Emotionele intelligentie is een belangrijk aspect van het mens-zijn. Wie emotioneel

intelligent is, heeft daar profijt van in de relaties met anderen en met zichzelf, leert

gemakkelijker, lost gemakkelijker problemen op en voelt zich beter op persoonlijk en

sociaal vlak.

Emotionele intelligentie betekent het in de praktijk brengen van emotionele

competenties. Emotionele competenties zijn dan de kennis, vermogens,

vaardigheden en houdingen die nodig zijn om onze emoties op de juiste wijze te

begrijpen, uit te drukken en te reguleren.

In dit boek komen vijf blokken van emotionele competenties aan de orde: emotioneel

bewustzijn, emotionele sturing, emotionele autonomie, sociaal-emotionele

vaardigheden en vaardigheden voor het leven en het emotionele welzijn.

Het is niet eenvoudig om emotionele intelligentie op te bouwen en dit kost veel tijd

en oefening. Als hulpmiddel bij de ontwikkeling van emotionele intelligentie bieden

we een groot aantal activiteiten aan in vijf blokken over de genoemde competenties.

Aan de hand van de oefeningen en activiteiten in dit boek kunnen kinderen geholpen

worden hun emotionele intelligentie te ontwikkelen en te trainen op basis van hun

eigen actieve participatie.

Ouders en professionele begeleiders zoals groepsleiders en leraren kunnen in grote

mate bijdragen aan de emotionele competenties van kinderen. Het belangrijkste is

dat ze zich bewust zijn van het belang van emotionele competenties in het verdere

leven van de kinderen. In dit boek worden ideeën aangedragen die de noodzaak en

het belang van deze competenties onderbouwen en rechtvaardigen.

de ontwikkeling van emotionele vaardigheden

Bestelnummer: 793

de ontwikkeling van emotionele vaardigheden

Kinderen en…

Kinderen en…

Activiteitenboek voor werken aan emotionele intelligentie met kinderen van 8 tot 12 jaar

Kinderen en… de ontw

ikkeling van emotionele vaardigheden

Activiteitenboek voor werken aan emotionele intelligentie met kinderen van 8 tot 12 jaar

de ontwikkeling van emotionele vaardigheden

Kinderen en…

Oorspronkelijke titel: Actividades para el desarrollo de la inteligencia emocional en los niños © 2009 Parramón Ediciones, S.A. ISBN 978 84 342 3399 7

Tekst en ontwikkeling van de activiteitenGROP (Grup de Recerca en Orientació Psicopedagògica, Barcelona), Rafael Bisquerra Alzina, Núria Pérez Escoda, Montserrat Cuadrado Bonilla, Èlia López Cassà, Gemma Filella Guiu, Meritxell Obiols Soler

Illustraties Ana Zurita

VertalingStudio Imago, Tanja Timmerman

VormgevingS-PrePress, Hilversum

RedactieMarita NijenhuisKarine van der Zon

Uitgever Jeroen Hoogerwerf

© 2010 Kwintessens Uitgevers voor de Nederlandse uitgavewww.kwintessens.nl

ISBN 978 90 5788 303 3Bestelnummer 0793NUR-code: 847

Opmerking: in dit boek wordt in verband met de leesbaarheid in algemene termen van ‘hij’, ‘hem’ of ‘zijn’ gesproken waar ook

‘zij’ of ‘haar’ bedoeld zou kunnen worden.

5

Inhoud

Inleiding 7

Het gebruik van dit boek 9

Emotioneel bewustzijn 11 1.1 Moet je nagaan! 12 1.2 Een klein probleempje… 14 1.3 De volgende keer luister je wel naar me! 17 1.4 Een echte kunstenaar 20 1.5 Hoe voel je je? 22 1.6 Winnaars en verliezers 24 1.7 Heb je mijn notitieboekje gezien? 28 1.8 SOS! 30 1.9 Emotionele woorden 32 1.10 Meer dan woorden alleen 34 1.11 Een cocktail van emoties 37 1.12 Eigenschappen en handelingen 39 1.13 Wat een emoties! 41 1.14 Wat een verschillen! 43 1.15 Weet je nog? 45

