Bachelorproef Professionele Opleidingen

Studiegebied Sociaal-Agogisch Werk

Academiejaar 2015-2016

Kindermishandeling en partnergeweld: Een gezinswetenschappelijke kijk op een geïntegreerde

aanpak

Bachelorproef aangeboden door Anne-Sophie Vallot

tot het behalen van de graad van Bachelor in de Gezinswetenschappen

Interne begeleider: dr. K. Baeten (PhD)

3

Bachelorproef Professionele Opleidingen

Studiegebied Sociaal-Agogisch Werk

Academiejaar 2015-2016

Kindermishandeling en partnergeweld: Een gezinswetenschappelijke kijk op een geïntegreerde

aanpak

Bachelorproef aangeboden door Anne-Sophie Vallot

tot het behalen van de graad van Bachelor in de Gezinswetenschappen

Interne begeleider: dr. K. Baeten (PhD)

4

ABSTRACT BACHELORPROEF

Opleiding: Bachelor in de Gezinswetenschappen

Voornaam Naam

Student: Anne-Sophie Vallot

Eindproefbegeleider Koen Baeten

Titel bachelorproef Kindermishandeling en partnergeweld: een

gezinswetenschappelijke kijk op een geïntegreerde aanpak.

Abstract publiceren

Ja

Neen

Kern- / trefwoorden bachelorproef

Kindermishandeling / partnergeweld / geïntegreerde aanpak / het gezin als systeem /

gehechtheidstheorie / loyaliteit / intra-familiaal geweld

Korte samenvatting bachelorproef

Kindermishandeling en partnergeweld zijn zeer actuele en maatschappelijk relevante thema’s. Ik heb

beide thema’s naast elkaar gezet en opgemerkt dat de aanpak van de problematiek wel degelijk op een

geïntegreerde manier moet worden aangepakt. Hierbij wordt de methode van het probleemgericht en

veranderingsgericht denken gebruikt. Deze is praktijkgericht. Er wordt in fasen gewerkt.

Mijn bachelorproef vertrekt vanuit een realistische casus. Deze casus gaat over een Bulgaarse vrouw

van 24 jaar die als prostituee werkt in Brussel en een kind, Aleksandur, heeft van 6 jaar. Zij woont

samen met een Bulgaarse vriend die de biologische vader van het kind niet is. Zij is slachtoffer van

partnergeweld van haar vriend en mishandeld tevens haar kind. Het kind wordt geplaatst en beide

gezinsleden verblijven een tijdje in de gevangenis. Als de vrouw vrij komt leert zij een nieuwe vriend

kennen, wordt zwanger en wenst haar kind, Aleksandur, terug te krijgen. Als algemene

probleemstelling stel ik mij de vraag of het kind Aleksandur terug bij de moeder kan geplaatst worden

en als dit wel zo is, of het kind dan kan opgroeien in een veilige omgeving.

Om die vraag te kunnen beantwoorden heb ik de problematiek van partnergeweld en

kindermishandeling bekeken vanuit drie perspectieven om een brede kijk op het probleem te krijgen.

Mijn eerste invalshoek, de psychoanalytische hoek, gaat over de kwetsbaarheid van het individu en

wordt er gekeken naar de gehechtheid van de verschillende leden van het gezin. Hier Aleksandur, zijn

moeder en de vriend van de moeder. Wij merken doorheen de literatuurstudie dat de gewelddadige

partner alsook de mishandelde ouder allebei onveilig gehecht zijn.

5

In mijn tweede invalshoek zet ik de verschillende leden van het gezin samen en bekijk ik het systeem

via systeemtheorie. Daaruit kan ik nagaan hoe individuele gedragingen invloed hebben of beïnvloed

worden door het systeem. Er wordt gekeken naar de intergenerationele overdracht en het belang om

systeemtheorie te integreren met de gehechtheidstheorie.

Mijn derde invalshoek gaat over de relationele ethiek, loyaliteiten en hun dynamiek binnen het gezin.

Ook hier kijk ik naar de intergenerationele overdracht en naar het belang om de gehechtheidstheorie

te integreren naar deze van de loyaliteit. Loyaliteitsconflicten kunnen een struikelblok of blokkade zijn

in de hulpverlening.

Elke invalshoek wordt uitgewerkt op zowel theoretisch als praktisch vlak, waarbij de theorie toegepast

wordt op de casus.

Deze verschillende invalshoeken zal ons als hulpverlener veel nuttige informatie geven omtrent het

gezin en zijn omgeving. De brede kijk op de problematiek zal onze veranderingsdoelen verantwoorden.

Om veranderingsdoelen te kunnen formuleren in het gezin moet men de oorspronkelijke hulpvraag

bekijken en zien of deze realistisch is. In huidige casus is dit niet het geval. Er moet dus op zoek gegaan

worden naar kleinere realistischere doelen. Tevens moet er gewerkt worden met kleine stapjes om zo

de oorspronkelijke vraag toch te kunnen realiseren.

De verschillende veranderingsdoelen zijn voorbeelden van hoe je het gezin zou kunnen ondersteunen

zodat Aleksandur op een veilige manier terug in zijn gezin zou geïntegreerd kunnen worden.

Op microniveau zal men de mama van Aleksandur versterken en ondersteunen door

opvoedingsondersteuning aan te bieden, door te werken met gezinstherapie en haar sensitiviteit te

verhogen. Aleksandur wordt door de instelling waar hij verblijft opgevolgd. Als gezinswetenschapper

zal men dan kunnen fungeren als coördinator van de verschillende hulpverleners zodat de aanpak

geïntegreerd is. De nieuwe familiale situatie waarin de mama van Aleksandur zich nu bevindt zal

kansen creëren. Die zal men dan ook volop benutten.

Op macroniveau zal ik het hebben over preventiecampagnes, introductie van lessen van

maatschappelijk leer en het taboe doorbreken van gewelddadige ouders door een vernieuwende

aanpak voor te stellen waarin het geweld wordt aangekaart en niet het ouderschap. En dit in het

belang van de ontwikkelingskansen van de kinderen van het gezin.

Referentielijst

- Ducommun-Nagy, C., Michielsen, M. (2008). Van onzichtbare naar bevrijdende loyaliteit. Leuven:

Uitgeverij Acco.

- Govaerts, J.M. (2008). Hechtingsproblemen in gezinnen. Integratie van de hechtingstheorie in het

systeemtherapeutische model. Tielt: Lannoo..

- Michielsen, M., Van Mulligen, W., Hermkens, L. (red) (2010). Leren over leven in loyaliteit, over

contextuele hulpverlening. Leuven: Uitgeverij Acco.

- Thoomes-Vreugdenhil, A. (red), Giltaij, H., van Hulzen, B., Schaeffer-van Leeuwen, K., de Waal, J.

(2006). Behandeling van hechtingsproblemen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

- Savenije, A., van Lawick, M.J., Reijmers, E.T.M. (red) (2014). Handboek systeemtherapie.

Utrecht : Uitgeverij De Tijdstroom

E-mailadres: asvallot@gmail.com

6

7

“Etre né quelque part…

On choisit pas ses parents, On choisit pas sa famille.”

Maxime Le Foréstier

8

Dankwoord: Ik wens iedereen te bedanken die mij deze drie jaren heeft gesteund in mijn keuze om verder te studeren maar in het bijzonder mijn 2 kinderen. De keuze om als alleenstaande mama, kostwinner met een voltijdse job met verantwoordelijkheid de studies terug opnemen was niet evident. Maar in die drie jaren heb ik daar geen moment spijt over gehad. Mijn kinderen hebben met mama mee gestudeerd en hebben meer dan één keer de leerstof en samenvattingen moeten aanhoren. Tevens waren dat allemaal uren waar ik voor hen niet beschikbaar was. Maar zij waren een gemotiveerd publiek, die veel bijgeleerd hebben en die nu heel fier zijn op hun mama en ik op hen. Het heeft hen ook bijgebracht dat als je achter iets staat en je intrinsieke motivatie zeer hoog is, alles mogelijk is. Mooie levenslessen. Deze studies hebben mij als persoon laten evolueren en ons als gezin laten groeien. Mijn collega’s, mijn beste vriend en familie verdienen ook een dikke merci. Jullie stonden steeds klaar voor mij en waren mijn fanclub bij ieder examen die ik aflegde of taak die ik afwerkte. Mijn beste vriend heeft ook heel veel taken nagelezen, vaak onder hoge tijdsdruk, waarvoor een dikke dank u. Met de studie heb ik een heleboel fijne en vooral interessante mensen leren kennen. Medestudenten en docenten hebben mij geboeid in materies waar ik eerlijk gezegd weinig van af wist. Het innerlijk vuur van drang naar kennis in bepaalde materies is aangewakkerd geweest en zal nooit meer doven. Ik weet dan ook dat deze opleiding en dit diploma ook maar een begin is. Ik ga zeker verder, studeren doe je immers levenslang. Graag richt ik mij ook tot mijn promotor Mijnheer Baeten: dankuwel voor u beschikbaarheid, u inzet, de snelle antwoorden op mijn mails en de motiverende woorden. Dankzij u pertinente opmerkingen bracht u mijn eindproef naar een hoger niveau. Het liedje “Né quelque part” van Maxime Le Foréstier uitgebracht in 1987, heb ik leren kennen op 10 jarige leeftijd door mijn ouders. Het werd zeer vaak gedraaid op de Franse radiozender RTL. Ik herinner dat de woorden “on choisit pas ses parents, on choisit pas sa famille” toen al bleven hangen. Dertig jaar later tijdens mijn opleiding van gezinswetenschappen hoorde ik het liedje opnieuw op de radio en kregen de zinnen een heel andere betekenis. Toen ik mijn sollicitatieformulier in verband met mijn eindwerk indiende vond ik dit zeer passend en vol betekenis in mijn eindwerk.

9

Inhoudsopgave: Voorwoord ………………………………………………………………………………………………………… p 8

Inhoudsopgave …………………………………………………………………………………………………… p 9

1. Inleiding ……………………………………………………………………………………………………….. p 10

2. Casus …………………………………………………………………………………………………………… p 11

3. Probleemstelling …………………………………………………………………………………………… p 13

4. Begrippen, definities en algemene context van partnergeweld en kindermishandeling

……………………………………………………………………………………………………………………. p 13

5. Psychoanalytische invalshoek: de kwetsbaarheid van het individu ………………………… p 15

5.1: Hechtingstheorie van John Bowlby …………………………………………………………… p 15

5.2: Hechting op volwassen leeftijd ………………………………………………………………… p 20

5.3: Wat zijn de gevolgen van de gehechtheidsproblemen …………………………………. p 23

5.4: Het belang van deze invalshoek ………………………………………………………………. p 24

6. Systeemtherapeutische invalshoek: het gezin als systeem ………………………………….. p 25

6.1: Het gezin als systeem ……………………………………………………………………………. P 26

6.2: Wat met geweld in familieverband? ………………………………………………………… p 28

6.3: De rol die het kind kan innemen bij mishandeling of bij intra-familiaal geweld … p 29

6.4: De integratie van de gehechtheidstheorie en systeemtheorie ……………………... p 31

6.5: Het belang van deze invalshoek ……………………………………………………………… p 34

7. Contextuele invalshoek: De relationele ethiek: een dynamiek …………………………….. p 35

7.1: Loyaliteit en familie ………………………………………………………………………………. P 37

7.2: De integratie van gehechtheid en loyaliteit ………………………………………………. P 38

7.3: Het belang van deze invalshoek ……………………………………………………………… p 42

8. De veranderingsdoelen …………………………………………………………………………………. p 43

9. Eindreflectie ……………………………………………………………………………………………….. p 48

10. Besluit ……………………………………………………………………………………………………….. p 51

Literatuurlijst ……………………………………………………………………………………………………. p 53

10

1. Inleiding

Mijn eindwerk gaat over kindermishandeling en partnergeweld. Deze 2 begrippen zullen

verder worden gedefinieerd.

Een kind kan slachtoffer worden van rechtstreeks geweld gepleegd door één van de ouders of

beiden. Tevens kan het kind ook onrechtstreeks slachtoffer zijn van geweld door de ouders. Er

wordt gesteld dat partnergeweld waarbij kinderen aanwezig zijn wordt gelijkgesteld met

kindermishandeling. Ook het feit dat kinderen het geweld niet zien worden zij toch als

slachtoffer aanzien daar zij de gevolgen van het partnergeweld dragen. Het ouderschap van de

ouder die slachtoffer is van partnergeweld zal aangetast zijn. Bij het kind die slachtoffer is van

het geweld zal dit alles een negatieve impact hebben op zijn ontwikkeling. Op volwassen

leeftijd kan hij ook hiervan de gevolgen dragen en zelfs de feiten herhalen.

In mijn eindwerk zal ik trachten het verband te schetsen tussen ouder/partner geweld en

kindermishandeling. Deze twee vormen van geweld hangen nauw samen. Het ene heeft een

weerslag op de ander. Het geweld heeft een weerslag op de kinderen maar ook op beiden

ouders: de geweld plegende ouder en de ouder die slachtoffer is en op het ouderschap.

Niet elk kind zal de gevolgen van het geweld ondergaan. Wie dan wel en waarom. Wij zullen

zien dat er beschermende en risico factoren bestaan die deze vraag beantwoorden. Deze

factoren zullen belangrijk zijn voor het ondersteunen van het kind en zijn gezin binnen de

perspectieven die ik aanhaal.

In mijn eindwerk zal ik eerst het individu bespreken. Er zal worden gekeken naar de gevolgen

van het geweld op de ontwikkelingen van het kind. En dan specifiek naar gehechtheid mits

daar een mogelijk verband kan gelegd worden tussen partnergeweld en kindermishandeling.

Daarna verschuiven we het individu, het kind in zijn context, de relationele gezinscontext, de

interacties tussen ouder en kind, door de rollen van elke individu te bekijken. Door de

achterliggende loyaliteiten in kaart te brengen kunnen wij uiteindelijk veranderingen

aanbrengen in het systeem. Elke verandering die kan worden aangebracht op de verschillende

niveau’s zullen een invloed hebben op het andere niveau en vice-versa. Alles wordt uiteindelijk

als een systeem bekeken want partnergeweld en kindermishandeling is nooit een geïsoleerd

fenomeen.

De uiteindelijke vraag die we willen beantwoorden is te weten of het kind Aleksandur terug

kan geplaatst worden bij zijn moeder en welke veranderingen wij hierbij voor ogen moeten

hebben.

11

2. Casus

Omwille van de privacy staan alle casusnamen onder pseudoniem.

Tsvetanka, een Bulgaarse vrouw van 24 jaar kwam 2 jaar geleden naar België met haar vriend

Atanas. Zij verliet haar land waar zij als prostituee werkte om hier geld te verdienen. Haar

vriend Atanas leerde zij kennen in Bulgarije. Hij werkte er als lasser. Maar dat verdiende niet

veel geld. Beiden beslisten dan naar België te komen. Tsvetanka had een kind Aleksandur van

een andere man Igor. De man verdween na de geboorte van Aleksandur en heeft het kind niet

erkent. Tsvetanka is de jongste van 5 kinderen. Haar moeder vernemen wij later werkte in

Bulgarije als prostituee en onder dwang van Tsvetanka’s vader Boyko. Zij vertelt ons dat zij

haar vader graag ziet ook al was hij niet altijd even lief voor haar moeder. Uiteindelijk zijn haar

ouders gescheiden 10 jaar geleden en is haar papa opnieuw getrouwd. Haar moeder is naar

België gekomen en werkt aan de haven van Antwerpen als prostituee. Tsvetanka heeft al 8

jaar geen nieuws meer van haar moeder. Haar moeder wil haar niet meer zien en heeft alle

contact verbroken. Zij heeft hier in België verschillende malen geprobeerd contact op te

nemen met haar moeder maar die stuurde haar telkens weer weg. Tsvetanka zou haar vader

aangeklaagd hebben in Bulgarije als pooier. Sindsdien is elk contact met haar moeder

verbroken. Tsvetanka vertelt dat haar vader haar moeder regelmatig sloeg en niet lief was,

vooral als hij gedronken had. Zelf zou zij nooit slaag gekregen hebben van haar vader. Haar 2

broers wel. Tsvetanka werd uiteindelijk opgevoed door haar grootmoeder aan wie zij hele

leuke herinneringen heeft. Zij beschrijft haar als een warme lieve vrouw. Haar grootmoeder is

nog in leven. Tsvetanka is tot haar 16 jaar naar school geweest. Op haar 18 jaar was zij zwanger

van Aleksandur. Zij zegt dat dit niet gepland was. Nadat zij bevallen was van het kind heeft zij

Aleksandur enkele maanden alleen opgevoed. Zij zegt dat het een moeilijke tijd was. Als

Aleksandur huilde werd zij er zeer geïrriteerd door. Zij vond dat Aleksandur haar als baby veel

heeft uitgedaagd. Zij herinnert zich dat zij geen tijd meer had voor zichzelf en dat zij zich

opgesloten voelde in haar appartement. Na 4 maanden heeft zij Atanas leren kennen. Hij was

een vriend van een vriend van haar vader. Haar vader omschrijft Tsvetanka als een machtig

man, met veel kracht waar velen bang voor zijn. Atanas was lief voor haar. Zij kreeg de volle

aandacht van hem. Dankzij Atanas kon Tsvetanka weer gaan werken. Atanas lette dan op het

kind.

Na een tijdje is Tsvetanka naar België gekomen om op zoek te gaan naar werk. Zij heeft haar

kind achtergelaten bij Atanas in Bulgarije. Na 8 maanden is zij terug gekomen. Samen met

Atanas en Aleksandur zijn ze naar België geïmmigreerd. Het plan was enkele jaren in het land

te verblijven om veel geld te verdienen en daarna terug te keren naar Bulgarije.

In België aangekomen vindt Tsvetanka moeilijk werk. Haar vriend Atanas vindt ook geen werk.

Zij beslist dan terug als prostituee te werken. Tijdens haar werk let Atanas op Aleksandur. Zij

huren een klein studio in een arme buurt te Schaarbeek. Er is maar een kamer in het

appartement. Aleksandur, 6 jaar slaapt op de zetel. Er is geen bed aanwezig voor hem in het

appartement. Er is ook geen speelgoed. In het appartement is er geen ruimte om zich te

verbergen. De enige ruimte met een deur is de badkamer. Aleksandur moet de hele dag

doorbrengen met Atanas terwijl zijn mama werkt. Het loopt uit de hand. Aleksandur wordt

12

geslaan en gewurgd door de vriend Atanas. Zijn moeder is op dat moment niet aanwezig in

het appartement. Als Tsvetanka s’ avonds laat thuis komt is zij meestal zeer geïrriteerd. Voor

het minste vallen er dan klappen. Er wordt verbaal ook veel geroepen. De mama neemt het

niet op voor haar zoon. Zij krijgt slaag van Atanas en wat later is zij dan diegene die ook haar

zoontje slaat. De mama blijft ontkennen dat zij haar zoon slaat. Uiteindelijk via een andere

prostituee die op een dag de verwondingen van het kind ziet aan zijn nek en op zijn rug komt

de situatie aan het licht. De politie wordt erbij geroepen en het kind wordt in het appartement

gevonden in een foetus houding. Het kind spreekt de eerste uren geen woord, kent zijn naam

niet meer. Hij is echter de Nederlandse taal niet machtig. Een vrouwelijke tolk wordt erbij

geroepen. Aleksandur vindt beetje bij beetje veiligheid in de armen van de tolk. Hij zal de tolk

niet meer los laten. Hij zal de eerste uren doorbrengen in de armen van de vrouwelijke tolk.

