KETTERIJ EN ORTHODOXIE - dbnl · digitale bibliotheek voor de … · 2012-01-11 · school als...

KETTERIJ ENORTHODOXIE

BLOEMLEZING UIT HET WERK VAN

G. K. CHESTERTON

Sam. Venn. DE VLAAMSCHE BOEKENHALLE

LEUVEN - GENT - MECHELEN

KETTERIJ & ORTHODOXIE

G. K. CHESTERTON (I874)Essayïst en Ethieker.

PAEDAGOGISCHE STUDIËN ONDER LEIDING VAN

Dr. A. DECOENE & Dr. FR. DE HOVRE

DEEL XIII

KETTERIJ & ORTHODOXIEGEVLEUGELDE GEDACHTEN

UIT HET WERK VAN

G. K. CHESTERTONDOOR

FR. DUPONT & FR. HAEPERS- KANDIDAATSREGENTEN TE ANTWERPEN -

INGELEID DOOR

Dr. FR. DE HOVRE

Met een Photo van G. K. Chesterton

Ik noem haar niet mijn wijsbegeerte, want ik heb haar niet opgesteld. God en de menschen

hebben haar gemaakt en zij heeft mij gemaakt.(Chesterton, Orthodoxy, blz. 12).

UITGEGEVEN IN 1923 DOOR DESAM. VENN. DE VLAAMSCHE BOEKENHALLE

LEUVEN - GENT - MECHELEN

G. K. CHESTERTON

Als Wijsgeer van 't Katholiek Levensideaal.

< Terug naar « Een godsdienstige gebeurtenis van onafzienbare

d'oude Iterk. draagwijdte is aan den gang : de Kerk wordt wak-ker in de zielen » (1).

Die gedachte rijst spontaan in onzen geest bij 't vernemen vandie opzienbarende bekeeringen onder de groote literaire mannenvan onzen tijd. Gisteren was het Van Eeden, Papini, Max Scheler,Hermann Bahr, — thans is het de meest gevierde onder de Engel-sche schrijvers : G. K. Chesterton, die den weg naar Rome isopgegaan.

Voor de meest bewuste mannen van onzen tijd is de Kerkweer een wezensbehoefte geworden. 't Kerkprobleem is de kernvan 't godsdienstprobleem in Engeland en in Duitschland; getuigedaarvan de strijd rond de « Reunion » en de storm tegen deLutheraansche Staatskerk. Een man als Foerster ziet aan 't modernsociaal probleem geen uitkomst zonder de oplossing van 't Kerk-probleem. Chesterton eindigt zijn pas verschenen boek overAmerika met het woord : de Amerikaansche democratie zal christe-lijk en katholiek worden of ze zal eindigen met ondemocratisch tezijn. Dieper ziende politiekers zien méér en méér in, wat Rome voorEuropa beteekent. 't Was met geen poëtische overdrijving dat debekende geschiedschrijver en socioloog H. Belloc zijn studie over"Europe and the Faith " eindigde met de waarschuwing : « Europa

moet terugkeeren tot 't katholiek geloof of 't zal ten onder

gaan » (3).Zoo staan wij allerwege voor de wedergeboorte der Kerk-

gedachte. Bij Chesterton zullen wij daar méér over vernemen. Dochvooreerst eenige gegevens over zijn persoon.

(1) Romano Guardini : Der Sinn der Kirche. Mainz1922. S. 1.

(2) Chesterton : What I Saw in America, London, Stoughton 1922, p. 307.

(3) H. Belloc : Europe and the Faith. London. Constable 1920, p. 321.

5

I. De Man en zijn Werk.

Zijn Leven. Gilbert Keith Chesterton werd geboren te Kensingtonin 1874. Hij studeerde in S t Paul's School te Londen.

Hij is journalist, dichter, essayist, novelist, politieker, literairecriticus en wijsgeer, maar vooral een oorspronkelijk man, die onbe-vreesd voor menschen en meeningen, zijn eigen wegen is gegaan,zijn eigen stijl heeft gesmeed, zijn eigen zienswijzen heeft gevormdover menschen en boeken.

Zijn werken : Onder zijn voornaamste werken dienen vermeld :Literaire Kritiek : Charles Dickens (1906); The Vic,.

torian Age in Literature ('1913) ; G. Bernard Shaw (1909) ; Heretics

(1905) ; Twelve Types (1910) ; Browning. (1908).Gedichten : Poems (1920) ; The Wild Knight (1912) ; The

Ballad of St Barbara (1922).Essays : All Things Considered (1908); The Defendant (1908);

What's wrong with the World (1910); The Superstition of Divorce(1920); Eugenism and other Evils (1922).

Romans : The Innocence of Father Brown (1911); The Ball andthe Cross; The Napoleon of Notting Hill (1908). The Man who knewtoo much (1922).

Politiek : The Crimes of England (1915); A Short History ofEngland (1917).

Wijsbegeerte : Heretics (1905); Orthodoxy (1908) en zijn Essays.Reisbeschrijvingen : Irish Impressions (1919); The New Jerusalem

(1921); What I Saw in America (1922).Elkeen leze in 't Nederlandsch : " Orthodoxie " (Den Haag :

M. Hols 1910); verders in 't Engelsch : "Heretics " en " What's wrong

with the World ".

II. Chesterton's Ontwikkeling tot het Christendom.

In zijn boek « Orthodoxie » heeft Chesterton zijn ontwikkelingvan 't Heidendom tot het Christendom uiteengezet.

Wij zijn daar verder op ingegaan in ons artikel in V. 0. T.Juli 1920.

Door zijn « ontdekking van het Christendom », was Chestertonverrukt als een zieke die plots de gezondheid terugkrijgt, als eenblinde die plots 't licht aanschouwt.

Heel zijn werk staat in het teeken dier geestesontwikkeling.

6

Vanaf dien stond schijnt hij er zijn pen te hebben aan gewijd omden geestelijken noodstand van onzen tijd bloot te leggen : n. 1.het gebrek aan een vaststaand levensideaal.

In zijn boek « Heretics » bespreekt hij één voor één de groot-meesters der moderne Engelsche literatuur, die als zaaiers vangedachten willen doorgaan n. 1. : Kipling, Shaw, Wells e. a. Daarinwordt aangetoond hoe de literatuur verkankert bij gebrek aangrondbeginselen.

Niet alleen in zijn kritisch werk, maar allerwege tot in zijnkleinste opstellen, waarvan de titels de meeste onbenullighedendoen verwachten, weet Chesterton beschouwingen in te wevenover de grondslagen der levensopvatting. Overal treedt hij op als« de man die gelooft in het opdelven van grondbeginselen, dieteruggaat naar de methode der dertiende eeuw, met de hoop ietsstelligs te doen » (1).

De groote verdienste van zijn boek over Ch. Dickens is nietalleen dat het 't beste is wat over Dickens te lezen valt, maar dathet doorzaaid is met parelen van gedachten, doorademd met delucht der levenswijsheid en doorglansd met den luister der christe-lijke wijsbegeerte.

Met zijn boek « Orthodoxy » had Chesterton getuigenis afge-legd van zijn christelijk geloof, doch 't gezag der Kerk had hij nogniet ingezien.

« Eens zag ik plotseling de beteekenis van den vorm van hetkruis; morgen zal ik wellicht de beteekenis zien van den vorm vaneen mijter » (2).

III. Chesterton over de Kerk.

Zijn Bekeering. Over zijn eigenlijke bekeering heeft hij zich nogniet in geschriften uitgesproken. Doch wat hij

ons reeds gaf over de Kerk en den modernen mensch is leerrijkgenoeg.

In zijn « New Jerusalem » schrijft hij :

" Men hoeft vaak op zijn stappen terug te gaan als een man die een ver-keerde baan heeft ingeslagen en moet weerkeeren naar den wegwijzer om zijn wegterug te vinden...

(1) Heretics p. 23.(2) Orthodoxy p. 285.

7

De moderne mensch is als een reiziger die den naam van zijn bestemmingvergeten heeft en moet teruggaan waar hij vandaan kwam, om te weten waar hijheengaat „ (1).

Dit schijnt door Chesterton niet figuurlijk gezegd, maar welde echte werkelijkheid.

In de laatste jaren is Chesterton op reis geweest vooreerstnaar Ierland, dan naar Jerusalem, en eindelijk naar Amerika. Diereizen waren voor hem echte ontdekkingstochten.

" Toen ik uit Londen vertrok, droeg ik met mij heel het modern probleem derWestersche beschaving, als een raadsel dat ik moest oplossen of als een knoop dienik moest los krijgen. Om een knoop los te krijgen dient men het goede eind vast tehebben. Wij moeten beginnen met het begin ; wij moeten teruggaan tot onzen eerstenoorsprong in de geschiedenis evenals wij moeten teruggaan tot de eerste begin.selen in de wijsbegeerte „ (2).

Naar Jerusalem trok hij als naar de bakermat van onzebeschaving; naar Amerika als naar 't land der toekomst; naarIerland als naar 't land met de meest typische katholieke land-bouwersbevolking van onzen tijd.

Zijn bekeering die er als een ontknooping op volgde, was zijnreis naar 't Eeuwige Rome.

Democratie en Chesterton is tot in zijn merg democraat. 't Pro»

Katholicisme, bleem der democratie is voor Amerika en ookvoor hem een hoogernstig probleem.

" De laatste honderd jaar hebben een algemeene daling gezien in de demo-

cratische gedachte... Haar hoogtepunt werd bereikt rond 't einde der 18 e eeuw, toende Amerikaansche Republiek gebouwd werd op het beginsel dat alle menschengelijk zijn.,.

Sindsdien is de democratische gedachte ondermijnd geweest door twijfels;en deze politieke twijfels ontstonden tegelijkertijd of waren heel vaak twijfelsaangaande den godsdienst...

't Was eerst wanneer de wetenschappelijke drogredenen begonnen dat debroederlijkheid werkelijk werd ondermijnd. 't Was eerst met 't dagen van 't Darwi.nisme dat al onze sociale betrekkingen begonnen te rieken naar 't apenhuis. Heelde slavenphilosophie is een modern brouwsel, gemaakt in een tijd, die den" missenden schakel „ tot een onzichtbare godheid had gemaakt...

Tegen die onweerstaanbare kracht stond één post pal. Tegenover dientwijfeldans stond iets dat best door een voorbeeld kan worden verzinnebeeld. Eenaap kan geen priester zijn, maar een neger wel. Het dogmatisch type maar vooralhet katholiek type van het Christendom, heeft zichzelf onwederroepelijk vast-gemoerd aan de menschelijkheid van alle menschen... In feite of in mogelijkheid

(1) The New Jerusalem p. 2.(2) The New Jerusalem p. 6.

8

stond daar de stoere en glimlachende figuur van een zwarten bisschop... Hier ligtde kern der christelijke en der katholieke democratie; het is niet dat ze nood-zakelijk te allen tijde méér democratisch is, maar wel dat haar onverwoestbaarminimum van democratie werkelijk onverwoestbaar is...

Er is geen basis voor de democratie buiten het dogma dat de mensch van God komt...De wereld kan haar eigen idealen niet volhouden... Dit zal hoe langer hoe meer hethoofdargument zijn voor een Kerk die onafhankelijk is van de wereld en van dewereldsche machten.

In zoover de Amerikaansche democratie katholiek en christelijk wordt ofblijft, zal die democratie democratisch blijven. Zoo ze dit niet doet, zal ze wildondemocratisch worden „ (1).

De Eeuwige Jeugd In de hoofdstukken " Christus en Christendom "

van 't katholiek en " Kerk en Kultuur '' wordt menige gedachte

Levensideaal. aangehaald, waarin Chesterton wijst op denoodzakelijkheid en de grootschheid van de

Katholieke Kerk. In zijn « The Ball and the Cross " spreekt hijover de onvergankelijke gezondheid van de Kerk in dezer voege

" 't Christendom is altijd buiten de mode omdat het altijd gezond is, en allemoden eenigszins ziekelijk zijn. Toen Italië verzot was op kunst, scheen de Kerkte puriteinsch ; toen Engeland verzot was op Puritanisme scheen de Kerk teartistiek. In het twistgeschrijf met de katholieken, scholden de Protestanten onsuit om onze koningsgezindheid en despotisme ; doch toen zij in 't begin met onstwistten was het omdat wij het goddelijk despotisme van Hendrik VIII niet wildenaanvaarden...

De Kerk schijnt altijd ten achter te blijven, wanneer ze feitelijk boven den tijdis. Zij wacht tot dat de laatste mode haar laatsten zomer gezien heeft... Zij heeftden sleutel van een eeuwige deugd. „

" Allerhande idealen zijn gekomen en vergaan, maar een levensideaal, n. 1.de katholieke heilige zal blijven. „

IV. Chesterton en de Opvoedkunde.

't Voorbeeld Baden Powell heeft ergens geschreven dat deder modernen. schoolmannen niet de eenigste zijn om de vruchten

van onderwijs en opvoeding te beoordeelen.Met hun begrip van de school als « voorbereiding » tot het leven,loopen ze te veel gevaar in schoolvosserij te vallen, zoodat hetwenschelijk is, dat van tijd tot tijd een man uit 't werkelijk levende school binnentreedt en eens den standaard van 't later levenkomt aanleggen aan de schoolsche idealen en inrichtingen.

Heel de nieuwere paedagogische beweging draagt dit kenmerk,

(1) What I Saw in Atnerica p. 302-307.

9

dat ze van mannen is uitgegaan, die niet van uit de school in't leven blikten, maar van uit het leven in de school. Zoo is 't gevalmet Baden Powell in Engeland, Foerster in Duitschland, Dewey inAmerika, Montessori in Italië. Ze zijn met eene nieuwe gedachtein de school gekomen, die zij in 't volle leven hadden opgedaan :Baden Powell met zijn zelforganisatie der jeugd; Foerster met zijnkarakteropvoeding als de spil der schoolopvoeding; Dewey met zijnschool als gemeenschap; Montessori met de zelfopvoeding van't kind.

Wat er insgelijks door die moderne beweging — en inzonder-heid door Foerster — werd in 't licht gesteld, is dat alle opvoedingen alle onderwijs moet gedragen zijn en gegrondvest op eenlevensbeschouwing. Daar heeft de christelijke en katholieke schoolsteeds aan vastgehouden : haar traditie althans heeft steeds delevensbeschouwing aangezien als schering en inslag van alleonderwijs en opvoeding.

Dat deze traditioneele waarheid eens in een nieuw daglichtwordt gesteld en door nieuwe gezichtspunten toegelicht, is vanhet hoogste belang.

Chesterton's Hierin ligt de bijdrage die het werk van ChestertonBijdrage, aan de paedagogiek is komen brengen. Uiterlijk ligt

dit werk mijlen vèr van ons gebied afgelegen ; hijzelf is noch schoolman, noch vakpaedagoog. En nochtans, op dejaarlijksche vergadering van de « headmasters » der «secondaryschools» in 1917, kwam men tot een grondige bespreking van dezedelijk-godsdienstige opleiding der studenten. De vraag werd inal haar hoogdringendheid uiteengezet; maar de oplossing bleefachterwege. En 't eindbesluit? De headmasters, die allen vakpaeda-gogen waren, kwamen overeen dat ze Chesterton gingen vragenom in al de middelbare scholen voordrachten te houden aan hetpersoneel.

Wat er van gekomen is, is ons onbekend gebleven ; maar watwij meenen te weten, is, dat die « headmasters » hadden ingeziendat Chesterton de man was die op al de gebieden van het kultuur-leven een leemte had aangewezen en aangevuld die ook deopvoeding heel diep had aangetast : n.l. 't gebrek aan leidbegripwpen, 't gebrek aan een vaststaand ideaal, 't gebrek aan een diep-gegronde levensbeschouwing.

10

De Leer van het Foerster, Kidd, Eucken hebben er op gewezen

Levens- en het dat de leer van 't opvoedingsideaal de belang-

Opvoedingsideaal. rijkste hulpwetenschap is der opvoedkunde.In de huidige wijsbegeerte is het psycholo-

gisme aan 't wegsterven. De huidige opvoedkunde is er nog heelen al van doorspekt.

En nochtans de paedagogiek is uiteraard een normweten-schap : ze onderstelt een doel, een orde, een ideaal, een richtingals haar wezenlijk bestanddeel. De zielkunde spreekt in « indica-tieven» maar de opvoedkunde spreekt uiteraard in «imperatiever ».

Wat zijn moet behoort tot haar wezensaard.Aanpassing van den opvoeder bij het kind is nog geen opvoe-

ding; aanpassing van 't kind bij den opvoeder is even noodzakelijk.Op dit normatief karakter der opvoedkunde, op dit element

van gezag, van om-vorming, op-leiding, her-vorming heeft Ches-terton met klem gewezen.

" Opvoeding is gewelddadig, omdat ze scheppend is. Ze is scheppend omdatze menschelijk is. Opvoeden is even gewelddadig als op een viool spelen, evendogmatisch als een landschap schilderen, even brutaal als een huis bouwen.Kortom, opvoeden is hetgeen alle menschelijk handelen is : 't is een ingrijpen inhet leven en in den groei...

Het eenig onsterfelijk element van alle opvoeding ligt hierin : zeker genoeg zijn datiets waar is om het te durven zeggen aan een kind. Voor dezen hoogen en stoutenplicht schrikken de modernen achteruit. Hun eenige verontschuldiging is, dat hunmoderne levensbeschouwing zoo halfbakken en zoo hypothetisch is, dat zij er zichzelf niet genoeg kunnen van overtuigen om den moed te hebben een pas geborenkind te willen overtuigen „ 0).

In deze richting ligt de groote verdienste van Chesterton voorde opvoedkunde (2),

V. Chesterton's " Ketterij & Orthodoxie ,,.

Zóó schreven wij in 't Oktobernummer van V. 0. T., waarineen verzameling van Chestertons's kerngedachten werd aange-kondigd.

Die verzameling wordt thans aangeboden onder den titel :« Ketterij & Orthodoxie ».

Met dien titel wordt vooreerst herinnerd aan Chersterton'shoofdwerken « Heretics » en « Orthodoxy », maar wordt vooralgewezen op den geest van heel zijn werk.

(1)Zie hoofdstuk : " Opvoeding ,,.(2) Over " Chesterton en Foerster ,,. Zie artikel V. 0. T. Juli 1920.

TI

Trouwens « Ketterij en Orthodoxie », zijn de twee palen diede ebbe en den vloed van Chesterton's gedachtenstroom hebbenbepaald.

Het kritisch gedeelte van zijn werk is een striemende geeselingvan den ketterschen geest van onzen tijd. Het opbouwend gedeelteis een splinternieuwe apologie van de orthodoxe en christelijkelevensbeschouwing.

Chesterton is niet alleen democraat op sociaal-politiek terrein ;hij is eerst en vooral democraat in zijn gedachten, democraat inzijn levensphilosophie. Dit democratisch element in zijn denken,blijkt reeds uit het hoofdthema van zijn werk. Evenals voor den« Man van de straat », evenals voor heel de volkstraditie, staat hetvoor hem vast, dat er maar één ware, rechte, orthodoxe levens-beschouwing kan zijn en is, en dat bijgevolg al de andere, alsverkeerde of als kettersche dienen gebrandmerkt.

In « Ketterij en Orthodoxie » werdt er getracht om dit twee-voudig opzicht van Chesterton's werk naar voren te brengen.

't Het eerste hoofdstuk : « Scepticisme en Dogma » leidtdadelijk in 't hart zelf van Chesterton's standpunt : de modernetwijfelgeest, onder zijn verschillende vormen, heeft niet alleen dengodsdienst ontredderd, maar den mensch zelf ondermijnd in zijnbestaan, in zijn rede, in zijn gezond verstand. 't Dogma integendeelhoudt den mensch niet alleen op den weg naar 't Eeuwig Leven,maar op den weg van 't gezond verstand, van de redelijkheid envan de menschelijkheid. 't Scepticisme eindigt ten slotte met denmensch waanzinnig te maken ; 't Dogma houdt den mensch gezond.

In de volgende hoofdstukken wordt die gedachte uitgediept ennagegaan op de verschillende levensgebieden ; ze staat vooralraak uitgebeeld in « Christus en Christendom » en in « Kerk enKultuur ».

De « Gedachten over Opvoeding » besluiten het boek.Het opvoedingsideaal — althans bij een logisch denker — isgegroeid op den boom van zijn levensideaal. Dit is hier bijChesterton handtastelijk het geval.

Deze verzameling werd ondernomen uit bewondering voordezen democraat der wijsbegeerte en uit het verlangen om dezengrooten bekeerling nader tot ons volk te brengen.