Emotionele sturing 46

2.1 We gaan leren niet meer boos te zijn 48 2.2 De grote veroverkoning 51 2.3 Het stoplicht 54 2.4 Diep ademhalen en ontspannen 56 2.5 Boemerang 58 2.6 Positief en negatief 60 2.7 Pech of geluk? 62 2.8 Doe ik alles goed? 64 2.9 Klopt het wel? 68

Emotionele autonomie 69

3.1 Presentatiekaartjes 70 3.2 Ik vertroetel mezelf, ik voel mezelf, ik houd van mezelf 72 3.3 Een liedje voor mij 73 3.4 De doos 75 3.5 De schat van herinneringen 76

11

2

3

6

3.6 Jezelf prijzen 78 3.7 Ik mag voelen van mezelf 80 3.8 Creëren en voelen 83 3.9 Ik vind mezelf goed zoals ik ben 84 3.10 Mijn portret 85 3.11 De vriendschapsbloem 86

Sociaal-emotionele vaardigheden 88 4.1 Wat moet ik doen als ik iets niet fijn vind? 90 4.2 Raadspelletje 94 4.3 Het gerucht 96 4.4 Soms moet je NEE zeggen 99 4.5 Niet alles is wat het lijkt 102 4.6 Stoppen met nadenken 106 4.7 De andere kant van de medaille 110 4.8 Hetzelfde maar dan anders 112

Vaardigheden voor het leven en het emotionele welzijn 113

5.1 Kun je je vermaken met iets saais? 114 5.2 Ik heb allemaal geweldige mensen om me heen! 115 5.3 Mijn kleding 117 5.4 Het belang van beslissingen 119 5.5 Hulp maakt geen schuld 124 5.6 Mijn werkhouding 126 5.7 Waar een wil is, is een weg 128 5.8 Mijn geheime talismannen 130 5.9 Ben ik positief en optimistisch? 132 5.10 Beter voorkomen dan genezen 134 5.11 Fijne gebeurtenissen inventariseren 136 5.12 Ik kan nieuwe dingen doen 138

Dankwoord 141 Over de auteurs 142

4

5

7

Inleiding

Kinderen en… de ontwikkeling van emotionele vaardigheden

Emotionele intelligentie is een belangrijk aspect van het mens-zijn. Wie emotioneel intelligent is, heeft daar profijt van in de relaties met anderen en met zichzelf, leert gemakkelijker, lost gemakkelijker problemen op en voelt zich beter op persoonlijk en sociaal vlak.

Emotionele intelligentie wordt gevormd door een combinatie van competenties die te maken hebben met het vermogen om op de juiste wijze om te gaan met eigen emoties en die van anderen. Emotionele intelligentie betekent het in de praktijk brengen van die competenties (een competentie is een reeks kennis, vermogens, vaardigheden en houdingen die nodig is om dingen op effectieve wijze te doen). Emotionele competenties zijn dan de kennis, vermogens, vaardigheden en houdingen die nodig zijn om onze emoties op de juiste wijze te begrijpen, uit te drukken en te reguleren.

In dit boek behandelen we vijf blokken van emotionele competenties, een per hoofdstuk: emotioneel bewustzijn, emotionele sturing, emotionele autonomie, sociaal-emotionele vaardigheden en vaardigheden voor het leven en het emotionele welzijn. Schematisch ziet dat er als volgt uit:

Vaardigheden voor het leven en het

emotionele welzijn

Emotioneel bewustzijn

Emotionele sturing

Emotionele autonomie

Sociaal-emotionele vaardigheden

Emotionele

competenties

8

We kunnen ze in het kort als volgt definiëren:

Emotioneel bewustzijnHet vermogen zich bewust te zijn van de eigen emoties en die van anderen.

Emotionele sturingHet vermogen op gepaste wijze met emoties om te gaan.

Emotionele autonomieHet vermogen zelfstandig emoties op te wekken die passen bij een bepaalde situatie. Dat zijn bijvoorbeeld gevoel van eigenwaarde, een positieve levenshouding en verantwoordelijkheidsgevoel.

Sociaal-emotionele vaardighedenHet vermogen goede relaties te onderhouden met anderen.

