alles 45 keer dichter bij kan halen.'Op de toren heeft men een magnifiek uitzicht

Noorderbreedte 95 11

over het Ijsselmeer. De toren staat op hethoogste punt van Gaasterland, 12,7 meter,en de toren is zeventien meter hoog. Je zietUrk, de Flevocentrale, en bij mooi weerzelfs de weg van Enkhuizen naar Lelystaden de flats van Heerenveen. Het Jolderen-bos, het oudste bos van Gaasterland,beneemt het uitzicht in de richting van Sta-veren. Kennelijk was het bos in 1953 lager.Er is wel eens gepraat over een verhogingvan de toren om zo over het bos uit te kij-ken. Er is, volgens Jaarsma, zelfs gedachtom hem te verplaatsen. Na de restauratie isde toren op 4 juli 1992 met enig ceremo-nieel vertoon geopend door kolonel WillemJ. Sneek, commandant van de luchtmachtba-sis Leeuwarden. Bij deze opening was ookaanwezig de in Sloten wonende zoon vanarchitect Zwaagstra die de torens heeftontworpen.

De toren is verzekerd tegen calamiteiten alsstorm en brand, maar ook tegen ongelukkenop of in de toren. Jaarsma: 'Met de OpenMonumentendag Is de toren altijd geo-pend en dan Is het erg druk, dat komt mis-schien wel omdat de toegang dan gratis

is.' De eerste twee seizoenen is de torentoegankelijk geweest voor het publiek,maar de bezoekersaantallen vielen tegen.Er kunnen tegelijkertijd vijftien mensen op.Sjerp laarsma heeft er onlangs met vriendengebarbecued. 'Wij zouden graag zien dater een mogelijkheid was om hier te parke-ren en een bord te plaatsen waarop dehistorie van het gebouw vermeld Is, maarde gemeente wil daarvoor geen geld uit-trekken.' Het trio laarsma heeft eenstichting opgericht met als doel de toren instand te houden. Inmiddels zien zowel degemeente als de provincie in dat het eenbelangrijk gebouw is. 'Vroeger gebeurdener ook regelmatig vogeltellingen', verteltSjerp over andere gebruiksmogelijkhedenvan de toren. Verder hebben kunstenaars ereen project gedaan en oefent de ME weleens op de toren. Kinderen hebben veelbelangstelling voor de toren, laatst heefteen leerling een spreekbeurt gehouden endan komt de hele klas kijken..' Wijzend naarde Rinia state mijmert Sjerp voor zich uit:'Het is het mooiste plekje van Friesland,misschien wel van Nederland.'

WinschotenDe tweede gave luchtwachttorenstaat in Winschoten op de grensmet de gemeente Scheemda aande Meidoornlaan die langs despoorlijn Groningen-Nieuweschansloopt. Eigenaar is Jan W. van Hoorn.

In 1979 heeft de familie Van Hoorn een huisgehuurd van de familie lager aan de Mei-doornlaan. De vijftien meter hoge torenstond op het erf en in 1984 kocht Jan vanHoorn het huis. De toren kocht hij voor eenpakje sigaretten. lager had de toren van hetministerie gekocht van een kolonel. Uit hetverhaal van Van Hoorn blijkt dat de kolonelde toren graag kwijt wilde en bepaald geenuitgekookte handelaar was. Van Hoorn:'Hij vroeg of er 8500 gulden voor, maartoen Jager dat niet wilde betalen, was 85gulden ook goed. Uiteindelijk heeft lagereen bedrag genoemd van 45 gulden endaar ging de kolonel mee akkoord.' lagerheeft nooit iets met de toren gedaan.Jan van Hoorn heeft de toren steeds onder-houden ook toen hij nog geen eigenaar was.Later had hij plannen om in de toren kip-