Voor de machtiging van den schrijver tot het uitgeven dezerverzameling voelen wij ons ten zeerste verplicht.

De verzameling werd opgesteld door twee onzer studenten, die

12

reeds in « Orthodoxy » waren verdiept, toen wij hun het planvoorlegden, en die geestdriftig de taak op zich namen, spijtsal de drukte van hun overig werk.

Om hun taaie werkzaamheid wezen ze hier gelukgewenscht.Bij 't samenwerken had ik steeds 't woord van Stanley Hall voorden geest : « voor een student die iets grondigs heeft door-

gestudeerd en uitgeeft, is 't verschijnen van zijn werk als 't eerstebloed voor een jongen tijger » (1).

Moge 't verschijnen van dezen eersteling hun een spoorslagzijn tot verdere zelfontwikkeling en werkzaamheid op het terreinder christelijke wijsbegeerte en paedagogiek.

Dr. FR. DE HOVRE.

(1) STANLEY HALL : Adolescence : II p. 557.

13

EERSTE HOOFDSTUK.

DOGMA EN SCEPTICISME.

Deze opstellen hebben geen ander doel dan de besprekingenvan het werkelijk feit : dat de volheid der Christelijke geloofsleer,voldoende uitgedrukt in de « geloofsbelijdenis der Apostelen »,de beste grondslag is voor ware energie en gezonde ethiek.

(Orthodoxy, blz. 18.)

Ik ben de man die met den grootsten durf ontdekte, wat reedslang te voren ontdekt was. Als hier iets bespottelijks in ligt, dankomt die spot neer op mijn eigen hoofd; want dit boek toont aan,hoe ik in den waan verkeerde, dat ik de eerste was die te Brightonvoet aan wal zette, en toen ontdekte, dat ik de laatste was. Hetverhaalt mijn reusachtige avonturen in het zoeken naar hetgeenvoor de hand lag. Niemand kan mijn geval meer belachelijk vin-den, dan ik zelf doe; geen enkele lezer kan mij hier beschuldigen,dat ik hem voor den gek tracht te houden; ik ben de gek van dezegeschiedenis en niemand zal mij van mijn troon stooten. Ik verklaarmij volmondig schuldig aan al de idiote strevingen van het eindeder 19e eeuw. ik deed gelijk alle andere groote kwajongens entrachtte mijn eigen tijd vooruit te zijn. Evenals zij poogde ik dewaarheid een minuut of tien vóór te zijn en ik vond dat ik 1800jaar ten achter was. Ik schreeuwde mij heesch in de pijnlijkejongensachtige overdrijving waarmede ik mijne waarheden bekendmaakte. En ik werd gestraft op de meest geschikte en meestbelachelijke wijze, want ik heb mijn waarheden mogen behouden,maar ook ontdekt, niet dat zij geen waarheden waren, maar dat zijniet de mijne waren. Toen ik dacht, dat ik met mijn ontdekkingenalléén stond, verkeerde ik werkelijk in de belachelijke positiehet geheele Christendom achter mij te hebben. Het is mogelijk ende hemel vergeve het mij, dat ik trachtte oorspronkelijk te zijn,maar ik slaagde er slechts in, een minderwaardig namaaksel saam

14

te stellen van de bestaande overleveringen van beschaafdengodsdienst... Ik trachtte een eigen ketterij op te zetten, en toenik mijn werk afhad, ontdekte ik dat het orthodoxie was.

(Orth., blz. 16.)

Misschien zal vriend of vijand er genot in vinden, hoelangzamerhand uit de waarheid van een of andere legende, of uithet valsche in een of ander wijsgeerig stelsel, ik dingen leerde, dieik zou hebben kunnen vinden in mijn catechismus, zoo ik dienooit geleerd had. Misschien is het vermakelijk of niet, te lezen hoe ikin een anarchistische club of in een Babylonischen tempel feitenleerde kennen, die ik in de naast bijzijnde parochie-kerk had kun-nen vinden. (Orth., blz. 17.)

Wij zijn op weg een menschenras voort te brengen, dat teverstandelijk bescheiden zal zijn, om aan de tafel van vermenig-vuldiging te gelooven. Wij loopes gevaar wijsgeeren te zullenzien, die de wetten der zwaartekracht betwijfelen, als waren zijpure inbeelding van hen zelf. (Orth., blz. 54.)

Aan ons modern getwist over godsdienst en wijsbegeerte ligtdeze ongerijmdheid ten grondslag : dat de mensch gezond enrechtschapen is in zijn oordeel, omdat hij tot geen besluit isgekomen; en dat de mensch van de lijst der onpartijdigen wordtgeschrapt, omdat hij tot een besluit gekomen is. Men verondersteltsteeds, dat de scepticus geen vooroordeel heeft, ofschoon hij een.zeer opvallend vooroordeel heeft ten voordeele van het scepti-cisme. (All Things considered, blz. 157.)

De mensch heeft steeds zijn weg verloren, Hij was steedseen zwerver na zijn verjaging uit het paradijs; maar steeds wist hij,of meende hij te weten wat hij zocht.

Iedereen heeft in dit ingewikkeld kosmos ergens een huis; zijnhuis wacht hem, half gedompeld in trage Norfolk-rivieren of zichkoesterend op zonnige Sussexduinen. De mensch zocht steeds naardit huis; maar in de kille en verblindende hagelvlaag van scepti-cisme, die nu zoolang reeds over zijn hoofd heeft gewoed, beginthij voor de eerste maal te verstijven, niet alleen in zijn hoop,maar ook in zijn verlangen. Voor de eerste maal in de geschiedenisbegint hij werkelijk aan het voorwerp van zijn aardschee zwerftocht

15

te twijfelen. Hij verloor steeds den weg; maar thans heeft hij zijnadres vergeten.

(What's Wrong With the World, blz. 65.)

De moderne geest is als een automobiel op een eenzamenweg, uiteengenomen door twee amateur-chauffeurs. Daartoe warenze knap genoeg, maar niet om hem weer ineen te zetten...

Zoo ook wordt de samenleving niet bevorderd door enkelvragen te stellen, zonder ze te kunnen beantwoorden. Vragenstellen is een aristocratisch mode-sport, dat de meesten van ons inbankbreuk bracht. Het teeken van onzen tijd is een vraagteeken.'t Is zonneklaar waar dit vandaan komt en wat dit beduidt; geensceptisch wijsgeer kan méér of ander vragen stellen dan een ver-moeid kind op een heeten zomernamiddag : « Ben ik een jongen?--- Waarom? — Waarom ben ik geen stoel? -- Wat is een stoel? »Een kind kan zóó vragen stellen gedurende een paar uur. En dewijsgeeren van het Protestantsch Europa zijn daar reeds tweeeeuwen mede bezig. (G. B. Shaw, blz. 250.)

In onzen tijd is men vrij te zeggen, dat God niet bestaat; menis vrij te zeggen dat Hij bestaat, maar dat Hij slecht is. Men is vrijte zeggen (zooals de oude stakkerd Renan) dat God graag — zouwillen bestaan als Hij kon. Men mag van God spreken als eenleenspreuk of mystificatie; men mag Hem af breken met langephrasen of Hem aan metaphysische flarden scheuren. Niemandstraft u daarvoor; erger nog, niemand spreekt u tegen. Maar alsmen van God spreekt als een feit, als een ding lijk een tijger, alseen reden om iemands gedrag te verbeteren, dan zal de modernewereld u den mond stoppen als zij kan. De tijd is lang voorbij, datmen er over sprak en een ongeloovige moest gestraft worden omzijn gebrek aan eerbied. Thans wordt gelooven beschouwd alseen tekort aan eerbied. (G. B. Shaw, blz. 231.)

Indien er menschen zijn, die in de geschiedenis getoond heb-ben uitermate bekwaam te zijn om geheel mis te loopen in elkerichting, dan zijn het de groote intellectueelen. ik zou altijd ver-kiezen met de massa der menschen mede te gaan; dat is de redenwaarom ik democraat ben...

Wij beschouwen het als een positieve opwerping tegen eendenker, dat hij getracht heeft het voorwerp van zijn denken te

16

bereiken. Wij noemen iemand een dweper of een slaaf van hetdogma, omdat hij de denker is die op afdoende wijze en tot heteinde toe heeft gedacht. Wij zeggen dat het jurylid geen jurylid is,omdat het een verdict uitgesproken heeft. Wij zeggen dat derechter geen rechter is, omdat hij oordeelt. Wij zeggen dat derechtzinnige geloovige geen recht tot stemmen heeft, alleen omdathij gestemd heeft. (All Th. cons., blz. 160.)

Dit nu is de beschuldiging die ik inbreng tegen de voornaam-ste gevolgtrekkingen van den materialist, dat zij, waar of valsch,langzamerhand zijn menschheid vernietigen. Ik bedoel hiermedeniet alleen zijn humaniteit, maar hoop, moed, poëzie, initiatief, —alles wat tot het mensch-zijn behoort. (Orth., blz. 41.)

Beschouwd als figuur, heeft de materialist de fantastischeomlijning van den waanzinnige. Beiden nemen een positie in, dieniet te verantwoorden, maar ook niet te verdragen is.

(Orth., blz. 43.)

Evolutie is een goed voorbeeld van die moderne denkwijze,die, als zij iets vernietigt, zichzelf vernietigt. Evolutie is Ms een.onschuldige wetenschappelijke beschrijving van de wijze waaropzekere aardsche zaken tot stand kwamen, óf, zoo zij iets méér is, danis zij een aanval op de gedachte zelve. Als evolutie iets vernietigt,dan is het niet den godsdienst maar de rede. Als evolutie alleenbeteekent, dat een positief wezen, genaamd aap, zeer langzaamoverging tot een ander positief wezen, genaamd mensch, dan iszij zonder gevaar voor den meest orthodoxen mensch, want eenpersoonlijke God kan evengoed langzaam handelen als snel, vooralindien Hij, gelijk de God der Christenen, buiten den tijd staat.Doch indien evolutie iets meer beteekent, dan zegt zij, dat er geenaap bestaat die in een mensch moet veranderd worden, en ookgeen mensch waarin de aap veranderen moet. Evolutie beteekentdan, dat er niets is dat men een naam kan geven. Op zijn hoogstis er slechts één enkel ding, en dat is een stroom van alles en.allerlei. (Orth., blz. 58.)

Het menschdom heeft bijna op alle plaatsen en in alle tijdeningezien dat er, juist zooals de zon en de maan bestaan, ook eenmenschelijke ziel en een menschelijk lichaam is. Maar, omdat eeneng-denkende protestantsche secte, materialisten genoemd, over

172

korten tijd verklaard heeft dat er geen ziel was, moest eene andereeng-denkende protestantsche secte, Christelijke wetenschappelijkemannen genoemd, staande houden dat er geen lichaam 'was.

(What's Wrong with the World).

Het bovenzinnelijke, waardoor alle menschen leven, bekleedtin de eerste plaats een positie als die van de zon aan het firma-ment. Wij zijn er ons van bewust, als van een soort schitterendeverwarring; het is iets dat glinstert en vormeloos is; het is tegelij-kertijd een gloed en een vlek. Maar de cirkel van de maan is evenduidelijk en onmisbaar, even terugkeerend en onvermijdelijk alsde cirkel van Euclides op een schoolbord. Want de maan is vol-komen redelijk; zij is de moeder der maanzieken en heeft hun allenhaar naam gegeven. (Orth., blz., 49.)

De moderne materialist begrijpt alles, en alles schijnt nieteens de moeite waard om begrepen te worden. Zijn kosmos mogekompleet zijn in elk boutje en radertje, toch is het kleiner dan onzewereld. Zijn wereldplan schijnt, evenals de uiteenzetting van denwaanzinnige, volstrekt niet bewust van de onbekende energieënen de groote onverschilligheid der aarde. Het denkt niet aan dewerkelijkheden der aarde, aan strijdende natiën, gelukkige moeders,eerste liefde of vrees op zee. De aarde is zoo ontzaglijk groot ende kosmos zoo bitter klein. De kosmos is ongeveer het kleinste gat,waarin een mensch zijn hoofd kan verbergen.

(Orth., blz. 37.)

De Christen erkent, dat het heelal samengesteld, ja zelfsgemengd is, evenals elk verstandig mensch weet, dat hij eensamengesteld wezen is. De verstandige mensch weet, dat hij ietsvan het dier, iets van den duivel, iets van den heilige en iets vanden burger heeft. Meer nog, hij weet zelfs, dat hij iets van denwaanzinnige heeft. Maar de wereld van den materialist is volstrekteenvoudig en solied, evenals de waanzinnige er zeker van is, dathij zijn volle verstand heeft. Materialisten en waanzinnigen bezittennooit den minsten twijfel. (Orth., blz. 40.)

ik stem toe met de pragmatisten, dat de blijkbare objectievewaarheid niet alles is; dat er een dringende noodzakelijkheidbestaat om te gelooven aan alles wat noodig is voor het mensche-

18

lijk verstand. Maar juist onder die benoodigdheden van het men-schelijk verstand reken ik het geloof in de objectieve waarheid.,,

Het pragmatisme is inderdaad een soort van woordparadox.Pragmatisme handelt over menschelijke noodwendigheden, en eenvan de eerste dezer noodwendigheden is iets meer te zijn danpragmatist. Pragmatisme, doorgevoerd tot zijn laatste gevolgtrek-kingen, is even onmenschelijk als het determinisme, dat het zookrachtdadig bestrijdt. De determinist (die, om hem recht te latenwedervaren, niet voorwendt een menschelijk wezen te zijn) maakthet menschelijk gevoelen van werkelijke keuze voor onzin uit. Depragmatist (die voorgeeft buitengewoon menschelijk te zijn) ver-klaart hetzel-fde omtrent het menschelijk gevoelen aangaande dewerkelijkheid der feiten. (Orth., blz. 62.)

De individualistische theorie, die alles tot den mensch terug-voert, brengt dezelfde paradox mede als het materialisme. Alstheorie bezit zij dezelfde volledigheid; in praktijk lijdt zij aandezelfde bekrompenheid. Wij kunnen het eenvoudiger uitdrukkenmet te zeggen, dat een mensch gelooven kan dat hij altijd in eendroom verkeert. (Orth., blz. 44.)

Denken in afzondering en hoogmoed eindigt met iemandidioot te maken. Ieder mensch, die geen verweeking des hartenwil, moet ten laatste verweeking der hersenen krijgen.

(Orth., blz. 73.)

Een wijsbegeerte over het heelal is niet opgebouwd terwillevan een mensch, maar wel terwille van het heelal. Een mensch kanevenmin een privaten godsdienst hebben, alsdat hij een privatezon of een private maan heeft.

(Introduction the Book of Job.)

Evenals volslagen vrijdenkerij den twijfel aan de gedachtezelve in zich draagt, zoo sluit ook deze verheerlijking van hetlouter willen de verlamming van den wil in zich...

Het werkelijk verschil tusschen den maatstaf van het genoten dien van den wil is, dat de eerste een maatstaf is en de laatsteniet...

De aanbidding van den wil is de ontkenning van den wil.Bloote keuze bewonderen is weigeren te kiezen.

(Orth., blz. 67.)

19

Wil in het algemeen kan men niet bewonderen, want hetbehoort tot de essentie van den wil dat hij bijzonder is. Eenschitterende anarchist, zooals John Davidson, voelt een soort vanverbittering tegen de gewone zedeleer, en daarom roept hij denwil ter hulp, — willen, wat dan ook. Hij wenscht alleen, dat demenschheid iets zal willen. Maar het menschdom wenscht inder-daad iets : het wenscht gewone zedelijkheid. Hij staat op tegen dewet, en beveelt iets te willen, wat dan ook. Maar wij hebben ietsgewild : wij hebben de wet gewild, waartegen hij zich verzet.

(Orth., blz. 68.)

Iedere misdaad is een daad van zelfbegrenzing. Een behan-deling te verlangen staat gelijk met begrenzing te verlangen. Indien zin is elke daad een daad van zelfopoffering. Als men ietskiest, dan verwerpt men al het overige. (Orth., blz. 68.)

De meesters der moderne wetenschap zijn volkomen overtuigdvan de noodzakelijkheid om alle onderzoek te beginnen met eenbepaald feit. De oude godsdienstleeraars waren daar eveneensvan doordrongen. Zij begonnen met het feit van de zonde, een feiteven practisch als een aardappel. (Orth., blz. 22.)

De vrijheid van den wil is de heldhaftigheid en de waardig-heid der ziel. De strijd van de groote christelijke denkers tegen deloochenaars der vrijheid en tegen alle scepticisme werd nietzoozeer geleverd omdat het scepticisme het bestaan van God ,maar het bestaan van den mensch loochende.

(Heretics, blz. 107.)

Zekere « nieuwe theologen » betwisten het bestaan der erf-zonde, het eenige van de Christelijke leer, dat werkelijk kanbewezen worden. Zij erkennen in hun verfijnde spiritualiteit eengoddelijke zondeloosheid, die zij zelfs in hun droomen nietkunnen zien, maar zij ontkennen hardnekkig het bestaan van men-schelijke zonden, die zij overal op straat kunnen waarnemen. Degrootste heiligen, zoowel als de grootste twijfelaars, namen hetpositieve kwaad als uitgangspunt voor hun redeneering. Indienhet waar is, en ongetwijfeld is het zoo, dat iemand groot genotkan vinden in het villen van een levende kat, dan kan de gods-dienstige wijsgeer slechts twee conclusies trekken : hij moet óf hetbestaan van God loochenen, zooals alle atheïsten doen, df hij moet

20

erkennen dat God en mensch niet één en hetzelfde zijn, wat alleChristenen doen. De « nieuwe theoloog » echter schijnt het eenhoogst verstandige oplossing te vinden, eenvoudig het bestaan derkat te ontkennen. (Orth., blz. 22.)

Mystiek houdt de menschen verstandig. Zoolang men

mysterie heeft, heeft men gezond verstand; zoodra men mysterievernietigt, schept men een ziekelijken toestand. De gewonemensch is altijd verstandig geweest, omdat hij altijd een mysticuswas. Hij heeft het schemerdonker erkend. Hij heeft altijd één voetgehad op aarde, en de andere in het rijk der feeën. Hij heeft zichaltijd de vrijheid voorbehouden om te twijfelen aan zijn goden,maar, in tegenstelling met de hedendaagsche agnostici, ook devrijheid om in hen te geldoven. (Orth., blz. 46.)

Het eenige geschapen wezen, dat wij niet kunnen aanschou-wen is juist datgene in welks licht wij alles zien. Gelijk de zon ophaar middaghoogte, zoo verlicht ook de mystiek alles door deschittering van haar eigen triomfantelijke onzichtbaarheid. Onaf-hankelijke verstandelijkheid is in den juisten zin der volksuit-

drukking « niets dan maneschijn, » want het is licht zonderwarmte, een tweedehandslicht teruggekaatst door een uitgestorvenwereld. (Orth., blz. 48.)

De Christen legt het zaad van het dogma in een diepe duis-ternis, maar het spruit uit in alle richtingen met rijken overvloeden natuurlijke gezondheid. Evenals wij den cirkel genomen hebbenals het symbool van rede en welzijn, zoo kunnen wij het kruisnemen als symbool van geheim en gezondheid. Het Boeddhismeis middelpuntzoekend, maar het Christendom is middelpuntvlie-dend : het breekt uit naar buiten. Want de cirkel is volmaakt enoneindig volgens zijne natuur, ofschoon hij voor altijd bevestigdstaat in zijn grootte, en nooit grooter of kleiner kan worden. Maarhet kruis, ofschoon het in zijn hart een botsing en een tegenspraakbergt, kan zijn vier armen voor immer uitstrekken zonder ooit vangedaante te veranderen. Het kan groeien zonder zijn vorm te ver-liezen, omdat hij een paradox in zijn middelpunt draagt. Het kruisopent zijn armen naar de vier windstreken; het is een wegwijzervoor vrije reizigers. (Orth., blz. 48.)

Het geheele geheim der mystiek bestaat hierin, dat de mensch

21

alles kan begrijpen met behulp van hetgeen hij niet begrijpt. Deziekelijke redekundige tracht alles te verklaren en eindigt met allesgeheimzinnig te maken. De mysticus laat een zaak geheimzinnigblijven, en al het overige wordt helder en duidelijk.

(Orth., blz. 47.)

De meest zuivere practische wetenschap tracht met alle ver-standsziekten niet te redeneeren als met een ketterij, maar zeeenvoudig te breken als een betoovering. De moderne weten-schap gelooft al evenmin in volkomen vrije gedachte als de oudegodsdienst deed. De theologie keurt zekere denkwijzen af, door zegodslasterlijk te noemen. De wetenschap doet hetzelfde, door zeziekelijk te noemen. (Orth. blz. 34.)