Vaardigheden voor het leven en het emotionele welzijnHet vermogen de uitdagingen van het leven met gepast en verantwoordelijk gedrag aan te gaan, waardoor we ons leven op gezonde en evenwichtige wijze kunnen vormgeven en succes en welzijn kunnen ervaren. Een emotioneel intelligent iemand is in staat positieve emoties op te wekken en naar tevredenheid met anderen om te gaan.

Het is belangrijk om voor ogen te houden dat het niet eenvoudig is om emotionele intelligentie op te bouwen. Het kost veel tijd en oefening. Als hulpmiddel bij de ontwikkeling van emotionele intelligentie bieden we een groot aantal activiteiten aan in vijf blokken over de genoemde competenties. Aan de hand van de oefeningen en activiteiten in dit boek kunnen kinderen geholpen worden hun emotionele intelligentie te ontwikkelen en te trainen op basis van hun eigen actieve participatie.

Richtlijnen voor lerarenOuders en professionele begeleiders zoals groepsleiders en leraren kunnen in grote mate bijdragen aan de emotionele competenties van kinderen. Het belangrijkste is dat ze zich bewust zijn van het belang van emotionele competenties in het verdere leven van de kinderen. In dit boek worden ideeën aangedragen die de noodzaak en het belang van deze competenties onderbouwen en rechtvaardigen.

In de tweede plaats moeten ze accepteren dat het moeilijk te ontwikkelen competenties zijn. Er is veel tijd voor nodig: jaren van proberen en trainen. Een simpele opmerking, commentaar of berisping is niet voldoende. Er is geduld voor nodig, herhaling, volharding en dagelijkse training.

In de derde plaats moeten ze, als gevolg daarvan, de bereidheid hebben om tijd, aandacht en moeite te investeren om kinderen te helpen hun emoties beter te reguleren. Een manier om dat te doen is door middel van het stellen van vragen. Als we aanvoelen wat de juiste vraag is op het juiste moment, zijn we al een heel eind op de goede weg.

De tijd die professionele begeleiders (en ouders) besteden aan het helpen van kinderen om met hun emoties om te gaan, zal op die manier goed gebruikt worden. Het is de moeite waard en de beloning zal groot zijn.

9

Het gebruik van dit boek

Kinderen en… de ontwikkeling van emotionele vaardigheden is ontwikkeld voor verschillende soorten gebruikers en lezers, zowel kinderen als hun ouders of begeleiders.

De activiteiten in dit boek zijn door de duidelijke en eenvoudig geschreven teksten gemakkelijk leesbaar, waardoor kinderen ze zelf kunnen lezen en uitvoeren. Ouders kunnen hun kinderen voorstellen een activiteit te kiezen en helemaal zelf uit te voeren. Als ze klaar zijn, kunnen de ouders hen helpen erover na te denken door samen met hen de vragen door te nemen.

Dit boek is tevens een onmisbaar hulpmiddel voor professionele begeleiders, zoals leraren en groepsleiders. Het biedt vele voorbeelden van hoe de emotionele educatie bij kinderen tussen acht en twaalf jaar ontwikkeld kan worden. De werkbladen zijn zo vormgegeven dat ze goed gekopieerd kunnen worden en aan bijvoorbeeld de leerlingen van een hele klas uitgedeeld kunnen worden.

Naast de verdeling in vijf competentieblokken, die in de inleiding al zijn besproken, heeft het boek een duidelijke structuur met herkenbare koppen die het werken ermee vereenvoudigen.

Om te beginnen is er de kop Doel, waaronder in één zin wordt uitgelegd wat de activiteit beoogt. Dit maakt het gemakkelijker een activiteit te zoeken passend bij een concreet aspect van emotionele intelligentie.

Bij de activiteiten staat een kadertje met details over het benodigde Materiaal, het aantal Deelnemers en de aanbevolen Leeftijd voor het uitvoeren van de activiteit. Dit kadertje is belangrijk, omdat er voor sommige activiteiten bepaalde materialen nodig zijn zonder welke de activiteit misschien niet uitgevoerd kan worden. Bij andere activiteiten is het aantal kinderen dat meedoet van belang: soms wordt er in een groepje gewerkt, soms met zijn tweeën, dan weer alleen. Tot slot is de leeftijdsgroep waarop dit boek zich richt (8-12 jaar) soms te breed. Daarom is er bij sommige activiteiten een aanbevolen leeftijd gezet.