Geruime tijd later, zal het kind zijn moeder en zijn schoonvader Atanas aanduiden als dader

van zijn verwondingen. Hij wil haar niet meer zien, is bang, begint te beven en plast in zijn

broek als hij haar stem in de verte hoort. De kleine jongen wordt onder toezicht van de

jeugdrechter gezet en wordt geplaatst in een centrum voor kinderen. De vriend en de moeder

worden voorwaardelijk vastgezet in de gevangenis. In het centrum zou Aleksandur meerdere

malen in een vrij relaas meedelen dat zijn mama en schoonpapa hem sloeg, wurgde. Het gaat

hier om zware fysieke en psychologische mishandelingen. Een jaar later wil het kind zijn

moeder nog steeds niet zien. De moeder zal blijven beweren dat haar vriend Atanas het kind

sloeg wanneer zij niet aanwezig was en dat zij geen weet had van de mishandelingen. Atanas

zal blijven herhalen dat Aleksandur van de trap gevallen is. Ook vernemen wij dat Aleksandur

papa moest zeggen tegen Atanas. Na DNA controle blijkt Atanas niet de biologische vader van

het kind te zijn.

De moeder vraagt via haar advocaat om haar zoontje terug te krijgen en zegt dat zij van haar

vriend Atanas zal weg gaan. De rechter twijfelt. De politie en psychologen merken op dat er

geen interactie aanwezig is tussen moeder en kind. De moeder zal zelden achter Aleksandur

vragen. In de gevangenis zal Tsvetanka niet achter Aleksandur vragen. Zij vraagt wel achter

nieuws van Atanas. Het kind blijft bang van zijn moeder. Er zijn geen andere familieleden

aanwezig in Belgïe buiten de grootmoeder in Antwerpen. Er is ook geen papa. De jongen is

nooit naar school gegaan in Bulgarije en ook niet in België. Hij zou nooit in contact gekomen

zijn met andere kinderen om mee te spelen, alleen volwassenen.

Na één jaar in het centrum te hebben doorgebracht is Aleksandur de Nederlandse taal aardig

machtig. Hij begrijpt plotseling de Bulgaarse taal niet meer. Het is een opgewekt kind die

volgens de opvoeders heel aanhankelijk is. Aleksandur kan geen leuke herinnering geven over

zijn moeder. Tot op heden wil hij zijn moeder niet zien.

De moeder verlaat na 4 maanden de gevangenis. Zij heeft sinds kort een nieuwe vriend die ze

is tegengekomen in een bar en waarvan ze zwanger zou zijn. Zij zou gestopt zijn te werken als

prostituee omdat zij inzag dat het geen goede job was. Tsvetanka zou nu opdienen in een

restaurant.

13

3. Probleemstelling

Kan het kind Aleksandur terug bij de moeder geplaatst worden en kan het kind dan opgroeien

in een veilige omgeving?

4. Begrippen, definities en algemene context van partnergeweld en kindermishandelingen

Wat verstaan wij onder de term partnergeweld en kindermishandeling? Tijdens mijn

literatuurstudie kwam ik tot de vaststelling dat er verschillende definities waren die deze

vormen van geweld bespraken. De definities hangen van het perspectief af waarmee je de

problematiek bekijkt.

De huidige definitie van partnergeweld volgens het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en

Mannen luidt: “Geweld in intieme relaties is een geheel van gedragingen, handelingen en

houdingen van één van de partners of ex-partners die erop gericht zijn de andere te

controleren en te domineren. Het omvat fysieke, psychische, seksuele en economische

agressie, bedreigingen of geweldplegingen die zich herhalen of kunnen herhalen en die de

integriteit van de ander en zelfs zijn socio-professionele integratie aantasten. Dit geweld treft

niet alleen het slachtoffer, maar ook de andere familieleden, waaronder de kinderen. Het is

een vorm van familiaal geweld. Meestal zijn de daders van dit geweld mannen en de

slachtoffers vrouwen. Geweld in intieme relaties in de privésfeer is een uiting van de ongelijke

machtsverhoudingen die in onze samenleving nog steeds bestaan tussen vrouwen en

mannen” (Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, 2004).

Murray A. Strauss weerlegt deze machtsverhouding in zijn onderzoek “Dominance and

symmetry in partner violence bij male and female university students in 32 nations”. Zijn

onderzoek werd uitgevoerd bij universiteitsstudenten in 32 landen, waaronder België. Voor

ons land gaf dat een daderschapscijfer voor mild geweld in de twaalf laatste maanden van 28,9

% bij de mannen en 34,7% bij de vrouwen. Voor ernstig geweld was dat 7,2% voor de mannen

en 11,6% procent voor de vrouwen en 68,8% door beiden partners. Dit spreekt dus de

Belgische definitie van partnergeweld tegen. Toch vindt men de Belgische definitie terug op

Europees en VN-niveau. Dit is dan ook de reden waarom ik gekozen heb om met deze definitie

te werken.

In 2010 werd er een nieuw onderzoek gepubliceerd naar partnergeweld door de universiteiten

van Luik en Gent in opdracht van het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen

(Pieters ea, 2010).

Bij partnergeweld kwam naar voren dat vrouwen meer psychologische gevolgen van

partnergeweld rapporteren dan mannen, vrouwen meer lichamelijke verwondingen door

partnergeweld oplopen dan mannen. Ook stelt het onderzoek dat in meer dan 40% van de

situaties van partnergeweld minstens één kind getuige is geweest van het geweld tussen zijn

ouders. 49% van de ernstige geweldsituaties wordt gehoord of gezien door één of meerdere

14

kinderen en voor de hele ernstige geweldsituaties loopt het procent op tot 43%. Meer dan de

helft van de geweldsituaties tussen (ex)-partners wordt door de kinderen gehoord en/of

gezien.

Blootstelling aan partnergeweld is een van de meest frequente risico-indicator voor fysieke

kindermishandeling. (Fédération Wallonie-Bruxelles, 2013).

De definitie van kindermishandeling volgens de Vlaamse Vertrouwenscentra

Kindermishandeling vertrekt vanuit het belang van het kind. “Kindermishandeling en –

verwaarlozing is iedere situatie waarin het kind slachtoffer is van geweld van fysieke,

psychische of seksuele aard, en dit passief of actief.”

Auteurs in Internationale onderzoeken wijzen op de ernst van de gevolgen van

kindermishandeling zowel op korte termijn als op lange termijn. Op korte termijn kan het kind

ernstige pathologieën ontwikkelen en overlijden. Op lange termijn kunnen kinderen te maken

hebben met een drugsproblematiek, alcoholmisbruik, risicovol seksueel gedrag, obesitas,

crimineel gedrag ea. Verwaarlozing zou even ernstige gevolgen hebben als de hardere vormen

van mishandeling. Verwaarlozing wordt dikwijls onderschat en krijgt minder aandacht in

onderzoek en beleid.

In 2011 heeft de vakgroep Klinische-Levenspsychologie van de VUB, op vraag van het

Kinderrechtencommissariaat een kwantitatief onderzoek gedaan naar de incidentie en

prevalentie van geweld bij kinderen en jongeren in de context van gezin, school en vrije tijd in

Vlaanderen. Een vragenlijst werd voorgelegd aan 680 kinderen tussen 10 en 18 jaar. Uit deze

studie kwam voort dat 70% van de kinderen en jongeren zeggen ooit verbaal en fysiek geweld

te hebben meegemaakt in het gezin waarvan een kwart slachtoffer was van extreem geweld.

41 % voelt zich soms verwaarloosd. In deze studie heeft men ook gepeild naar de

verantwoordelijken van geweld. Bij verbaal en fysiek geweld blijken beide ouders

hoofdzakelijk hoofdverantwoordelijke te zijn. Bij extreem geweld blijken vooral de mannelijke

gezinsleden verantwoordelijk (vaders, broers). Bij verwaarlozing zal eerder de moeder naar

voren komen.

Betreffende partnergeweld is uit de studie Ervaringen van vrouwen en mannen met

psychologisch, fysiek en seksueel geweld van het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en

Mannen in 2010 naar voor gekomen dat één vrouw op zeven in de loop van de voorbije 12

maanden te maken kreeg met ten minste één daad van geweld door haar (ex-)partner.

Een Canadese studie geeft tevens mee dat 40% van de kinderen die blootgesteld zijn aan

partnergeweld, zelf slachtoffer zijn van fysieke mishandelingen door de geweld plegende

ouder (Edleson, e.a., 2003).

Het thema is dus maatschappelijk relevant en actueel.

15

5. Psychoanalytische invalshoek: de kwetsbaarheid van het individu

Geweld tast het slachtoffer aan in zijn persoonlijke en fysieke integriteit stelt de definitie van

partnergeweld maar ook dat van kindermishandeling.

Hechting alsook intergenerationele overdracht van normen, representaties en gedrag worden

in de literatuur vaak aangehaald als beschrijving en verklaring van de meest nadelige effecten

bij kinderen op korte en lange termijn bij geweld, mishandeling en indien zij getuige zijn van

partnergeweld. Dat verklaart dan ook mijn gekozen perspectieven.

5.1: Hechtingstheorie volgens John Bowlby:

Volgens de hechtingstheorie van John Bowlby ontwikkelen kinderen gedurende de eerste

levensjaren een hechting met de verzorgers. Dit zijn meestal de ouders maar het kan ook elke

persoon zijn die voor het kind zorgt (Dijkstra, e.a., 2004). Bowlby ziet hechting als een

antwoordt vanuit de ouder-kind relatie bij dreiging van het kind. De bedreiging kan een interne

factor zijn zoals ziekte, vermoeidheid, honger of pijn of een externe factor zoals

omgevingsfactoren, bedreigende stimuli waaronder geweld bijvoorbeeld. Bowlby geeft drie

kenmerken mee die de hechtingsband met de verzorgers definiëren zijnde de nabijheid, een

zekere basis en veilige haven (Dijkstra, e.a., 2004).

Nicolai (2001), die zich baseert op onderzoek van Main en Hesse, brengt een onderscheid

tussen hechtingsgedrag, hechtingssysteem en hechtingsstijl.

Hechtingsgedrag is het gedrag dat kinderen en volwassenen laten zien als ze gescheiden

worden van de bron van veiligheid, de ouder bijvoorbeeld. Het hechtingssysteem bestaat uit

onbewuste innerlijke werkmodellen die het beeld van zichzelf en anderen aanmaakt. De

hechtingsstijl is het patroon of biografie van gehechtheid (Nicolai, 2001). Bij de innerlijke

werkmodellen zal Byng-Hall (1985) het hebben over een script.

Er bestaan vier gehechtheidsstijlen. De hechtingsstijlen zijn geen van allen stoornissen, het

zijn ideale aanpassingen van het kind aan zijn omgeving.

De veilig gehechte kinderen waaronder 60 à 70% van de kinderen vertonen een evenwicht

tussen exploratie en hechtingsgedrag. Ze exploren dwz onderzoeken hun omgeving

gemakkelijk bij aanwezigheid van de ouder en kunnen angstig reageren bij hun afwezigheid.

Bij terugkomst van de ouder of zorgpersoon zoekt het kind toenadering, is weer snel op zijn

gemak en hervat vanuit zijn veilige basis zijn exploratiegedrag. De ouders van deze kinderen

zijn sensitief, coöperatief en toegankelijk. Er is een goede affectieve interactie tussen kind en

de ouder. Deze kinderen zoeken troost en steun. Wanneer de ouder of zorgpersoon adequaat,

voorspelbaar en consistent op de signalen van het jonge kind reageert, verwerft het kind dus

een gevoel van veiligheid en durft het op onderzoek uit te gaan (Meurs, 2015).

De vermijdend gehechte kinderen waaronder 20% van de kinderen exploreren heel veel. Bij

vertrek of terugkomst van de moeder of zorgpersoon reageren ze nauwelijks en gaan door

16

met hun spel. Ze negeren of vermijden de zorgpersoon. Deze kinderen worden vaak door hun

omgeving als zeer zelfstandig gezien. Ze gaan hun gehechtheidsgedrag minimaliseren.

Ondanks de uiterlijke onbewogenheid van deze kinderen blijkt de situatie voor hen stressvol te

zijn. De interactie van de ouders naar de kinderen toe is afwijzend en negerend. De ouders van

deze kinderen zijn consequent insensitief, vaak afwijzend, zakelijk, snel geïrriteerd door huilen

of weigerachtig gedrag van het kind en hebben een afkeer voor fysiek contact. Het kind zal

proberen geen beroep meer te doen op de ouder uit angst voor afwijzing (Meurs, 2015).

De ambivalent (bezorgde) gehechte kinderen waaronder 10% van de kinderen exploreren

weinig en vertonen veel hechtingsgedrag. Ze proberen constant nabij de ouder te zijn en

reageren heftig op afwezigheid van de ouder. In de periode dat ze alleen zijn, zullen de

kinderen amper spelen of hun omgeving onderzoeken. De kinderen vertonen ambivalent

gedrag: aan de ene kant klampen ze zich vast aan hun moeder, aan de andere kant tonen ze

hun woede en teleurstelling over het feit dat hun moeder is weggegaan. Ze gaan hun

gehechtheidsgedrag maximaliseren. De ouders van deze kinderen zijn inconsequent sensitief,

reageren grillig en onvoorspelbaar, ze zijn ook vaak onbereikbaar op cruciale momenten voor

het kind (Meurs, 2015).

De onveilige-gedesorganiseerde gehechte kinderen waaronder 15% van de kinderen zijn

kinderen die tegenstrijdige gedragingen en emoties laten zien. Zij huilen eerst bijvoorbeeld

om dan opeens beginnen te lachen. Soms bewegen ze zich abnormaal, staan plotseling stil

waarbij het lijkt dat ze zich niet meer kunnen bewegen of verstarren bijvoorbeeld. Ze lijken in

de war te zijn als de ouder terugkomt en toenadering zoekt. Ze lijken bang te zijn van de ouder

of opvoeder en lijken tegenstrijdige verwachtingen te hebben over de beschikbaarheid van de

ouder. Zij slaan hun handen voor de ogen of wiegen heen en weer of wenden het hoofd af

terwijl zij naar de ouder lopen of kruipen. Het lijkt erop dat de komst van de ouder het kind

onder stress zet. De ouders van deze kinderen lijken onvoorspelbaar en incoherent te zijn met

het kind. Traumatische ervaringen zoals mishandeling of onverwerkte trauma’s bij de ouders

zelf kan aan de basis van het gedrag liggen. Een onverwerkt trauma bij de ouder kan ervoor

zorgen dat deze ouder soms wegvalt of door zijn reactie het kind kan laten schrikken (Meurs,

2015).

Vanuit het perspectief van de gehechtheidstheorie van Bowlby bedreigen geweld en het

aanschouwen van geweld bij een kind de ontwikkeling van een veilige gehechtheid. Onveilige

gehechtheid evenals gedesorganiseerde of ambivalente gehechtheid kan hiervan een

resultaat zijn (Dutton, 2000; Nicolai, 2001).

Volgens Nicolai, kan gedesorganiseerde hechting zich voordoen wanneer de hechtingsfiguur

tegelijkertijd bron van veiligheid én van angst is. Bij kinderen zou er dan sprake zijn van

gelijktijdige toenadering en vermijding. Dutton(2002) stelt vast dat verminderde gehechtheid

aan de ouders één van de belangrijkste mechanismen is die optreedt na het zien van geweld

tussen de ouders. Het geweld zou de kinderen laten zien dat de ouders niet garant kunnen

staan voor hun veiligheid en bescherming. Zoals hierboven als eens gemeld werd zijn

hechtingsstijlen een ideale aanpassingen van het kind aan zijn omgeving.

17

Nicolai (2001) stelt dat eenmaal een hechtingsstijl verworven is deze redelijk stabiel zou zijn.

Ook over generaties heen. Zij benoemt een intergenerationele gelijkenis van hechtingsstijl

tussen vader en kind van 69% en tussen moeder en kind van 75%. Haar conclusie luidt dan ook

dat hechting een vrij constante representatie is die wordt overgedragen van generatie op

generatie.

Uit het onderzoek van Finzi, e.a., (2002) waarin kinderen geïnterviewd werden op zoek naar de

definiëring van de karakteristieke eigenschappen van fysiek misbruikte kinderen uit laag socio-

economische gezinnen in vergelijking met verwaarloosde en niet-mishandelde kinderen

kwam naar voren dat op gebied van hechtingsstijl de vermijdende stijl het meeste voorkwam

bij fysieke misbruikte kinderen en bij verwaarloosde kinderen de bezorgde-ambivalente stijl.

Bij de niet-mishandelde kinderen kwam de veilige stijl naar voren.

Onderzoek wijst op de mogelijkheid dat de persoon die een bepaalde gehechtheidsstijl

verworven heeft in relatie tot zijn ouders of opvoeders dezelfde stijl zal hanteren tegenover

zijn partner. Dit kan dus een belangrijk aanknooppunt zijn tussen kindermishandeling en

partnergeweld. Er wordt verwezen naar de stabiliteit van de hechtingsstijlen. Maar

hechtingsstijlen kunnen veranderen onder invloed van bijvoorbeeld een latere, langdurige

relatie met een verschillend gehechtheidspatroon. Daar krijgt de persoon een andere

gedachten over zichzelf en over anderen. Ook kan dit zijn door omstandigheden, door een

plotse impact, een trauma of door therapie. Daardoor kan je je hechtingsstijl ook veiliger

maken. Op die manier zouden jongeren en volwassenen van hechtingsstijl kunnen veranderen

(Baeten, 2014).

Je kan onveilige hechtingsstijlen dus veranderen waardoor hechtingsproblemen effectief kunnen

aangepakt worden. Dit is hoopvol bij Aleksandur en zijn moeder. Alleen is de moeder zich niet

bewust van haar onveilige hechtingsstijl.

Gehechtheidsstijlen kunnen veranderen onder druk van de context, de omgeving. Door

gehechtheidkwetsuren uit de jeugd of een vorige relatie te herstellen zou men de

gehechtheidsstijl veiliger kunnen maken. Dit kan door wijzigingen van relationele patronen en

interacties (Meurs, 2015).

Bij de moeder van Aleksandur zien we dat zij een nieuwe vriend heeft. Hij is echter afkomstig uit

hetzelfde milieu. De wijzigingen zullen hier helaas ook niet kunnen doorgaan of de moeder moet

zich bewust worden van de onveilige stijl die zij hanteert. Aleksandur zal wel meer kansen krijgen

om de wijzigingen te kunnen doorvoeren. Hij wordt opgevolgd in een centrum. Daardoor zou hij op

termijn een veilige gehechtheidsstijl kunnen aannemen, wat zijn toekomstige relaties en

interacties zou kunnen bevorderen en de cirkel doorbreken.

Een internationale studie geeft weer dat uit recent prenataal onderzoek blijkt dat de foetus

veel competenter wordt beschouwd dan dat men oorspronkelijk dacht (Dornes, 1993; Stern,

1995; Nossent, 1998). Empirische en klinische aanwijzingen beamen de stelling dat hechting,

als affectieve band, zich prenataal ontwikkelt. Deze ontwikkeling zou plaats vinden in relatie

tot het lichaam en de psyche van de moeder, waarin het kind groeit (Fedor-Freybergh en

18

Vogel, 1988; Verny, 2002). Volgens Emerson kunnen er prenataal gezien vijf kwetsbare en

cruciale momenten worden onderscheiden in de ontwikkeling van hechting: de conceptie, de

implantatie, de ontdekkingsfase, de geboorte zelf en de eerste minuten en uren na de

geboorte (Nathaliensz, 1999; Lipton, 2001; Verny, 2002). Hiermee wordt gesteld dat hechting

dus eerder begint, namelijk in de baarmoeder en dat zeer vroege ervaringen de mogelijkheid

tot trauma in zich hebben. Indien er dus al partnergeweld aanwezig is tijdens de zwangerschap

zal dit een invloed kunnen hebben op de gehechtheid van het kind.