Noorderbrsedte95l18S

De geheel in popuilfoto Jan Abrahi

an Schoonebeek,

pen of duiven te houden en er een windmo-len op te plaatsen, maar dat bleek niethaalbaar, ik heb in de toren ook zendersuitgeprobeerd die ik gemaakt had vooramateurzenders in de omgeving.'Op de vraag of hij wel eens in de torengeslapen had, antwoordt Van Hoorn: 'Nee,ik heb wel eens gedacht: als ik ruzie metmijn vrouw krijg dan heb ik een prachtigalternatief in de schuilnis, maar we heb-ben nooit ruzie gehad. Toen mijn vrouwmoest studeren en rustig wilde werkenging ik met een grammofoon en 78-toerenplaten naar boven en dan zat ik in deschuilnis platen te draaien.'De toren is perfect onderhouden en is nietvoor het publiek toegankelijk.Hij is niet ten prooi gevallen aan vandalis-me en dat heeft natuurlijk alles te makenmet het feit dat de toren in de bebouwdekom staat en vlak bij het huis waar Jan vanHoorn tot voor kort woonde. 'Ik heb detoren gekocht uit nostalgische overwegin-gen. Vroeger stonden er hoge populierenrond de toren en die staken wel vijf tottien meter boven de toren uit. Ik heb debomen verwijderd want ze waren ziek.'Rondom kan men vrij rond kijken. Winscho-ten ligt aan je voeten en Veendam, Scheem-da zijn prachtig te observeren. De windstre-ken staan nog aangegeven op de zijkant vande observatieruimte. De standaard van detafel staat er ook nog. lan van Hoorn:'Bij heel helder vriezend weer in januari1982 heb ik met een verrekijker naar deMartinitoren in Groningen gekeken enkon ik zien dat het vijf voor half vier was.Er is een architect uit Groningen geweestdie de toren wilde kopen en er in wonen.Maar ik wilde de toren niet kwijt.'

Van Hoorn herinnert zich ook het kunste-naarsproject dat in 1981 werd uitgevoerddoor architect Ebel Laanstra uit Groningen,beeldhouwer Joost Albronda en Erna Jansenuit Kantens, samen vormend de StichtingOOK (Onderzoeken en Ontwikkelen vanKreatieve processen). Tijdens een beklim-

ming van de toren, bijgelicht door schijn-werpers verklaarde Laanstra de torens tot'upjekt'. Deze ludieke acties werdengedaan op de torens van Oudemirdum, Win-schoten, Warfhuizen en Ried.

Bedum25 jaar geleden kocht de in Bedumgeboren lan Klooster het huis aande Oudedijk 1 te Bedum en daarbijwerd hij eigenaar van de lucht-wachttoren die toen. nog geheelintact was. De vorige eigenaar van

het huis had de toren voor een symbolischbedrag overgenomen van het ministerie.Klooster herinnert zich nog dat de torengebouwd werd. 'Er zit net zoveel betononder de grond ais dat er boven de grondaanwezig is.' De toren was twintig meterhoog en daarmee de hoogste van Noord-Nederland. Torens die hoger waren dannegentien meter werden voorzien van steun-beren, die ook uit raatbouw-elementenbestonden. Het bovenste stuk van de torenheeft Klooster, die werkzaam is bij degemeente Groningen en daarnaast hobby-boer, verwijderd omdat hij er niet met auto'sen machines langs kon. Door het verwijderenvan de steunberen was de toren niet meerstabiel en heeft Jan Klooster zo'n tien metervan de toren afgehaald. In het restant van detoren heeft Klooster ramen gemaakt, dieprecies in de raatbouw-elementen passen,omdat hij de toren als recreatieverblijf wildegebruiken. 'Ik had zelfs plannen om er eenlift in te bouwen', vertelt jan Klooster. 'Afen toe klim ik naar boven. Dat wil ik opmijn oude dag ook doen om een beetjenaar vogels te kijken en met een verrekij-ker het landschap observeren. Ik ben zeertevreden met mijn toren, want er zijn maarweinig mensen die kunnen zeggen dat zeeen toren achter het huis hebben.'