Men hoort dikwijls zeggen : de wijzen kunnen geen antwoordvinden op het raadsel van den godsdienst. Welnu, de grootemoeilijkheid met onze wijsgeeren is niet, dat zij het antwoord nietkunnen zien, maar dat zij zelfs het raadsel niet kunnen zien. Zijzijn even onbeholpen als kinderen, die het spitsvondige in eengewoon raadseltje niet ontdekken kunnen. De moderne vrijdenkersbijvoorbeeld, spreken over godsdienstig gezag, niet alleen alsof hetonredelijk was, maar alsof er nooit een reden voor bestaan had.Niet alleen ontgaat hun de philosophische grondslag, maar zelfsde historische oorzaak ervan. Ongetwijfeld, godsdienstig gezag isdikwijls drukkend of onredelijk geweest, juist als elk systeem vanwetten — en vooral ons tegenwoordig systeem — hardvochtigis geweest en vol wreede ongevoeligheid. Het is rationeel depolitie aan te vallen; meer nog, het is heerlijk. Maar de modernecritici van godsdienstig gezag zijn als menschen die de politiezouden aanvallen, zonder ooit iets van inbrekers gehoord te hebben.Er bestaat een groot en dreigend gevaar voor de menschelijke rede,een gevaar even practisch als inbrekers. Tegen dat gevaar werd,terecht of niet, het godsdienstig gezag als slagboom opgericht, enindien ons geslacht aan volslagen ondergang wenscht te ontkomen,dan moet ongetwijfeld iets als zoodanig worden ingesteld. Datgevaar bestaat hierin, dat het menschelijk verstand vrij is zichte vernietigen.

(Orth., blz. 55.)

Het is dwaas te zeggen, dat men de vrijheid ten hoogstebevordert, wanneer men de vrije gedachte alleen gebruikt om den

22

vrijen wil te vernietigen. De deterministen komen om te binden,niet om vrij te maken. Terecht noemen zij hun wet de keten, deaaneenschakeling van oorzaken. Het is de ellendigste keten waar-mede ooit een mensch is geboeid geweest.

(Orth., blz. 41.)

De kwaal waar wij tegenwoordig aan lijden is nederigheid opde verkeerde plaats. Bescheidenheid heeft het orgaan van eer-zucht verlaten, en haar zetel opgeslagen in het orgaan van over-tuiging, een plaats die volstrekt niet voor haar bedoeld is. Demensch mocht wel wat in twijfel verkeeren omtrent zichzelf, maarniet omtrent de waarheid. Dit is nu juist omgekeerd. De menschgeeft tegenwoordig voor, de meeste zekerheid te bezitten omtrentdatgene, wat hij niet met zooveel zekerheid moest vooropstellen —

zijn eigen ik. Wat hij tegenwoordig betwijfelt, is datgene, wat hijvolstrekt niet behoort te betwijfelen — het Goddelijk Verstand.

(Orth., blz. 53.)

De oude nederigheid geleek een spoor, die een menschvoortdreef als hij wilde stilstaan; niet een spijker in zijn laars, diehem verhinderde voort te gaan. De oude nederigheid maakte, dateen mensch in twijfel was aangaande zijn wijze van doen, en haddikwijls ten gevolge, dat hij beter zijn best deed. De nieuwenederigheid maakt den mensch twijfelachtig omtrent zijn doel, enheeft tengevolge, dat hij geheel en al ophoudt te werken.

(Orth , bl. 53.)

Wat wij nu zien, zijn niet de vlegeljaren der vrije gedachte,maar haar ouderdom en naderende ontbinding. Het is beslistonnoodig voor kerkelijke overheden en vrome mannen te bespre-ken, welke vreeselijke dingen er zullen gebeuren, als het onge-breidelde scepticisme zijn loop vervolgt. Het heeft dien loop reedsvolbracht. Het is overbodig voor welsprekende atheïsten te pochenop de groote waarheden, die geopenbaard zullen worden, als wijmaar eens de vrije gedachte aan het werk zien gaan. Wij hebbenhaar reeds zien eindigen. Zij heeft geen vragen meer te stellen ; zijheeft aan zichzelf getwijfeld.

(Orth , blz. 63.)

Het is dwaas, altijd te babbelen over de keuze tusschen geloofen rede. De rede is zelf een artikel van geloof. Het is een akte

23

van geloof, als wij zeggen, dat onze gedachten werkelijk inbetrekking staan tot eenig wezenlijk feit. (Orth., blz. 56.)

Juist als ééne generatie het ontstaan eener volgende kanvoorkomen, door eenstemmig het celibaat te omhelzen, of in hetwater te springen, zoo kan een school van denkers in zekere matealle verder denken voorkomen door het opkomende geslacht teleeren, dat er geen waarde ligt in eenige menschelijke gedachte.

(Orth., blz. 56.)

In zoover godsdienst verdwenen is, verdwijnt ook de rede.Beide behooren tot dezelfde oorspronkelijke en gezaghebbendeklas. Zij zijn beiden methoden van bewijsvoering, die zelf nietkunnen bewezen worden. (Orth., blz. 57.)

Het gezag van priesters om te absolveeren, het gezag vanpausen om dat gezag te definieeren, ja zelfs dat van inquisiteursom schrik in te boezemen, waren alle slechts zware versterkingen,opgeworpen rond een centraal gezag, moeilijker te bewijzen, meerbovennatuurlijk dan allen : het gezag van den mensch om tedenken. (Orth., blz. 57.)

Er is een gedachte, die aan alle gedachte een einde maakt, endat is de eenige gedachte waaraan een einde behoort gemaakt teworden. Dat is het alleruiterste kwaad, waartegen alle gezagwerd ingesteld. (Orth., blz. 56.)

De vrije gedachte is de grootste van alle hinderpalen voorde vrijheid. (Orth., blz. 196.)

Het geloof is niet alleen de vader van alle wereldsche ener-gieën, maar zijn vijanden zijn de vaders van alle wereldscheverwarringen. (Orth., blz. 258.)

Ons besluit is, dat hetgeen wij vooral noodig hebben gelegenis, noch in de hervorming van onze gewoonten, noch in dehervorming van ons sociaal leven, maar in den opbouw van eenalgemeene leer, een levensbeschouwing of een godsdienst. Tothet bereiken van onze meest practische doeleinden, zijn het alge-meene waarheden, die wij het meest noodig hebben.


ik ben een van die mannen, die gelooven in het opdelven van

24

grondbeginselen. Ik keer terug naar de methode der dertiendeeeuw, met de hoop iets stelligs tot stand te brengen.

(Her. blz. 22.)

De nieuwe opstandeling is een scepticus, en wil niets vol-komen vertrouwen. Hij bezit geen trouw ; daarom kan hij inderdaadnooit een opstandeling zijn. En het feit dat hij alles wantrouwt,staat hem werkelijk in den weg als hij iets wil verwerpen. Alleverwerping toch veronderstelt een zedeleer van een of anderesoort; doch onze moderne opstandeling twijfelt niet alleen aan deinstitutie die hij verwerpt, maar ook aan de leerstellingen volgenshetwelk hij haar verwerpt...

Door zich tegen alles te verzetten, heeft hij zijn recht verloren

zich tegen iets te verzetten.(Orth., blz. 71.)

Uit kracht mijner tegenwoordige geestesgesteldheid kan ikde onvermijdelijke vernietiging zien van de wijsbegeerten vanSchopenhauer en Tolstoi, van Nietzsche en Shaw, even duidelijkals een onvermijdelijke botsing van treinen zou gezien worden uiteen ballon. Zij zijn allen op weg naar de ledigheid van hetgekkenhuis. Want krankzinnigheid kan beschreven worden alshet gebruik der denkkrachten tot het bereiken van verstandshulpe-loosheid, — en dat punt hebben zij bijna bereikt.

(Orth., blz. 75.)

De mensch, die begint te denken zonder behoorlijke grond-beginselen, wordt waanzinnig, wordt de mensch die begint tedenken aan het verkeerde eind.

(Orth., blz. 46.)

Het is vermakelijk te zien, dat vele modernen, hetzij scepticiof mystici, voor embleem een oostersch symbool gekozen hebben,dat het ware symbool van deze volstrekte nietswaardigheid is. Alszij de eeuwigheid willen afbeelden, doen zij dit door een slangmet den staart in den bek. Er ligt een treffend sarcasme in hetbeeld van dien onsmakelijken maaltijd. De eeuwigheid der mate-rialistische fatalisten, de eeuwigheid der oostersche pessimisten,de eeuwigheid der laatdunkende theosofen en der opgepriktehoogere-wetenschap-menschen van onzen tijd, wordt werkelijk met

25

groote juistheid weergegeven door een serpent dat zijn staartverslindt, een ontaard beest dat zichzelf vernietigt.

(Orth., blz. 45.)

Men moge zeggen, dat niemand de vrijheid heeft zichzelf vooreen spiegelei te houden, het blijft toch een veel helderder engewichtiger feit dat, indien hij een spiegelei is, het hem niet vrijstaat te eten, te slapen, te wandelen of een sigaret te rooken.Eveneens kan men zeggen dat de koene deterministische denkervolkomen vrij is, niet te gelooven aan de werkelijkheid van denwil; maar dan blijft het toch een veel helderder en gewichtigerfeit, dat het hem niet vrij staat te prijzen, te vloeken, te danken, terechtvaardigen, aan te moedigen, te straffen, bekoringen te weder-staan, volksmenigten op te ruien, nieuwjaars-voornemens te maken,zondaars te vergeven, tirannen te bestraffen, of zelfs maar tezeggen « dank u voor den mostaard ». (Orth., blz. 41.)

Waarheden worden tot dogma's omgevormd, van 't oogenblikdat ze bestreden worden. Wie een twijfel vooropstelt bepaalt eengodsdienst. Het scepticisme van onzen tijd verwoest eigenlijk hetgeloof niet het is een scheppende kracht voor 't geloof ; hettrekt zijn grenslijnen en kneedt zijn uiterlijke vormen... Wij, dieChristenen zijn, kenden het diep gezond verstand niet dat tengrondslag ligt aan dit mysterie, vooraleer de anti-christelijke schrij-vers dit hadden aan 't licht gebracht. De groote opmarsch dergeestelijke verwoesting zal voortgaan. Alles zal geloochend worden.Alles zal een geloof worden. (Her., blz. 305.)

B. Shaw heeft een slechten invloed uitgeoefend hierdoor : dathij de anarchie der gedachte heeft in de hand gewerkt, dieten slotte eindigt in de verwoesting der gedachte. Zijn eerstegeschriften hebben in de moderne jeugd het slagwoord van den« vooruitgang » ingeplant, het meest ontredderend van al denieuwe dwaalbegrippen en drogredenen.

Wat ik meen, is dit. Vorige eeuwen waren helaas al te vaakaristocratisch in politiek en klerikaal in godsdienst, maar ze warensteeds democratisch in wijsbegeerte : ze beriepen zich op denmensch, niet op een bijzonder klas van menschen. Door 't feit datde meeste menschen zich tegel 1 een gedachte uitspraken, gold zulksals een bewijs tegen die gedachte. Maar thans wordt het feit dat

26

meest al de menschen tegen een gedachte zijn, beschouwd als eenpleit ten voordeele : 't wordt ondersteld dat op zekeren dag al demenschen er zullen voor gewonnen zijn...

De groote opwerping tegen deze denkwijze is : houdt staan watge wilt, hoe dwaas het ook weze, en ge zijt uwen tijd vooruit.Hiermede dient een einde gemaakt. De democraat die zich steedsberoept op het ongeboren kind, dient op de zelfde lijn gesteld alsde aristocraat, die steeds zijn recht staaft door het beroep op zijnoverleden over-grootvader. (G. B. Shaw, blz. 239.)

Gij beweert dat uwe ketters, sceptici en vrijdenkers de wereldhebben vooruit geholpen en ons de toorts van den vooruitganghebben overhandigd.

Dit loochen ik. Niets is klaarder in de geschiedenis dan 't feitdat elke ketter een heele eigen wereldbeschouwing opbouwde diede volgende ketter op zijn beurt te gruizel sloeg... Neen, de grootevrijdenker heeft feitelijk niet het Christendom, maar denvrijdenker die hem voorging, verpletterd.

(The Ball and the Cross.)

De kanker in het modern begrip van geestelijken vooruit-gang ligt hierin, dat er steeds iets in ligt van het breken van banden,'t wegwisschen van grenzen en 't verwerpen van dogma's. Doch,zoo er iets is als een groei van den geest, dient het een groei tezijn in een méér en méér bepaalde overtuiging, in méér en méérdogma's. De menschenhersenen zijn een machine om tot besluitente komen ; zoo wij tot geen besluiten kunnen komen, is het roestig.Als wij hooren van een man die te verstandig is om te gelooven,hooren wij van iets dat nagenoeg het karakter heeft van een tegen-spraak in de bewoording. (Her., blz. 285.)

Ik ben van die mannen die denken dat de vraag naar zijnlevensbeschouwing de meest practische en de hoogtbelangrijkevraag is die men aan een mensch kan stellen. (Heretics p. 15.)

Zoo wij vooruitgang in 't geestesleven willen, dient die voor-uitgang te bestaan in 't opbouwen van een wel omlijnde levens-beschouwing. En die levensbeschouwing dient de ware te zijn, ende andere valsch. (Her., blz. 287.)

Verschillende oplossingen willen vinden op de problemen

27

der levensbeschouwing is even dwaas als verschillende oplos-singen vinden in wiskunde. (G. B. Shaw, blz. 254.)

Godgeleerdheid is een veel practischer vak dan scheikunde.Ge kunt geen 24 uren leven zonder te beslissen of de menschenrond u verantwoordelijk of onverantwoordelijk zijn. Ge kunt nietleven zonder dogma's over allerhande levensaangelegenheden.

(Religious Doubts of Democracy, blz. 62.)

Ik zie niet in waarom moderne schrijvers zoo vaak de gedachtevan vooruitgang met die van vrijdenkerij verbinden. Vooruit-gang is klaarblijkelijk de tegenvoeter van onafhankelijk denken.Trouwens, in 't onafhankelijk of individualistisch denken, begintelkeen met het begin en geraakt heel waarschijnlijk even ver alszijn vader vóór hem. Integendeel, opdat een vooruitgang weze,dient men zorgvuldig heel de traditie in te studeeren en te benut-tigen. (Her., blz. 170.)

Dogma beteekent de diepe bevrediging van den geest.Dogma beteekent niet het tekort aan gedachten maar de bekroningvan het denken. (The Victorian Age in Literature, blz. 43.)

De mensch kan bepaald worden als een dier dat dogma'smaakt.

Wanneer hij leerstuk op leerstuk stapelt en besluit op besluitom zoodoende den grootschen bouw van een levensbeschouwingof godsdienst op te trekken, wordt hij, in de eenige wettige betee-kenis van het woord, hoe langer hoe menschelijker. Integendeel,wanneer hij het eene leerstuk na het andere uit verfijnd scepticismeover boord werpt, wanneer hij zich loswringt uit de banden vaneen denkstelsel, wanneer hij verklaart dat hij boven definities isgegroeid, wanneer hij zegt dat hij in geen finaliteit meer gelooft,wanneer hij, in zijn eigen verbeelding, als God op den troon zit,geen geloof aankleeft, maar het een na het ander overschouwt, danzinkt hij door dit proces zelf traag maar zeker in de vaagheid van dezwervende dieren en in de onbewustheid van het gras. Boomenhebben geen dogma's. Rapen zijn ongemeen ruimdenkend.

(Her., blz. 286.)

Dogma's worden vaak beschouwd als bewijzen van de traag-heid en van de lijdzaamheid van den menschelijken geest. Feitelijk

28

zijn ze kenteekenen van intellectuëele vlugheid en helder ongeduld.Een mensch zal zijn gedachte op een mystieke wijze uitdrukkenomdat hij zijn tijd niet wil verbeuzelen om ze in redelijken vormte vertolken.

Dogma's zijn noch duister, noch geheimzinnig; een dogmais veeleer als een bliksemschicht — een helle lichtstraal die vooreen oogenblik een heel landschap voor ons toovert.

(G. B. Shaw, blz. 20.)

De Middeleeuwen zijn een rationeel tijdperk, een tijdperkvan dogma's. Onze tijd is, op zijn best genomen, een poëtischtijdperk, een tijdperk van vooroordeelen.

(What's Wrong blz. 18.)

Het is klaar dat er waarheden zijn bij Shaw en Wells. Maar dewijze waarop wij die kunnen ontwaren hangt hiervan af : in hoeverwij zelf een bepaald begrip hebben van hetgeen waarheid is.Het is bespottelijk te denken, dat wij des te meer goed zullenaantreffen, naarmate we meer sceptisch zijn aangelegd. Het isklaar dat, hoe dieper wij ervan overtuigd zijn wat goed is, des temeer wij in alles het goede zullen aantreffen. (Her., blz. 294.)

Een rechtzinnig polemieker is bovenal een goed luisteraar.Een echt vurig enthusiast onderbreekt nooit : hij luistert naar debewijsvoering van zijn tegenstrever even begeerig als een spioennaar de plannen van den vijand. (What's Wrong blz. 21.)

In 't werkelijk leven zijn het zij, die geen overtuiging hebben,die het meest fanatiek zijn...

Fanatisme kan beschouwd worden als grammoedigheid vanmenschen die geen opinie hebben.

Gedachten zijn gevaarlijk, maar de man voor wien ze hetminst gevaarlijk zijn, is de man met gedachten. Hij is vertrouwdmet gedachten en beweegt er zich tusschen als een leeuwen-temmer. Gedachten zijn gevaarlijk, maar de man voor wien ze hetmeest gevaarlijk zijn, is de man die geen gedachten heeft.

(Her., blz. 297.)

Een godsdienstige en philosophische levensbeschouwing isgevaarlijk als vuur, en niets kan de schoonheid van dit gevaarervan wegnemen. Maar er is slechts één manier om ons tegen hun

29

groot gevaar te beschutten, en dat is te baden in wijsbegeerteen doortrokken te zijn van godsdienst. (Her. blz. 299.)

De beste levenstheorieën te kennen en de beste te kiezenschijnt ons de eigenlijke manier om geen fanatieker, maar ietssterker en iets vervaarlijker te worden, nl. een man met eenvaststaande levensbeschouwing. (Her. blz. 299.)

30

TWEEDE HOOFDSTUK.

Gezond Verstand en Wetenschap.

Evenals vroeger alle gedachten en theorieën beoordeeldwerden naar de mate van gevaar dat zij opleverden voor iemandszaligheid, kunnen wij nu, ter bereiking van ons doel, alle moderneideeën en theorieën beoordeelen naar de mate van gevaar dat zijopleveren voor het gezond verstand. (Orth., blz. 23.)

De krankzinnige is niet iemand die zijn verstand kwijt is;maar hij is een mensch die alles kwijt is, behalve zijn verstand.

(Orth., blz, 30.)

De waanzinnige bevindt zich in de zindelijke en goedverlichte cel van één gedachte; hij is gescherpt tot één pijnlijkpunt. Hij is zonder gezonden twijfel en gezonde aarzeling.

(Orth., blz. 36.)

Een krankzinnige genezen is niet argumenteeren met eenwijsgeer, het is een duivel uitwerpen. (Orth., blz. 35.)

Een mensch kan zich niet van verstandsziekte genezen doorte denken, want juist het denkorgaan is ziek; hij is onhandelbaar,en als het ware onbetrouwbaar geworden. Hij kan alleen geredworden door wil of door geloof. (Orth., blz. 35.)

Allen (de meeste moderne denkers) vertoonen juist die-zelfde combinatie, die wij beschreven hebben, het samengaan vanbreede en onuitputtelijke redeneering met een ineengeschrom-peld gezond verstand. Zij zijn algemeen slechts in dien zin, datzij een magere verklaring nemen en die zoover mogelijk uitrekken.

(Orth., blz. 36.)

Een kleine cirkel is even oneindig als een groote; maar schooneven oneindig, is hij niet even groot. Op dezelfde wijze is de

31

waanzinnige uitleg even volkomen als de gezonde, maar zij is nietzoo breed. Een kogel is rond evenals de wereld, maar zij is dewereld niet. Er bestaat zoo iets als bekrompen algemeenheid; erbestaat zoo iets als een kleine en bekrompen eeuwigheid ; menkan haar vinden in vele moderne gelooven. (Orth., blz. 31.)