Daarna volgt de kop Omschrijving activiteit, waaronder wordt uitgelegd waaruit de activiteit bestaat. Dit belangrijke stukje is aan de leraar gericht.

Bij een groot aantal vragen is een antwoord niet noodzakelijk. Die zijn om kinderen te helpen nadenken. Die vragen hebben geen antwoorden omdat er geen goed of fout antwoord voor is. Het gaat erom dat het kind zijn eigen antwoord vindt. In de gevallen waarin gevraagd wordt zinnen, dingen of emoties met elkaar te verbinden, worden de antwoorden vaak wel gegeven.

10

De kop Beoordeling van het probleem is voornamelijk voor de leraar of begeleider bedoeld. Het staat bij hoofdstukken waarin problemen of complexe situaties voorkomen en laat hun zien hoe kinderen het probleem met een positieve houding aan kunnen pakken. Vertel de kinderen in eigen woorden wat hier wordt beschreven.

Tot slot is er Geef dit nog mee. Dat biedt korte overwegingen waar het kind even bij stil kan staan als het de activiteit heeft afgerond.

Dankzij dit boek zal de emotionele educatie vanaf nu een stuk eenvoudiger worden!

11

Emotioneel bewustzijn

Emotioneel bewustzijn gaat over het vermogen om eigen gevoelens en emoties en die van anderen waar te nemen, te herkennen en te benoemen. Daarvoor moet je het ‘vocabulaire’ van je emoties kennen. Het betekent ook dat je de emoties van anderen kunt begrijpen op basis van aanwijzingen in de situatie (verbale en non-verbale communicatie) en dat je begrijpt wat die aanwijzingen betekenen in de specifieke cultuur van die anderen.

Laten we eens naar een voorbeeld kijken. Hoe voel je je als je denkt aan zon, zee, strand, spel, tuin, bloemen, bergen, vrienden enzovoort? En kijk nu eens hoe je je voelt bij bijvoorbeeld: bedreiging, onweer, bliksem, donder, overstroming, slangen en spinnen. Zit er verschil tussen het eerste setje en het tweede? Bij welke concepten voel je je lekkerder?

Dat is emotioneel bewustzijn: je bewust worden van je eigen emoties op het moment dat je met andere mensen of voorwerpen in aanraking komt. Voor de ontwikkeling van hun emotionele competentie zullen de kinderen een aantal activiteiten gaan doen. Het zijn een soort spelletjes, maar ze moeten er goed bij stilstaan hoe ze zich voelen. Begeleiders kunnen hen daarbij helpen door hun vragen te stellen, bijvoorbeeld: Hoe voel je je? Waar heb je zin in? Hoe denk je dat de ander zich voelt? Waarin denk je dat hij zin heeft?

Als we zeggen: ‘Hoe denk je dat de ander zich voelt?’, kan ‘de ander’ van alles zijn, afhankelijk van de situatie waar het over gaat. Bijvoorbeeld: hoe voelt een personage uit een verhaal zich tijdens een conflict? Hoe voelt de hoofdrolspeler van een film zich? Hoe voelt een klasgenoot zich als hij een goed cijfer haalt? Hoe voelt hij zich als andere klasgenoten hem pesten? Bij deze bewustwording hoort ook dat je onder de loep neemt hoe je je voelt als je omgaat met iemand die heel anders is dan jij. Hij kan anders zijn om verschillende redenen: hij is kleiner, heeft een heel andere kledingstijl, spreekt een andere taal, komt uit een ander land of uit een andere cultuur, heeft een andere huidskleur, een andere religie, een andere manier van denken etc.

Iedereen heeft weleens dat hij zich niet zo goed voelt in sommige situaties of bij sommige mensen. Dat betekent echter niet dat je het anders-zijn van mensen niet hoeft te respecteren. We moeten ons altijd respectvol en beleefd opstellen. Daarvoor moet je je emoties op een bepaalde manier in de hand houden. In het volgende hoofdstuk zie je hoe dat werkt. Het reguleren van emoties en het vermijden van conflicten begint met emotioneel bewustzijn. Je zou kunnen zeggen dat emotioneel bewustzijn de eerste van de emotionele competenties is die de rest mogelijk maakt.