SchoonebeekDe ruim elf meter hoge en bijna 40.000 kilowegende toren van Schoonebeek staatgeheel verscholen tussen zeer hoge popu-

Noorderbreedte 95 1186

lieren en staat langs het Schoonebekerdiep,dat hier de grens vormt met Duitsland.Hij is ook het beste zichtbaar vanaf de Duit-se kant. Sinds 1988 is de NAM eigenaar vande grond en van de weg die langs de torenloopt en daarmee ook van de toren. Hoewelde toren evenals de weg er naar toe nietvoor publiek toegankelijk zijn, is het op dezonovergoten middag dat ik hier ben een vaet vient van auto's en fietsers.Theo Kerkman, hoofd bouw- en woningtoe-zicht van de gemeente Schoonebeek, verteltdat de bouwaanvraag van de toren is ver-leend op 12 april 1954. Bij de luchtwachtersvan Schoonebeek zaten ook vogelliefheb-bers en de toren is daarna overgegaan naarde plaatselijke vogelwacht. Theo Kerkman;'Volgens overlevering is hij aan de vogel-wacht geschonken voor een symbolischbedrag, maar dat staat nergens zwart opwit. De secretaris-penningmeester Isinmiddels overleden.'Aan de voet van de toren liggen een paarvolkstuintjes op een vroegere vuilnisbeltvan de gemeente. De door betonrot aange-taste toren ziet er allerbelabberst uit.Tuinier T. Habing ergert zich aan het feit datde jongelui de toren nogal ruïneren. Hetwaterschap klaagt steen en been dat hetSchoonebekerdiep op die plek vol puin ligt.De NAM wil dan ook wel van de toren af enheeft in januari 1993 een sloopvergunningaangevraagd. In dezelfde tijd bleek de con-sulent Monumentenzorg geïnteresseerd tezijn in de toren, lohan Kruiger van de afde-ling Monumentenzorg van de provincieDrenthe stelt dat er nog maar één exemplaaris en dat de toren goed past in de reeks ver-dedigingswerken van de provincie, evenalsde schansen, delen van Coevorden en hetgarnizoensgebouwen van Assen. Op de vraagof een monument niet 50 jaar moet zijn omin het kader van de monumentenwetgeplaatst te worden, antwoordt Kruiger: 'Alshet een Rijksmonument is, is dat inder-daad een voorwaarde, maar de provincieDrenthe heeft als enige een eigen lijst vanmonumenten en daar hebben we met detoren in Schoonebeek duidelijk niet de

grens van vijftig jaar gehanteerd. De pro-vinciale lijst is overigens gekoppeld aan degemeentelijke lijsten, die ook zelfstandigweer objecten kunnen toewijzen. Onzebedoeling is om onderhoud en restauratiete stimuleren vanuit gemeente en provin-cie. Om de toren te behouden moet er veelenergie in gestoken worden, want het isbepaald niet gemakkelijk. De kosten vanrestauratie zijn nog niet bekend.Ik wil een aantal partijen interesseren voordeze restauratie, zoals het bedrijf Schok-beton, die de torens gemaakt heeft, eentechnische school, en mogelijk ook provin-ciale en gemeentelijke werkgelegenheids-projecten. Ook de onlangs opgerichteafdeling Groningen/Drenthe van deStichting Industrieel Erfgoed heeft belang-stelling voor de toren.'Volgens E. Rotman, hoofd grondzaken vande NAM, is zijn bedrijf bereid de toren teverkopen voor het symbolisch bedrag vanéén gulden. De NAM wil van de verantwoor-delijkheid af, zeker omdat er regelmatig jon-getjes in spelen, die onlangs een vuurtje inde toren stookten. De sloopkosten bedragenvolgens Rotman naar schatting zo'n ƒ 40.000tot ƒ 50.000,-. Voor de restauratie is veelmeer geld nodig. Maar het Is volgens hembespreekbaar dat het geld dat nodig is voorhet slopen gestort wordt in een fonds voorde restauratie. Theo Kerkman: 'Als we mid-delen hebben willen we de toren graagbewaren. Hij is uniek in Drenthe en staatop een aardige plaats: historisch en strate-gisch is het een leuke locatie.Hij zou opgenomen kunnen worden in eenrecreatief plan, zowel bij de provincie alsbij de gemeente. Als uitkijktoren zou hijeen functie kunnen vervullen om te kijkennaar de honderden ja-knikkers in hetNederlandse en vooral in het Duitsegebied. De bomen moeten dan wel steviggesnoeid worden.'