Recent onderzoek wijst uit dat hechtingsstijlen niet alleen aangeleerd zijn maar deze ook een

genetische basis hebben. Kinderen hebben dus in aanleg al een voorkeur voor een bepaalde

stijl. Deze genetische aanleg zou mensen dus kwetsbaar maken of beschermen tegen

negatieve ervaringen. Tevens zou de negatieve effecten van de onveilige stijl van de ene

partner kunnen worden gecompenseerd door de veilige stijl van de andere partner.

Dat wil zeggen dat in relaties de veilige gehechtheid kan groeien met de relatieduur.

Of kinderen een veilige gehechtheidsrelatie, stijl kunnen opbouwen met hun ouders of

verzorgers hangt af van de risico en beschermende factoren. Een stabiele omgeving, waarin

ouders en opvoeders met inlevingsvermogen reageren op de signalen van het kind, ook

sensitieve houding genoemd, is daarbij van doorslaggevende betekenis (Van IJzendoorn,

2008). Andere belangrijke factoren zijn de kenmerken van het kind en de opvoeder en ouders

alsook de gezins-en leefomstandigheden.

De manier waarop het contact tussen opvoeders en kind verloopt is dus allesbepalend. Het

gaat hier over de gevoeligheid (sensitiviteit) of het reactievermogen (responsiviteit) van de

opvoeders. Met andere woorden, de ouders moeten zich kunnen inleven in de gevoelens en

behoeftes van het kind. De Wolff en Van IJzendoorn (1997) toonden in hun onderzoek het

verband tussen sensitiviteit en gehechtheid aan.

Bij Aleksandur merken wij op dat de moeder weinig sensitief is. De zwangerschap was niet

gepland. Zij geeft tevens mee dat als Aleksandur huilde, zij hierdoor zeer geïrriteerd werd en dat

Aleksandur haar als baby veel heeft uitgedaagd. Het gezin leeft in een klein appartement waar

Aleksandur geen bed en speelgoed heeft. Zelfs als er sporen van geweld aanwezig zijn op

Aleksandur komt de moeder niet op voor haar kind. Als zij thuis komt van haar werk als prostituee

is zij meestal zeer geïrriteerd waardoor de situatie uit de hand loopt. Zij wordt dan geslaan door

haar partner waarna zij haar frustratie kalmeert op Aleksandur. Het kind is slachtoffer van het

partnergeweld en van fysiek geweld op zichzelf. Zelfs als de moeder in de gevangenis verblijft zal

zij zelden achter Aleksandur vragen. De moeder heeft geen sensitieve houding ten opzichte van

haar kind.

Een belangrijke risicofactor voor het ontstaan van hechtingsproblemen is dan ook

mishandeling of verwaarlozing van het kind door de ouders (Bear & Daly Martinez, 2006; Cyr,

Euser, Bakermans-Kranenburg & Van IJzendoorn, 2010). Door mishandeling en verwaarlozing

wordt het vertrouwen van het kind in de opvoeders geschaad. Dit zal ook relaties met anderen

in de weg staan. Zoals hierboven al werd opgemerkt hebben kinderen een stabiele en

19

voorspelbare relatie met hun opvoeders nodig om zich te kunnen ontwikkelen (Van

IJzendoorn, 2008). Zo merk Van IJzendoorn ook op dat uit huis geplaatste kinderen die

herhaaldelijk worden overgeplaatst en dus veel wisselende opvoeders krijgen een grotere kans

maken om moeilijkheden te ondergaan om een veilige gehechtheidsrelatie aan te gaan.

Bij Aleksandur merken wij op dat het vertrouwen naar zijn moeder ernstige schade heeft

opgelopen. Zo zou Aleksandur zijn moeder niet meer willen zien. Een jaar nadat hij in het centrum

verblijft zal hij door zijn opvoeders worden beschreven als een opgewekt en heel aanhankelijk

kind. Aleksandur zal blijven weigeren om zijn moeder te zien.

De kenmerken van het kind hebben ook een invloed op de mogelijke gevolgen van

kindermishandeling en verwaarlozing. Vroeggeboorte, verstandelijke en lichamelijke

beperkingen, autisme, moeilijk temperament kunnen de ontwikkeling van een veilige

gehechtheidsrelatie tussen kind en ouders bemoeilijken. Hier zullen de ouders of opvoeders

moeilijker consequent sensitief en responsief reageren op de signalen van het kind. Maar er

zijn ook beschermende factoren bij ouders zoals hoge sensitiviteit. Deze kunnen de

risicofactoren bij het kind vaak compenseren. Lage sensitiviteit bij de ouders zal niet

gecompenseerd kunnen worden door gunstige factoren bij het kind (Rigter, 2002; Van

IJzendoorn, 2008).

De mama van Aleksandur heeft een lage sensiviteit.

Naast de sensitiviteit van de ouder of opvoeder zijn ook andere kenmerken van de ouders in

verband gebracht met gehechtheid waaronder de ontwikkelingsgeschiedenis, bepaalde

persoonskenmerken en de psychische gesteldheid. De manier waarop de opvoeder zelf als

kind heeft geleerd gehechtheidsrelaties aan te gaan bepaalt in grote maten de manier waarop

hij een gehechtheidsrelatie met het kind aangaat. De gehechtheidsgeschiedenis maakt dat het

patroon van gehechtheidsrelaties van generatie op generatie wordt overgedragen. Dit noemt

men de intergenerationele overdracht van gehechtheid (Van IJzendoorn, 1995).

Uit de gesprekken met de moeder van Aleksandur kwam naar voren dat haar mama slachtoffer

was van partnergeweld en onder dwang is gaan werken als prostituee. Als kind is zij dan ook

getuige geweest van deze fysieke mishandelingen. Zij omschrijft haar vader als een gewelddadige

man maar zegt dat zij haar vader toch graag ziet. Uiteindelijk zijn haar ouders gescheiden en na

de scheiding is haar moeder verhuist naar de haven van Antwerpen waar zij als prostituee werkt.

Tsvetanka, de moeder van Aleksandur heeft 8 jaar lang geen nieuws meer gehad van haar

moeder en verschillende pogingen ondernomen om contact op te nemen. Haar moeder heeft alle

contact verbroken. Uiteindelijk werd Tsvetanka na de scheiding door haar grootmoeder

grootgebracht aan wie zij leuke herinneringen heeft.

De risicofactoren van de ouders kunnen de volgende zijn: ouders met een geschiedenis van

onveilige hechting of van verwaarlozing en/of mishandeling; ouders met een psychische of

psychiatrische problematiek; onverwerkte trauma’s, relationele en/of seksuele conflicten in de

partnerrelatie. Tienermoeders worden ook als risicogroep beschouwd (Van IJzendoorn, 1994).

20

In het geval van Tsvetanka was zij zwanger van Aleksandur op haar 18 jaar en behoort zo dus ook

tot deze risicogroep. Tevens is zij onveilig gehecht en was er sprake van veel geweld in de familie.

Op het niveau van de omgeving hebben we slechte huisvesting, geen ondersteunend netwerk,

lage sociaal economische status, recente migratie of vlucht uit het moederland als

risicofactoren. Tevens meldt Van IJzendoorn (1994) dat uit hechtingsonderzoek het beeld naar

voren komt dat de risicofactoren op het niveau van de ouders veel zwaarder doorwegen dan

de risicofactoren op het niveau van het kind. Dit nemen we mee naar ons veranderingsdoelen.

Bij het gezin van Aleksandur hebben zij een slechte huisvesting, klein appartement met weinig

ruimte, Aleksandur heeft er geen bed, slaapt in de zetel. Het gezin heeft geen vast inkomen, zijn

arm en heeft een migratie geschiedenis. Zij komen allen uit Bulgarije en leven in armoede, zonder

enige uitkering. Aleksandur is zelf nooit naar school gegaan in België.

Uit onderzoek van Martins en Gaffan, 2000 en Atkinson, Paglia en Coolbear, 2000 blijkt dat

depressiviteit van de moeders samenhangt met gehechtheid. Dit zou ook gelden voor andere

psychiatrische problemen en verslavingsproblematieken zoals in deze casus met de mama van

Aleksandur.

De mama drinkt, is depressief en zit in de prostitutie.

Verder blijkt dat gehechtheid samenhangt met het vertrouwen dat moeders hebben in hun

eigen bekwaamheid als opvoeder. De opvoedingsonzekerheid of opvoedingsspanning zouden

een negatieve invloed hebben op de gehechtheidsrelatie (Atkinson et al., 2000; Diener, Nievar

& Wright, 2003).

Hier kunnen wij ook weer een link leggen tussen partnergeweld en kindermishandeling.

Opvoedingsspanningen kunnen voortvloeien uit partnergeweld.

Om verandering te kunnen brengen in de risicofactoren moeten deze veranderbaar zijn.

5.2: Hechting op volwassen leeftijd:

Van IJzendoorn (1994) geeft een model van overdracht mee, van intergenerationele

overdracht. In dit model wordt gesteld dat de gehechtheidservaringen die je als kind meekrijgt

zelfs zal doorgeven als ouder-opvoeder naar de gehechtheidservaringen van je eigen kinderen.

Dit model van intergenerationele overdracht geeft een redelijke determinerende visie van de

levensloop. Volwassenen lijken gedetermineerd te worden vanuit hun verleden. Volgens Van

IJzendoorn is dit niet noodzakelijk het geval. Hij geeft mee dat Bowlby (1988) benadrukte dat

door positieve ervaringen in een partnerrelatie een herstructurering van een kinderlijk onveilig

werkmodel van gehechtheid mogelijk was. Met andere woorden dat een onveilig gehecht kind

toch kansen heeft als volwassenen om een veilige gehechtheid te kunnen ontwikkelen. En dit

onder invloed van nieuwe, positieve gehechtheidservaringen zoals een veilig gehechte partner

of een therapeut bijvoorbeeld die een veilige basis van gehechtheid biedt (Govaerts, 2008).

21

Main en haar medewerkers (1985) hebben een intern werkmodel van gehechtheid bij

volwassenen in kaart gezet. Daarvoor hebben zij een Gehechtheidsbiografisch Interview

ontworpen (George et al., 1985). Het accent in het interview werd gelegd op de huidige kijk of

representatie van de gehechtheidservaringen uit de kindertijd. Na analyse kon men de

volwassenen classificeren in vier hoofdcategorieën van gehechtheidsrepresentaties:

autonoom, gereserveerd, gepreoccupeerd, onverwerkt/gedesorganiseerd.

Deze categorieën maakten het mogelijk om deze te vergelijken met de vier categorieën van

kinderen: veilig, vermijdend, ambivalent, gedesorganiseerd/ gedesoriënteerd.

Deze gehechtheidsclassificaties van ouders en kinderen werden verder onderzocht door Van

IJzendoorn in 1995 alsook door van Vliegen et al. in 2003 . Daaruit komt naar voor dat er wel

degelijk een transgenerationele overdracht is van gehechtheidspatronen (Govaerts, 2008).

Het follow-up onderzoek van Fonagy in 1996 alsook andere onderzoeken liet ook duidelijk

blijken dat de hechtingsgeschiedenis zich meestal herhaalde maar niet altijd.

Uit het onderzoek blijkt dat 73% van de moeders met een onveilige gehechtheidsrepresentatie

een onveilige gehechtheid opbouwt met de eigen kinderen. Drie kwart van de moeders

herhaalt een onveilige gehechtheidspatroon maar ongeveer een kwart van de moeders slaagt

erin om de eigen onveilige gehechtheidsrepresentatie naar haar kinderen om te buigen tot

een veilige gehechtheid. Dit wordt een positieve correctie genoemd. Door het verwerken van

de negatieve geschiedenis zijn deze ouders als volwassene toch tot een autonome

gehechtheidsrepresentatie gekomen (Govaerts, 2008).

Dit is een zeer interessant gegeven want dat maakt verandering mogelijk. De vraag blijft

natuurlijk wat er heeft toe bijgedragen dat deze moeders dit konden. En in welke mate een

partner hierin een rol gespeeld heeft.

Anderzijds toont het onderzoek ook aan dat een vijfde van de ouders met een veilige

gehechtheidsrepresentatie toch een onveilige hechtingsrelatie heeft opgebouwd met hun

eigen kinderen. Hieruit zou men kunnen achterhalen welke belastende factoren een rol

gespeeld hebben in de negatieve correctie (Govaerts, 2008).

Dit zou een belangrijk gegeven zijn in het kader van preventie van intrafamiliaal geweld en

kindermishandeling.

Hechting op volwassen leeftijd speelt dus een grote rol in de manier waarop de ouders hun

kinderen opvoeden en de representatie die de kinderen gaan meekrijgen op volwassen

leeftijd.

De factor van de sensitieve responsiviteit van de ouder/opvoeder voor de

gehechtheidssignalen van het kind wordt ook aangehaald als een essentieel onderdeel in de

intergenerationele overdracht van gehechtheid. Die zou een belangrijke rol spelen in het tot

stand komen van een veilige of onveilige vorm van gehechtheid (Govaerts, 2008). De

22

sensitieve responsiviteit werd tevens al uitgelegd hierboven. Veel onderzoeken verduidelijken

de cruciale rol van een warme basisattitude van een sensitieve ouder op het gedrag van het

kind en de gehechtheid tussen ouders en kinderen (Van IJzendoorn, 1994) maar Van

IJzendoorn en Fonagy benadrukken dat dit niet voldoende is. Fonagy (1996) heeft ook

mentalisatie als belangrijke factor naar voor gebracht voor deze intergenerationele

overdracht.

Mentalisatie is de meta-cognitieve capaciteiten van de moeder en verwijst naar het vermogen

van de moeder om coherent te denken over de innerlijke belevingswereld van het kind.

Reflecteren over haar denken. Dat zou de moeder alleen maar kunnen als zij haar kind

beschouwt als een wezen met een eigen ervaringswereld gekenmerkt door intenties,

gevoelens en wensen (Fonagy, 1997).

Bij kinderen wordt deze reflectieve functie al ontwikkelt vanaf hun eerste levensjaren. Het

ontwikkelend kind leert zo zichzelf en anderen zien als wezens met een eigen binnenwereld,

gevoelens, gedachten, intenties en wensen. Dankzij dat vermogen kunnen kinderen niet alleen

reageren op het gedrag van anderen maar kunnen zij zich ook een beeld vormen van de

plannen, motieven, gevoelens en intenties van anderen. Het kind kan zo veilige innerlijke

werkmodellen opbouwen die hij later zal integreren in één geïntegreerd werkmodel.

De ontwikkeling van het mentaliseren zal afhangen van de wijze waarop het kind gezien en

behandeld wordt door belangrijke mensen in zijn leefomgeving. Het zou gaan over een

cerebrale rijping en tegelijkertijd afhangen van zijn interpersoonlijke context (Fonagy 1997).

Een kind waarvan de ouders geen rekening houden met de eigen gevoelens en wensen van het

kind, ontwikkelt een slecht zelfbeeld en zal een hulpeloos en machteloos kind worden. Een

onveilig gehecht kind die in deze situatie moet opgroeien zal de reflectieve functie

onvoldoende kunnen opbouwen.

Bij desorganisatie van de gehechtheid, als gevolg van langdurige mishandeling, ontstaan

meerdere tegenstrijdige werkmodellen die naast elkaar blijven bestaan en zich niet integreren

tot één geïntegreerd werkmodel. Omdat ze elkaar tegenspreken. Het zelfbeeld is opgebouwd

als slachtoffer, redder en achtervolger en zo is dat ook voor het beeld van de ander. De

reflectieve functie zal zich in dergelijke gevallen niet ontwikkelen (Govaerts, 2008).

En dat kan dus op termijn, als het kind zelf ouder wordt, problematisch worden omdat hij niet

zal kunnen reflecteren over zijn gehechtheidstijl en deze zo ook zal overdragen.

In het geval van Aleksandur merken wij op dat alle factoren aanwezig zijn bij de moeder en de

schoonvader om de onveilige gehechtheidsrelatie die zij zelf allebei hebben over te dragen aan

Aleksandur. De moeder van Aleksandur heeft weinig sensitieve responsiviteit ten opzichte van

haar zoon en heeft er weinig gehad van haar moeder en haar vader. Atanas heeft zelf geen

sensitieve responsiviteit tegenover zijn vriendin Tsvetanka, moeder van Aleksandur en tegenover

Aleksandur zelf. Door haar verleden heeft Tsvetanka waarschijnlijk geen ouderlijk reflectief

functioneren. Deze twee factoren werden naar voor gebracht als mogelijke positieve elementen

23

die de intergenerationele overdracht van de onveilige gehechtheid van de ouders hadden kunnen

tegengaan. In deze casus is dit niet aanwezig. Zij hebben dan ook hun onveilige gehechtheid

overgedragen op Aleksandur.

Fonagy (1998) heeft een een scoringssysteem ontworpen om het reflectieve vermogen van de

ouder vast te leggen. Het gaat om een negenpuntsschaal Reflective Functioning Scale

genoemd. Onveilige gehechte volwassenen scoren gemiddeld rond de 3. Veilig gehechte

volwassenen scoren vanaf 5. De reflectieve schaal kan gebruikt worden om het proces van

verandering te evalueren. Volgens Fonagy kan de therapeut de reflectieve functie van de cliënt

vergroten door feedback te geven en onder woorden te brengen wat er in het contact speelt

tussen beiden. De cliënt kan zo zicht krijgen op zijn innerlijke beelden en dat tov anderen

(Govaerts, 2008).

De factor sensitieve responsiviteit en mentalisatie biedt de therapeut handvatten aan om de

cirkel van negatieve intergenerationele gehechtheid te doorbreken.

Als gezinswetenschapper is dit belangrijke informatie zodat men weet heeft van mogelijke

verandering en evolutie op dit gebied. De gehechtheid blijkt zo minder determinerend als

hogerop. Verandering is mogelijk mits voorwaarden.

Als de volwassen ouder via psychotherapie geholpen kan worden om deze beide functies te

corrigeren of te optimaliseren, dan wordt het kind een betere gehechtheidstoekomst mogelijk

gemaakt (Govaerts, 2008).

Dit zou een mogelijke veranderingsdoel kunnen zijn. Indien Tsvetanka deze twee factoren kan

ontwikkelen of vergroten samen met haar nieuwe vriend zou dit de integratie van het kind in het

gezin bevorderen. Wij kennen hier echter de gehechtheidsgeschiedenis van de nieuwe vriend niet.

Mocht hij veilig gehecht zijn, zou dit hoopvol zijn voor een mogelijke herintegratie van Aleksandur

in zijn gezin.

5.3: Wat zijn de gevolgen van de gehechtheidsproblemen:

Wat zijn de effecten van trauma zoals geweld, verwaarlozing in de vroege kinderjaren op de

ontwikkeling van de gehechtheid bij het individu en op latere leeftijd?

Nicolai (2003) verwijst naar neurobiologisch onderzoek die de gevolgen van trauma en

hechting hebben aangetoond.

Het is een nature-nurture debat. De opvoeding, hier met mishandeling, geweld,

verwaarlozing, vormt het individu en door de mishandelingen worden bepaalde ontwikkeling

tegengehouden of vervormt. Met deze veranderde ontwikkeling en de gevolgen hiervan moet

men rekening houden bij het aanbieden van hulp. Traumatische gebeurtenissen kunnen

onomkeerbare gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het brein.