Als de leerlingen de activiteiten van dit hoofdstuk uitvoeren, laat hen dan steeds bedenken: Hoe voel ik me? Hoe voelt hij zich? Waar heb ik zin in? Waar heeft hij zin in? Hoe kan ik de situatie verbeteren?

1

12

Emot

ionee

l bew

ustz

ijn

1.1 Moet je nagaan!

DoelDe emoties van anderen her- en erkennen.

Materiaal: werkblad, kleurpotloden voor de gezichtsuitdrukkingen

Deelnemers: individueel of in een groep

Leeftijd: vanaf 8-9 jaar

Omschrijving activiteitVertel de kinderen het volgende verhaaltje. Laat hen daarbij eventueel de afbeelding zien van de pagina hiernaast.Het is heel mooi weer buiten. De vogeltjes fluiten en de kinderen spelen buiten.Alle jongens en meisjes uit de buurt spelen verstoppertje. In een hoekje van het speelveld zit een verdrietig jongetje op een bankje met wie niemand speelt.

Leg de kinderen de volgende vragen voor:

• Hoe denk je dat de kinderen die samen spelen zich voelen?

• Hoe denk je dat het jongetje zich voelt dat niet meespeelt? Waarom?

• Hoe zou jij dit jongetje kunnen helpen zodat hij zich beter voelt?

In een groepje kan deze situatie nagespeeld worden en kan de groep oplossingen aandragen om het verdrietige jongetje te helpen zich beter te voelen.

Mogelijke oplossingen1 Naar het verdrietige jongetje toe gaan en hem vragen of hij mee wil doen.2 Naast het jongetje gaan zitten en met hem gaan kletsen.3 Met je vrienden naar het jongetje toe gaan en vragen of hij verstoppertje wil doen.4 Vragen waarom hij verdrietig is en of je hem ergens mee kunt helpen.

Vraag de kinderen op een vel papier de gezichtsuitdrukkingen van het verdrietige jongetje en die van de kinderen die verstoppertje spelen te tekenen.

Emotionele intelligentie is een belangrijk aspect van het mens-zijn. Wie emotioneel

intelligent is, heeft daar profijt van in de relaties met anderen en met zichzelf, leert

gemakkelijker, lost gemakkelijker problemen op en voelt zich beter op persoonlijk en

sociaal vlak.

Emotionele intelligentie betekent het in de praktijk brengen van emotionele

competenties. Emotionele competenties zijn dan de kennis, vermogens,

vaardigheden en houdingen die nodig zijn om onze emoties op de juiste wijze te

begrijpen, uit te drukken en te reguleren.

In dit boek komen vijf blokken van emotionele competenties aan de orde: emotioneel

bewustzijn, emotionele sturing, emotionele autonomie, sociaal-emotionele

vaardigheden en vaardigheden voor het leven en het emotionele welzijn.

Het is niet eenvoudig om emotionele intelligentie op te bouwen en dit kost veel tijd

en oefening. Als hulpmiddel bij de ontwikkeling van emotionele intelligentie bieden

we een groot aantal activiteiten aan in vijf blokken over de genoemde competenties.

Aan de hand van de oefeningen en activiteiten in dit boek kunnen kinderen geholpen

worden hun emotionele intelligentie te ontwikkelen en te trainen op basis van hun

eigen actieve participatie.

Ouders en professionele begeleiders zoals groepsleiders en leraren kunnen in grote

mate bijdragen aan de emotionele competenties van kinderen. Het belangrijkste is

dat ze zich bewust zijn van het belang van emotionele competenties in het verdere

leven van de kinderen. In dit boek worden ideeën aangedragen die de noodzaak en

het belang van deze competenties onderbouwen en rechtvaardigen.

de ontwikkeling van emotionele vaardigheden

Bestelnummer: 793

de ontwikkeling van emotionele vaardigheden

Kinderen en…

Kinderen en…

Activiteitenboek voor werken aan emotionele intelligentie met kinderen van 8 tot 12 jaar

Kinderen en… de ontw

ikkeling van emotionele vaardigheden