WarfhuizenRijdend van Warfhuizen naar Wehe-DenHoorn passeert men op de Baron VanAsbeckweg in een scherpe bocht de zeer

Gemeenteambtenaar Theo Kerkman in de onttakelde torenvan Schoonebeek, foto Jan Abrahamse.

Noorderbreedte 95 1187

fraai gelegen bijna veertien meter hogeluc'ntwachttoren, die eigendom is van Pekvan Andel uit Feerwerd. In 1974 kocht VanAndel voor honderd gulden de toren van PietDijkhuis die op een boerderij woont vlak bijde toren. Later kocht hij voor ƒ 5.000,- nogeen langwerpige strook grond rond de torenvan 11,20 are om bij de toren bosschages aante leggen in de vorm van het portret van Leo-nardo da Vinci, en om te voorkomen dat degemeente zonder zijn toestemming de torenzou slopen.

Met zijn zoon Albert bezoeken we de vandrie kanten met populieren omgeven torenen dan blijkt dat boer Dijkhuis het land vanPek van Andel mee geploegd heeft bij zijneigen land. 'Vroeger heb ik daar nog weleens pacht voor gekregen', vertelt de praat-grage Van Andel. 'De toren is onbeschrijflijkmooi als symbool van militaire domheid enzinnebeeld van het onverwachte.' De bos-schages rond de toren liggen op een voorma-lige vuilnisbelt. De trap zat er nog in toenVan Andel de toren kocht. 'Om pragmatischeredenen heb ik de deur nooit afgeslotenom zo iedereen de kans te geven van detoren en het uitzicht te genieten. Later hebik de deur om pragmatische redenen opengelaten want anders werd hij wel openge-broken. Maar dat was allebei niet verstan-

dig; het heeft de 'ruïnisering' in de handgewerkt.' Plannen om met de toren iets tedoen zijn er genoeg geweest, maar ze zijnnooit gerealiseerd. Van Andel wilde er zelfgraag in wonen en via zonne-energie elektri-citeit en verwarming realiseren. Maar ookanderen hebben ideeën gehad. Het warenstudenten, padvinders, artiesten, zendama-teurs en vogelwachters die op de torenafkwamen. Een Groninger architect heefttekeningen gemaakt voor een kantoor.Van Ande): 'ik ben nog nooit van officiëlezijde, noch door de provincie, noch door degemeente benaderd met de opmerking:'Goh wat leuk Van Andel, jij hebt dat dinggekocht, zullen we jou eens helpen'. Omge-keerd heb ik de gemeente regelmatig ver-zocht of ik er mocht wonen, maar de (vroe-gere) gemeente Leens heeft het bestaanom mij nooit te antwoorden. Ook de huidi-ge burgemeester Bruins Slot van gemeenteDe Marne heeft geen oog voor cultuurhisto-rische monumenten. Er Is hier een structu-reel gebrek aan gevoel voor schoonheid.Ik zou het buitengewoon op prijs stellen alsde gedeputeerde van cultuur mij zou bel-len - mijn telefoonnummer is 05941-1683 -om de toren eens te bekijken. De overheidheeft de expertise in huis, zowel technischals cultuurhistorisch, om te voorkomen dat

dit gebouw over tweehonderd jaar verdwe-nen is. Hij ziet er uit als een geslachtsor-gaan in het schaamhaar. Ik wil graag dathet een provinciaal en rijksmonumentwordt. Het is momenteel een object vanvandalisme. Aan de ene kant word ik nietgeholpen en mag ik niets doen, en aan deandere kant krijg ik het verwijt dat ik detoren verwaarloos. Ik koester deze toren.Het doet me wat. Ik sta voor alles open.Het past in het cultuurtoerisme. Mijn zegenhebben ze. Het sluiswachtershuis in Zout-kamp en de watertoren in Groningen zijndoor mijn toedoen behouden gebleven: hetzijn nu monumenten.Als romanticus zeg Ik hoe minder er metdie toren gebeurt hoe beter. Als je hemoverlaat aan de tand des tijds is 'ie eigen-lijk het mooist. Maar ook daarin ben iknooit door de overheid gesteund, ook doorde Bond Heemschut niet want die zit tefreaken op kerken en molens.'Van Andel, wijzend op een uitspraak in eeninterview uit 1989 in de Volkskrant dat hijvan die toren af wil, zegt 'Kijk, als er Inder-daad iemand een serieus plan heeft en hijkan aantonen dat hij daarvoor een vergun-ning krijgt, dan is hij beschikbaar.Maar waar ik bang voor ben is dat ik eenbrief krijg van de overheid dat de toren