Dat onophoudelijk meten van zijn eigen brein met het breinvan anderen is een hoogst gevaarlijke onderneming. Het is altijdgevaarlijk voor het verstand, zich met het verstand te meten.

(Orth., blz. 28.)

Niets kan, in den sterksten zin van het woord, meer komischzijn dan de onzekere gissing van een onzeker anthropologistaangaande den primitieven mensch te stellen tegenover hetstevig menschelijke besef der zonde.

(All Things considered, blz. 146.)

Een nieuwe philosophie beteekent gewoonlijk in de praktijkhet prijzen van de een of andere oude ondeugd...

Indien gij een theorie aangaande den mensch hebt en gij haaralleen kunt bewijzen met over Plato en George Washington tepraten, dan zou uw theorie slechts een nietig ding kunnen zijn.Maar indien gij haar kunt bewijzen met over den bottelier of overden briefdrager te spreken, dan is zij ernstig omdat zij algemeen is.

Het is het bewijs van een verantwoordelijken godsdienst oftheorie dat zij als voorbeelden potten en pannen, schoenen enboterpotten kunnen nemen.Het getuigt van een goede wijsbegeerte,dat gij haar op groteske wijze kunt verdedigen. Het is het bewijsvan een goeden godsdienst, dat gij er kunt met schertsen... Wijhebben sophisten gehad die hardvochtigheid voorstonden en hetmannelijkheid noemden. Wij hebben sophisten gehad die los-bandigheid voorstonden en ze vrijheid der gevoelens noemden.Wij hebben sophisten gehad die de luiaardij voorstonden en zekunst noemden. (All Things considered, blz. 153.)

Wetenschap met wijsbegeerte vermengen is ten slotte eenphilosophie voortbrengen die al haar ideale waarde, en eenwetenschap die haar praktische waarde verworpen heeft.


Het is nutteloos te loochenen dat de mirakels der weten-

32

schap geen stuwkracht geweest zijn voor kunst en verbeelding,zooals de mirakels van den godsdienst.

(Twelve Types, blz. 21.)

De Duitschers steriliseeren de gedachte, ze geven haar eenwilde maagdelijkheid, die geen vrucht kan dragen.

(The Crimes of England, blz. 99.)

Mr. Wells laat zich eenigszins medeslepen door het grootwetenschappelijk dwaalbeginsel n. 1. de gewoonte te beginnen,niet met de menschelijke ziel, die de eerste zaak is waarover demensch iets weet, maar met een ding zooals het protoplasma,waarmede ons denken eindigt. (Heretics, blz. 79.)

Wat bedoelen de menschen als ze zeggen dat de wetenschaphet geloof in de onsterfelijkheid geschokt heeft ? Dachten zijdat de onsterfelijkheid een gas was ? De werkelijke waarheid is datde wetenschap in het geheel geen nieuw princiep ingevoerd heeft.Een mensch kan Christen zijn tot het einde der wereld, om deeenvoudige reden dat hij van het begin der wereld af atheïst hadkunnen zijn. Het materialisme der dingen ligt in hun uiterlijk ; er isgeen wetenschap noodig om het uit te vinden. Een mensch diegeleefd en bemind heeft, valt dood en de wormen eten hem. Dat isMaterialisme als ge wilt; dat is Atheïsme als ge wilt. Indien hetmenschdom spijts dit geloofd heeft, dan kan het dit spijts alles. Maarwaarom ons menschelijk lot meer hopeloos geworden is, omdat wijde namen kennen van al de wormen die ons eten, of de namen vanal de deelera van ons die zij eten, dat is voor een denkenden geestmoeilijk uit te maken. Mijn bijzonderste opwerping tegen deze half-wetenschappelijke revolutionnairen, is dat zij in het geheel nietrevolutionnair zijn. Zij zijn de partij der alledaagschheid. Zij schok-ken het geloof niet, integendeel, het geloof schijnt hen aan't wankelen te brengen. Zij kunnen alleen op de groote paradoxantwoorden door het truïsme te herhalen.

(All Things considered, blz. 147)

In 't leven zijn het altijd kleine feiten die groote gevoelensvertolken. (All Things considered, blz. 100.)

Iedereen die van plan is over iets te gaan redetwisten, behoortaltijd te beginnen, met te verklaren wat hij niet betwist.

(Orth., blz. 17.)

333

DERDE HOOFDSTUK.

IDEAAL EN WERKELIJKHEID.

Het centrum van 's menschen bestaan is een droom.(Twelve Types blz. 183.)

Een mensch zonder een zekere soort van droom over vol-maaktheid, is een even groote monsterachtigheid als een menschzonder neus...

't Is juist omdat een ideaal noodzakelijk is voor den mensch,dat hij zonder ideaal in gedurig gevaar van fanatisme verkeert.

(Heretics blz. 298.)

Bijna overal vindt men het idee dat verbeelding, vooral mys-tieke verbeelding, gevaarlijk is voor 's menschen verstandelijkevenwicht. Dichters worden dikwijls voor psychologisch onbe-trouwbaar gehouden; over het algemeen zoekt men een vaagverband tusschen het vlechten van een lauwerskrans om deslapen en het steken van een stroohalm in het haar. Feiten engeschiedenis, beiden spreken dit volkomen tegen. De meeste grootedichters waren niet alleen verstandige, maar buitengewoon zake-lijke menschen, en als Shakespeare ooit in zijn leven als staljongenoptrad dan was dat, omdat hij zeer goed met paarden konomgaan. Verbeelding brengt geen waanzin voort, de rede wel,Dichters worden niet krankzinnig, maar schaakspelers wel. Wis-kunstenaars en bankiers worden gek, maar scheppende kunstenaarshoogst zelden. (Orthodoxy blz. 25.)

Ik wensch aan te tonnen dat mijn geloof op bijzondere wijzetegemoet komt aan een samengestelde geestelijke behoefte, aandie vermenging van het alledaagsche met het buitengewone,welke het Christendom met zooveel juistheid het romantische

34

genoemd heeft. Het woord « romantisch » draagt reeds in zich hetgeheim en de oude beteekenis van Rome, « kracht en liefde »,


Toch, bijna alle menschen, die ik ooit in deze, onze westerschemaatschappij ontmoet heb, stemmen in met den algemeenen regeldat wij dit leven van praktische romantiek noodig hebben, devereeniging van het wisselvallige met het zekere. Wij hebben erbehoefte aan, de wereld zoo te beschouwen, dat wij in haar een ideevan bewondering en een idee van welkom vereenigen. Wij hebbener behoefte aan, gelukkig te zijn in dit wonderland, zonder ooitmaar eenvoudig confortabel te zijn. (Orthodoxy, blz. 14.)

De gewichtigste mensch op aarde is de volmaakte mensch,die er niet is. De christene leer heeft bijzonderlijk die opperstegezondheid onzer ziel beoogd, door die gedachte van de geïncar-neerde en menschelijke waarheid staande te houden. Leven enwetten worden niet geoordeeld naar de goddelijke voortreffelijk-heid, maar eenvoudig naar de menschelijke volmaaktheid. DeMensch is de maatstaf, zegt Aristoteles. De Zoon des Menschenzal oordeelen over de levenden en dooden, zegt de H. Schrift.

(What's wrong with the World, blz. 23.)

De mensch is een uitzondering, wat hij ook moge wezen.Indien hij niet het beeld van God is, dan is hij een ziekte der stof.


Er is niet het minste bewijs voor de bewering, dat menschendie veel last en droefheid hebben doorleefd, naar een pessi-mistische levensbeschouwing overhellen.

In 't praktisch leven stellen wij vast, dat die dichters en staats-mannen die uit de volksklas komen en die waarlijk de schaduw-zijden van 't leven hebben doorworsteld, de meest optimistischemenschen der wereld zijn. De omstandigheden breken de beenderen van den mensch, ze vermogen zijn optimisme niet te bre-ken. De groote mannen uit het volk worden dronkaards endemagogen, nooit worden zij pessimisten. Pessimisten zijnaristocraten lijk Byron; menschen die God vervloeken zijn aristo-craten lijk Swinburne. (Charles Dickens, blz. 37.)

De optimist is een beter hervormer dan de pessimist.(Charles Dickens blz. 13.)

35

Er zijn groote mannen die elkeen doen klein voelen, maar deechte groote man is hij die elkeen doet groot voelen.

(Charles Dickens blz. 17.)

Carlyle doodde de helden; sinds zijn tijd zijn er geen meer.Hij doodde het heldhaftige met aan elkeen de vraag op te dringen :« Ben ik sterk of zwak. » Op zulke vraag zou elk eerlijk man, jazelfs een Cesar of een Bismarck hebben geantwoord : « zwak. »

(Charles Dickens blz. 16.)

Het is een feit dat optimisten meer practische hervormerszijn dan pessimisten. Op oppervlakkige wijze zou men kunnendenken, dat de schimper de hervormer zou zijn; dat de mensch diedacht dat alles in de wereld verkeerd was, de man zou zijn omalles te herstellen. In de historische praktijk is het tegenoverge-stelde waar; aardig genoeg is het juist de mensch wien de dingenzooals ze zijn bevallen, die ze ook verbetert. De optimist Dickensheeft meer hervormingen verwezenlijkt dan de pessimist Gissing.Een man gelijk Rousseau, die een veel te rooskleurige opvattingvan de menschelijke natuur had, veroorzaakte een revolutie. Eenman zooals David Hume, die denkt dat alles ontmoedigt, is eenconservatief en wenscht alles te behouden gelijk het is. Een mangelijk Godwin gelooft dat het bestaan goed is; maar hij is eenopstandeling. Een man zooals Carlyle denkt dat het bestaanwreedaardig is en hij blijft een Tory. Overal verandert de menschde dingen door er van te houden. De ware verklaring van hetsucces dat de optimistische hervormer behaalt, de verklaring vanhet mislukken van den pessimistischen hervormer is heel eenvou-dig. Het is omdat de optimist het verkeerde kan waarnemen, nietalleen met verontwaardiging, maar met vlammende verontwaar-diging. Wanneer de pessimist iets laags waarneemt, is het voorhem ten slotte slechts een herhaling van het minderwaardige inhet bestaan. (All Things considered blz. 40).

Een der diepe wijsgeerige waarheden die om zoo te zeggenalleen door kinderen wordt gevat, is de liefde tot de dingen, niet omhun nut of oorsprong, maar om hun bloedeigen kenmerkende liefde van een kind voor de taaiheid van het hout, voor denatheid van het water en voor de heerlijke zeepigheid van dezeep. (Twelve Types blz. 191.)

36

Carlyle zegde dat de meeste menschen, gek waren. 't Chris-tendom, met een zekerder en meer eerbiedig realisme zegt dat zeALLEN gek zijn. Dit leerstuk wordt vaak het dogma der erfzondegenoemd. Het kan genoemd worden de leer der gelijkheid vanalle menschen. (Heretics, blz. 167.)

Het groot gebrek in Wells' schitterend intellect ligt in zijngemis aan inzicht in den werkelijken mensch. In zijn « Utopia »zegt hij, dat een hoofdartikel van 't Credo zal zijn : het loochenenvan de erfzonde.

Had hij begonnen met de menschelijke ziel — d. i. met zich-zelf — hij zou bevonden hebben dat de erfzonde als het ware heteerste is waarin men dient te gelooven. Om kort te gaan, hij zoubevonden hebben dat een voortdurende mogelijkheid van zelf-zucht voortspruit uit het feit dat de mensch een « zelf » heeft, enniet uit een bijkomstigheid als opvoeding of verkeerde behan-deling.

De zwakte van alle utopieën ligt hierin dat ze de grootstemoeilijkheid van den mensch voorbijzien ofwel beschouwen alsoverwonnen en dan een uitvoerige uiteenzetting geven van hetoverwinnen der mindere moeilijkheden. Ze beginnen met teonderstellen dat niemand méér dan zijn aandeel zal begeeren, endan verspillen ze al hun verstand om te verklaren of zijn aandeelper motor of per ballon zal worden besteld. (Heretics, blz. 79.)

Tijden met groote theorieën waren tijden . met groote uit-komsten. (Heretics, blz. 18).

Wat wij noodig hebben voor onze Titanische doeleinden vangeloof en hervorming is niet de koude aanvaarding der wereld alseen minnelijke schikking, maar een of andere wijze van beschou-wing, volgens welke wij haar van harte kunnen haten en ookvan harte kunnen beminnen... Niemand twijfelt er aan, dat eengewone mensch het met deze wereld wel schikken kan; doch wijvragen niet genoegzame kracht om haar te verdragen, maar krachtgenoeg om haar te doen vooruitgaan... Is hij heiden genoeg omvoor de wereld te sterven en Christen genoeg om haar afgestorvente zijn? (Orthodoxy, blz.128.)

Vooruitgang behoort te beteekenen dat wij altijd op weg zijn

37

naar het Nieuw-Jerusalem; nu beteekent het dat het Nieuw-Jerusalem zich steeds verder van ons verwijdert. Wij veranderenniet de werkelijkheid om haar in overeenstemming te brengen metons ideaal; wij veranderen het ideaal; dat is veel gemakkelijker.


De oorzaak die thans alien vooruitgang remt is het vaagscepticisme dat in een millioen oorera komt fluisteren dat dewereld niet goed genoeg is voor verbetering. Als wij de wereldals goed aanzien, worden wij revolutionnair; zoo wij haar aanzienals slecht, blijven wij behoudsgezind. Eerst dient de wereld beminden dààrna verbeterd. (The Defendant, 8.)

De zuivere leer van vooruitgang is de beste van alle redenenom niet vooruitstrevend te zijn. (Orthodoxy, blz. 202.)

De mensch moet juist genoeg zelvertrouwen bezitten omavonturen te hebben, en juist genoeg wantrouwen in zichzelf omze te genieten. (Orthodoxy, blz. 208.)

Indien er een bepaalde vooruitgang is, dan kan het alleen zijnde vooruitgang naar een volmaakte stad van deugden enheerschappijen, waar gerechtigheid en vrede elkander omhelzen.


Voor orthodoxen moet er altijd een gelegenheid tot revolutieblijven bestaan, want in de harten der menschen is God gesteldonder den voet van Satan. In de bovenwereld is de hel eens inopstand gekomen tegen den hemel, maar in deze wereld komt dehemel in verzet tegen de hel. Voor de orthodoxen kan er altijdeen revolutie zijn, want een revolutie is een restauratie.


De eenige verstaanbare beteekenis, die de mensch aan hetidee vooruitgang kan hechten is deze, dat hij een bepaalde voor-stelling voor oogera heeft en de geheele wereld daarmee in over-eenstemming wenscht te brengen.

Zoolang het vizioen van den hemel voortdurend verandert,zal het vizioen van de aarde altijd hetzelfde blijven. Geen ideaalzal van genoegzaam langen duur zijn om geheel of zelfs maargedeeltelijk verwezenlijkt te worden. De moderne jonge man zal

38

nooit zijn omgeving veranderen, omdat hij altijd van meeningverandert. (Orthodoxy, blz. 197.)

Een vast beginsel is niet alleen noodig om te regeeren; hetis ook noodig om op te staan. Een bepaald en algemeen erkendideaal is noodig voor alle soort van revolutie. De mensch zal somslangzaam handelen volgens een nieuw idee; maar hij zal alleen snelhandelen volgens een oud idee. (Orthodoxy, blz. 198.)

De eenige ware reden om vooruitstrevend te zijn is, dat allesvan nature een aanleg heeft om slechter te worden. Deze achter-uitgang is niet alleen het beste argument om vooruitstrevend tezijn, het is het grootste argument tegen conservatief te zijn.


Evolutie is alleen goed als zij goed voortbrengt; goed isalleen goed als het evolutie bevordert.


De werkelijke moeilijkheid aangaande deze wereld is niet datzij onredelijk en zelfs ook niet dat zij redelijk is. De meest gewonemoeilijkheid berokkent zij ons, doordat zij bijna eerlijk is, maarniet geheel en al. Het leven is niet een onlogisch iets en toch ishet een hinderlaag voor logische menschen. Het ziet er juist ietsmeer mathematisch uit, dan het is; zijn juistheid ligt voor de hand,maar zijn onjuistheid is verborgen, zijn onregelmatigheid ligt inhinderlaag. (Orthodoxy, blz. 146.)

Het booze in den pessimist is niet, dat hij goden en men-schen bestraft, maar dat hij niet liefheeft wat hij straft; hij bezitniet die oorspronkelijke en bovennatuurlijke toewijding voor al hetbestaande. (Orthodoxy, blz. 124.)

Het groote probleem voor wijsgeeren en het voornaamsteprobleem van dit boek, is in mijn oog : hoe moeten wij het aan-leggen om ons over de wereld te verwonderen, en tegelijkertijder ons toch thuis te gevoelen. (Orthodoxy, blz. 13.)

39

VIERDE HOOFDSTUK.

CHRISTUS EN CHRISTENDOM.

Het Christendom schijnt altijd buiten de mode, omdat het altijdgezond is en omdat elke mode ziekelijk is. Als Italië op kunstverzot is, schijnt de Kerk te puriteinsch ; als Engeland op puritanismeverzot is schijnt de Kerk te artistiek.... De Kerk schijnt altijd bij dentijd ten achter te zijn, wanneer zij inderdaad boven den tijd staat;zij wacht totdat de laatste mode haar laatsten zomer heeft gezien ;zij bewaart den sleutel van een voortdurende deugd.

(The Ball and the Cross.)

Huxley en Herbert Spencer en Bradlaugh, waren de mannendie mij terugvoerden tot de orthodoxie. Zij zaaiden in mijn geestden eersten twijfel aan den twijfel. Onze grootmoeders haddengelijk, toen ze zeiden dat Tom Paine en de vrijdenkers iemandsverstand verbijsterden. Zij doen het werkelijk ; zij verwarden hetmijne op eene schrikkelijke manier.

De rationalist deed mij vragen, of de rede wel eenig nut haden toen ik Herbert Spencer had doorgemaakt, was ik zoovergekomen, dat ik begon te twijfelen of evolutie wel inderdaad hadplaats gehad. Toen ik de laatste van kolonel Ingersoll's atheistischevoordrachten op zij legde, kwam de vreeselijke gedachte in mijnhoofd : « gij zoudt mij haast overreden : Christen te worden ».


Alle moderne wijsbegeerten zijn ketenen, die binden en boeien;het Christendom is een zwaard, dat verdeelt en vrijmaakt.


Wij Christenen zijn degenen die alle werkelijke bewijzenaanvaarden ; gij rationalisten zijt degenen, die werkelijke bewijzenweigert aan te nemen omdat uw geloof u daartoe genoodzaakt.


40

Het Christendom, zelfs als het verwaterd is, blijft nog heetgenoeg om de geheele moderne samenleving tot moes te koken.Het eenvoudigste minimum der Kerk zou een doodelijk ultimatumzijn voor de wereld. (Orthodoxy, blz. 217.)

Christelijke leer en christelijke tucht mogen muren zijn, maarzij zijn de muren van een speeltuin. Het Christendom is de Benigeomlijsting, waarin het genot van het heidendom bewaard is.


Het Christendom is een bovenmenschelijke paradox, waardoortwee tegenstrijdige hartstochten naast elkander in volle werkingkunnen zijn. (Orthodoxy, blz. 270.)

De mensch van de negentiende eeuw weigerde niet, in deverrijzenis te gelooven omdat zijn liberaal Christendom hemtoestond het te betwijfelen. Neen, hij geloofde er niet in, omdatzijn streng materialisme het hem niet veroorloofde...

In zijn twijfel aan wonderen lag een geloof in een vaststaanden goddeloos noodlot ; een diep en ernstig geloof aan de onveran-derlijke routine van den kosmos. De twijfel van den agnosticus wasniets anders dan het dogma van den monist.


Altruïsten met schriele zwakke stemmen maken den Christusuit voor een egoist ; egoïsten met nog schrieler en zwakkerstemmen maken Hem uit voor een altruist, In onze tegenwoordigesamenleving zijn zulke aantijgingen begrijpelijk genoeg. De liefdevan een held is schrikwekkender dan de haat van een tiran. Dehaat van een tiran is edelmoediger dan de liefde van een philan-troop. Er bestaat een ontzagwekkende en heldhaftige wijsheidwaarvan de modernen slechts de kruimels kunnen bijeenverza-melen. Er bestaat een reus van wien zij alleen een arm of beenzien bewegen.