24

Zo stelt Perry (2001) dat bij onderzoek onder mishandelde, misbruikte en gedesorganiseerde

kinderen, de ontwikkeling van de rechterhersenhelft duidelijk werd aantast. De rechterhelft

van het brein wordt ook de emotionele hersenhelft genoemd. Deze blijkt een belangrijke rol te

spelen in de ontwikkeling van hechting en de sociale interactie. De rechterhersenhelft is

betrokken bij de ontwikkeling van de affectregulatie, bij het vermogen tot zelfregulatie en

coping in stresssituaties. Onderzoek heeft een duidelijk verband gelegd tussen hechting en

regulatie van emoties. Het één beïnvloed het ander. Tevens leidt de trauma’s in de kinderjaren

ertoe dat het kind de “self soothing capacity”, het vermogen om jezelf te troosten niet

ontwikkeld. (Nicolei, 2003). Dit zou een vermindering van sensitiviteit kunnen verklaren.

Bovendien beschikt de persoon niet over woorden om zijn trauma te verbaliseren. Ledoux

(1996) beschrijft zelfs hoe extreme stress in bepaalde ontwikkelingsstadia van het kind kan

leiden tot verlies van het autobiografisch geheugen in de hippocampus.

Zo zou Tsvetanka misschien jaren slachtoffer kunnen geweest zijn van het geweld van haar vader

in haar prille jeugdjaren maar zich dit niet meer herinneren.

Nicolei stelt dat volwassenen met een geschiedenis van geweld, misbruik en verwaarlozing in

hun vroege kindertijd met een aantal symptomen kampen die neuro-biologisch bepaald zijn.

Een onveilige of gedesorganiseerde gehechtheidsrepresentatie maakt er alleszins deel van uit.

Nicolei concludeert dat het neurobiologisch onderzoek en het hechtingsonderzoek de

inzichten in de effecten van trauma heeft doen veranderen. Vroeger beperkte de effecten zich

tot de ontwikkeling van de posttraumatische stressstoornis (PTSS). Nu weet men dat

chronische mishandeling, verwaarlozing en geweld een invloed heeft op de structuur en

architectuur van de hersenen alsook op de functionele ontwikkeling ervan (Nicolai, 2003).

Hij voegt wel toe dat sommige trauma’s leiden tot blijvende schade maar binnen een zeker

marge er toch correctie mogelijk is door middel van psychotherapie. Men kan dus binnen die

beperkte herstelzone op zoek gaan naar verandering

Govaerts (2008) geeft ook mee dat recente onderzoek over de plasticiteit van de hersenen

duidelijk stelt dat onze hersenen zich voortdurend aanpassen en veranderen. Zo zouden onze

hersenen ons gedrag bepalen maar tegelijkertijd zou ons gedrag ook de hersenen vormen

(Sitskoorn, 2006).

Sitskoorn onderzoek zou tevens duidelijk maken dat onze hersenen in staat zijn tot

zelfvernieuwing, dat er dus letterlijk steeds nieuwe hersencelverbindingen kunnen ontstaan en

dat er levenslang nieuwe hersencellen worden aangemaakt (Govaerts, 2008).

5.4: Het belang van deze invalshoek:

Hechting gaat dus over een proces tussen ouders en kind dat vroeg in de kindertijd vorm krijgt

en levenslang voor verandering en evolutie vatbaar is onder invloed van nieuwe

hechtingservaringen.

25

De mishandelde ouder of de gewelddadige partner zouden beiden onveilig gehecht zijn. De

onveilige gehechtheid zou dus de correlatie tussen de twee thema’s kunnen verklaren. Dit zou

een belangrijke stap zijn naar preventie voor kindermishandeling.

Hoopgevend is het feit dat gehechtheid niet zo determinerend is. Er is correctie mogelijk.

Onderzoek geeft echter weer dat deze correctie er niet vaak op een natuurlijke wijze komen,

bijvoorbeeld door een lange tijd bij een partner te verblijven die wel veilig gehecht is maar

meestal tot stand komt via therapie.

Onveilige hechting houdt in dat de mishandelde ouder ook niet kan reflecteren over zijn eigen

hechtingsproces en hoe die tot stand is gekomen. Ook de gewelddadige partner in het kader

van intra-familiaal geweld zou een probleem hebben met deze reflectie.

Gehechtheid, een sensitieve houding, mentalisatie van de mishandelde ouder en van de

gewelddadige partner zouden een bron kunnen zijn van verandering.

Maar wij hebben het hier al verschillende malen aangehaald, de context, de andere mensen in

en rond het gezin spelen ook een rol in de evolutie van de gehechtheid van het kind. Het kind is

niet alleen op de wereld met zijn moeder.

6. Systeemtherapeutische invalshoek : het gezin als systeem

In bovenstaande uiteenzetting hebben wij het gehad over gehechtheid en de dyade kind-

ouder. Het kind is niet alleen in contact met zijn ouders maar ook met zijn omgeving. En

tevens groeit het kind op in een gezin. Het is dus ondenkbaar dat er enkel gewerkt zou worden

op de relatie moeder-kind. Het kind maakt deel uit van een familie, samenleving, een

gemeenschap. Tantes, nonkels, vrienden, juffen kunnen ook belangrijke volwassenen zijn in

het leven van het kind.

Het systeemtheorie bestudeert de complexe werking van menselijke systemen. In het kader

van het gezin zal hij nagaan hoe individuele gedragingen beïnvloed worden door het

gezinssysteem waarvan het kind deel uitmaakt (Leroy, 2015).

Erdman en Caffery (2003) , systeemtherapeuten, hebben een boek geschreven over de

integratie van de hechtingstheorie in het systeemdenken. Zij merkten op dat het functioneren

van het gezinssysteem sterk zal worden beïnvloed door de hechtingsstijl van de baby met zijn

moeder, of primaire zorgfiguur. En dat het één niet los kon gekoppeld worden van het ander.

Zij pleiten dus voor de integratie van de hechtingstheorie in het systeemdenken (Govaerts,

2008).

Dit verklaart dan ook de keuze van mijn tweede invalshoek.

26

6.1: Het gezin als systeem:

Volgens de systeemtheorie is de natuur een ordening van eenheden die hiërarchisch

georganiseerd zijn. Van de eenvoudigste eenheid naar de meest complexe. Elk niveau is een

georganiseerd geheel met individuele eigenschappen die niet te herleiden zijn tot de som van

de delen waaruit het bestaat (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

Een familie is ook niet te herleiden tot de som van de individuen waaruit ze bestaat. Zo stelt

men ook dat de eigenschappen van een familie niet dezelfde zijn als die van de individuen die

er deel van uitmaken (Meurs, 2013).

Systeemtheorie bestudeert het individu in interactie met zijn omgeving. Het verwijst naar

sociale systemen. Twee mensen die met elkaar een relatie hebben zijn een systeem. Een gezin

is ook een systeem (Leroy, 2015).

In het gezin Aleksandur waren er interacties mogelijk tussen Aleksandur, zijn mama en Atanas, de

vriend van mama. In het nieuwe gezin zal dat Aleksandur, zijn mama, de nieuwe vriend van

mama en de nieuwe baby zijn.

Aleksandur ging niet naar school en werd vooral thuis gehouden onder toezicht van Atanas. Af en

toe kwam hij in contact met andere prostituees als die even op hem lette. Aleksandur had geen

contact met andere kinderen.

In een systeem hebben mensen gemeenschappelijke doelen en zijn emotioneel verbonden.

Systemen hebben vaste interactiepatronen, rollen en regels. Het bevat ook onderlinge

afhankelijkheid en structuur. Dit komt pas na een zekere tijd tot stand. Mensen handelen in

interactie met anderen en beïnvloeden elkaar. Het gedrag van een bepaalde persoon is een

reactie op het gedrag van anderen die op zijn beurt een reactie is op het gedrag van een ander.

Dit noemt men de circulaire causaliteit (Leroy, 2015).

Een systeem wil zichzelf in stand houden. De manier waarop leden in een systeem op elkaar

reageren heeft gevolgen voor elk individueel lid. Veranderingen in een deel van het systeem

hebben gevolgen voor de anderen in het systeem. Het is een dynamiek (Leroy, 2010).

Tsvetanka kwam ’s avonds laat thuis na een werkdag als prostituee en was vaak geïrriteerd.

Atanas die de hele dag op Aleksandur gelet had was dat ook. Voor het minste liep het uit de hand

en vielen er klappen. Verbaal werd er veel geroepen. Tsvetanka kreeg klappen van Atanas en later

sloeg zij Aleksandur. Hoe het geweld escaleerde weten wij niet. Deze informatie hebben wij niet

meegekregen.

Een gezin is een open systeem. Dat betekent dat het systeem verbonden is met andere

systemen waarvan het de invloeden ondergaat (Leroy, 2015).

Tsvetanka komt vaak geïrriteerd thuis, de irritatie kan komen van de clienten die zij overdag heeft

gehad en de werksfeer. De interacties tussen Tsvetanka en de clienten hebben een invloed op de

27

gemoedstoestand waarmee Tsvetanka naar huis komt. Het gezin ondergaat de invloed van de

prostitutiewijk waarin zij leven.

Families verzetten zich tegen verandering zoals andere open systemen zich niet willen

versmelten met de omringende systemen. Er bestaan dus regulerende mechanismen die hen

toelaten hun structuur te behouden. Als er verandering is in het systeem zullen deze

mechanismen hun intrede doen om indien mogelijk terug te keren naar de oorspronkelijke

toestand. Dat wordt ook homeostase genoemd. Als familiesystemen er niet in slagen hun

homeostase te behouden, verdwijnen ze. Het doel van elk systeem is zijn integriteit te

behouden. Dat kan ertoe leiden dat een familie zich stabiliseert in een toestand die niet

gunstig is voor de individuen waaruit ze bestaat (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

Een systeemgerichte aanpak houdt in dat men op zoek gaat naar patronen van interactie

binnen een systeem. Deze patronen geven dus meer zicht op de gedragingen van de leden van

het systeem. Bij partnergeweld lukt het de partners niet om op een bevredigende manier met

elkaar om te gaan. Het kan belangrijk zijn om dan de communicatie en het gedrag binnen het

systeem te wijzigen. Systeemtheorie toont zo belang voor waarneembare zaken.

Wetenschappelijk onderzoek geeft aan dat een systeemtheoretische benadering ten aanzien

van geweld de grootste kans op succes heeft (Decoene, 2006).

Systeemtherapie omvat partnerrelatietherapie, gezinstherapie, familietherapie en geeft zelfs

de mogelijkheid om de niet-familieleden bij de therapie te betrekken. Dat is wel een zeer grote

vernieuwing geweest. Vroeger werd er geen rekening gehouden met de mensen buiten het

gezin. Het gaat altijd over interacties en relaties. Het uitgangspunt is dat het functioneren van

mensen betekenis krijgt, en begrepen kan worden, door wat zich tussen de mensen afspeelt.

En wat zich afspeelt krijgt pas betekenis in een context. Het gaat hier dus om een complexe en

tijdsgebonden web van interacties tussen mensen in tal van systemen en in verschillende

contexten (Savenije e.a., 2014).

Elke familie kent vaste interactiepatronen, rollen en regels. Minuchin noemt dit de

familiestructuur (Minuchin, 1973). Een familiestructuur is niet statisch maar verandert in de

loop der tijd bij veranderingen door omstandigheden (verhuizing, ziekte, het ouder worden

van een kind) en sommige familiestructuren hebben een tijdelijk karakter en verdwijnen weer

(bijvoorbeeld vader gaat naar de gevangenis en de oudste zoon neemt samen met zijn moeder

de zorg over) (Savenije e.a., 2014).

De familiestructuren zijn bij Aleksandur al verschillende malen verandert geweest. Eerst was hij

alleen met zijn moeder, daarna kwam Atanas erbij en verhuisde het gezin naar België. Indien hij

terug zal geplaatst worden bij zijn moeder zal het gezin bestaan uit Tsvetanka, haar nieuwe

vriend en de nieuwe baby.

Gezinspatronen organiseren de familie-interacties en bepalen de verwachtingen van het

verloop van die interacties. Daardoor onstaat er een zekere duurzaamheid in de familie/gezins

patronen. Justine van Lawick en Anke Savenije stellen dat het voor veel families het lastig is

om bij problemen hun vaste interactiepatronen te veranderen, vooral als er sprake is van

28

stress. Dan zou men sneller de dingen doen zoals men het gewend is. Zij eindigen met op te

merken dat de familiestructuur die men ziet afhankelijk is van de observerende positie die men

inneemt (Savenije e.a., 2014).

De psychoanalytici hebben ontdekt dat patiënten die beweerden te willen veranderen zich

verzetten tegen hun interventies. En dit ten gevolge van onbewuste motieven. De circulaire

causaliteit heeft de familietherapeuten toegestaan die mechanismen te verklaren waarmee

families weerstand boden aan veranderingen.

Een manier vinden om veranderingen door te voeren die aanvaard worden door het

familiesysteem is de grote uitdaging van elke familietherapeut. De veranderingen moeten

gerealiseerd worden op een manier die het systeem verplicht zich te stabiliseren in de nieuwe

toestand (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

6.2: Wat met geweld in familieverband?

Justine Van Lawick stelt zich de vraag of alle geweld in families intentioneel is. En wat als een

ouder zich heeft voorgenomen nooit te slaan maar bij oplopende frustratie toch de controle

verliest? Kan men dan stellen dat dit gedrag intentioneel was? Groen en Van Lawick (2008)

geeft hier een interessante benadering waarin men de meerwaarde kan zien van het probleem

te bekijken vanuit interacties en niet alleen vanuit de persoon zelf. Zij stellen dat wanneer een

vrouw haar man, intens gefrustreerd door zijn afwerende houding, aanvalt, dit kan zijn met de

intentie hem te bereiken en niet om hem te beschadigen. Geweld zou kunnen voorkomen bij

conflicten die uit de hand lopen zonder dat er sprake is van machtsverschil en zonder de

intentie de ander pijn te doen.

In mijn casus heb ik niet genoeg informatie gekregen hierover. Ik weet niet hoe het geweld op

gang kwam, escaleerde en wie welke rol hierin speelde. Ik weet enkel dat Tsvetanka vaak

geïrriteerd naar huis kwam ’s avonds en dat voor het minste er klappen vielen.

Het is nuttig om even stil te staan en te begrijpen hoe conflicten in een intieme relatie uit de

hand kunnen lopen. Op biologisch vlak gebeurt er heel wat fysieke processen vanaf het

moment dat de persoon de spanning voelt toenemen van lichte irritatie, boosheid naar een

woede uitbarsting. De hartslag neemt toe, de ademhaling gaat sneller en intenser, de

bloeddruk neemt toe, de lichaamstemperatuur verandert en er komen veel stresshormonen

vrij in het bloed waarvan adrenaline. Op dit moment komt het lichaam in een alarmtoestand

terecht. Dit proces wordt de escalatie genoemd. Tijdens deze lichamelijke veranderingen zou

ook de werking van het brein veranderen. Er zal zich een bewustzijnsvernauwing plaatsvinden.

Het reflecteren stopt en de meer primitieve delen van het brein nemen het over: vechten,

vluchten, verlammen. Rigide denkpatronen nemen de overhand: de ander wordt als een vijand

beschouwt. Communicatie zal als middel hebben de ander te overheersen, te kwetsen of angst

aan te jagen. Men zal zijn eigen standpunten herhalen, niet naar de andere luisteren, de ander

willen overtuigen, wat de ander zegt onmiddellijk als kritiek of verwijt opvatten. Men zal ook

er van alles bij halen of anderen erbij betrekken om zijn gelijk te halen, vernederen, kleineren,

schelden en bedreigen. De ander is tenslotte de vijand. Volgens Justine van Lawick maakt

29

stress mensen letterlijk dom. Pas als de persoon in een kalmeringsfase zit zal reflectie weer

mogelijk zijn en is het mogelijk om tot niet gewelddadige oplossingen te komen.

Wanneer er veel stress aanwezig is in een familie door relatieproblemen, werkproblemen

bijvoorbeeld zullen de familieleden zich voortdurend op een zeer hoog spanningsniveau

bevinden. Dit zal het aantal escalaties en explosies doen toenemen.

In het gezin van Aleksandur was er geldgebrek. De huisvesting was zeer klein en gelegen in een

prostitutiewijk. Aleksandur ging niet naar school en niemand was geïntegreerd in de

maatschappij. Dit alles brengt zeer veel stress mee in het gezin.

Men ziet hier ook duidelijk een correlatie tussen fysiek en psychologisch geweld. Volgens

Justine van Lawick gaan deze twee vormen van geweld dan ook bijna altijd samen. Zij zouden

elkaar zelfs versterken.

Deze escalaties en het geweld die daar mee gepaard gaan in een gezin geven een gevoel van

onveiligheid mee. Wanneer mensen zich bewust kunnen worden van de oplopende

spanningen in het lichaam en geest kunnen zij strategieën ontwikkeling om die spanningen te

doorbreken. Gottman (1999), die 25 jaar onderzoek deed naar paarrelaties, verklaart dat

zichzelf en de ander kunnen kalmeren, belangrijke kwaliteiten zijn voor een succesvolle

partnerrelatie.

Siegel en Hartzell (2003) deden een onderzoek naar het ontwikkelen van hechtingspatronen

tussen ouder en kind. Zij stelden vast hoe belangrijk het was dat de ouder die escaleerde in een

conflict , het kind op een rustig moment een uitleg gaf en zich excuseerde voor zijn gedrag.

Het erkennen van zijn fouten zou het mentalisatieproces waarover hierboven geschreven werd

stimuleren. Deze ouders zouden veiliger overkomen dan de ouder die geen spijt vertoont.

In de casus erkennen nog de moeder van Aleksandur , nog de vriend van de moeder, Atanas het

geweld op de kleine jongen. Indien de moeder haar zoon terug wil zal dit ook een belangrijk stap

zijn in de hulpverlening.

Een zeer kleine groep van daders van partnergeweld is echter niet gemotiveerd tot reflecteren

en verantwoordelijkheid te nemen om geweld te stoppen (Savenije e.a., 2014).

Zo zou uit praktijkervaring blijken dat de meeste mensen van het geweld af willen en niet van

hun relatie (Savenije e.a., 2014). Dit nemen we mee naar onze veranderingsdoelen.

6.3: De rol die het kind kan innemen bij mishandeling of bij intra-familiaal geweld:

Kinderen die getuige of slachtoffer zijn van het partnergeweld van hun ouders kunnen,

rekening houdend met de ontwikkelingsfase waarin zij zitten op dat moment een aantal rollen

op zich nemen in de familiale dynamiek en dit om zich te beschermen. Kinderen kunnen

verschillende rollen opnemen en van één rol naar een ander gaan afhankelijk van de

geweldfase waarin de familie verstrikt zit. Binnenin het gezin kunnen de verschillende rollen

30

ook veranderen afhankelijk van de positie van de andere kinderen in het gezin. Een rol kan

evolueren van een kind naar een ander. Het is dus een dynamiek en niet een strak gegeven

(Sadlier, 2011)

Het kind probeert om deze manier terug controle te krijgen op zijn omgeving. En zich aan te

passen aan een onveilige situatie.

De verschillende rollen worden hieronder opgesomd.

Het kind gaat zich parentificeren. Dit wil zeggen dat hij de rol van de ouder gaat overnemen

wanneer er escalatie en geweld is in het gezin. Hij gaat de ouder die slachtoffer is alsook zijn

andere broers en zussen op die momenten beschermen. Het kind zal door deze positie in te

nemen een vroegtijdige autonomie verworven hebben en dat maakt het kind kwetsbaar.