Noorderbreedte 95 116!

ren ui'wiji dicigl to worden w>oi do omgcving en dus gesloopt moet worden. Dat isook gebeurd met de zakkenschuur inMensingeweer, waar ik een paar jaargewoond heb; maar door allerlei instantieste benaderen heb ik dat kunnen voorko-men; het is nu een monument.'Tot slot zegt de op het Laboratorium van cel-biologie en elektronenmicroscopie van deRijksuniversiteit Groningen werkende VanAndel dat hij geobsedeerd is door prachtigegebouwen sinds hij als vierjarige de ouder-lijke boerderij in brand heeft gestoken. 'Deliefde voor torens heb ik als kleine jongenmeegekregen van mijn grootouders. Mijnmoeder was namelijk de jongste dochtervan echtpaar Kröller Muller. Als kind benik in de toren van Sint Hubertus geweest.'

Behoud luchtwachttorens

Van de vijftig iuchtwachttorens die inNoord-Nederland hebben gestaan ishet alleszins de moeite waard de vijfovergebleven monumenten van demoderne krijgsgeschiedenis tebehouden. Niet iedereen is gechar-

meerd van de torens. Bij de plaatsing wer-den duidelijke protesten gehoord.Zo schreef de Provinciale Zeeuwse Schoon-heidscommissie dat 'de bouwsels uit aeste-

Usch oogpunt bc / icn / o i r i n hut Icindsihcipzouden detoneren.' Nu echter gaan naastarchitectonische kwaliteiten ook zeldzaam-heid en de informatiefunctie een rol spelenin de waardering. Het is duidelijk dat de inhet open veld staande torens van Warfhui-zen en Schoonebeek alleen behoudenkunnen worden door er een nieuwe functieaan te geven. Die van Schoonebeek staatgelukkig op de provinciale monumentenlijsten die status zou die van Warfhuizen ookmoeten krijgen. In het beleid van hetcultuurtoerisme dat met name de provincieGroningen voorstaat, past de toren van Warf-huizen naadloos. Gedeputeerde voorCultuur Mirjam de Meijer van de provincieGroningen stelt dat het belangrijk is datunieke zaken als zo'n luchtwachttorenbehouden blijven. 'Wi| hebben niet, zoalsDrenthe, een eigen provincialemonumentenlijst, maar wel het fonds 'Cul-tuurhistorisch erfgoed', dat speciaal voordit soort gebouwen en cultuurhistorischelandschapselementen in het leven is geroe-pen. Er moet dan wel een plan bestaan omdeze toren te behouden of het moet passenin de werkgelegenheidssfeer.Zo hebben we bijvoorbeeld de sluizen bijAduarderzljl gerestaureerd uit dat fonds.'De toren van Oudemirdum vervult een

I . - I ' i i

dat is te danken aan de gebroeders laarsma.De gave toren te Winschoten van Jan vanHoorn moet zeker behouden worden. Demogelijkheid om een toren te bewaren doordie over te plaatsen naar het Museum voorde Luchtvaart in Soesterberg is volgensoverste M. Botma, directeur van hetmuseum, praktisch onmogelijk. 'We zijn nogsteeds geïnteresseerd, maar financieel ishet niet haalbaar en intussen loopt de tijdons door de vingers.' Niettemin is het voorde noordelijke bestuurderen alleszins demoeite waard zich in te spannen voor hetbehoud van deze curieuzelandschapselementen die belangwekkendzijn vanuit cultuur- en militair-historischperspectief en vanuit het oogpunt van degeschiedenis van de bouwkunde en van deconstructietechniek. Nb

Literatuur

Hans Sakkers, johan den Hollander, Luchtwachttorens in

Nederland, industrieel erfgoed uit de Koude Oorlog.

Middelburg, z.j.

Noorderbreedte 95 1189