Zij hebben de ziel van Christus in ellendige flardengescheurd, genaamd egoïsme en altruïsme, en zij staan evenverslagen over Zijn onzinnig-en luister als over Zijn onzinnigenederigheid. Zij hebben zijne kleederen onder elkander verdeelden over Zijn gewaad hebben zij het lot geworpen ; want dat gewaadwas zonder naad, geweven uit een stuk, van boven tot onder.


41

Het is onzin de Christenen als vijanden van het leven te doendoorgaan, want ze willen het leven eeuwig doen duren.

(Charles Dickens, blz. 72.)

Christus beminde niet het menschdom ; Hij heeft nooit gezegddat Hij 't menschdom beminde. Hij beminde de menschen.


De afgrond tusschen Christus en Zijne moderne verklaardersligt in het feit dat wij geen bewijs hebben dat Hij ooit een woordschreef, uitgenomen met zijn vinger in het zand.

Heel het Nieuw Testament is het verhaal van een onaf-gebroken en sublieme samenspraak.


Zonder het dogma van den « val » is alle gedachte vanvooruitgang ongegrond.

Ze zeggen dat er een geleidelijke vooruitgang is geweest ;maar zonder standaard kunt ge nooit oordeelen of er vooruit-gang of achteruitgang is geweest.

Doch 't bijzonderste ligt hierin, dat de « val » lijk elke grooteleer van 't Christendom ten grondslag ligt aan de gezonde taalvan de menschen op een tram. Elkeen zegt : « heel weinig mannenzijn waarlijk mannelijk », maar niemand zal zeggen : « heel weinigwalvisschen zijn waarlijk walvischlijk ».

Wilt ge iemand weerhouden van zijn tiende flesch bier, gezult hem op de schouders kloppen en zeggen : « Wees een man ».Tegen een krokodil die haar tiende ontdekkingsreiziger verslindtkunt ge niet zeggen : « Wees een krokodil ». Want zij hebben geenbegrip van een volmaakte krokodil, en geen allegorie van eenwalvisch, die uit zijn walvischparadijs werd verbannen. Moest ereen walvisch tot ons komen en zeggen : « ik ben een nieuwe soortwalvisch », wij zouden er acht op geven. Maar moest er een mantot ons komen (zooals het weldra zal gebeuren) en zeggen : «ik beneen nieuw soort — ik ben de opper-Mensch — Ik heb medelijdenen rechtvaardigheid opgegeven », wij zouden antwoorden : voor-zeker zijt gij nieuw, maar gij zijt niet nader tot den volmaaktenmensch, want die is reeds in den geest Gods geweest. Wij zijngevallen met Adam en wij herrijzen met Christus ; maar wij zoudenliever vallen met Satan dan herrijzen met U.

(Religious Doubts of Democracy, blz. 63-64.)

42

De mannen der wetenschap hebben den Bijbel aangevallen,omdat hij niet gegrondvest is op het ware astronomisch stelsel.Maar de orthodoxe Christen kan hier altijd antwoorden dat, moestde Bijbel erop gebouwd zijn geweest, hij nooit iemand zou over-tuigd hebben. (The Defendant, blz. 75.)

Het groot menschelijk dogma is dat de wind boomen beweegt;de groote menschelijke ketterij is dat de boomen den wind bewegen.

Wanneer menschen beginnen te zeggen dat de materiëeletoestanden alléén de zedelijke toestanden hebben tot standgebracht, dan hebben zij aan alle mogelijkheid van een ernstigehervorming den weg afgesneden. Trouwens, indien de toestandenmij dom gemaakt hebben, hoe kan ik dan de zekerheid hebben,dat ik het recht voor heb met de toestanden te willen veranderen ?

Niets zal in onzen tijd worden hervormd zoo wij er niet vanovertuigd zijn, dat het zedelijk feit eerst komt. Alle hervor-mingen beginnen met abstract te zijn.

(A Shilling for my Thoughts, blz. 89.)

Liefde verlangt persoonlijkheid en daarom verlangt liefdeverdeeling. Het is het instinct van het Christendom zich teverheugen, dat God het heelal in kleine stukken verdeeld heeft,omdat zij levende stukken zijn. Het is een instinct van hetChristendom te zeggen : «Kinderkees bemint elkander », veeleerdan één omvangrijk persoon te bevelen zich zelf te beminnen.


Het Christendom leidt niet alleen logische waarheden af, maarwordt soms onverwacht onlogisch, wanneer het, om het zoo eensuit te drukken, een onlogische waarheid gevonden heeft. Het isniet alleen juist aangaande den toestand der zaken, maar het isonjuist, indien men dat zeggen kan, wanneer de zaken onjuist zijn.Het is eenvoudig ten opzichte van eenvoudige waarheid, maarhardnekkig ten opzichte van fijnere waarheden.

Het wil toegeven dat een mensch twee handen heeft, maar alzouden alle modernisten er om schreeuwen, dan wil het nog delogische gevolgtrekking niet toegeven, dat hij twee harten heeft.Telkens als wij gevoelen dat er iets onevenredigs ligt in deChristelijke leer, ontdekken wij ook gewoonlijk, dat er iets oneven-redigs ligt in de waarheid. (Orthodoxy, blz. 148.)

43

Vreugde, die de kleine openbaarheid van den heiden was, ishet reusachtig geheim van den Christen.


Het groote punt van het Christendom is : dat de natuur nietonze moeder is, maar onze zuster. Wij mogen trotsch zijn op hareschoonheid, daar wij denzelfden vader hebben ; maar zij heeft geengezag over ons : wij moeten bewonderen, maar niet navolgen. Ditgeeft aan het echt christelijk genot in deze wereld een eigenaardigetint van luchthartigheid, die wel iets van lichtzinnigheid weg heeft.


Leerstukken moeten binnen strenge grenzen besloten worden,zelfs opdat de mensch de algemeene menschelijke vrijheden zougenieten. De Kerk moest zorgvuldigheid betrachten, al was hetalleen maar, opdat de wereld zorgeloos zou kunnen zijn.

Dit is de trillende romance van Orthodoxie. De menschen zijnin de dwaze gewoonte vervallen over orthodoxie te spreken alsover iets dat saai en alledaagsch is. Er bestond nooit iets zoogevaarlijk of zoo opwekkend als orthodoxie. Zij is gezond verstand,en verstandig zijn is dramatischer dan waanzinnig zijn. Zij ishet evenwicht van een man achter woest-hollende paarden, die hierschijnt te bukken en daar over te hellen, en die toch in elke houdingde gratie bewaart van een standbeeld en de juistheid van eenwiskundige.

De Kerk in haar vroege dagen draafde fel en snel, als welkstrijdros ook ; maar het is volslagen onhistorisch te beweren, datzij slechts blindelings voortsnelde op een idee gelijk de laagstegeestdrijverij. Zij zwenkte naar rechts en links, zoodat zij met descherpste juistheid ontzaglijke hinderpalen vermeed. Aan deeene zijde liet zij de reusachtige massa van het Arianisme gesteunddoor al de machten der aarde om het Christendom te wereldsch temaken. En het volgend oogenblik zwenkte zij, om een orientalismete vermijden, dat haar onwereldsch zou gemaakt hebben. Deorthodoxe Kerk sloeg nooit den weg van gedweeheid in, nam geenbedingen aan ; de orthodoxe Kerk was nooit deftig. Het zougemakkelijk voor haar geweest zijn, de aardsche macht der Arianente aanvaarden. Het zou gemakkelijk geweest zijn, in de Calvinis-tische zeventiende eeuw de onbetrouwbare leer der predestinatiete aanvaarden. Het is gemakkelijk dwaas te zijn, het is gemakkelijk

44

ketter te zijn. Het is altijd gemakkelijk de eeuw haar zin te geven ;moeilijker is het zijn eigen zinnen te bewaren. Het is altijd gemakkelijkeen modernist te zijn, even als het gemakkelijk is een snob te zijn,gevallen te zijn in een of ander dier open valluiken van dwaling en

overdrijving die mode na mode en sekte na sekte openzette langshet historisch pad van het Christendom, wat inderdaad zeer een-voudig zou geweest zijn. Het is altijd eenvoudig te vallen ; er iseen oneindig aantal hoeken waaronder men vallen kan ; slechtséén hoek waaronder men staan blijft. Gevallen te zijn in eenof ander dier dwaasheden, van gnosticisme tot modern-christe-lijke geloofsgenezing zou inderdaad eenvoudig zijn en alledaagsch.Maar ze alle vermeden te hebben is een wilde jacht vol avontuurgeweest ; en in mijn visioen rolt de hemelsche strijdkar donderenddoor de eeuwen, de sombere ketterijen terneergesmeten en vertrapt,de ongetemde waarheid waggelend, maar frisch en onvervaard.

(Orthodoxy, blz. 181-183.)

De Christen-herder leidde geen kudde van schapen, maar eenhorde van stieren en tijgers. van verschrikkelijke idealen enverslindende leerstukken, elk afzonderlijk sterk genoeg, om ineen valschen godsdienst te veranderen en de wereld te verwoesten.Bedenk dat de Kerk zich bijzonder bezig hield met gevaarlijkeideëen, zij was een leeuwentemster.


Het evenwicht was echter niet altijd in het lichaam van éénenmensch, (zooals in dat van Becket) het was dikwijls verdeeld overhet geheele Christendom. Patriotisme is een volmaakt voorbeeldvan die beraden balanceering van een sterk uitgedrukt idee dooreen ander even sterk. Het instinct van het heidendom zou gezegdhebben : « gij allen zult Romeinsche burgers en eender worden.De Duitscher moet minder langzaam en eerbiedig worden, deFranschman minder experimenteel en luchthartig ». Maar hetinstinct van het christelijk Europa zegt : « laat de Duitscher lang-zaam blijven en eerbiedig, opdat de Franschman des te beterluchhartig en experimenteel zou kunnen zijn. Wij zullen evenwicht-tigheid stellen tusschen die buitensporigheden. De ongerijmdheiddie Duitschland heet, zal de dwaasheid balanceeren die Frankrijkheet. (Orthodoxy, blz. 181-182.)

De christelijke leer ontdekte de onevenredigheden van het

45

leven ; zij ontdekte niet alleen de wet, maar voorzag ook deuitzonderingen.

Iedereen kan zeggen dat wij niet geheel en al ellendig en ookniet geheel en al gelukkig behooren te zijn. Maar om vast te stellentot hoever iemand absoluut ellendig mocht zijn, zonder onmogelijkte maken volkomen gelukkig te zijn — dat was een ontdekking oppsychologisch gebied. -- Iedereen zou kunnen zeggen : « Snoefniet en kruip niet » en dat zou een grens zijn geweest. Maar tezeggen : « hier kunt gij snoeven en daar kunt gij kruipen » dat waseen emancipatie.

Dit was het groote werk der Christelijke ethica : de ontdekkingvan het nieuwe evenwicht. Het heidendom was gelijk eenmarmerzuil geweest, rechtop, omdat het symmetrisch gepropor-tionneerd was. Het Christendom was een ontzaglijk onregelmatigen romantisch rotsblok, dat wiegelend op zijn voetstuk bij deminste aanraking, toch voor duizende jaren blijft staan, daar zijngroote uitwassen elkander nauwkeurig balanceeren.

(Orthodoxy, blz.180.)

Door haar hoofdleerstuk vast te stellen, hield de Kerk niet alleenschijnbaar onvereenigbare gevoelens zij aan zij, maar wat veelsterker was, zij stond ze toe zich te uiten met een soort vanartistiek geweld, dat anders alleen mogelijk is voor anarchisten.Zachtmoedigheid werd dramatischer dan waanzin. 't HistorischChristendom verhief zich tot een hooge en vreemde coup dethéátre van moraliteit, tot handelingen die in dezelfde verhoudingstaan tot de deugd als de misdaden van Nero tot de ondeugd.

De geesten van verontwaardiging en naastenliefde namenontzagwekkende en aantrekkelijke vormen aan, afwisselendtusschen de monnikenfelheid die den eersten en grootsten derPlantagenets afranselde als een hond, en het sublieme medelijdenvan de H. Catharina, die op de openbare strafplaats het bloedendehoofd van een misdadiger kuste...

Onze zedenmeesters schrijven heel verstandig over verbeteringvan het lot der gevangenen ; maar het is niet waarschijnlijk, datwij Cadbury, of een ander beroemd philantroop, naar de gevangenisvan Reading zullen zien gaan om het lijk van een terechtgesteldete omhelzen, voor het in de ongebluschte kalk geworpen wordt.Onze zedenmeesters schrijven bezadigde artikelen tegen de machtvan millionnairs, maar het is niet waarschijnlijk dat wij Rockefeller,

46

of een anderen modernen tiran openbaar zullen zien geeselen inde abdij van Westminster. (Orthodoxy, blz. 176.)

Naastenliefde is een paradox, evenals bescheidenheid en moed.Eenvoudig omschreven beteekent naastenliefde een van deze tweezaken : onvergeeflijke daden vergeven of onbeminnelijke menschenbeminnen....

Het Christendom trad hier op als te voren. Het kwam, schrik-wekkend, met een zwaard, en scheidde de misdaad van denmisdadiger. Den misdadige moeten wij vergeven tot zeventig maalzeven maal. De misdaad moeten wij in het geheel niet vergeven.


Daar was plaats om gramschap en liefde beide den teugel tevieren. En hoe meer ik het Christendom bestudeerde, des teduidelijker begreep ik, dat het hoofddoel van orde en regel, die hethad ingesteld, hierin bestond, ruimte te geven aan alle goedehoedanigheden, om zich zoo ver en zoo vrij mogelijk teontwikkelen.

Verstands- en gevoelsvrijheid zijn niet zoo eenvoudig als ze eruit zien. Ze hebben inderdaad behoefte aan een even zorgvuldigevengewicht van wetten en voorwaarden, als sociale en politieke vrij-heid.heid. De gewone anarchist op het gebied van het schoone, die erop uit is in vrijheid alles te genieten, verstrikt zich ten laatste in eenparadox, die hem belet iets te genieten. Hij maakt zich los van allenationale grenzen om alleen poëzie te genieten ; maar doordat hijdie grenzen niet meer gevoelt, kan hij ook de Odysee niet meergenieten. Hij heeft zich ontworsteld aan nationale vooroordeelen enstaat buiten alle patriotisme ; maar daar hij geen patriotisme meergevoelt, kan hij ook « Henry V » niet genieten.


Overal maakte het geloof een gedragslijn uit de felle botsingvan twee onstuimige gevoelens.


Moed is bijna een tegenspraak in termen. Moed beteekent eensterk verlangen om te leven, dat den vorm aanneemt van bereidzijn om te sterven. « Hij die zijn leven wil verliezen, zal hetredden », is volstrekt geen mystiek voor heiligen en helden. Hetis een dagelijksche raad voor zeelieden en bergbewoners. Het zou

47

kunnen gedrukt worden in een alpengidsboek of in een handboekvoor wapenoefeningen. Deze paradox bevat het geheele beginselvan moed, zelfs van gewonen aardschen of geheel dierlijken moed.Een mensch wiens weg door de zee wordt versperd, zal misschienzijn leven redden, als hij het durft wagen op een steile klip. Hij kanden dood alleen ontkomèn, door voortdurend op een duimbreedteafstand er langs heen te stappen. Als een soldaat omringd doorvijanden zijn weg door hen wil heensabelen, dan moet hij nood-zakelijk een sterk verlangen om te leven vereenigen met eenvreemde onverschilligheid voor den dood. Hij mag niet enkelaan het leven hechten, want dan zal hij een lafaard zijn en nietontkomen. Hij moet zijn leven zoeken in een geest van razendeonverschilligheid, hij moet naar het leven smachten als naar wateren toch den dood drinken als wijn.

Geen wijsgeer geloof ik, heeft ooit dit romantische raadsel metvoldoende helderheid verklaard en ik ben er zeker niet in geslaagd.Maar het Christendom heeft meer gedaan ; het heeft er de grenzenvan bepaald in de indrukwekkende graven van den zelfmoor-denaar en van den held, en den afstand aangegeven tusschen hemdie sterft om wille van het leven, en hem die sterft om wille vanden dood. En het heeft sindsdien boven de Europeesche lansenaltijd de banier hooggehouden van het geheim van ridderlijkenmoed, den Christelijken moed, die een verachting is van dendood, niet den Chineeschen moed, die een verachting is van hetleven. (Orthodoxy, blz. 169.)

Het Heidendom meende dat deugd bestond in evenwicht ; hetChristendom verklaarde, dat het bestond in strijd, in de botsingvan twee hartstochten, tegenovergesteld aan elkander. Zij warenniet werkelijk onbestaanbaar met elkander, maar toch zoodanig,dat het moeilijk was beide tegelijk vast te houden.


Wij moeten niet een mengsel of een minnelijke schikkinghebben van den optimist en den pessimist, maar de twee, elk ophet toppunt van zijn hoogste energie : liefde en haat beidegloeiend heet Ik hoef er niet op te wijzen dat deze combinatie inhet hart ligt van de orthodoxe geloofsleer. Want deze heeft nadruk-kelijk verklaard, dat Christus niet een wezen is, verschillend vanGod en mensch, gelijk een elf, noch een wezen half- menschelijk

48

en half niet- menschelijk, zooals een centaur, maar tegelijk en tenvolle, waarachtig God en waarachtig mensch,


De poëzie van hoogmoedig te zijn, ging dus even goed verlorenals de poëzie van nederig te zijn. Het Christendom zocht op zijneigenaardige wijze beide te redden. Het scheidde de twee ideëen,en voerde toen beide veel hooger op. In één opzicht moest demensch nederiger zijn dan ooit te voren. In zoover ik mensch ben,ben ik het voornaamste der schepselen ; in zoover ik een menschben, ben ik de grootste der zondaren. Alle nederigheid, diepessimisme beteekende, die enkel aanduidde dat de mensch eenvaag of gering denkbeeld koesterde aangaande zijn bestemming,moest geheel en al verdwijnen. De mensch was het beeld van Godwandelend in den lusthof ; de mensch bezat den voorrang bovenalle dieren ; hij was alleen droevig niet omdat hij dier, maar omdathij een gevallen God was. (Orthodoxy, blz. 171.)

De moderne mensch vond de Kerk te eenvoudig, juist waar hetmoderne leven te weelderig was ; hij vond de Kerk te zwierig waarhet moderne leven te slordig was. De mensch, die een afkeer hadvan eenvoud, vasten en feesten, was verzot op entrées. De menschdie afkeer had van het kerkelijk gewaad, droeg zelf een allerbe-spottelijkste broek. Inderdaad, indien hier eenige dwaasheid tevinden is, dan is het zeker in de broek en &et in het eenvoudigneerhangend gewaad. Indien hier waanzin bestond, dan was het inde uitgezochte entrées, en niet in het eenvoudige brood en wijn.

Het feit dat Swinburne gebelgd was over de neerslachtigheidder Christenen, en nog meer gebelgd over hunne vreugde, wasgemakkelijk te verklaren. Het was niet langer een vereeniging vankwalen in het Christendom, maar in Swinburne. Hetzelfdebedwang der Christenen verdroot hem enkel en alleen, omdat hijmeer hedonist was, dan een gezond mensch behoortte zijn. Het geloofder Christenen vertoornde hem, omdat hij meer pessimist was, daneen gezond mensch mag zijn. Op dezelfde wijze vielen deMalthusianen, als uit instinct, het Christendom aan ; niet omdat eriets anti-Malthusiaansch in het Christendom ligt, maar omdat eriets anti-menschelijksch in het Malthusianisme ligt.


Het geheele pleit voor de beschaving is zoo krachtig, omdat

494

het zoo veelomvattend is. De beschaving heeft zooveel tot standgebracht. De overvloedige bewijzen, die het antwoord overweldigendmoesten maken, maken het eigenlijk onmogelijk. Er ligt dus in allevolmaakte overtuiging een soort van reusachtige hulpeloosheid.Het geloof is zoo ontzaglijk groot dat men geruimen tijd noodig heeftom het aan den gang te krijgen. En deze vertraging spruit, eigenaardiggenoeg, voort uit het feit, dat het onverschillig is waar men begint.

Alle wegen leiden naar Rome, en dat is één reden waarom .

zooveel menschen daar nooit komen.(Orthodoxy, blz. 151.)

De samengesteldheid van onze moderne wereld bewijst dewaarheid van het geloof op meer volmaakte wijze, dan eenig een-voudig probleem in de eeuwen van geloof doen kon.


Het Christendom kon onmogelijk tegelijkertijd het zwartemasker zijn voor een witte wereld, en het witte masker voor eenzwarte wereld. De toestand van den christen kon onmogelijktegelijkertijd zoo comfortabel zijn, dat hij een verwijfd wezen was,indien hij er aan vasthield, en zoo ellendig, dat hij een dwaas moestzijn om het te verdragen. Indien het de menschelijke visioenenvervalschte, dan moest het die vervalschen op een bepaalde wijze,het kon niet tegelijkertijd groene en rose brillenglazen dragen...