Het kind als toevertrouw van de ouder die slachtoffer is. Het kind krijgt toegang tot de

gevoelens, de zorgen en de toekomstprojecten van deze ouder en wordt medeplichtig,

betrokken. Als de gewelddadige ouder over gaat tot geweld zal het kind het minimaliseren of

ontkenning van de ouder die slachtoffer is niet aanvaarden. De mogelijke ambivalente

houding van de ouder die slachtoffer is ten opzichte van de andere gewelddadige ouder, kan

het kind destabiliseren. Uiteindelijk zou het kind het vertrouwen van deze ouder kwijt raken.

Het kind als medeplichtige van de gewelddadige ouder. Het kind zal de rechtvaardigingen

voor het geweld van de gewelddadige ouder ondergaan. Het kan ook zijn dat de gewelddadige

ouder aan het kind vraagt om hem op de hoogt te houden van het reilen en zeilen van de ander

ouder. Het kind zal dan beloont worden of zal zelf geen geweld ondergaan. Dit kind kan lijden

onder een groot schuldgevoel ten opzichte van de ouder die slachtoffer is. Er is hier een risico

dat het kind zich kan gaan identificeren ten opzichte van de dader zodat hij zijn angsten kan

beheren.

Het kind als kleine dader. De gewelddadige ouder moedigt het kind aan de andere ouder

verbaal of fysisch aan te vallen in zijn aanwezigheid. Er is hier een zeer groot risico dat het

kind zich zal gaan identificeren ten opzichte van de dader met het plegen van geweld.

Het model kind. Hij gaat proberen het geweld in de familie te voorkomen door het gedrag dat

hij denkt die het geweld uitlokt niet meer te stellen. Hij zal een uitmuntende leerling zijn op

school, zal vermijden om zijn ouders tegen te spreken, zal proberen zelf zijn plan te trekken

zonder zijn ouders om hulp te vragen. Door zijn hyper sociaal aangepaste houding wordt dit

kind zelden als slachtoffer gezien. Toch lijdt het kind hieronder.

Het kind als scheidsrechter. Het kind gaat proberen vrede te bewaren in het gezin, het geweld

te voorkomen. Hij zou zo de ouder die slachtoffer is kunnen vragen om zich onderdaniger op te

stellen om de andere ouder minder te ergeren. Hier ook zal het kind er zwaar onder lijden als

zijn strategie toch niet lukt.

31

Het kind als zondebok. Het kind zal als oorzaak van de intra-familiale spanningen en het

aanwezige geweld worden gewezen. Vaak zal het hier gaan om een kind met een stoornis, een

beperking of komende uit een vorig huwelijk. Het kind als oorzaak aanduiden zal de toestand

van dit kind verslechten en zijn zelfbeeld aantasten (Sadlier, 2011).

In deze casus vind men Aleksandur duidelijk in deze rol terug. Hij is de bokszak van beide ouders.

Tsvetanka komt gespannen terug na haar dag. De spanningen lopen op, Atanas slaat en roept op

Tsvetanka en op Aleksandur. Het kind kon zich niet beschermen want de studio was te klein. Hij

kreeg ook geen bescherming van zijn moeder. Integendeel. Hij kreeg ook slaag van haar. Atanas

was de vader niet van Aleksandur.

Volgens Karen Sadlier (2011) zou het kind zich kunnen losmaken van deze rollen indien hij

terecht komt in een steunende omgeving. De ouders en het kind(eren) kunnen terug vat

krijgen op hun leven en een steunende plaats krijgen in het leven van de kinderen als er

gezorgd wordt voor de veiligheid van de ouder die slachtoffer is alsook de kinderen, dat er

psycho-sociaal hulp en opvoedingsondersteuning geboden wordt en dat er gewerkt wordt op

de verantwoordelijkheden van beide ouders (Sadlier, 2011).

Er wordt hier nergens over gehechtheid of loyaliteit gesproken. Men merkt hier wel snel de

meerwaarde van het kind te benaderen via de interacties die hij heeft in zijn gezin en hoe de

leden van het gezin met elkaar omgaan. En niet enkel de individuele symptomen te gaan

bekijken.

6.4: De integratie van de gehechtheidstheorie en systeemtheorie:

Zoals hierboven al vermeldt werd kan er een link gezet worden tussen gehechtheid en het

gezinssysteem. Claire Haslam en Phyllis Erdman stelden vast dat veel onderzoeken naar intra-

familiaal geweld zich focuste op specifieke kenmerken van de individuele partners of van de

partnerrelatie op zichzelf. Er werd niet zozeer gekeken naar de interactiepatronen. Zij hebben

een kwalitatieve studie gegaan van een aantal paren waarin geweld plaatsvond. Zij

benaderden partnergeweld vanuit het perspectief van een systemisch denkkader en hadden

tevens aandacht voor de hechtingsdynamiek tussen de partners (Govaerts, 2008).

Zoals hierboven al meegegeven is intra-familiaal geweld gezien door de perspectief van de

gehechtheidstheorie het resultaat van de dynamiek tussen de negatieve interne werkmodellen

omtrent gehechtheid van de beide partners. De positie die een kind geeft aan zijn eerste

zorgdrager (veilig, onveilig) zal de basis zijn van de manier waarop het kind zijn

gehechtheidsrelaties als volwassenen zal beleven. Wij hebben tevens gezien dat het

intergenerationeel overgedragen werd maar dat het niet deterministisch is. Verandering is

mogelijk mits voorwaarden (Leroy, 2015).

De twee auteurs verwijzen naar Byng-Hall en zijn medewerkers (1995). Die gaan de

gehechtheid binnen een gezinssystemisch denkmodel plaatsen. Zij zullen vaststellen dat dit

een beter begrip mogelijk maakt van allerlei relationele dynamieken. Zij hebben ook

onderzoek gedaan naar de intergenerationele overdracht van gehechtheidspatronen en naar

32

interne werkmodellen van gehechtheid en de invloeden vanuit het gezin van herkomst van

elke partner (Govaerts, 2008).

Er wordt ook verwezen naar Johnson die een huwelijksrelatie beschouwt als een

gehechtheidsrelatie tussen twee volwassenen.

De twee auteurs geven nog mee dat volgens de gehechtheidstheorie woede-uitbarstingen

vaak ontstaat vanuit gefrustreerde gehechtheidsbehoefte. De woede van een kind is in dit

kader een poging om de nabijheid op te eisen van zijn moeder of zijn primaire verzorger. Als

men dit toepast op volwassen huwelijksrelaties kan men woede-uitbarstingen zien als een

protestreactie ten opzichte van de partner uit vrees voor separatie of verlaten worden.

Geweld kan dan gezien worden als een wanhopige poging om de relatie weer in evenwicht te

brengen.

Voor partners die gehechtheid vermijden, zullen woede-uitbarstingen een instrument worden

om afstand te creëren als de nabijheid van de partner te beklemmend wordt.

Voor de partners met een angstig-ambivalent gehechtheidsproblematiek zullen woede-

uitbarstingen een manier zijn om hun macht kenbaar te maken en op die manier te

verhinderen dat zij hen verlaat (Govaerts, 2008).

De interacties die kunnen ontstaan door een systemische visie te nemen op huiselijk geweld

vanuit een gehechtheidsperspectief zijn de volgende: Het slachtoffer van partnergeweld voelt

zich vernederd in haar eigenwaarde door de gewelddadige partner. Zij is bang om bij hem te

blijven maar tegelijkertijd is zij bang om hem te verlaten, fysisch als emotioneel. De

gewelddadige partner, die een negatief gevoel heeft over zichzelf vanwege de woede-

uitbarstingen en het geweld, vreest dat hij zijn partner zal verliezen. De gewelddadige partners

gaan de verlaagde zelfwaarde van hun partner gebruiken om opnieuw een illusie van macht te

verkrijgen en zichzelf gerust te stellen dat zij hun partners niet zullen verliezen. Het slachtoffer

blijft dan ook vaak bij de partner. Als de gewelddadige partner zich realiseert dat hij zijn

partner niet zal verliezen, zal hij zich vol schaamte verontschuldigen en weer warm en lief

worden. Het slachtoffer vergeeft hem en de cirkel kan opnieuw beginnen (Govaerts, 2008).

Uit het onderzoek van Haslam komen deze kinderlijke gehechtheidsthema’s steeds weer terug

in de interviews: het gevoel verlaten te worden en de angst om alleen te zijn; het gebrek aan

opvang en geruststelling bij grote stress en een gebrek aan basisveiligheid; een gevoel van

machteloosheid en onvermogen om invloed uit de oefenen op de situatie; verwarring over

regels, rollen en voorspelbaarheid van gedrag; gevoel van waardeloosheid en schaamte;

afwezigheid van hoop en een sterke beleving van hulpeloosheid. De zes koppels die werden

geïnterviewd beschreven hun gezin van herkomst als gewelddadig zowel naar de kinderen als

naar de moeder toe. Het intra-familiaal geweld was een terugkerend fenomeen over meerdere

generaties na elkaar. Een deel van de ondervraagden gaven aan dat het geweld duidelijk was

voor de buitenwereld maar dat de maatschappelijke instanties niet ingrepen. Anderen gaven

aan dat het geweld een gezinsgeheim was.

33

Tsvetanka meldt ons dat haar vader ook gewelddadig was naar haar moeder toe et dat zij daar

jarenlang getuige van is geweest. Iedereen was bang van haar vader. Hij sloeg ook haar twee

broers. Tsvetanka omschrijft haar vader als een machtig man, met veel kracht waar velen bang

voor waren.

De studie van Haslam (2000) bevestigt dat mannen die intra-familiaal geweld plegen de

neiging hebben om angstig en ambivalent te staan ten opzichte intimiteit. Zij hebben het

verlangen naar nabijheid maar de neiging om die nabijheid te vermijden. Zij vinden een

tijdelijke breuk of de autonomie van de partner onverdraaglijk.

Deze geïntegreerde visie maakt duidelijk dat beide partners vanuit hun

gehechtheidsproblematiek actief participeren aan de circulaire geweldspiraal tussen hen

beiden. Het maakt ook duidelijk dat beide partners in behandeling moeten gaan (Govaerts,

2008).

Wat dan met de integratie van deze twee modellen op kindermishandeling?

Door gehechtheidstheorie en gezinssysteemtheorie te integreren, heeft Pamela Alexander de

intergenerationele overdracht van kindermishandeling verklaart. Hij heeft zo een globale visie

van het fenomeen verkregen. Pamela Alexander heeft getracht te begrijpen op welke wijze

incest en kindermishandeling overgedragen werden van de ene generatie op de andere

(Govaerts, 2008).

Alexander stelt dat de gehechtheidsrelatie die voorafgaat en volgt op de mishandeling een

betere houvast is om de beleving van het kind te voorspellen dan de mishandeling op zichzelf

(Alexander & Warner, 2003). Hij schets de verschillende mogelijkheden.

Wanneer ouders hun kinderen en hun partner als eigendom beschouwen en onderwerpen aan

hun behoeften zal er mishandeling plaats vinden die gepaard gaat met verwerping. De

kinderen zullen een vermijdende gehechtheid ontwikkelen en groeien op tot verwerpende

ouders. Deze kinderen zullen hun ervaring van verwerping ontkennen zoals ook de impact van

hun eigen mishandelingen op anderen. Een vervorming van herinneringen en de idealisatie

van hun eigen ouders worden ook vaak vastgesteld. Daardoor zijn deze ouders niet bekwaam

om te reflecteren over hun eigen ervaringen als kind. Deze ouders zijn niet in staat om de

stresssignalen van hun eigen opgroeiende kinderen op te vangen en om hun kinderen bewust

op een andere manier op te voeden. Mijn zo’n geschiedenis van verwerping maakt het de

ouder die zijn kinderen verwerpt maar niet mishandeld moeilijk om tussen te komen indien

hun partner hun kind mishandelt. Deze volwassenen herhalen steeds het proces van falen om

negatieve affecten en signalen bij hun kinderen te herkennen (Govaerts, 2008).

In het relaas van Tsvetanka gaf zij mee dat zij ongepland zwanger raakte. Na de bevalling heeft

zij Aleksandur enkele maanden alleen opgevoed. Zij zegt dat het een moeilijke tijd was.

Als Aleksandur huilde werd zij er zeer geïrriteerd door. Zij vond dat Aleksandur haar als baby veel

uitdaagde. Zij herinnert zich dat zij geen tijd meer had voor zichzelf en dat zij zich opgesloten

voelde in haar appartement.

34

Het kind met een angstig-ambivalent gehechtheid dat mishandeling meemaakt, zal te maken

krijgen met ouders die zwaar uithalen naar het gespannen aanklampend en eisend kind. De

ouders zullen hun gedrag daarna willen compenseren bij het kind en zullen toegeeflijker zijn

voor het kind. Het kind zal uitgroeien tot een overbezorgde volwassene. Deze volwassene zal

als ouder op een bedeesde of dwingende manier anderen manipuleren door negatieve emoties

te overdrijven. Zo willen zij hun behoefte aan geruststelling verduidelijken. Daar hebben zij

heel veel nood aan. Indien hun jaloezie en enorme afhankelijkheid en het vermogen om hun

partner te vertrouwen elkaar doorkruisen zullen deze volwassenen een groot risico vormen om

tot intra-familiaal geweld over te gaan. Er is ook een verhoogd risico van mishandeling op hun

eigen kinderen. Hun ambivalent gedrag ten opzichte van hun kinderen wordt versterkt door

het manipulatief of acting-out gedrag van hun kinderen. Door frustratie zal dit een impulsieve

reactie uitlokken van de gewelddadige ouder (Govaerts, 2008).

Het kind met een gedesorganiseerde gehechtheid dat mishandeling meemaakt, komt terecht

in een familiale wereld van chaos, angst en trauma. Als gevolg van een onverwerkte

geschiedenis van trauma, rouw of partnergeweld, zullen deze ouders zelf bedreigen of

bedreigend gedrag gaan vertonen. Liotti (1992) veronderstelt dat een kind van een ouder met

onverwerkte trauma’s, grote gehechtheidsbeladen angsten uitlokt bij zijn ouders. Als gevolg

daarvan zal de ouder het kind gaan beschouwen als een figuur die hem of haar kan helpen om

zijn angsten onder controle te krijgen. Hier kan parentificatie ontstaan. Als het kind

noodgedwongen faalt in zijn missie, kan de ouder reageren met woede en mishandeling. Hij

gaat dan reageren voor het kind voor een onverklaarbare angst voor een onzichtbare

bedreiging. Het kind dat zich bedreigt voelt zou dan op zoek moeten gaan naar een

gehechtheidsfiguur voor zijn veiligheid. Maar deze persoon is ook de bron van het probleem.

Het kind zal deze paradox niet kunnen oplossen. Het kind zal zichzelf beschouwen als de

redder van de ouder en tevens als de bron van angst van deze ouder. Het kind zal opgroeien

tot een volwassene die toenaderingsgedrag en vermijdingsgedrag zal vertonen tegenover

emoties; herinneringen en belangrijke anderen uit zijn leven. Deze volwassene zal geen

ondersteunende relaties kunnen uitbouwen met anderen Dit kan het risico verhogen van eigen

dadergedrag of in overdreven afhankelijkheid van het eigen kind (Govaerts, 2008).

Zo worden volgens Alexander de cirkel van mishandeling herhaald.

Het intern werkmodel speelt een belangrijke rol in de selectie van een partner en kan deze

partnerkeuze en de interacties in het huidige gezin negatief beïnvloeden. Maar zoals

hierboven vermeld kan ook een goed gehechte partner het intern werkmodel positief

beïnvloeden en zo het toekomstig gezin vrijwaren van geweld.

6.5: Het belang van deze invalshoek:

Deze invalshoek is bijzonder interessant omdat men kan zien dat er mogelijkheden zijn die het

geweld aanwezig in de gezinnen zou kunnen verminderen en zelfs weghalen door te werken

op het herkennen en stoppen van destructieve patronen, het leren reguleren van emoties en

het kunnen kalmeren van zichzelf en de ander. Justine van Lawick voegt er nog het

35

aanvaarden van eigen kwetsbaarheden bij en de frustratie die het leven met zich mee brengt

(Savenije e.a., 2014).

Tevens toont de invalshoek ook aan dat de integratie van de gehechtheidstheorie en

systeemtheorie, in het kader van partnergeweld en kindermishandeling, echt wel noodzakelijk

is. Je kan het één niet loskoppelen van het ander want zoals hierboven meegegeven zal je

gehechtheidsverhaal mee gaan doorheen je hele leven, een invloed hebben op de keuze van je

toekomstige partner en je eigen opvoedingsstijl ten opzichte van je eigen kinderen. Die zullen

op hun beurt je gehechtheidsstijl overnemen als er geen verandering is geweest. De

interacties in een gezin met een gewelddadig lid zal een impact hebben op al de leden van het

gezin. De interacties kunnen ook aanzien worden als een versterkende factor. Eens wij

verandering kunnen brengen in één van de schakels in het systeem zal het hele systeem deze

veranderingen ondergaan. Met andere woorden, wat een voordeel is voor één gezinslid zal op

termijn voordelige gevolgen hebben voor alle gezinsleden in het systeem.

Het gevaar van systeemtheorie is dat we het individu als zeer determinerend zien ten opzichte

van het systeem waarin hij zich bevindt, bijvoorbeeld zijn gezin, familie. Men mag niet gaan

denken dat zijn gedrag voorbestemd is door de interacties in het gezin. Elk individu behoudt

zijn eigen persoonlijke kenmerken en behoeften. De interacties kleuren onze opvoeding en

hebben een impact op onze persoonlijkheid maar het is niet deterministisch. De kans is groot

dat we bepaalde gedragingen gaan herhalen maar het is niet gezegd dat het zich automatisch

zal herhalen of dat een bepaald gedrag automatisch een bepaald type reactie zal geven.

7. Contextuele invalshoek: de relationele ethiek: een dynamiek De relationele ethiek beschreven door Nagy, heeft zijn fundamenten uit de manier waarop

Martin Buber ethiek omschrijft. Hij deed dit in zijn boek “Ich und Du” (1969). Hij geeft het

beeld weer van een smalle richel die twee werelden scheidt. De ene wereld is het universum

waarin wij zelf uitmaken wat goed of niet goed is, wat juist of fout is. En dit volgens onze

persoonlijke criteria. De tweede wereld is die van een moraal ons opgelegd door anderen. Dit

kan een religieus fundament zijn, van politieke aard of van de weigering van alle waarden, het

nihilisme. Wij zouden ons op de richel bevinden als we bereid zijn om de anderen te

ontmoeten en rekening te houden met hun belangen. Wij zouden dan als wandelaars zijn die

elkaar kruisen op de smalle wegen bovenop die richel, elkaar groeten zelfs als we elkaar niet

kennen en de anderen laten voorgaan of indien de anderen ons laten voorgaan, voorbij

wandelen. Indien nodig geven wij elkaar de hand zodat niemand zou uitglijden. Een mooi

beeld die de relatie met de ander weerspiegeld (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

Het begrip loyaliteit was in de psychologie onbekend tot in 1973 Nagy samen met Spark er een

boek over schreef “Invisible loyalties”. Loyaliteit binnen het contextuele denken gaat over wat

billijk en rechtvaardig is in menselijke relaties. Het gaat over de balans tussen het geven en

nemen.

36

Loyaliteit laat zich definiëren als “het geven van een voorkeur aan één relatie boven een

andere, gebaseerd op een eigen, vrije keuze, die rekening houdt met drie elementen: wat we

ontvangen hebben in al onze relaties, wat we teruggegeven hebben en wat we nog zouden

kunnen ontvangen in de toekomst”. Er kunnen dus conflicten en dilemma’s ontstaan

(Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

Contextuele therapeuten definiëren de relationele context als de som van alle relaties waarin

wij gegeven of ontvangen hebben. De context zou bestaan uit de verzameling van mensen

tegenover wie wij een verantwoordelijkheid hebben. Dat kunnen ook mensen zijn die tot ons

verleden behoren, die nog impact hebben op ons.

In het boek “Van onzichtbare naar bevrijdende loyaliteit” van Catherine Ducommun-Nagy

&Michielsen (2008) wordt in het eerste hoofdstuk beschreven hoe onderzoekers hebben

aangetoond dat wij vanuit onze natuur geprogrammeerd zijn tot samenwerking en

wederkerigheid. We zouden er zelfs een direct voordeel bij hebben. Door anderen te helpen

kunnen we, wanneer nodig, ook hun hulp vragen. Die zou noodzakelijk zijn om onze

overlevingskansen te verhogen. We zijn zo op een onomkeerbare manier verbonden met

diegenen met wie we biologische banden hebben. Dat wordt bloedverwantschap genoemd.

Als onze verwachting van geven en nemen aangeboren is dan is de relationele ethiek een

onmisbare dimensie in onze relaties met anderen. Ze zou dan niet afhangen van onze

psychische gezondheid of onze moraal. Nagy heeft tevens aangetoond dat ook mensen die

psychotisch zijn in staat blijven om bij te houden wat ze ontvangen hebben en wat ze geven en

dit zelfs als hun externe realiteit verminderd werd door hun wanen en hallucinaties

(Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

Bloedbanden zijn een laatste vangnet waarop we terug kunnen vallen als alle andere banden

het begeven. Wij kunnen deze banden dus niet volledig doorbreken, zelfs al maken onze

bloedverwanten misbruik van deze band. Door de relatie met onze biologische ouders,

verankeren wij onze identiteit (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

Bloedverwantschap en loyaliteit werken op elkaar in, in synergie. Wij hoeven niets speciaal te

doen om loyaal te blijven aan onze familie behalve deelnemen aan het voortbestaan ervan en

dus zich voortplanten. Wij hebben een schuld tegenover onze ouders aangezien zij ons het

leven gegeven hebben en zo zijn wij meer verschuldigd tegenover bloedverwanten.

Als de biologische band niet duidelijk is zal het kind behandeld worden als een vreemde en zal

het alleen recht hebben op een beperkte betrokkenheid. Wat ook, bloedverwantschap kan een

hulpbron of een obstakel zijn. Men kan echter niet ontkennen dat hij bestaat (Ducommun-

Nagy &Michielsen, 2008).

37

7.1: Loyaliteit en familie:

Het is de loyaliteit die de samenhang van familiesystemen verzekert en die de

bovenbeschreven homeostase beschermt. De familie verliest nooit zijn leden zelfs als ze

overleden of verdwenen zijn. Zelfs als we ons gaan verstoppen aan het andere eind van de

wereld en alle contact met onze familie verbreken en uiteindelijk sterven dan nog zullen we er

nog deel van uitmaken. Van alle menselijke groepen is de familie de meest stabiele groep

dankzij het aantal banden die de homeostase er van verzekeren.

Het eerste doel van de loyaliteit is het overleven van de groep waartoe we behoren. Daardoor

speelt loyaliteit een fundamentele rol in het behoud van de familiehomeostase (Ducommun-

Nagy &Michielsen, 2008).

Loyaliteit kan een bron van hindernissen zijn: zij kan ons ertoe aanzetten om onze persoonlijke

doelen op te geven voor een gemeenschappelijke zaak. Maar loyaliteit heeft ook een positief

aspect: het volstaat het gemeenschappelijke belang te aanvaarden en zo rekening te houden

met de behoeften van de leden van de familie om zo de homeostase van onze familie te

verzekeren. Dat vermijdt ons om aan al hun verwachtingen te beantwoorden en af te zien van

onze persoonlijke doelen (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

Onze familie verwacht dat we hun regels respecteren en is bereid het lid te straffen die dit niet

doet. Onze loyaliteit is dus gebaseerd op gehoorzaamheid aan degenen die de macht

uitoefenen in onze familie. Door onze joods-christelijke oorsprong is dit nog steeds vaak de

vader. Maar de allerbelangrijkste wet binnen een familie is de familiehomeostase niet te

verstoren (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

In het boek “leren over leven in loyaliteit” van Michielsen e.a. wordt er gesteld dat onze familie

geen afvaller verdraagt. Het lid die de familie verlaat om zich te integreren in een andere groep

zonder het akkoord van de groep, zal snel als een verrader worden aanzien. Als de groep, om

zijn homeostase niet te verliezen het lid niet terug in de groep krijgt zal dit lid als een vijand

gezien worden. Die kan de groep bedreigen met opheffing zelfs van andere leden. Als dit het

geval is zal de groep, in een poging om stabiliteit te creëren, van het lid een

gemeenschappelijke vijand maken. Zo zullen alle andere leden van de groep zich samen

aansluiten tegen hem, wat weer stabiliteit creëert. Groepen die vijanden hebben zijn stabieler

dan groepen die er geen hebben (Michielsen, Van Mulligen &all, 2010).

Alle families hebben wetten, zelfs al worden die niet expliciet meegedeeld. Een familie kan zijn

kind vrij opvoeden, niets verbieden en zeggen eender welke keuze te aanvaarden zolang zij

maar gelukkig zijn. Zelfs dan is er loyaliteit in het spel. Het kind zal deloyaal worden als het

ongelukkig is. Dit kind zal zijn zorgen en teleurstellingen verbergen voor zijn ouders.

Door middel van onze opvoeding brengen onze ouders ons regels bij. Hun gewoontes, hun

zaken, hun vooroordelen zullen ook de onze worden. Wij zullen loyaal blijven aan onze ouders

in de mate waarin we in de loop van de tijd gevormd zijn door onze familiale en sociale

context. Wij zullen onze visie op de wereld ook doorgeven aan onze kinderen. Maar soms

38

moeten wij beslissingen nemen of willen veranderingen doorvoeren. Dat zal slechts lukken als

wij ons door die beslissingen niet deloyaal voelen.

Het is dus niet de verandering op zich die problemen veroorzaakt maar de impact van die

veranderingen op de familiale homeostase (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008) .

Herhaling van de familieloyaliteit kan gaan over herhaling in het leven van eenzelfde individu

of over herhaling van gedrag dat zich voortzet van de ene generatie op de andere.

Het is essentieel dat we in staat zijn te imiteren en te herhalen. Het wordt wel een probleem

als we gedragingen of houdingen herhalen die ons schade toebrengen. Zo kunnen we het

gedrag van onze ouders herhalen ook al hebben we er zelf zo onder geleden (Michielsen, Van

Mulligen &all, 2010).

Bij Tsvetanka zien we dat er herhaling is . Zij herhaalt het gedrag van haar ouders door een

partner te kiezen die ook gewelddadig is zoals haar vader en de gevolgen hiervan zijn voor

Aleksandur. Die krijgt een gewelddadige schoonvader. Atanas is gewelddadig tov Tsvetanka zoals

haar vader tov haar moeder. Tsvetanka is prostituee zoals haar moeder.

Primaire loyaliteit houdt voor Nagy in dat men in zijn gedrag rekening houdt met de belangen en

verwachtingen van de anderen met wie hij door biologische verwantschap en familierelaties

existentieel verbonden is.

Doordat een kind het leven krijgt van zijn ouders ontstaat er een ethische band die niet meer

verbroken kan worden. Door de biologische verwantschap ontstaat er een band van wederzijdse

rechten en plichten, van geven en nemen tussen ouders en kinderen.

Deze existentiële band kan onzichtbaar zijn. De hulpverleners moeten vermijden tegen de

loyaliteiten die mensen voor hun gezinsleden hebben in te gaan (Govaerts, 2008).

De generaties die elkaar opvolgen worden verbonden door verticale loyaliteit die een

asymmetrisch karakter heeft. Tussen partners en vrienden ontstaat horizontale en symmetrische

loyaliteit. Deze laatste is gebaseerd op de eerlijkheid en betrouwbaarheid van de balans van het

geven en nemen (Govaerts, 2008).

Loyaliteitsconflicten zijn inherent aan het menselijk bestaan. Een kind zal in zijn ontwikkeling

meer en meer horizontale loyaliteiten verkrijgen. Het geheel van deze horizontale loyaliteiten

moeten met elkaar overweg kunnen en zo ook met de verticale loyaliteit. Als de één bots met een

ander zal er een loyaliteitsconflict zijn en zal men op zoek moeten gaan op een manier waarop er

terug evenwicht kan gevonden worden (Michielsen, Van Mulligen &all, 2010).

7.2: De integratie van gehechtheid en loyaliteit:

In het boek van Byng-Hall Rewriting family scrips (1995) verklaart Byng-Hall aan de hand van

het concept loyaliteit het gegeven dat replicatieve scripts altijd op de achtergrond aanwezig

blijven en de bovenhand kunnen nemen op de bewust gerealiseerde correctieve scripts bij

jonge ouders (Govaerts, 2008).

Een script of intern werkmodel die bewust werd aangepast door de persoon zelf of door

middel van hulpverlening (correctieve script) zal steeds moeten vechten tegen het vorige

39

intern werkmodel die eenvoudig weg overgenomen werd via de vorige generatie (replicative

script).

Dit zou in het geval van Aleksandur waarschijnlijk van toepassing zijn. Tevens kunnen die bewust

aangepaste werkmodellen die Tsvetanka zou kunnen integreren indien zij de nodige hulp krijgt

regelmatig moeten gecontroleerd worden tov Aleksandur en de nieuwe baby.

Govaerts, tevens gezinstherapeut en werkzaam in de jeugdhulpverlening heeft de integratie

van gehechtheid en loyaliteit trachten toe te passen in de jeugdhulpverlening.

Naast de zichtbare loyaliteit bestaat er ook een onzichtbare loyaliteit. Het gaat over een

indirecte vorm van loyaliteit. Als men niet op een rechtstreekse manier onze loyaliteit kunnen

tonen naar onze ouders toe omdat we onze biologische ouders nooit gekend hebben en er

geen enkele informatie beschikbaar is over hen dan zullen wij de mensen die deel uit maken

van ons leven wegduwen (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008) .

Al we weten wie onze ouders zijn, kan men zijn loyaliteit tonen door onze ouders te imiteren

en door hen te verdedigen als en iemand hen aanvalt of nog door de mensen die hun plaats

willen innemen op afstand te houden.

Indien wij onze ouders niet kennen, kan men zijn loyaliteit maar op één manier tonen: zoals

hierboven beschreven, door de mensen die deel uit maken van ons leven weg te duwen zodat

zij ook verdwijnen.

En andere manier van uiting van onzichtbare loyaliteit is de weigeren van het kind om zich

beschikbaar te tonen voor een ouder die de toewijding niet verdient. En dan de persoon aan te

vallen die de ouder wel wil helpen en zich beschikbaar stelt. We willen onze ouders niet

imiteren maar we weigeren diegene te imiteren die hen bekritiseert. We willen het gedrag van

onze ouders niet herhalen maar weigeren dat van anderen over te nemen (Ducommun-Nagy

&Michielsen, 2008).

Een voorbeeld hiervan zijn volwassenen die verklaren dat ze het gedrag van hun ouders niet

willen herhalen maar dan een partner hebben gekozen die toch op hun ouders lijkt. Het gaat

hier niet over herhaling van gedrag maar over het beeld van onze ouders hoog houden door de

relationele keuzes. Om te kunnen ontsnappen uit deze onzichtbare loyaliteit moeten wij

proberen de levensomstandigheden van onze ouders te begrijpen om zo ook hun keuzes te

begrijpen en hun beperkingen onder ogen te zien en te aanvaarden. Zo zullen we op een

directere manier onze loyaliteit kunnen tonen (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

Als we dat niet doen, zetten wij onze kinderen in een moeilijke positie want doordat onze

kinderen loyaal zouden zijn tegenover ons , zullen ze tegelijkertijd deloyaal zijn tegenover hun

grootouders. Dat wordt dan een gespleten loyaliteit genoemd. Door de keuze van onze

kinderen kunnen wij dan ontsnappen aan de deloyaliteit. Onze kinderen zullen dan de

verwachtingen van onze ouders beantwoorden (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

40

Bij de integratie van hechting en loyaliteit in de hulpverlening merkt Govaerts op dat in de

jeugdbescherming, in de adoptie- en pleegzorg en in de jeugdhulpverlening de thema’s

gehechtheid en loyaliteit centraal staan. Vaak tegenover elkaar.

Als er beslist moet worden over de verblijfplaats van kinderen bij een residentiële plaatsing of bij

een pleeggezin wordt het argument loyaliteit aangehaald om te pleiten voor het aanhouden van

het contact van het kind met zijn biologische ouders en het kind toch thuis te laten opgroeien. Het

thema veilige gehechtheid wordt aangehaald om te pleiten voor de kansen en mogelijkheden van

een plaatsing in een pleeggezin. In dit pleeggezin zou het kind de mogelijkheid bieden tot het

opbouwen van een veilige gehechtheidsrelatie met de pleegouders. Dit zou de

ontwikkelingsmogelijkheden van een verwaarloosd kind vergroten (Govaerts, 2008).

Govaerts heeft het in zijn boek zelfs over een antipodetheorie. Deze stelt dat de uitgangspunten

van de loyaliteitstheorie voorrang zou krijgen en tegenover gesteld wordt aan de uitgangspunten

van de gehechtheidstheorie. Van den Eerenbeemt en Bakhuizen (2007) stellen dat verticale

loyaliteit en verworven horizontale loyaliteit een leven lang duurt terwijl hechting individueel zou

zijn en leeftijdsgebonden. Hier wordt geen rekening gehouden tussen de band tussen ouders en

kind dat vroegkinderlijk vorm krijgt en over de mogelijk om levenslang te veranderen en te

evolueren mits nieuwe gehechtheidservaringen. Govaerts merkt op dat een grondige voorkennis

over de complexiteit van beide theorieën van essentieel belang is om te kunnen komen tot een

mogelijke integratie van beide theorieën.

De jeugdbescherming heeft in het verleden getracht kinderen te beschermen tegen

verwaarlozende en mishandelde ouders. Dit gebeurde door de kinderen uit huis te plaatsen in

residentiële instellingen of bij pleegouders. De ouders van het kind werden op afstand gehouden.

Ouders protesteerden hiertegen en de jeugdhulpverlening merkte dat de resultaten van dit beleid

geen goede resultaten gaven. De loyaliteitstheorie werd hier naar voren geschoven als vernieuwing

(Govaerts, 2008).

Door de theorie toe te passen in de jeugdhulpverlening werd er dus gezinsgericht gewerkt.

Kinderen werden zo veel mogelijk thuis gehouden. De idee was om de loyaliteitsband tussen ouder

en kinderen niet te verbreken. Ambulante gezinsbegeleiding werd het nieuw beleid van de

overheid. Uithuisplaatsing leek het ergste wat je een kind kon aandoen. Govaerts stelt dat

aandacht hebben voor de verticale loyaliteit niet betekend dat het kind ook altijd bij deze ouder

moet opgroeien.

De afgelopen jaren is de gehechtheidtheorie van Bowlby terug populair geworden binnen de

jeugdhulpverlening. Zo wordt het denken vanuit hechting gelijkgesteld met voorrang geven aan

het belang van het kind. De aanhangers van deze theorie veronderstellen dat rekening houden met

de verticale loyaliteit van een kind elk beleid tegenwerkt dat zich richt op het mogelijk maken van

een veilige hechting van een kind in een pleeggezin. Maar door voorrang te geven aan het belang

van het kind in de gehechtheidstheorie zou dat veronderstellen dat in de loyaliteitstheorie er

voorrang gegeven wordt aan het belang van de ouders.

Govaerts stelt dat hulpverleners tot het besef moeten komen dat zowel hechting als loyaliteit

centrale thema’s zijn in de begeleiding van een gezin dat hulp nodig heeft voor een van de

kinderen.

41

Voor een besluit tot uithuisplaatsing of ambulante hulpverlening is het van belang oog te hebben

voor de gevolgen van de aangeboden hulpverlening zowel op het vlak van de gehechtheid als voor

loyaliteit (Govaerts, 2008).

Van Mulligen (2004) benadrukt dat wanneer pleegouders in staat zijn om de natuurlijke ouders een

plaats te geven in de leef- en gevoelswereld van een kind dit een pleeggezinplaatsing zal doen

slaan. Ook stelt hij dat er geïnvesteerd moet worden in het verkrijgen van een akkoord voor

plaatsen van hun kinderen door de ouders. Dit kan door hen een perspectief te bieden, hoe klein

ook.

Dat plaatsingen in een pleeggezin niet zou mogen vanuit een contextueel perspectief vindt Van

Mullingen een groot misverstand.

Govaerts concludeert dat een kind zich alleen kan leren hechten in een nieuwe situatie en zich

openstellen voor de nieuw aangeboden leerervaringen als de verticale loyaliteiten van het kind

minimaal gerespecteerd worden. Er moet dus intensief met de ouders worden samengewerkt.

Ouders nauw betrekken bij de intakeprocedure, bij de opname van hun kind in een residentiële

instelling is van groot belang. Bij verwaarlozende en mishandelde ouders is dit nog belangrijker.

Van der Pas (2004) gaat nog een stap verder en stelt dat de ouderlijke taken van ouders hen niet

mag worden ontnomen bij opname in een ziekenhuis, opvanggezin of in een residentiële instelling.

Zij vindt dat ouders bij een opname de kans moeten krijgen om hun kind elke dag eten te geven, in

bad te stoppen of naar bed te brengen. Dit zou tevens ook kansen creëren. Ouders kunnen zo hun

vaardigheden blijven onderhouden en verder bijschaven. Maar organisatorisch en emotioneel is dit

belastend voor de hulpverleners, pleegouders en verplegers (Govaerts, 2008).

Dit is echter een mooi voorbeeld van integratie met meerwaarde van gehechtheid en

loyaliteitstheorie.

In het geval van Aleksandur, zou deze aanpak heel constructief zijn. Door elke dag in contact te komen

met Aleksandur, zou zij nieuwe vaardigheden ontwikkelen en Aleksandur zou op termijn waarschijnlijk

terug wat vertrouwen krijgen in zijn moeder en haar ouderrol. Dit zou tevens voor het kind in een

veilige omgeving gebeuren. Dit zou ook constructief zijn voor de nieuwe baby die eraan komt. En zo

komt de verticale loyaliteit niet in het gedrang. Maar bij zware mishandelingen moet er vooraleer dit te

kunnen toepassen een heel intensieve voorbereiding zijn van zowel de ouder als het kind.

Govaerts hoopt dat binnen de jeugdhulpverlening, het ongenuanceerd denken over beide

modellen zullen losgelaten worden. Hij meent dat de oppervlakkige kennis van de 2 theorieën het

landschap verdeelt in pro-contra aanhangers van gehechtheid of loyaliteitstheorie. En dat dit de

ontwikkeling van een kwalitatieve jeugdhulpverlening belemmert.

Van der Pas benadrukt tevens dat er naast gehechtheid en loyaliteit andere elementen zijn van

ouderschap die belangrijk zijn. Er wordt verwezen naar het belang van toezicht houden, grenzen en

regels stellen, het aanreiken van leerervaringen zoals voorlezen, praten met het kind, samen spelen

etc. De gezinsproblemen mogen niet herleid worden tot problemen rond gehechtheid en

loyaliteit.