En toen kwam eensklaps de gedachte in mijn hoofd op, dat debeste beoordeelaars van de betrekkingen tusschen godsdienstenonmogelijk die leden zijn konden, die volgens hun eigen beken-tenis noch het een, noch het andere bezaten.


Het eenige genot van Christen te zijn bestond hierin, dat demensch niet alléén werd gelaten met het innerlijk licht, maar beslisteen uitwendig licht erkende, schitterend als de zon, helder als demaan, verschrikkelijk als een leger in slagorde.


Wanneer ik maar terugblikte naar die regenachtige heuvelsvan Ierland, wist ik ten minste dat ik misschien voor de laatste maalschouwde op iets dat geworteld was in het Christelijk geloof. Daarten minste was het Christelijk ideaal iets meer dan een ideaal, hetwas op een bijzondere wijze een werkelijkheid. Het was zoo

50

werkelijk, dat het uitblonk in statistieken. Het was zoo klaarblijkelijkdat het zelf door sociologen werd bemerkt. Het was een land waaronze godsdienst zelfs zijne visie zichtbaar had gemaakt.

(Irish Impressions, blz. 242.)

Een godsdienst is niet de kerk, die men bezoekt, maar dewereld waarin men leeft. (Irisch Impressions, blz. 235.)

Het onderscheid tusschen Heidendom en Christendom kanworden samengevat in het onderscheid tusschen de heidenscheof natuurlijke deugden en de drie deugden, die het Christendomheeft uitgevonden : geloof, hoop en liefde.

Buiten dat rechtvaardigheid en matigheid de kille deugden, ende mystieke deugden de levenslustige deugden zijn, zijn deheidensche deugden redelijk en de christelijke boven-redelijk.

Liefde beteekent vergeven wat onvergeeflijk is, of het is vol-strekt geen deugd. Hoop beteekent hopen wanneer alles hopeloos is,of het is volstrekt geen deugd. En geloof beteekent het ongelooflijkegelooven of het is volstrekt geen deugd. (Heretics, blz. 158.)

Er is maar één instelling in de moderne wereld die met hetHeidendom in de nauwste voeling heeft gestaan en die er iets vanafweet, namelijk het Christendom....

Zoo men de heidensche mysteriën wil begrijpen, moet men zebenaderen langs het Christendom. Er is zooveel in de moderne

wereld dat van christelijken oorsprong is, zelfs zeer veel dat hetmeest anti-christelijk schijnt. De Fransche Revolutie heeft eenchristelijken oorsprong. Het dagblad heeft een Christelijken oor-sprong. De anarchisten zijn gegroeid uit het Christendom. Denatuurwetenschappen zijn een vrucht van 't Christendom. Destormloop tegen het Christendom is geboren uit het Christendom.Er is maar één ding, thans bestaande, dat eigenlijk op Heidenschenoorsprong kan bogen en dat is het Christendom.


Wat belangrijk is in een godsdienst, is niet of er wonderen doorgebeuren, maar of hij een ware wereld- en levensbeschouwingheeft. (Religious Doubts of Democracy, blz. 89.)

Voor de stoute problemen moeten wij terugkeeren tot deKerkvaders. (Religious Doubts of Democracy, blz. 106.)

51

't Was in den dief dat de stichter van het Christendom deneerlijken mensch vond ; Hij vond hem op den kruisboom enbeloofde hem 't Paradijs.

Democratie vond den wijzen man in den gek. Ze moedigde dengek aan om wijs te zijn. Dit kunnen wij optimisme of gelijkheidnoemen ; de beste naam is aanmoediging. Ze had haar overdrijving :gemis aan besef der erfzonden ; de gedachte dat opvoeding elkeengoed ging maken ; de kinderachtige pedante philosophie van demenschelijke volmaaktheid.

Maar heel die gedachtenwereld was vol geloof in de einde-loosheid van de menschelijke ziel, wat op zichzelf niet alleenchristelijk, maar orthodox is. Dat is te loor gegaan onder den invloedder pessimistische wetenschap. 't Christendom zegde dat iedereeneen heilige kon worden, zoo hij wilde ; democratie, dat iedereeneen burger kon worden, zoo hij wilde.


De wetenschap zegde nooit dat er geen zondeval had kunnenzijn. Er hadden tien vallen kunnen zijn, de eene na de andere, enhet zou zeer goed kunnen overeengebracht worden met alles watwij van physieke wetenschap afweten. Het menschdom had zedelijkkunnen verslechten over milioener eeuwen en het princiep derEvolutie zou het geenszins tegengesproken hebben.


Geloof is gemeenschapszaak, en zelfs zijn zonden zijn geschiktvoor de gemeenschap. Vooroordeel is privaatzaak, en zelfs zijn ver-draagzaamheid is menschenschuw. (What's wrong, blz. 21.)

Ik twijfel er aan of de Protestanten van Belfast gelooven inootmoed als in een ideaal. Ik twijfel er aan of zelfs de eerlijksteonder hen zou bekennen dat hij er in gelooft... In al dat commer-cieel Protestantisme is er geen spoor van ootmoed ; er is zelfsgeen parodie van ootmoed. Ootmoed is geen ideaal. Ootmoed iszelfs geen schijndeugd. Er is geen instelling, geen gebod, geenwoordvorm, geen volksspreuk of traditioneel verhaal om demenschen eenigszins te zeggen dat er een gevaar ligt in geestes-hoogmoed. Kortom er is hier een denkschool die zelfbehagenbeschouwt als sterkte, tegenover de sterke Christelijke traditie inhet overige gedeelte van 't land die het aanziet als een zwakheid.

(Irisch Impressions, blz. 224.)

52

Het genot van den optimist was prozaïsch, want het legdenadruk op de natuurlijkheid van alles ; het genot van den Christenwas poëtisch, want het legde nadruk op de natuurlijkheid van allesin het licht van het bovennatuurlijke, (Orthodoxy, blz. 145.)

Volgens de meeste wijsgeeren bracht God door zijne schep-pingsdaad de wereld tot slavernij. Volgens het Christendom maaktehij haar door die daad vrij. God had niet zoozeer een gedichtgemaakt als een tooneelstuk ; een stuk dat Hij volmaakt hadopgezet, maar dat werd overgelaten aan menschelijke spelers, dieer sinds dien tijd een warboel van gemaakt hebben.


Bernard Shaw spreekt met ouderwetsche hartgrondige verach-ting over mirakelen, alsof zij een soort trouwbreuk waren van denkant der natuur. Vreemd genoeg, hij schijnt er volstrekt onbewustvan, dat zij eigenlijk de schoonste bloesems zijn aan zijn eigengeliefkoosder boom : de leer van de almacht van den wil.

(Orthodoxy, blz 43.)

Daar was één zaak, die God te groot vond om ons te latenzien, toen Hij verkeerde op aarde ; en ik heb soms gedacht dat hetzijne vreugde was, (Orthodoxy, blz. 297.)

53

VIJFDE HOOFDSTUK.

KERK EN KULTUUR.

De mensch die in voeling leeft met wat hij gelooft een levendeKerk te zijn, is een mensch, die altijd verwacht Plato enShakespeare morgenochtend te ontmoeten aan de ontbijttafel.Hij verwacht altijd een of andere waarheid te ontdekken die hijvroeger nooit gezien heeft. (Orthodoxy, blz. 285.)

Toen Christus, op een symbolisch oogenblik, zijn grootegemeenschap oprichtte, verkoos hij tot hoeksteen, noch denschitterenden Paulus, noch den mystieken Joannes, maar eenweifelaar, een snob, een lafaard, met een woord een mensch. Enop deze rots heeft Hij zijn Kerk gebouwd en de poorten der Helhebben er niets tegen vermocht. Al de keizerrijken en koninkrijkenzijn mislukt ter oorzake van deze innerlijke en voortdurende zwak-heid, dat ze gegrondvest werden door sterke mannen en op sterkemannen. Eén instelling, de historische christelijke Kerk werdgegrondvest op een zwakkeling en hierdoor is ze onverwoestbaar.


De Kerk is geen Atheneum Club, want indien deze al haar ledenverloor, zou ze ontbonden zijn en niet meer bestaan. Maar wanneerwij tot de Kerk behooren, maken wij deel uit van iets dat buitenons alien is, dat buiten alles is waarover ge ook moogt praten,buiten de kardinalen en buiten den paus zelf. Wij behooren haar toe,en indien wij allen plotseling moesten dood vallen, dan zou deKerk toch nog in God bestaan. (The Ball and the Cross.)

De paradox der middeleeuwen was dat slechts onwereldlijkedingen, wereldsch succes konden oogsten.

(Short History of England, blz. 3.)

Het katholiek type van het Christendom was niet alleen een

54

element : het was een klimaat en in dit klimaat wilde de slaaf nietgroeien. (Short History of England, blz. 91.)

In de 14de eeuw was de slavernij verdwenen. Geen dogma'shadden haar verketterd ; geen oorlog was er tegen gevoerd ; geennieuw ras of heerschende stand had ze verworpen : toch was zeverdwenen.

Deze treffende en stille ommekeer is wellicht het beste voor-beeld om de pressing van 't volksleven in de middeleeuwen tewaardeeren. Lijk al 't andere in de middeleeuwsche revolutie, vanaf haar kathedralen tot haar balladen, was deze ommekeer even", naamloos " als verbazend ".

't Is een feit dat de bewuste en werkdadige ontvoogdersvan 't volk allerwege de priesters waren en de godsdienstigebroederschappen ; doch geen naam is overgebleven en heeft indeze wereld zijn loon gevonden. Ontelbare mannen, zonder politiekgedoe en publieke faam, werkten in al de dorpen van Europa, aande doodsbedden en in de biechtstoelen ; en 't stevig stelsel derslavernij verzwond. 't Was wellicht het grootste werk ooit doorvrijwilligers gedaan. Hierin en in alle andere dingen waren demiddeleeuwen de tijd der vrijwilligers.

(A Short History of England, blz. 90-91.)

Het is een feit dat ten tijde der Renaissance er groote mis-bruiken waren in de Kerk.

Doch 't is ongewettigd hierover de brieven der bisschoppenaan te halen, waarin het bederf van 't kloosterleven wordt gehekeld.Die brieven kunnen nooit zoo geweldig zijn dan die van St-Paulusaan de zuiverste en primitiefste kerkgemeenten. De Apostel schreefnochtans aan die eerste Christenen, die door alle kerken wordengeïdealiseerd ; en hij spreekt tot hen als tot dieven en moordenaars.De uitleg van allen die zich met zulke zaken inlaten, kan het bestgevonden worden in het feit, dat het Christendom geen geloof isvoor brave menschen, maar voor menschen. Zulke brieven kunnenin alle eeuwen geschreven worden en zelfs in de 16e eeuw bewijzenze niet zoozeer dat er slechte kloosteroversten, maar wel dat ergoede bisschoppen waren.

(A Short History of England, blz. 144.)

De heiligen, de meest verhevenen onder de menschen, warenook het meest lokaal. Het zijn juist dezelfde mannen die wij het

55

gemakkelijkst met den hemel verbinden, die wij ook het gemak-kelijkst verbinden met de aarde.


Godsdienstige vervolging bestaat niet in duimschroeven ofbrandstapels ; de kern dezer vervolging is dat de man die tijdelijk,hetzij door zijn vermogen, of door zijn verstand, de wereldlijkemacht in handen heeft zijn medeburgers zou besturen niet volgenshunne wijsbegeerte of godsdienst, maar volgens de zijne.


Jeanne d'Arc is wild en wonderbaar, maar zij is veel gezonderdan de meeste harer critici en levenbeschrijvers. Zij plaatste énhaar idealisme én haar realisme op de rechte plaats ; wij, modernen,hebben beide misplaatst. Zij plaatste haar droomen en haar gevoelin haar doel, waar zij moeten zijn; zij stelde ze vooral in praktijk.

Het is niet aan ons, zulke vlammende figuur in de termen vanonze vermoeide twistzieke kultuur te verklaren. Eerder moeten wijtrachten ons zelf in den lichtstraal van zulke vaste sterren teverklaren. (All Things considered, blz. 204.)

De geheele theorie der Kerk omtrent maagdelijkheid zoukunnen gesymboliseerd worden door de verklaring dat wit eenkleur is, niet eenvoudig een ontkenning van kleur. Dit alles kanworden uitgedrukt door te zeggen, dat in de meeste dezer gevallenhet Christendom trachtte de kleuren naast elkaar te houden,onvermengd. Zij loopen niet ineen tot rose of purper ; zij vormenveeleer doorschoten zijde; want doorschoten zijde is altijd recht-hoekig en in den vorm van 't kruis.


Vooral in onze Tolstoyaansche richtingen wordt aanhoudendverzekerd dat de leeuw, als hij neerligt naast het lam, ook wordt alseen lam. Maar dat is brutale annexatie en overheersching van denkant van het lam ; dit beteekent eenvoudig dat het lam den leeuwabsorbeert, in plaats van dat de leeuw het lam verslindt. Het wareprobleem is : kan de leeuw neerliggen naast het lam en toch zijnekoninklijke woestheid behouden ? Dit is het probleem dat de Kerkaanvatte ; dat is het wonder dat zij tot stand bracht.


Bijna elke moderne mensch ziet een verband tusschen vrijheid

56

en de toekomst. Heel de kultuur van onzen tijd is vol van degedachte : « een goede tijd is in aantocht ».

Heel de kultuur der middeleeuwen was vol van de gedachte dat« een goede tijd aan 't tanen was ». Ze schouwden in 't verledennaar het groote licht en in de toekomst naar de groote voor-oordeelen.

Dit is de sleutel dien wij moeten bezitten, om 't leven te begrij-pen van de grootmeesters der middeleeuwen.

(A Short History of England, blz. 21.)

Menschen die beginnen met de Kerk te bestrijden terwillevan vrijheid en humaniteit, eindigen met vrijheid en humaniteitte verwerpen, zoolang zij de Kerk maar mogen bestrijden.


Spijts al haar gebreken, is de Kerk steeds van natuurwege aan't werk geweest aan de verwezenlijking van groote sociale gelijk-heid. Het is een historische dwaling te veronderstellen dat dehiërarchie der Kerk met aristocraties werkte, of dat ze een soortaristocratie was. 't Was het tegendeel der aristocratie ; in haarideaal althans, moest de eerste de laatste zijn...

De heilige is de eenige onder al de grooten die de menschelijkewaardigheid van anderen niet krenkt.

(A Short History of England, blz.14.)

De katholieken staan thans omzeggens alléén in de bres omde rede te verdedigen. (The New Jerusalem, blz. 180.)

De wetenschap van onzen tijd verdelgt niet de dogma's vanden godsdienst, maar de dogma's der wetenschap van voor enkelejaren. (The New Jerusalem, blz. 160.)

Zoo iemand den oorsprong van den godsdienst wil navor-schen, dient hij niet naar de Sandwich eilanden te gaan, maar naarde kerk. Zoo iemand den oorsprong, den aard der menschelijkegemeenschap wil opsporen, dient hij niet te gaan in 't BritschMuseum, maar in de menschelijke gemeenschap.


Zoo dikwijls het katholicisme werd buiten gedreven als eenverouderd Iets, keerde het altijd terug als een nieuw Iets.(« Where all Roads lead » in December nr van « Blackfriars »).

57

Het schijnt mij gansch klaarblijkend dat een kerk, die er aan-spraak op maakt gezaghebbend te zijn, moet bestand zijn ombeslissend te antwoorden, waar het groote vraagstukken der open-bare zedelijkheid geldt. Kan ik meedoen aan cannibalisme ofkindermoord om de bevolking te verminderen of aan een soort-gelijke wetenschappelijke en vooruitstrevende hervorming ? ElkeKerk met gezag om te leeraren moet bevoegd zijn te zeggen watal dan niet mag gedaan worden. Maar de protestantsche kerkenzijn in volslagen verwarring in de zedelijke vraagstukken alsb. v. de geboorte-beperking, de echtscheiding, het spiritisme.

(Interview met « Toronto Daily Star »).

58

ZESDE HOOFDSTUK.

CHRISTELIJKE DEMOCRATIE.

Het democratische geloof is dit : de allerzwaarwichtigstezaken moeten worden overgelaten aan de gewone menschenzelf, — het paren der seksen, de opvoeding der kinderen, dewetgeving van den staat. — Dit is democc atie, en daarin heb ikaltijd geloofd. (Orthodoxy, blz. 82.)

Democratie is het meest schrikbarend evangelie, er is nietsdat de menschen zooveel schrik aanjaagt dan het decreet, dat zeallen koningen zijn. (Twelve Types, blz. 173.)

De groote kanker der verloopen eeuw lag in wat genoemdwordt de slingerbeweging, d. i. dat de mensch beurtelings vanhet eene uiteinde naar het andere diende te gaan. Wanneer menmet moderne denkers spreekt, die zonder het te weten vaak op wegzijn naar het gekkenhuis, bevindt men steeds dat ze juist gelukkigontsnapt zijn uit een ander gekkenhuis. Aldus zijn er honderden diesocialist worden, niet omdat ze het socialisme beproefd en hetschoon gevonden hebben, maar omdat ze het individualismebeproefden en het bijzonder leelijk vonden. Zoo zijn er ook velendie de «Christian Science » aankleven, omdat ze genoeg hebbenvan de heidensche wetenschap ; ze zijn het beu geworden tegelooven dat alles stof is en thans gaan ze hun schuiloord zoekenin de ziekelijke droomgedachte, dat alles geest is.

(A Shilling for my Thoughts, blz. 52.)

Ik heb nooit begrepen waar men het idee vandaan gehaaldheeft, dat democratie op eenige wijze gekant is tegen traditie. Hetligt voor de hand, dat traditie niets anders is, dan democratieuitgestrekt over den tijd....

Traditie kan beschreven worden als een uitbreiding van hetstemrecht. Traditie beteekent : het toekennen eerier stem aan de

59

laagste van alle klassen, aan onze voorvaderen. Zij is de demo-cratie der dooden...,

ik voor mij, kan deze twee ideeën van democratie en traditieniet van elkaar scheiden : het komt me voor, dat ze een zelfde ideezijn. Wij moeten de dooden in onze vergaderingen hebben. Deoude Grieken stemden met steentjes : zij zullen stemmen metgrafsteenen. (Orthodoxy, blz. 82.)

De belangen, die alle menschen gemeen hebben, zijn vanhooger gewicht dan de belangen die dezen of genen mensch in't bijzonder treffen. Gewone belangen hebben meer waarde danbuitengewone, of liever, zij zijn nog buitengewoner...

De mensch is veel ontzagwekkender dan de menschen ; ietsveel vreemder. Het gevoel van dat wonder, mensch te zijn, behoortons veel meer te treffen dan welk ander wonder ook van macht,kunst, verstand of beschaving. De loutere mensch op twee beenenmoet als zoodanig gevoeld worden als hartroerender dan eenigemuziek, als schrikwekkender dan eenig karikatuur. Sterven istragischer dan de hongerdood. Een neus te bezitten is komischerzelfs, dan een Normandischen neus te hebben.


Gorky heeft een zijner werken betiteld : « Schepselen, dieeens menschen waren ». Dickens' boeken over de armen enongelukkigen kunnen allen onder den titel komen : Schepselen,die nog steeds menschen zijn ».

Jezus Christus openbaarde een geloof, waardoor de armenrijker en de rijken armer werden. Maar zelfs wanneer Hij tot dearmen ging om ze te verrijken, begon Hij met het woord : « Zaligzijn de armen ».

Dickens volgde het spoor van Christus. Hij sprak steeds vanu de armoede te lenigen », maar al zijn beschrijvingen staanonder het motto : « Zalig zijn de armen ». Hij beschreef hungeluk, en de menschen liepen toe om hun droefheid te lenigen ; hijbeschreef ze als menschen en de menschen voelden den hoon vanhun menschelijkheid. (Charles Dickens, blz. 190.)

Al de groote leeraars en leiders vertoonen de gewoonte, hungedachten te beschouwen als menschelijk, en die de eerste de bestezou kunnen vooropstellen. Voor een man, die waarlijk vooraanstaat is het eerste wat hij gelooft : de gelijkheid der menschen.

(Heretics, blz. 245.)60

Democratie is geen philanthropie ; 't is zelfs geen altruïsmeof geen sociale hervorming. Democratie berust niet op medelijdenmet den man van de straat ; democratie berust op eerbied, of zooge wilt, op de vrees voor den man van de straat.

(Her., blz. 268.)

Het is een voldoend bewijs voor het feit, dat wij geen essentieeldemocratische staat zijn, dat wij ons steeds afvragen wat wij metde armen zinnens zijn te doen. Waren wij democraten, wij zoudenons afvragen wat de armen met ons zullen doen. Bij ons zeggende hoogere standen steeds tot zichzelf : « welke wetten gaan wijmaken ? ». In een zuiver democratische staat zouden ze steedszeggen : « welke wetten kunnen wij naleven ? ».

(Her., blz. 275.)

Indien wij waarlijk willen uitmaken wat uit de democratieten slotte zal voortkomen, moeten wij het zeker niet zoeken inde literatuur die het volk bestudeert, maar wel in de literatuur,die door het volk bestudeerd wordt.


In zake sekse staan we in een menschelijke vrijdenkerij :de vrijdenkerij is gedisciplineerd, maar ze is vrij. Wij moeten zwij-gen over zulke dingen, maar wij moeten niet onwetend zijn tenhunnen opzichte. Integendeel, de menschelijke traditie spreekt ineen anderen zin. Het is het meest eigen aan het menschdom, enhet is juist omdat wij allen weten dat het bestaat, dat wij niet hoe-ven te zeggen dat het bestaat. (All Th. cons. blz. 93.)

De hemel werkt niet ; hij speelt. De menschen zijn meest zich-zelf als ze vrij zijn; en als ik vind dat de menschen snobs zijn bijhun werk en democraten in hun verlofdagen, zal ik de vrijheidnemen ze op hun verlofdagen te gelooven. Maar het is de werk-kwestie, die eigenlijk de gelijkheidskwestie in haar vollen om-yang stelt, en 't is die kwestie die we thans moeten behandelen.Misschien kan de waarheid het puntigst gezegd worden aldus :democratie heeft een waren vijand, en dat is beschaving. Dezeutilitaristische mirakels, door de wetenschap voortgebracht, zijnanti-democratisch, niet zoo erg in hun misbruik of zelfs in hunpractische gevolgen, dan in hun oorspronkelijke bestaansvormen endoeleinden. De Gietvormen-Verbrijzelaars hadden gelijk, misschien

61

niet omdat ze meenden dat machines van minder menschen arbei-ders maken zouden, maar zeker omdat ze meenden dat machinesvan minder menschen meesters zouden maken. Méér wielen beteertkenen minder handvatsels; minder handvatsels beteekenerl minderhanden. Het raderwerk der wetenschap is noodzakelijk individualis-tisch en afzonderend. Het gepeupel kan rond een paleis staan hui-len; maar het kan geen telefoon neerhuilen. De specialist komt, ende democratie is met één slag half verbrod.

(What's wrong, blz. 99.)

Het is zeer moeilijk voor een vrijdenker democratisch teblijven. (All Th. cons., blz. 202.)

De groote wetenschappelijke scharen, die de lokken van eenarm klein schoolkind zouden afsnijden, snijden onverpoosd aan dekunst en eer der armen. Weldra zullen zij de nekken verwringen omzuivere halsboorden te passen, en voeten verwonden om nieuweschoenen te beproeven. Het treft hun niet dat het lichaam meerwaard is dan kleederdracht, dat de Sabbath voor den mensch inge-steld is, dat alle richting geoordeeld en veroordeeld zal wordennaar gelang zij aan het gewone lichaam en den gewonen geestzullen aangepast zijn. (What's wrong, blz. 272.)

In al onze moderne bewegingen verwijderen wij ons vande democratie. Dit is het gevaar van onzen tijd. Daar is een ver-schil tusschen de verdrukking die in het verleden te veel voorkwamen de verdrukking die in de toekomst maar al te waarschijnlijk is.Verdrukking in het verleden was in het algemeen een individueelezaak. De verdrukkers waren zoo argeloos en zoo alleen als de ver-drukten. De aristocraat haatte soms zijn ondergeschikten, hij haattealtijd zijn gelijken. De plutocraat was een individualist. Maar inonzen tijd is zelfs de plutocraat een socialist geworden. Hij bezitwetenschap en vereenigingen, en zal gemakkelijk een grooteretirannie inluiden dan de wereld ooit gezien heeft.

(All Th. cons., blz. 129.)

De Revolutie die uit de Renaissance ontstond, eindigde inde Hervorming en verwoestte de instellingen der armen. Hierliggen de wortelen van al de problemen die met kapitaal enarbeid samenhangen.

62

In hoever de theologische theorieën van dien tijd hieropinvloed hebben uitgeoefend, blijft eene twistvraag. Maar niemanddie op de hoogte der feiten is, zal loochenen dat diezelfde eeuwen dezelfde geest die het godsdienstig schisma tot stand bracht,ook deze nieuwe beginselloosheid onder de rijken heeft ingebracht.De meest extremistische Protestant zal zich wellicht tevredenstellen met te zeggen dat Protestantisme niet de drijfveer, maarhet masker was. De meest extremistische Katholiek zal zich wel-licht tevreden stellen met toe te geven dat het Protestantisme nietde zonde, maar de straf was. Trouwens, het meest ingrijpende enhet meest schaamtelooze van dit ontwikkelingsproces was nietvolledig vóór het einde der 18e eeuw, wanneer het Protestan-tisme reeds overging in het scepticisme.

(A short History of England, blz. 151.)

Aristocratie is geen. instelling ; aristocratie is een zonde,maar gewoonlijk een zeer vergeeflijke zonde. Zij is gewoonlijk datafglijden of afdrijven van menschen tot een zekere natuurlijkehoogdravendheid en een hoogschatting van de grooten der aarde,wat het gemakkelijkste en meest gewone ding de wereld is.

(Orth., blz. 220.)

Ik ken menschen, die meer in zichzelf gelooven dan Napo-leon of Cesar ooit deden. Ik weet waar de vaste ster straalt vanzekerheid en succes. ik kan u leiden naar de tronen van de Ueber-menschen. De menschen, die het meest in zichzelf gelooven, zittenin gekkenhuizen. (Orth., blz. 20.)

Volmaakt geloof in zichzelf is niet alleen een zonde, het iseen zwakheid. (Orth., blz. 21.)

Hoe veel breeder zou uw leven zijn, indien uw eigen ik erwat minder plaats innam ; indien gij werkelijk eens met gewonenieuwsgierigheid en belangstelling naar andere menschen kondetkijken; als gij hen eens kondet zien in hun zonnig zelfbehagen enmannelijke onverschilligheid. Gij zoudt belang in hen gaan stellen,omdat zij geen belang stellen in u. Gij zoudt ontsnappen uit datkleine en vunzige theater, waar uw eigen komediestukje altijdwordt opgevoerd, en gij zoudt u bevinden in een frissche lucht, ineen straat vol belangwekkende vreemdelingen.

(Orth., blz. 33.)

63

Indien gij uwe ondervinding in handelszaken raadpleegdet inplaats van uwe afschuwelijke individualistische wijsbegeerte, danzoudt gij zien, dat geloof in zichzelf het meest alledaagsche ken-merk is van een nietswaardige. (Orth., blz. 21.)

« Waarom hebben wij geen groote mannen ? » Wij hebbener geen, omdat wij er steeds naar uitzien. Als iedereen ophanden en voeten kruipt om een groot man te kunnen vinden enhuldigen, verzekert hij enkel, dat hij zelf niet groot zal zijn.

(C. Dickens, blz. 17.)

De armen kunnen het sociale vraagstuk vergeten, dat wij(gewone burgers) nooit vergeten mogen. Gelukkig de armen,want zij toch hebben niet altijd de armen nevens hen; derechtzinnige arme kan soms de armoede vergeten; de meestrechtzinnige rijke kan dit nooit. (All Th. cons., blz. 16.)

Vóór wij ons zelf geluk wenschen met het ontbreken vaneen zekere fout in de natie of in de gemeenschap, moeten wijons afvragen, waarom die fout afwezig is. Zijn wij van die foutverlost, omdat wij de tegenovergestelde deugd bezitten? Of zijnwij ervan verlost, omdat wij de tegenovergestelde ondeugdhebben? (Orth., blz. 21.)

Iedere mensch is vergeten wie hij is. Iemand moge denkosmos begrijpen, het ego zal hij nooit begrijpen : het ego isverder verwijderd dan welke ster ook. Gij zult den Heer uwenGod beminnen, maar gij zult niet uzelven kennen. Wij allendeelen in hetzelfde verstandelijke onheil, wij allen zijn onzennaam vergeten. Wij allen hebben vergeten wat wij werkelijkzijn. Al wat wij gezond verstand noemen en rationaliteit enpractische geschiktheid en positivisme, beteekent alleen, dat wijop zekere effen banen van het leven vergeten, dat wij vergetenhebben. Al wat wij geest en kunst en extaze noemen, betee-kent alleen, dat wij ons een enkel ontzagwekkend oogenblikherinneren, dat wij vergeten. (Orth., blz. 95.)

Ik vindt er een ijzingwekkend genot in, gade te slaan hoede ernstige socialist zoo ijverig mogelijk werkt aan den grond-slag van alle aristocratie, door zoo streelend uit te weidenovor de blijkbare ongeschiktheid van de armen om teregeerera. (Orth., blz. 215.)

64

Een mensch zou altijd aan zijns moeders voorschoot moetengebonden zijn ; hij zou steeds iets moeten hebben dat hem metzijn kindsheid verbond en bij tusschenpoozen bereid zijn opnieuwvan een kinderlijk standpunt uit te herbeginnen. Theologischwordt dit volgenderwijze het beste uitgedrukt : « Gij moet opnieuwgeboren worden », d. i. gewoonweg gezegd : « Gij moet uwgeboortedag vieren ». Zelfs indien gij niet opnieuw wilt geborenworden, herinner u dan tenminste van tijd tot tijd, dat gij eensgeboren werdt. (Shaw, blz. 163.)

Ik ben altijd méér geneigd geweest den grooten hoop vanhandwerkende menschen te gelooven, dan die afzonderlijke enlastige klas van letterkundigen waartoe ik behoor. Zelfs geef ikde voorkeur aan de grillen en de vooroordeelen van menschen,die het leven uit ondervinding kennen, boven de duidelijkstebewijsvoeringen van hen, die het leven van buitenaf beschouwen.


't Is in het privaat leven dat men de groote karaktersvindt. 't Is gemakkelijker voor een kameel door het oog van eennaald te gaan dan voor een groot man het koninkrijk dezer wereldbinnen te treden.

De echte groote en levenslustige persoonlijkheid, de man diekan praten als niemand anders en die voelt met een elementairepassie, zult ge nooit in een ministerie, in een academie, of op eengroot diner aantreffen. Het minst van al zult gij hem aantreffen ineen aristocratisch gezelschap. Ge zult hem vooral vinden waarDickens hem vond, namelijk onder de armen.


Er zijn groote mannen die iedereen doen klein voelen; deechte groote man is hij die iedereen doet groot voelen.


655

ZEVENDE HOOFDSTUK.

Godsdienstige en Leeke Zedeleer.

De moderne zedeleer wijst enkel op de noodlottige gevolgenvan de overtreding der zedewet ; ze spreekt enkel met zekerheidwanneer ze over zedelijk kwaad spreekt. Ze kan enkel op de onvol-maaktheid wijzen.... De godsdienstige zedeleer, integendeel, weessteeds naar het ethisch ideaal, naar de volmaaktheid.

Een jongeling kan zich tegen ontucht vrijwaren met gedurigde ziekten voor oogen te houden ; hij kan hetzelfde doen metgedurig aan 0. L. Vrouw te denken. Men kan er over twistenwelke methode de zedelijkste of de doeltreffendste is, maar 't lijdtgeen twijfel welke methode de gezondste is.

(Heretics, blz. 25-26.)

Dit gemis aan levende idealen van zuiverheid en van geeste-lijk zelfbedwang is de groote leemte in de moderne zedeleer enligt ten grondslag aan het groot bezwaar dat zooveel gezondemenschen tegen de realistische literatuur der 19e eeuw opperen.Wat hen terecht walgt, is niet het toegeven aan een raak realisme.Een sterk en gezond godsdienstig gevoel heeft nooit eenig bezwaargevonden in het realisme. Heel integendeel... Doch de godsdienstvond zijn sterkte niet in 't raak uitbeelden van het kwaad, maarin 't raak uitbeelden van 't goed. (Her., blz. 28-29.)

Een vergelijking tusschen de zedeleer van de « Divina Come-dia » en Ibsen's « Spoken » zal ons klaar aantoonen waartoe demoderne zedeleer heeft heengestuurd.

Dante schildert drie zedelijke drijfveeren : Hemel, Vagevuuren Hel, — de vizie van volmaaktheid, de vizie van verbetering ende vizie der mislukking. Ibsen schildert slechts ééne : de Hel...

Er zijn geen hoofddeugden in Ibsen : hij beeldt enkel uit hetkwaad en geeft geen bepaald beeld van het goed.

(Her., blz. 29-30.)66

Indien de moderne wereld er niet op staat een scherpomlijnde zedewet te hebben, bestand tegen de aantrekkelijk-heden van kunst en humor, dan zal de moderne wereld eenvoudigde speelbal worden voor ieder wien het gelukt een leelijkheid opeen mooie wijze te verrichten. Ieder moordenaar, die op onder-houdende wijze kan moorden, zal mogen dooden. Iedere strooper,die op pittige wijze steelt, zal mogen stelen naar hartelust.


Het Darwinisme kan gebruikt worden om een paar dwazezedelijke systemen mee te steunen, maar het is volkomen onge-schikt om een enkele gezonde leering te bevorderen. De verwant-schap en de onderlinge strijd tusschen alle levende schepselenkunnen gebruikt worden als redenen om waanzinnig wreed ofwaanzinnig sentimenteel te zijn, niet om gezonde liefde voor dedieren aan te kweeken. Op den grondslag van evolutie kunt gij Ms

onmenschelijk of overdreven menschelijk zijn, maar niet eenvoudigmenschelijk. Dat gij en een tijger gelijk staan, kan een reden vooru zijn, u teeder te betoonen jegens een tijger; maar het kan ookeen reden zijn om zoo bloeddorstig te zijn als een tijger. Het isééne zaak te trachten den tijger te loeren u na te volgen ; maar hetis geheel iets anders en veel gemakkelijker, den tijger na te volgen.Toch, in geen van beide gevallen leert evolutie u, hoe gij doenmoet om een tijger verstandig te behandelen, dat is : zijn strevente bewonderen en tegelijk zijn klauwen te vermijden.


De moderne wereld is niet boos; in sommige opzichten iszij veel te braaf. Zij is vol van losgebroken en verspilde deugden.Als een godsdienstig systeem wordt uiteengerukt, zooals hetChristendom werd uiteengerukt ten tijde der hervorming, danworden niet alleen ondeugden losgelaten. Zij worden inderdaadontketend en dwalen rond en doen groote schade. Maar de deugdenworden ook losgelaten, en dwalen nog veel verder rond en brengennog grooter onheilen teweeg. De moderne wereld is vol van oudechristelijke deugden, die dol zijn geworden. En zij zijn dolgeworden, omdat ze van mekaar zijn losgemaakt en eenzaamronddwalen. (Orthodoxy, blz. 50.)

Sommige humane menschen zijn vijanden van het mensch-dom, juist omdat ze zoo humaan zijn. (Orth., blz., 51.)

67

Zelfmoord is niet enkel een zonde, zij is de zonde bij uit-nemendheid. Zij is het uiterste en absolute kwaad, de weigeringom belang te stellen in het bestaan, de weigering om den eed vantrouw aan het leven af te leggen. Hij die een ander vermoordt,doodt één mensch. Hij die zich zelfmoordt, doodt alle menschen;zoover het hem zelf betreft, moordt hij de wereldt uit.

(Orth., blz. 129.)

De mensch is veel meer zichzelf, hij is veel meer menschelijk,als vreugde diep in zijn gemoed ligt, en smart slechts aan deoppervlakte. Zwaarmoedigheid mag niet meer dan een tusschenspelzijn, een teedere en voorbijgaande gemoedsgesteldheid.

(Orth., blz. 294.)

Nietzsche bracht het onzinnige idee te berde, dat menschenvroeger als goed hebben nagestreefd, wat wij nu kwaad noemen.Als dat het geval was, dan zouden we niet kunnen spreken vanhen te overtreffen of van beneden hen te staan. Hoe kunt gijJansen inhalen, als hij in tegenovergestelde richting loopt ? Gijkunt er niet over redeneeren of het eene volk er beter in geslaagdis ellendig te zijn, dan een ander volk er in slaagde gelukkig te zijn.Het zou er veel op gelijken, alsof men redeneerde over de vraag,of Milton meer puriteinsch was dan een varken vet is.

Het is waar dat een mensch, een onzinnig mensch, verande-ring zelf tot zijn doel of ideaal zou kunnen verheffen. Maar alsideaal, wordt verandering zelf weer onveranderlijk. Als de verande-ring-aanbidder zijn eigen vooruitgang wenscht te schatten, danmoet hij onverbiddelijk trouw zijn aan het ideaal van verandering;hij mag niet gaan minnekoozen met het ideaal van eentonigheid.Vooruitgang zelf kan niet vooruitgaan. (Orth., blz. 61.)

Moraliteit begon niet te ontstaan, doordat eene mensch tegeneen ander zei : «ik zal u niet slaan, indien gij mij niet slaat D. Er isnergens een spoor van zulke onderhandeling te vinden. Maar er iswel een spoor van te vinden, dat menschen tot elkander zeiden :« Wij moeten elkander niet slaan in de heilige plaats ». Zij wonnenhun moraliteit, door hun godsdienst te beschermen. Zij kweektengeen moed aan. Zij vochten voor het heiligdom en bevonden dat zijmoedig waren. Zij kweekten geen zindelijkheid aan. Zij reinigdenzich voor het altaar en bevonden dat zij zindelijk waren. Degeschiedenis van het Joodsche volk is het éenige oude dokument,

68

dat verreweg de meeste Engelschen kennen en de feiten kunnendaaruit genoegzaam beoordeeld worden. De Tien geboden, dievolgens de ervaring in hoofdzaak aan het geheele menschdomgemeen zijn, waren eenvoudig militaire bevelen, een leger-wet-boek, uitgevaardigd om een zekere ark op den tocht door dewoestijn te beschermen. Anarchie was boos, want zij bracht deheiligheid in gevaar. Eerst toen de menschen een dag hadden gehei -ligd aan God, bevonden z ij dat zij voor zichzelf een heiligen daghadden gemaakt. (Orth., blz. 121)

Uebermenschen, die geen goede menschen zijn, zijn onmenschen.(Her., blz. 85.)

Een van de duizend opwerpingen tegen de zonde van hoog-moed is, dat zelfaanbidding noodzakelijk zelfontwikkeling ver-woest. Iemand die hoog oploopt met zichzelf zal trachten veel-zijdig te zijn, zal naar theatrale voornaamheid streven en naar eenencyclopedie van cultuur ; zijn bloedeigen persoonlijkheid zal indit valsch universalisme worden opgeslorpt. Steeds aan zichzelfdenken zal hem aanstuwen om te trachten het heelal te zijn;trachten het heelal te zijn, zal hem zoo ver brengen, dat hij ophoudtiets te zijn. (Her., blz. 132.)

Heel het geheim van het practisch succes van 't Christendomligt in de christelijke ootmoedigheid, hoe onvolmaakt ook zefeitelijk werd verwezentlijkt. (Her., blz. 69.)

Ootmoed is zoozeer een practische deugd, dat er menschenzijn die meenen dat het een ondeugd moet zijn. Ootmoed heeftzooveel bijval, dat zij misgrepen wordt voor hoogmoed...

't Is de ootmoedige die de grootsche daden stelt; 't is deootmoedige die de stoutste plannen volvoert ; 't is de ootmoedigedie de ophefmakende dingen tot stand brengt. (Her., blz. 74.)

Zonder nederigheid is het onmogelijk iets te genieten —zelfs geen hoogmoed. (Orth., blz. 53.)

Neem het bovennatuurlijke weg, en wat overblijft is hetonnatuurlijke. (Her., blz. 99.)

Vele vage modernen nemen hun toevlucht tot stoffelijkemetaforen; inderdaad, dit is een der voornaamste kenmerken van

69

onbestemd modernisme. Daar zij hun leer aangaande het goedeniet durven definieeren, gebruiken zij physieke figuurlijke uit-drukkingen, zonder voorbehoud of schaamte ; en wat het ergst vanalles is, zij schijnen te denken, dat deze goedkoope vergelijkingenbuitengemeen geestelijk zijn, en veel verhevener dan de oudemoraal. Zoo denken zij dat het intellectueel is, om van iets tespreken als hoog. Dit is op zijn minst genomen het tegenover-gestelde van intellectueel; de uitdrukking is eenvoudig ontleendaan een toren of een windvaan.