42

7.3: Het belang van deze invalshoek:

Men ziet dat de zichtbare en onzichtbare loyaliteit onmiskenbaar aanwezig is in ieder van ons.

Pas als de gewone hulpverlening niet op gang komt en dat deze met regelmaat stagneert of

gestopt wordt kan men nagaan of loyaliteiten er iets mee te maken hebben.

Loyaliteitsconflicten bemoeilijken de hulpverlening.

In het kader van kindermishandeling en partnergeweld heeft men er alle baat bij ,gezien de

bestaande loyaliteiten, om het gezin in eerste instantie op te splitsen en individuele therapie

voor te leggen aan alle gezinsleden. Zo kan men ook een zicht krijgen op de loyaliteiten van

elk van hen. Gezinstherapie zou gedoemd zijn om te mislukken. Deze kan pas tot stand

komen als iedereen een manier heeft gevonden om op een andere manier om te gaan met zijn

loyaliteit tegenover zijn ouders.

Ook zien we hier dat een plaatsing van een kind in het kader van kindermishandeling, en dit als

veiligheidsmaatregel, het kind niet tot rust zal laten komen. De onzichtbaarheid van de

loyaliteiten maken dat het een complexe materie blijft. In de literatuur werd verwezen naar

het feit dat het geen evidence based theorie is zoals dit het geval is voor systeemtheorie.

De herhaling van de familiale loyaliteiten fascinerend. Een mishandelend kind die als ouder

ook mishandelend gedrag vertoont. Imiteren en herhalen is op zich niet problematisch. Het is

zelfs essentieel. Wij leren door te imiteren. Het wordt wel problematisch als we gedragingen

en houdingen herhalen die ons en een ander schade toe brengt. Als iemand blijft vast zitten in

het patroon dan kan men gaan kijken naar de loyaliteiten.

Ook hier moeten wij weer voorzichtig zijn en dit niet als determinerend gaan bekijken. De

mogelijkheid bestaat nog steeds om het anders aan te pakken. Wel heb ik hier het gevoel dat

het zonder hulp moeilijker zal zijn om de keuzes en het gedrag van de ouders niet over te

nemen. Vooral omdat wat wij niet meegeven, wij ook niet aan onze kinderen kunnen

meegeven.

Als de loyaliteiten die overgebracht worden van generatie op generatie de persoon raakt in

zijn vermogen om te geven en te ontvangen, iets wat ons van nature uit is meegegeven, dan

zal dit voor problemen zorgen en zal de hulpverlening moeite hebben om de personen te

helpen zonder rekening te houden met deze loyaliteiten.

Als gezinswetenschapper zullen wij waakzaam zijn bij de opvolging van de bestaande of

voorgestelde hulpverlening en kunnen wij mogelijke stagnatie of weigering van hulp kunnen

kaderen vanuit loyaliteiten.

43

8. Veranderingsdoelen

Als gezinswetenschapper zijn wij opgeleid om breed te kijken. En te enge visie van de

problematiek zal de persoon herleiden tot de problematiek zelf. Tevens zullen wij perspectief

missen. Daardoor kan de aangeboden hulpverlening snel vast zitten, kunnen de personen

afhaken of kunnen er conflicten ontstaan. We moeten trachten te vertrekken van de sterkte

van het gezin en hun omgeving. Hoe is de persoon nu in zijn relatie? Hoe is de situatie van

Tsvetanka nu? En die van Aleksandur? Men moet naar het totaalplaatje kijken.

In mijn casus is Aleksandur een slachtoffer van mishandelingen van zijn moeder en vriend van

de moeder. De moeder is gewelddadig geweest op Aleksandur maar is ook slachtoffer van

partnergeweld door haar vroegere vriend. Tevens is zij lange tijd getuige geweest van

partnergeweld van haar vader op haar moeder. Indien wij Tsvetanka enkel bekijken vanuit het

slachtoffer en daderhoek dan zal de aangeboden hulpverlening niet het gewenst effect krijgen

en zal er geen rekening gehouden worden met het gezinssysteem, de gehechtheid, de

loyaliteiten en andere belangrijke informatie. Tsvetanka is dader en het gerecht zal haar

hiervoor straffen. Tevens zal men haar Aleksandur afnemen, onder toezicht zetten van de

jeugdrechter om hem te beschermen van zijn moeder die de mishandelingen op haar kind niet

erkent. Het antwoord op de vraag of Aleksandur terug kan geplaatst worden bij zijn moeder

zal dan negatief zijn. Uiteindelijk zal Aleksandur een tweede maal slachtoffer zijn en kunnen

zijn kansen op ontwikkeling op een bepaald punt stagneren.

In de cursus ontwikkelingspsychologie en psychologie van de partnerrelaties gaf Mijnheer

Baeten ons mee dat wij sociaal lerende wezens zijn. Hetgeen wij zelf hebben meegemaakt

kleurt onze biografie en heeft een invloed op onze ontwikkeling. De ontwikkeling is

prohabilistisch en niet deterministisch. Wat wil zeggen dat wat wij meemaken en hebben

meegekregen van onze ouders en andere belangrijke volwassenen rond ons in onze

kinderjaren, de kansen verhoogt om dat gedrag te gaan herhalen in onze partnerrelatie of met

onze kinderen. De kans is groot maar het is niet gezegd dat het zich automatisch zal herhalen.

Er blijven altijd groei en ontwikkelingskansen mogelijk. Zie de mens die achter het probleem

schuilt. Als je die kan zien en bereiken zal dat het groeiproces bevorderen.

Gezien de situatie van partnergeweld van Tsvetanka en de zware mishandelingen van

Aleksandur en rekening houdend met onze 3 invalshoeken, zal de oorspronkelijke vraag van

terugplaatsing van Aleksandur bij de moeder, in een veilige omgeving niet mogelijk zijn. Een

bijkomstige vraag die afgeleid is van de eerste vraag zal de volgende zijn: wat moet er

veranderen in het gezin zodat deze plaatsing wel mogelijk gemaakt kan worden?

Daarom is mijn eerste stap: bewustzijn van het belang de situatie zo breed mogelijk te

bekijken. Dit heb ik hier gedaan door middel van de 3 invalshoeken. De gezinswetenschapper

werkt ook steeds in teamverband.

Al de volgende stappen zullen mij toelaten de situatie zo breed mogelijk te bekijken,

Tsvetanka en haar nieuwe vriend te kunnen empoweren, om uiteindelijk tot verandering in het

systeem te bekomen.

44

Veranderingsdoel op microniveau: Tsvetanka versterken en ondersteunen

Ik ga dit concretiseren door erkenning te geven van de problematiek. Ik kan pas erkenning

geven van de problemen die zich binnen in het gezin afspelen door het gezin en zijn omgeving

te gaan exploreren. Wie maakt er deel uit van het gezin? Wie zijn de actoren? Wie zijn de

afwezige actoren? De loyaliteiten in kaart zetten, herkennen. Wie speelt welke rol in de

familie? We gaan het gezin gaan contextualiseren. Door het gezin te gaan exploreren en

contextualiseren gaan we tevens het gezin normaliseren. Wij zien de gezinsleden niet als

dader, slachtoffer, goed, slecht, gewelddadig, maar zoeken het verhaal achter elk gezinslid

(Neyskens, 2014; Wens, 2014; Baeten, 2105).

Dit kan alleen als men in de eerste plaats in dialoog gaat met Tsvetanka . Zij is de persoon die

de hulpvraag stelt. Door te trachten de mens achter de Tsvetanka te zien en niet alleen haar

mishandelend gedrag ten opzichte van Aleksandur, zullen wij belangrijke informatie kunnen

verzamelen. Het humaniseren van Tsvetanka zal ik kunnen verwezenlijken door haar als

gelijke te behandelen, erkenning te geven aan de situatie en het wederkerigheidsprincipe toe

te passen. Ik behandel jou zoals ik zelf behandel wil worden, op een menswaardige manier

(Neyskens, 2014; Wens, 2014)

Dit impliceert ook dat ik als hulpverlener niet zal oordelen maar een luisterend oor zal bieden

aan Tsvetanka. Door te luisteren zal ik haar herkenning geven en dat zal haar zelfvertrouwen

geven en onze vertrouwensband vergroten. Ik zal Tsvetanka beter begrijpen door empatisch

te zijn. Zij geeft mij meer informatie om de situatie beter te kunnen begrijpen (Neyskens,

2014).

Door de situatie te contextualiseren en te normaliseren kan dat lijden tot een vermindering

van de schaamte die Tsvetanka heeft of zou kunnen hebben over de situatie. Dit zal dus de-

culpabiliserend werken. Dit zal men kunnen bekomen door te luisteren en meerzijdige

partijdigheid toe te passen. Dit zal rust en hoop brengen en dan pas kan er groei ontstaan. De

contextuele benadering van Nagy is specifiek ontwikkeld voor het werken met familie en gezin

(Baeten, 2015).

Tsvetanka is tevens slachtoffer van partnergeweld en getuige van partnergeweld van haar

vader op haar moeder. Wij hebben gezien dat dit haar ook slachtoffer maakt van haar vader’s

geweld. Maar ik moet afstand nemen van de slachtofferrol van Tsvetanka. Ik mag haar niet

benaderen en behandelen als slachtoffer maar als een persoon met een probleem. Misschien

voelt Tsvetanka zich niet als een slachtoffer. Ik moet haar dus tijd en ruimte geven om zelf te

kunnen beslissen en mijn hulpverlening niet op te leggen. Tsvetanka vult de hulpvraag in. Ik

moet deze kunnen herformuleren en samen streven naar een realistische vraag.

Wat is de hulpvraag van Tsvetanka? Wat kan ik doen als gezinswetenschapper met de vraag

van Tsvetanka om haar kind terug bij haar te willen? Is de vraag van Tsvetanka realistisch? Hier

in dit geval niet. Ik kan samen met Tsvetanka naar een realistischer haalbaar doel gaan die

aansluit bij de eerste initiële vraag. Door steeds met kleine stapjes te werken. Men zou aan de

hand van mirakelvragen kunnen achterhalen wat Tsvetanka wil. Een vraag zou kunnen zijn

45

“hoe zou jij je leven willen zien? Waar zie jij je staan over 3 jaar?”. Wij moeten oppassen dat wij

onze eigen doelen niet opleggen. Dat is een valkuil waarvoor wij moeten opletten. Al de kleine

stapjes zullen op zich al veranderingen met zich mee brengen. Op termijn kan dan de initiële

vraag haalbaar worden. Een eerste stap zal de herkenning en erkenning van de situatie en

haar eigen opvoedingsgeschiedenis zijn.

Hiervoor zou best individuele en gezinstherapie opgestart worden. Wij, gezinswetenschappers

zijn niet opgeleid en bevoegd om therapie te geven maar wij kunnen wel kijken in ons team of

er een gezinstherapeute aanwezig is. Zo niet, kunnen wij in samenspraak met Tsvetanka

doorverwijzen en de nodige contacten leggen.

Aleksandur wordt opgevolgd en begeleid in het centrum waar hij verblijft. Zijn hulpverlening is

lopende. Er moet wel contact worden opgenomen met de therapeuten en begeleiders van

Aleksandur teneinde een vergadering te plannen met alle hulpverleners. Dit met het oog de

hulpverlening te coördineren zodat de krachten maximaal gebundeld zijn en er geen

overlapping of tekortkomingen zijn in het gehele proces.

Vooraleer er sprake zou kunnen zijn van een terugplaatsing in het gezin van Aleksandur moet

de mama, Aleksandur en de nieuwe vriend hun eigen situatie leren erkennen, aanvaarden en

zullen ze allen nieuwe vaardigheden moeten ontwikkelen, beginnende bij de krachten die het

gezin en elk individu zelfs hebben. Wij gaan op zoek naar de krachten van het gezin. Hier in dit

geval zie ik als kracht het feit dat Tsvetanka achter Aleksandur vraagt en hem graag terug wil

in haar nieuw gezin. Ook weten wij niet veel over de nieuwe vriend van Tsvetanka. Hij zou een

positieve invloed kunnen hebben op Tsvetanka. Misschien is hij veilig gehecht, zacht,

communicatievaardig en niet gewelddadig. Ook de komst van een nieuwe baby kan nieuwe

kansen bieden. Opvolging in het gezin zal gemakkelijker gaan. Ik denk dan aan Kind en Gezin

Brussel.

Er kan opvoedingsondersteuning gegeven worden via het Huis van het Kind Brussel rekening

houdend met de taalproblematiek en gebruik makend van de nieuwe zwangerschap (Nys,

2014).

Ook kunnen wij Tsvetanka stimuleren om de Nederlandse taal te leren. In de casus werd

duidelijk dat Aleksandur deze taal na één jaar al aardig machtig is. Als zij in een latere fase met

haar zoon wil communiceren zal dit noodzakelijk zijn. Hier kunnen wij ook weer de nodige

contacten leggen via het Huis van het Kind (Nys, 2014).

Veranderingsdoel op mesoniveau: Informele en formele netwerken creëren

Het gezin exploreren zal ons toelaten om na te gaan welke informele en formele netwerken er

aanwezig zijn en deze aan te spreken. Hier in deze casus zijn er geen netwerken aanwezig. We

zullen er dus moeten op toezien dat er netwerken gecreëerd worden. Deze netwerken zullen

behulpzaam maar ook controlerend werken voor de moeder en haar zoon Aleksandur.

46

Wij hebben geen informatie verkregen van de mogelijke netwerken van de nieuwe partner van

Tsvetanka. Dit kan mogelijks nieuwe kansen bieden. Misschien heeft de nieuwe partner wel

familieleden waar op gesteund zou kunnen worden. Deze zouden dan ook actief kunnen

betrokken worden .

De nieuwe zwangerschap geeft de mogelijkheid via Kind en Gezin om dit gezin nauw op te

volgen. Zij doen aan preventieve gezinsondersteuning door huisbezoeken te plannen en

nuttige folders aan te reiken. De bedoeling is het welzijn van het kind te bevorderen. Dit kan

alleen maar als het gezin ook een veilige haven is. Na de bevalling zijn er ook huisbezoeken. De

verplichte inentingen zijn allemaal nuttige momenten waar er controle mogelijk is en waar er

ondersteuning kan gegeven worden aan de alle gezinsleden. Later zal de school deze functies

ook kunnen verder zetten. Ook Aleksandur gaat nu naar school. De familie is nu ingebed in de

maatschappij. Dat was hij hiervoor niet. Men spreekt hier ook over primaire preventie (Nys,

2014).

De complexiteit van beide thema’s, mishandeling en partnergeweld maken dat de

hulpverlening apart en simultaan moeten gebeuren. De aanpak moet geïntegreerd zijn. En wij

als gezinswetenschappers kunnen die coördinerende rol op ons nemen. Juist omdat wij een

brede visie van de aanpak hebben en de noden van de verschillende gezinsleden voor ogen

hebben. Op regelmatig tijdstip alle interveniërende hulpverleners samen laten komen en

bekijken of we niet afwijken van ons vooropgestelde doelen. Deze zo nodig aan te passen of

onderverdelen in kleinere doelen indien deze niet haalbaar lijken. Het gedrag en de problemen

van Tsvetanka hebben een invloed op Aleksandur. Maar zijn gedrag heeft tevens een invloed

op Tsvetanka. Daarop komt in deze casus nog het feit dat Tsvetanka weer zwanger is en dat er

een nieuwe partner is wat nieuwe kansen kan bieden.

De weinige sensitiviteit van Tsvetanka voorkomend uit haar eigen jeugd, alsook de

huisvesting, de financiële en illegale situatie van Tsvetanka zijn ook problematisch en moeten

ook één voor één aangepakt worden. En dit alles mag niet te zwaar worden voor Tsvetanka .

Daar kunnen wij ook op toezien door enerzijds tijdens de vergaderingen deze informatie na te

gaan en anderzijds door als vertrouwenspersoon te fungeren voor Tsvetanka.

De taallessen voor anderstaligen zullen ook netwerken creëren voor Tsvetanka en haar

partner.

Veranderingsdoel op macroniveau:

Een preventiecampagne om het taboe te doorbreken van mishandelende ouders heb ik nog

niet vaak gezien. Alle campagnes rond geweld zijn gebaseerd op de splitsing dader-

slachtoffer. Ik stel een campagne voor die vertrekt vanuit een ander perspectief en die het

geweld en de ouderschap uit elkaar halen. Indien de gewelddadige ouder wordt aangesproken

op het geweld en niet op zijn persoon als ouder zouden er meer kinderen om hulp vragen en

dit in een vroegtijdig stadium van geweld. Het kind zou dan niet vast zitten met zijn loyaliteit

ten opzichte van de gewelddadige ouder. In de preventiecampagnes van kindermishandeling

47

en intra-familiaal geweld heb ik deze boodschap nog niet gezien. In de literatuurstudie kwam

er naar voor dat de meeste slachtoffers van intra-familiaal geweld de partner niet wil opgeven

maar wel van het geweld af wil zijn.

Tevens had ik ook gedacht aan preventie in de scholen. Ik denk dan aan de introductie van

lessen van “maatschappelijke leer” voor jongeren in het 5de en 6de leerjaar van het middelbaar

onderwijs of voor de jongeren die niet zo ver geraken op school voor de 16 en 17jarigen. Deze

lessen zouden als doel hebben de jongeren houvasten te geven in communicatie en uitleg over

liefde, relaties, partnerrelaties, geweld, de impact van onze opvoedingssituatie en die van

onze ouders. De bedoeling zou zijn dat jongeren leren nadenken over hun vaardigheden als

mogelijke toekomstige ouder en taboes en stereotypen te doorbreken. Om te vermijden dat er

teveel druk zou gezet worden op de jongeren kan men nog andere nuttige lessen in deze

lessen aanreiken zoals hoe omgaan met budget, grote aankopen, studie of werkkeuze enz.

48

9. Eindreflectie Kindermishandeling en partnergeweld zijn zeer actuele en maatschappelijk relevante thema’s.

Ik heb beide thema’s naast elkaar gezet en opgemerkt dat de aanpak van de problematiek wel

degelijk op een geïntegreerde manier moet worden aangepakt. Hierbij wordt de methode van

het probleemgericht en veranderingsgericht denken gebruikt. Deze is praktijkgericht. Er wordt

in fasen gewerkt.

Mijn bachelorproef vertrekt vanuit een realistische casus. Deze casus gaat over een Bulgaarse

vrouw van 24 jaar die als prostituee werkt in Brussel en een kind, Aleksandur, heeft van 6 jaar.

Zij woont samen met een Bulgaarse vriend die de biologische vader van het kind niet is. Zij is

slachtoffer van partnergeweld van haar vriend en mishandeld tevens haar kind. Het kind wordt

geplaatst en beide gezinsleden verblijven een tijdje in de gevangenis. Als de vrouw vrij komt

leert zij een nieuwe vriend kennen, wordt zwanger en wenst haar kind, Aleksandur, terug te

krijgen. Als algemene probleemstelling stel ik mij de vraag of het kind Aleksandur terug bij de

moeder kan geplaatst worden en als dit wel zo is, of het kind dan kan opgroeien in een veilige

omgeving.

Om die vraag te kunnen beantwoorden heb ik de problematiek van partnergeweld en

kindermishandeling bekeken vanuit drie perspectieven om een brede kijk op het probleem te

krijgen.

Mijn eerste invalshoek, de psychoanalytische hoek, gaat over de kwetsbaarheid van het

individu en wordt er gekeken naar de gehechtheid van de verschillende leden van het gezin.

Hier Aleksandur, zijn moeder en de vriend van de moeder. Wij merken doorheen de

literatuurstudie dat de gewelddadige partner alsook de mishandelde ouder allebei onveilig

gehecht zijn.

In mijn tweede invalshoek zet ik de verschillende leden van het gezin samen en bekijk ik het

systeem via systeemtheorie. Daaruit kan ik nagaan hoe individuele gedragingen invloed

hebben of beïnvloed worden door het systeem. Er wordt gekeken naar de intergenerationele

overdracht en het belang om systeemtheorie te integreren met de gehechtheidstheorie.

Mijn derde invalshoek gaat over de relationele ethiek, loyaliteiten en hun dynamiek binnen het

gezin. Ook hier kijk ik naar de intergenerationele overdracht en naar het belang om de

gehechtheidstheorie te integreren naar deze van de loyaliteit. Loyaliteitsconflicten kunnen

een struikelblok of blokkade zijn in de hulpverlening.

Elke invalshoek wordt uitgewerkt op zowel theoretisch als praktisch vlak, waarbij de theorie

toegepast wordt op de casus.

Deze verschillende invalshoeken zal ons als hulpverlener veel nuttige informatie geven

omtrent het gezin en zijn omgeving. De brede kijk op de problematiek zal onze

veranderingsdoelen verantwoorden. Om veranderingsdoelen te kunnen formuleren in het

gezin moet men de oorspronkelijke hulpvraag bekijken en zien of deze realistisch is. In huidige

49

casus is dit niet het geval. Er moet dus op zoek gegaan worden naar kleinere realistischere

doelen. Tevens moet er gewerkt worden met kleine stapjes om zo de oorspronkelijke vraag

toch te kunnen realiseren.

De verschillende veranderingsdoelen zijn voorbeelden van hoe je het gezin zou kunnen

ondersteunen zodat Aleksandur op een veilige manier terug in zijn gezin zou geïntegreerd

kunnen worden.

Op microniveau zal men de mama van Aleksandur versterken en ondersteunen door

opvoedingsondersteuning aan te bieden, door te werken met gezinstherapie en haar

sensitiviteit te verhogen. Aleksandur wordt door de instelling waar hij verblijft opgevolgd. Als

gezinswetenschapper zal men dan kunnen fungeren als coördinator van de verschillende

hulpverleners zodat de aanpak geïntegreerd is. De nieuwe familiale situatie waarin de mama

van Aleksandur zich nu bevindt zal kansen creëren. Die zal men dan ook volop benutten.

Op macroniveau zal ik het hebben over preventiecampagnes, introductie van lessen van

maatschappelijk leer en het taboe doorbreken van gewelddadige ouders door een

vernieuwende aanpak voor te stellen waarin het geweld wordt aangekaart en niet het

ouderschap. En dit in het belang van de ontwikkelingskansen van de kinderen van het gezin.

In mijn tweede invalshoek zet ik de verschillende leden van het gezin samen en bekijk ik het

systeem via systeemtheorie. Daaruit kan ik nagaan hoe individuele gedragingen invloed

hebben of beïnvloed worden door het systeem. Er wordt gekeken naar de intergenerationele

overdracht en het belang om systeemtheorie te integreren met de gehechtheidstheorie.

Mijn derde invalshoek gaat over de relationele ethiek, loyaliteiten en hun dynamiek binnen het

gezin. Ook hier kijk ik naar de intergenerationele overdracht en naar het belang om de

gehechtheidstheorie te integreren naar deze van de loyaliteit. Loyaliteitsconflicten kunnen

een struikelblok of blokkade zijn in de hulpverlening.

Elke invalshoek wordt uitgewerkt op zowel theoretisch als praktisch vlak, waarbij de theorie

toegepast wordt op de casus.

Deze verschillende invalshoeken zal ons als hulpverlener veel nuttige informatie geven

omtrent het gezin en zijn omgeving. De brede kijk op de problematiek zal onze

veranderingsdoelen verantwoorden. Om veranderingsdoelen te kunnen formuleren in het

gezin moet men de oorspronkelijke hulpvraag bekijken en zien of deze realistisch is. In huidige

casus is dit niet het geval. Er moet dus op zoek gegaan worden naar kleinere realistischere

doelen. Tevens moet er gewerkt worden met kleine stapjes om zo de oorspronkelijke vraag

toch te kunnen realiseren.

De verschillende veranderingsdoelen zijn voorbeelden van hoe je het gezin zou kunnen

ondersteunen zodat Aleksandur op een veilige manier terug in zijn gezin zou geïntegreerd

kunnen worden.

50

Op microniveau zal men de mama van Aleksandur versterken en ondersteunen door

opvoedingsondersteuning aan te bieden, door te werken met gezinstherapie en haar

sensitiviteit te verhogen. Aleksandur wordt door de instelling waar hij verblijft opgevolgd. Als

gezinswetenschapper zal men dan kunnen fungeren als coördinator van de verschillende

hulpverleners zodat de aanpak geïntegreerd is. De nieuwe familiale situatie waarin de mama

van Aleksandur zich nu bevindt zal kansen creëren. Die zal men dan ook volop benutten.

Op macroniveau zal ik het hebben over preventiecampagnes, introductie van lessen van

maatschappelijk leer en het taboe doorbreken van gewelddadige ouders door een

vernieuwende aanpak voor te stellen waarin het geweld wordt aangekaart en niet het

ouderschap. En dit in het belang van de ontwikkelingskansen van de kinderen van het gezin.

Men merkt doorheen het eindwerk op dat geweld wel degelijk een dynamiek is en geen

eenmalige gebeurtenis en tevens een complex gegeven is waardoor een geïntegreerde aanpak

noodzakelijk is.

51

10. Besluit

Hoe je beide thema’s ook benadert, ze blijven mij boeien omdat ik er bijna dagelijks mee te

maken heb. Ik blijf geloven in groei en veranderingsmogelijkheden van mensen. Als kind maar

ook als volwassenen. Ook heb ik meer dan één keer gezien hoe moeilijk het is voor de persoon

die het geweld ondergaat om zich los te maken van de gewelddadige persoon, zelfs als er

kinderen aanwezig zijn. Zij blijven de persoon achter het geweld zien en vaak zijn

kwetsbaarheden. Als men dan tijd neemt om naar hun verhaal te luisteren, van voor er

kinderen aanwezig waren in het gezin tot en met het moment dat zij bij mij komen, merk ik

heel vaak dat mijn 3 invalshoeken aanwezig zijn. De eigen opvoedingsgeschiedenis beïnvloed

het opvoedingsgedrag van de huidige vaders en moeders.

In mijn 16jarige ervaring, heb ik zelden vaders gezien bij ouders die hun kind of kinderen

mishandelen. De mishandelde ouder waren hoofdzakelijk de moeders en vaak waren zij ook

slachtoffer van partnergeweld. Deze moeders erkende de mishandelingen niet. Dit eindwerk

heeft mij meer inzicht gegeven over de reden hierover.

In deze casus zijn de personen van Bulgaarse afkomst. Het was een bewuste keuze om deze

factor niet naar voor te schuiven. Geweld blijft geweld. Zelfs als er sprake is van migratie of

religie dan moet men opletten dat het geen cultuurdebat wordt. En in deze tijden gaat dit zeer

snel. Het is niet de cultuur die mensen gewelddadig maakt. De cultuur kan wel een risico of

beschermende factor worden.

Preventie van deze thema’s zijn belangrijk. Als er geen preventie is of deze mislukt dan kan de

weg naar radicaliseren gemakkelijker gaan.

Na de aanslag in Nice (Frankrijk) op 14/07/2016 waar een persoon in naam van een godsdienst

met een vrachtwagen in de menigte reed en schoot waarbij een tachtigtal mensen en kinderen

gedood werden en vele gewonden waren kregen wij te horen dat deze persoon heel snel

radicaliseerde en dit zeer snel na zijn scheiding. Er zou sprake zijn van intra-familiaal geweld

waarvan hij de gewelddadige partner zou zijn. Er werd ook geen steun gegeven. Het probleem

werd bekeken via het perspectief van dader en slachtoffer.

In plaats van bezig te blijven op microniveau, heeft dit individu deze overschreden en heeft

zich gekeerd tegen de maatschappij, op macroniveau. Dit zal meer en meer voorkomen want

door geen begeleiding te geven aan gewelddadige partners kunnen zij zich gemakkelijker

keren naar terroristische groeperingen die groepsloyaliteiten bewerken om zo de gekwetste

individuen naar wanhoopsdaden te leiden en zich te keren tegen de maatschappij.

Wat mij opvalt in al deze debatten is het feit dat er door de maatschappij steeds gekeken

wordt naar de verantwoordelijkheid van het individu. Maar over de verantwoordelijkheid van

de maatschappij wordt amper gesproken. Als iedereen kan doen waar hij zin in heeft, en alle

waarden van de maatschappij waarin hij leeft weigert, dan zal hij leven in grote onzekerheid.

Hij zal dan op zoek gaan naar een opvulling hiervan en daar kunnen religieuze

fundamentalisten gretig gebruik van maken. Geweld zal hoe dan ook het antwoordt zijn.

52

Buber had dit in 1969 al naar voor gebracht. Door de fundamenten van de relationele ethiek te

begrijpen zullen we beter begrijpen hoe we kunnen ontsnappen aan de aanwezigheid van

risico’s van totalitarisme en geweld (Ducommun-Nagy &Michielsen, 2008).

53

Literatuurlijst:

Adriaenssens, A ., Kupperberg, D. et all (2013). Un enfant exposé aux violences conjugales est

un enfant maltraité. Manuel dédié aux professionnel s’occupant d’enfants. Bruxelles : Fédération

Wallonie-Bruxelles.

Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. N. (2015). Patterns of attachment: A

psychological study of the strange situation. Psychology Press.

Alexander, P. C., Warner, S. (2003). Attachment theory and family systems theory as

frameworks for understanding the intergenerational transmission of family violence.

Attachment and family systems: Conceptual empirical and therapeutical relatedness. New York

and hove: Brunner-Routledge.

Atkinson, L., Paglia, A. & Coolbear, J. (2000). Attachment security: A meta-analysis of

maternal mental health correlates. Clinical Psychology Review, nr 20.

Baeten, K. (2014). Hoorcollege/syllabus Psychologie van de partnerrelatie. Schaarbeek: HIG.

Baeten, K., Moors, A. (2015). Syllabus Relatie-ondersteuning en bemiddeling. Schaarbeek:

Odisee.

Bakermans-Kranenburg, M.J., & Van IJzendoorn, M.H. (1994). Intergenerationele overdracht

van gehechtheid: een meta-analyse naar de relatie tussen de gehechtheidsbiografie van de ouders

en de gehechtheidsrelatie met hun kind. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Bakermans-Kranenburg, M.J., & Van IJzendoorn, M.H. (2010). Fearon, The significance of

insecure attachment and disorganization in the development of children’s externalizing

behavior: a meta‐analytic study. Child development, 81(2), 435-456.

Bear, J. C., Daly Martinez, C. (2006). Child maltreatment and insecure attachment: a meta-

analysis. Journal of Reproductive and Infant Psychology, nr 24.

Bowlby, J. (1988). A secure base. Clinical applications of attachment theory. Londen: Routledge.

Buber, M. (1969). Das dialogische Prinzip. Heidelberg: Lambert Schneider. (Hierin is

opgenomen: Ich und Du).

Byng-Hall, J. (1995). Rewriting family scripts. Improvisation and systems change. New York:

Guilford Press.

Decoene, S. (2006). Intrafamiliaal geweld: een nutteloos concept. Tijdschrift klinische

psychologie. September 2006, nr. 3.

54

Decoene, S. (2006). Intrafamiliaal geweld: een nutteloos concept. Tijdschrift Klinische

Psychologie, nr 36.

Dijkstra, A. B., & Van Oudenhoven, J. P. (2004). Cohesie door hechting, cognitieve

competenties en CCC's? In J. P. van Oudenhoven, J. L. Peschar, M. van der Wal, A. B. Dijkstra,

& J. Hofstra (Eds.), Oud gedaan, jong geleerd? Een Studie naar de Relaties tussen

Hechtingsstijlen, Competenties, EVLN-intenties en Sociale Cohesie. (pp. 151 - 184). Amsterdam:

Aksant Academic Publishers.

Dijkstra, P. (2005). Omgaan met hechtingsproblemen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum

Ducommun-Nagy, C., Michielsen, M. (2008). Van onzichtbare naar bevrijdende loyaliteit.

Leuven: Uitgeverij Acco.

Dutton, D. G. (2000). Witnessing parental violence as a traumatic experience shaping the abusive personality. Haworth Maltreatment and Trauma Press, New-York.

Edleson, J.L., Lyungai, F., Beeman, S.K., Hagemeister, A.K. (2003). How Child are Involved in

Adult Domestic Violence: Results from a Four-city Telephone Survey. Journal of Interpersonal

Violence, 18(1): 18-32.

Erdman, Ph., & Caffery, T. (Eds.) (2003). Attachment and family systems. New York: Brunner-

Routledge.

Finzi,e.a. (2001). Literatuuronderzoek naar het gebruik van de hechtingsstijllijst met betrekking

tot hechtingsmoeilijkheden als gevolg van fysieke kindermishandeling. Geraadpleegd op 12 juli

2015 via P Vandebriel - bib.phl.be

Fonagy, P., & Target, M. (1996). Predictors of outcome in child psychoanalysis. A retrospective

study of 763 cases of the Anna Freud Centre. Journal of the American Psychoanalytic

Association, nr 44.

Fonagy, P., & Target, M. (1997). Attachment and reflective function. Their role in self-

organization. Development and Psychopathology, nr 9.

George, C., Kaplan, N. & Main, M. (1985). Adult Attachment Interview. Unpublished

manuscript. Berkeley: University of California.

Gottman, J. M. (1999). The Marriage Clinic. New York: Norton & Compagny.

Govaerts, J.M. (2008). Hechtingsproblemen in gezinnen. Integratie van de hechtingstheorie in het

systeemtherapeutische model. Tielt: Lannoo..

Haslam, C. W. (2000). A phenomenological study of the childhood and spousal attachment

experiences of couples who have experienced violence in their relationships. Doctoral

dissertation. Texas A&M: University Commerce.

55

Hellinckx, W., Grietens, H., Geeraert, L., Moors, G., Van Assche, V. (2001). Risico op

kindermishandeling? Een preventieve aanpak. Leuven: Uitgeverij Acco.

Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen: Definitie partnergeweld (2004).

Geraadpleegd op 28 juni 2015, via http://www.igvm-iefh.belgium be/nl/activiteiten

/.../partnergeweld.

Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen: Cijfers in Belgïe (2010). Geraadpleegd op 28

juni 2015, via http://www.igvm-iefh.belgium be/nl/activiteiten /.../partnergeweld

Ledoux, J. (1996). The emotional brain. The mysterious underpinnings of emotional life. New

York: Touchstone.

Le Forestier, M. (1987). Etre né quelque part. Polydor, Universal Music Group.

Leroy, B. (2015). Hoorcollege systeemtheorie. Schaarbeek: Odisee.

Martins, C., Gaffan, E. A. (2000). Effects of early maternal depression on patterns of infant-

mother attachment: A meta-analytic investigation. Journal of Child Psychology and Psychiatry,

nr 41.

Meurs, P. (2013). Syllabus ontwikkelingspsychologie. Schaarbeek: HIG.

Meurs, P. (2015). Syllabus ontwikkelingspsychopathologie en ouderbegeleiding. Schaarbeek:

Odisee.

Michielsen, M., Van Mulligen, W., Hermkens, L. (red) (2010). Leren over leven in loyaliteit, over

contextuele hulpverlening. Leuven: Uitgeverij Acco.

Nicolai, N. (2001). Hechting en psychopathologie. Een literatuuroverzicht. Tijdschrift voor

psychiatrie, 43(5), 333-342.

Nicolai, N. (2003). Handboek psychotherapie na seksueel misbruik. Utrecht: De Tijdstroom.

Nossent, S. (1998). Babyvisie. Geraadpleegd op 1 juli 2015 via http://www.stroeckenverdult

.be/site/upload/docs/hechting%20en%20hechtingsstoornissen.pdf

Nys, K. (2014). Hoorcollege/syllabus Ouderschaps-en ouderbegeleiding. Schaarbeek: HIG.

Pieters, J., Italiano, P., Offermans, A. M., & Hellemans, S. (2010). Ervaringen van vrouwen en

mannen met psychologisch, fysiek en seksueel geweld. Geraadpleegd op 28 juni 2015, via

http://igvm-iefh.belgium.be/sites/default/files/downloads/41%20-20Dark%20number_NL.pdf

56

Rigter, J. (2002). Ontwikkelingspathologie bij kinderen en jeugdigen. Bussum: uitgeverij

Couthinho.

Sadlier, K. (2011). Les mots pour le dire. Guide à destination des professionnel-le-s, Tome 1.

Conseil général de la Seine-Saint-Denis : observatoire départemental des violences envers les

femmes.

Savenije, A., van Lawick, M.J., Reijmers, E.T.M. (red) (2014). Handboek systeemtherapie.

Utrecht : Uitgeverij De Tijdstroom.

Siegel, D. J., Hartzell, M. (2003). Parenting from the inside out. New York: Penguin Putnam.

Sitskoorn, M. (2006). Het maakbare brein. Gebruik je hersens en word wie je wilt zijn.

Amsterdam: Uitgevrij Bert Bakker.

Straus, M. A. (2008). Dominance and symmetry in partner violence by male and female

university students in 32 nations. Children and Youth Services Review, 30(3), 252-275.

Thoomes-Vreugdenhil, A. (red), Giltaij, H., van Hulzen, B., Schaeffer-van Leeuwen, K., de

Waal, J. (2006). Behandeling van hechtingsproblemen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Vakgroep Klinische –Levenslooppsychologie VUB (2011). Geweld, gemeld, geteld. Geweld in

de Vlaamse populatie. Geraadpleegd op 29 juni 2015,via http://www.kinderrechten

commissariaat.be/sites/default/files/bestanden/dossier_geweld_09_2011.pdf.

Van Crombrugge, H. (2014). Hoorcollege/syllabus Gezinspedagogiek. Schaarbeek: HIG.

Van den Eerembeemt, E. M., Bakhuizen, N. (2007). In memoriam Ivan Boszormenyi-Nagy.

Systeemtherapie 19 .

Van der Pas, A. (2004). Ontwikkeling betekent verandering. In M. Hoogsteder & S. de Vriese

(red.) Loyaliteit en hechting. Amsterdam: SWP

Van IJzendoorn, M. H. (1995). Adult attachment representations, parental responsiveness, and

infant attachment: A meta-analysis on the predictive validity of the Adult Attachment

Intervieuw. Psychological Bulletin 117.

Van IJzendoorn, M. H. (1997). Attachment, emergent morality, and agression: Towards a

developmental socio emotional model of antisocial behavior. International Journal of

Behavioral Development.

Van IJzendoorn, M. H. (2008).Opvoeden over de grens. Gehechtheid, trauma en veerkracht.

Amsterdam: Boom Academie.

57

Van Mulligen, W. (2004). Loyaliteit. In M. Hoogsteder & S. de Vriese (red.) Loyaliteit en hechting.

Amsterdam: SWP

Verny, R. (2004). De competente foetus en baby: op weg naar hechting. Tijdschrift voor

vroedvrouwen.

Vlaamse Vertrouwenscentra Kindermishandeling : Definitie kindermishandeling.

Geraadpleegd op 28 juni 2015, via http://www.kindermishandeling.be/website/7-www/42-

www.html.

Vliegen, N. mmv Leroy, C. & Meurs, P.(2006). Kleine baby’s, prille ouders. Samen in

ontwikkeling. Leuven: Acco.

Wens, L. (2014). Syllabus Helpende gesprekken. Schaarbeek: HIG.