«Tommy was een brave jongen,» is een zuiver philosophischeuitdrukking, Plato of Thomas van Aquino waardig. «Tommy leefdehet honger leven », is een grove beeldspraak, ontleend aan eentweemeter duimstok. (Orth., blz, 190.)

Vóór een kosmische daad van hervorming kan verrichtwoeten wij een kosmischen eed van trouw hebben. Een menschmoest eerst belang stellen in het leven, en dan kon hij belanglooszijn in zijn levensbeschouwingen. « Mijn zoon, geef mij uw hart » ;het hart moet gevestigd zijn op de ware zaak ; zoodra wij eengevestigd hart hebben, bezitten wij ook een vrije hand.

(Orth., blz. 127.)

Liefde is niet blind, dat is het laatste wat men van haarzeggen kan. Liefde is gebonden ; en hoe meer zij gebonden is,des te minder is zij blind. (Orth., blz. 127.)

De zaak komt niet daarop neer, dat deze wereld te treurig isom haar te beminnen, of te vroolijk om haar niet te beminnen;maar hierop, dat wanneer gij iets bemint, zijn vroolijkheid eenreden is om het te beminnen, en zijn treurigheid om het nogmeer te beminnen. (Orth., blz. 119.)

Torquemada pijnigde de menschen op physieke wijze omwille der zedelijke waarheid. Zola pijnigde de menschen opzedelijke wijze ten bate van physieke waarheid.

(Orth., blz. 52.)

De stelling, dat de zonden onvermijdelijk zijn, maakt noggeen einde aan straffen ; als zij ergens een einde aan maakt, danis het aan de vermaning. (Orth., blz. 42.)

70

Juist door zijn vermogen om te genieten, verwoestte demensch de helft zijner vreugde. Door om genot te vragen, ver-loor hij het hoogste genot; want het hoogste genot is verrassing.Hierdoor werd het duidelijk, dat de mensch, als hij zijn wereldgroot wilde maken, zichzelf klein moest maken.

(Orth., blz. 52.)

De wil van den Tolstojaan is bevroren door het Boeddhis-tisch instinkt, dat alle afzonderlijke handelingen boos zijn. En dewil van den Nietzscheaan is eveneens bevroren door zijn mee-ning, dat alle afzonderlijke handelingen goed zijn. Zij staan aaneen viersprong; de een heeft een afkeer van alle wegen, en deandere houdt van alle wegen. Het resultaat is — wel het is gemak-kelijk te berekenen : — zij staan aan den viersprong.

(Orth., blz. 74.)

Jeanne d'Arc stond niet stokstijf geworteld aan den vier-sprong, noch door alle paden te verwerpen zooals Tolstoy, nochdoor ze allen te willen inslaan zooals Nietzsche. Zij koos een paden snelde er langs als een bliksemschicht. En toch, als ik overJeanne nadenk, zie ik, dat zij alles in zich bevatte wat waar was inTolstoy en Nietzsche, zelfs al wat draaglijk was in elk dier twee.Ik dacht aan al wat edel is in Tolstoy, aan zijn vreugde in eenvou-dige zaken, vooral in eenvoudig medelijden, in de werkelijkheidder aarde, in den eerbied voor de armen, in de waardigheid vanden gebogen rug. Jeanne d'Arc bezat dit alles, maar daarbij ooknog deze groote zaak, dat zij niet alleen armoede bewonderde,maar ook armoede leed, — terwijl Tolstoy slechts een gewoonaristocraat is, die het geheim der armoede tracht na te vorschen.En ik dacht aan al wat stoutmoedig en grootsch en pathetisch wasin den ongelukkigen Nietzsche, en aan zijn verzet tegen de ledig-heid en vreesachtigheid onzer eeuw. Ik dacht aan zijn kreet omhet zielsverrukkend evenwicht van gevaar, aan zijn honger naarhet hoefgetrappel van zware strijdrossen, aan zijn oorlogskreet.Maar Jeanne d`Arc bezat dit alles, en wederom met dit verschil,dat zij den krijg niet prees maar krijg voerde. Wij weten dat zijniet vervaard was voor een leger, terwijl Nietzsche misschienbang was voor een koe. Tolstoy prees slechts den boer. Zij wasboer. Nietzsche prees slechts den strijder. Zij was strijder. Zijovertrof beiden in hun eigen tegenstrijdige idealen. Zij was zacht-

71

aardiger dan de een, geweldiger dan de ander. Toch was zij eenvolkomen practisch persoon, terwijl de andere ijdele droomers zijn,die niets doen. (Orth., blz. 76.)

De grootste ramp voor de negentiende eeuw was deze : datde menschen het woord geestelijk begonnen te gebruiken in den-Zelfden zin als goed. Zij dachten, dat vooruitgang in verfijning enonlichamelijkheid hetzelfde was als vooruitgang in deugd.

(Orth., blz. 282,)

Wij zijn er toe gekomen de zedelijkheid van een boek te ver-binden met een soort optimisme en bevalligheid; volgens ons iseen goed zedelijk boek een boek over zedelijke menschen. Maarde oude gedachte was grootendeels het tegenovergestelde : eenzedelijk boek was een boek over onzedelijke menschen.

Goed blijft goed, al deed het niemand. Kwaad blijft kwaad,al deed het iedereen. (All. Th. cons., blz. 197.)

Beschaving in den besten zin, beteekent alleenlijk het gezagvan den menschelijken geest over al het uitwendige. Barba-risme beteekent den eeredienst van al het uitwendige in zijn ruwenen onveroverden staat. Barbarisme beteekent den eeredienst dernatuur. In de nieuwe literatuur, wetenschap en wijsbegeerte is erte veel eeredienst der natuur geweest.


De erfelijkheidsleer van Zola en Ibsen die in onzen tijdverkondigd geweest is, komt mij niet alleen als boosaardig, maarook als essentieel onwetend enj ontaardend voor. Deze soortwetenschap is het eenige wat met stricte nauwkeurigheid reaction-nair kan genoemd worden. Wetenschappelijk determinisme iseenvoudig het eerste schemerlicht van de menschheid, en sommi-gen schijnen er terug heen te keeren. (All Th. cons., blz. 67.)

Niet alleen kunnen de sprookjes genoten worden omdat zijzedelijk zijn, maar zedelijkheid kan genoten worden omdat zij onsvoert in het sprookjesland, in een wereld van verwondering enoorlog. (All Th. cons., blz. 192.)

Ascetisme is iets waarvan de aard totaal mis begrepen wordtop onze dagen. In zijn godsdienstige beteekenis is ascetisme het

72

verwerpen van den grooten hoop der menschelijke zaligheden terwille van de opperste begelukzaliging door een vreugde, de gods-dienstige vreugde. Maar ascetisme blijft geenszins bij het gods-dienstige beperkt.

Er is wetenschappelijk ascetisme, hetwelk hooghoudt datwaarheid alleen bevredigt; er is aesthetisch ascetisme, hetwelkbeweert dat kunst alleen bevredigt; er is liefde-ascetisme, het-welk gelooft dat liefde alleen bevredigt. Telkens als het prijzenvan iets tot de bewering wordt gedreven, dat de spreker daarmedealleen zou kunnen leven, ligt er de kern en het wezen zelf van hetascetisme in uitgesproken. (Twelve Types, blz. 63.)

De ware opwerping tegen alle modernisme is enkel, dathet een vorm is van snobisme. Het is een poging om een verstan-dig tegenstrever te vernietigen, niet door redeneering, maar dooreen geheimzinnig overwicht, door te zinspelen op het hedendaag-sche of op iets dat ongemeen geestig is...

De ware modernist is waarlijk slechts een snob; hij kan hetniet lijden, slechts een maand bij de mode ten achter te zijn.


Een mensch kan stil blijven liggen en daardoor genezen vaneen ziekte. Maar hij moet niet stil blijven liggen, als hij wenschtgenezen te worden van een zonde; integendeel, hij moet opstaan,en geweldige beweging nemen. (Orth., blz. 253.)

Het Christendom was een keerpunt in 't familieleven. Nietszal den heiligen driehoek der familie verwoesten, en zelfs hetChristendom, de wonderbaarste revolutie die ooit in 't geesteslevenheeft plaats gegrepen, deed niets dan den driehoek overeindstellen. Het hield een mystieken spiegel boven de familie, waardoorde drie hoeken werden omgewenteld ; het voegde een heiligefamilie — kind, moeder en vader — bij de menschelijke familie— vader, moeder en kind.

(The Superstition of Divorce, blz. 77.)

Er wordt somtijds gezegd, dat socialisme de familie aanvalt;dit berust op heel weinig, buiten het toeval, dat enkele socialistenin de vrije liefde gelooven. Ik ben socialist geweest; ik ben nugeen meer, maar nooit heb ik in vrije liefde geloofd. 't Is waar,geloof ik, in een ruimeren zin, dat staatssocialisme meer dwang op

73

het familieleven wil invoeren. Doch zoo het waar is, dat hetsocialisme de familie aanvalt in theorie, het is veel meer waar,

dat het kapitalisme ze aanvalt in praktijk. Het is een paradox,maar een feit, dat de menschen nooit een ding bemerken zoolanghet in praktijk bestaat. (The Sup. of Div., blz. 76.)

De rijken gelooven grootelijks in echtscheiding; de armengelooven vooral in trouw.

(Divorce and Democracy, blz. 6.)

Het beste middel om een ideaal te beschermen is een gods-dienst. Het beste middel om 't ideaal van 't huwelijk te bescher-men is de christelijke godsdienst. (Eugenism, blz. 175.)

Het is waar, dat er vele beleefde mannen zijn, maar geenenkel van die ik ooit hoorde, die niet de vrouwen, óf betooverde,6f gehoorzaamde. De vrouwelijke ideale waardigheid, zoowelals de vrouwelijke ideale spaarzaamheid, ligt dieper, en kangemakkelijk verkeerd begrepen worden. Ze berust ten laatste opeene machtige gedachte van geestelijke afzondering, die devrouw ook godsdienstig maakt...

De vrouw heeft de vaste en welgegronde voorstelling, dat,indien zij geen beleefdheid eischt, het niemand zal doen.


Ik herinner mij dat, in haar groot, groen salon, een artistiekeen vurige dame mij vroeg, of ik, ja dan neen, aan een vriendschaptusschen de beide kunnen geloofde. ik was tot het volgendeklare en rechtzinnige antwoord verplicht : « Indien ik u enkelgedurende twee minuten zoo behandelde, zoudt u me aan de deurzetten... De eenig geldende regel is hier altijd, de vrouw en nooitde vrouwen voor oogera te hebben. Vrouwen is een losbandigwoord, dat ik herhaaldelijk in dit hoofdstuk gebruikt heb, maar dattoch altijd hard klinkt. Het riekt naar oostersch cynisme en hedo-nisme; iedere vrouw is een gevangene koningin, iedere vrouwen-menigte enkel een losgebroken harem.

Het is niet mijn eigen meening, die ik hier uitdruk, maar dievan bijna alle vrouwen die ik gekend heb. Het is geheel onwaarte beweren, dat een vrouw de andere vrouwen afzonderlijk haat :zij haat ze te samen. En dit, niet omdat zij haar eigene kunneveracht, maar omdat zij ze eerbiedigt; omdat zij vooral eerbiedigt

74

de heiligheid en de afzondering van ieder afzonderlijk, die in hetgedrag met het begrip voornaamheid en in de ethiek met hetbegrip zuiverheid verbonden liggen. (What's wrong, blz. 137.)

Als de mannen statig en indrukwekkend willen zijn, zooalsrechters, priesters, koningen, dragen zij vrouwenrokken , hetlange, slepende kleed der vrouwelijke waardigheid. De heelewereld staat onder de regeering van vrouwenrokken, want zelfs demenschen dragen ze als zij wenschen te regeeren.

(What's wrong, blz. 143.)

De meeste mannen zullen, wanneer zij oprecht zijn, toegevendat de verschrikkelijkste hoedanigheid der vrouw niet degevoeligheid, maar wel de ongevoeligheid is.

Van de koele terughoudendheid, die de rechtmatige verdedi-ging van een delicaat organisme kan zijn, is hier geen spraak, watook de psychologische uitleg zij. De instinctieve hulpkreet dervergramde vrouw is « noli me tangere ». ik neem dit als hetmeest alledaagsch bewijs van een fundamenteele hoedanigheidder vrouwelijke overlevering, dat in onzen tijd gemakkelijk mis-verstaan wordt, zoowel door huichelachtige moralisten als doorhuichelachtige immoralisten. De ware naam der zaak is « nederig-heid »; maar daar wij in een eeuw van vooroordeelen leven, endaar we de zaken niet met hun naam mogen noemen, zullen wijaan een meer moderne benaming de voorkeur geven en ze waar-

digheid heeten. Wat het ook zij, het is datgene wat duizendenpoëten en millioenen verliefden de koelheid van Chlos ë hebbengenoemd. (What's wrong, blz. 142.)

Korten tijd geleden bevolen eenige geneesheeren en anderepersonen, door de wet gewettigd hunne mindere medeburgers deles te spellen, dat alle kleine meisjes het haar kort zouden dragen;natuurlijk bedoel ik hier de meisjes van arme ouders. Veel zeerongezonde gewoonten zijn onder de rijke meisjes verspreid, maarhet zal lang duren eer de geneesheeren daar met geweld ingrijpen.De reden voor dit ingrijpen was de volgende : de armen wordenvan boven af in zulke stinkende, verstikkende en vuile onder-wereld gedrukt, dat het hen niet toegestaan mag worden, haar tehebben; noodzakelijkerwijze zouden er luizen in zijn. Daaromstelden de geneesheeren voor, het haar af te schaffen. Het kwamhun niet in het hoofd de luizen af te schaffen, wat toch kon gedaan

75

worden. Zooals in de meeste moderne redetwisten is het ver-zwegene bestanddeel juist het middelpunt van het ganschegeschil. Voor eiken Christen (dit is, voor elke mensch met eenvrije ziel) is het duidelijk, dat alle dwang op de dochter van eenkoetsier toegepast, zoo mogelijk ook op de dochter van deneersten minister moet toegepast worden.

(What's wrong., blz. 269.)

Een gelukkig huwelijk is niet dramatisch ; het zou mis-schien minder gelukkig zijn als het zoo was. De essentie van eenromantische heldin is, dat zij zichzelf een diepe vraag stelt; maarde essentie van een verstandige vrouw is, dat zij te verstandig isom zichzelf maar eenige vraag te stellen. Al de dingen die vanmonogamie een succes maken zijn uiteraard ondramatisch : destille groei van een instinctief vertrouwen, de gemeenzame vreug-den en smarten, de aanwerving van gewoonten, het rijke rijpworden van oude grappen. Een gezond huwelijk is niet theatraal;daarom mag men er zich niet over verwonderen, dat de meesteonzer moderne tooneelschrijvers zich aan een ongezond huwelijkhebben toegewijd. (Bernhard Shaw, blz.191.)

Het huwelijk is noch een extaze, noch een slavernij; het iseen gemeenebest, een afzonderlijk werkende en strijdende zaakals een natie. Koningen en diplomaten spreken over het sluitenvan bondgenootschappen wanneer ze een huwelijk sluiten; maarfeitelijk is ieder huwelijk oorspronkelijk een bondgenootschap. Defamilie is een feit, zelfs als ze geen aangenaam feit is; en de manis een deel van zijn vrouw, zelfs als hij wenscht het niet te zijn.Man en vrouw zijn één vleesch, — zelfs als zij niet één geest vor-men. De mensch is tweevoudig, viervoetig.

(B. Shaw, blz. 125.)

Niemand durft beweren dat, wijl echtscheiding een staats-aangelegenheid is, de arme staatsburger eenige macht zal hebben,rechtstreeks of onrechtstreeks, om een hertogin van een hertog, ofeen bankier van zijn vrouw te scheiden. Maar niemand zal hetondenkbaar vinden, dat de macht der rijken over de armefamiliën, de macht van den hertog als grondeigenaar, de machtvan een bankier als geldschieter, grootelijks kan aangroeien doorhet feit, dat magistraten thans gemachtigd zijn om dieper in tegrijpen in 't privaat leven. Hertogen en bankiers zijn dikwijls

76

magistraten, en altijd vrienden of kennissen van magistraten. Desjouwers zijn het niet. Op den sjouwer zal de proefneming wordengedaan, maar de sjouwer zelf zal nooit de proefneming doen.

(Div. and Dem. blz. 8.)

Er wordt vaak beweerd, dat « er ingewikkelde geaardhedenen temperamenten zijn, die zich nooit bij de onverbreekbaarheidvan het huwelijk zullen kunnen aanpassen ».

Hierin ligt een ontzaglijke misgreep in menschenkennis.Vraagtge naar groote uitzonderingsmenschen, ge zult er altijd vinden, enméér dan gij noodig hebt. Een gelijkenis. Onderstel dat ik eenadvertentie plaats in een dagblad, voor een plaats geschikt voorpersonen, te dom om klerk te zijn. Ik zal waarschijnlijk geen ant-woorden ontvangen; misschien één. Mogelijk, of liever waar-schijnlijk, zal dit antwoord komen van iemand, die volstrekt nietdom is. Maar neem nu eens dat ik schrijf, dat ik een plaats hebvoor alle personen, te verstandig om klerk te zijn. Mijn bureel zalbestormd worden door al de groote gekken van 't land. Adverteerenvoor uitzonderingen is eenvoudig weg adverteeren voor egoisten.Adverteeren voor egoisten is adverteeren voor gekken.

Enkel naar vreemdgeaarde zielsgesteltenissen vragen, is alde deuren der krankzinnigengestichten wagewijd openzetten. Eenpremie stellen op 't uitzonderlijke is 't onbewuste bij den normalenmensch roekeloos opwekken. (Div. and Dem., blz. 23.)

Het christelijk huwelijk is het groote voorbeeld van eenwerkelijk en onherroepelijk resultaat, en dat is de reden waaromhet 't hoofdmotief en 't middenpunt is van onze romanliteratuur.

(Orth., blz. 226.)

De volksdagbladen gaan nog steeds voort de moderne vrouwof de suffragette voor te stellen als een leelijke, diklijvige vrouw,met bril en te wijde kleederen, en gewoonlijk van een fiets vallend.In deze uiterlijke voorstelling is niets waars. De leidsters der bewe-ging voor vrouwelijke emancipatie zijn in 't geheel niet afstootend,de meesten onder hen hebben een zeer goed uiterlijk. Nog minderzijn zij onverschillig voor opsmuk of sierlijke kleederdracht, enverschillenden onder hen zijn zelfs vreeselijk aan deze zakengehecht. En toch heeft het populair instinct gelijk, want het zag indat, ten rechte of ten onrechte, in deze beweging een element vanonverschilligheid voor de vrouwelijke waardigheid was....

77

Wat een rechtgeaarde mensch het meest tusschen hemel enhel veracht, is een vrouw die niet voornaam is, en een man diehet wel is. (All Th. cons., blz. 21.)

De Engelsche historische traditie heeft tenminste dezeruimdenkendheid, dat ze eindigt met het loven, niet alleen vangroote vreemdelingen, maar van haar eigen groote vijanden....Wij hebben veel domme streken begaan, maar wij hebben ten-minste dit schoons op ons crediet : wij hebben onze ergstevijanden wit gewasschen.

(A short History of England, blz. 117.)

Ik heb 't grootste deel van mijn leven doorgebracht in hetcritiseeren en het verketteren van het bestuur, van de heerschendestanden en van de instellingen van mijn land. Ik denk dat heelonze historie in Ierland een gemeene en domme haat geweest isvan het kruis, uitgedrukt in een kruisiging. Ik denk dat de oorlogin Zuid-Afrika een vuil werk is geweest. Maar er is een deel in't leven en in de geschiedenis van mijn land waar ik enkel vol-strekte spotloosheid kan zien : wie wij ook mochten te kort gedaanhebben, nooit hebben wij Duitschland te kort gedaan.

(The Crimes of England, blz. 64.)

De Engelschman die iets voor Engeland voelt, weet dat athle-tische mislukkingen geenszins bewijzen, dat Engeland zwak is,evenmin als athletische overwinningen bewijzen, dat het sterk is.De waarheid is dat athletisme, evenals al dat moderne, ongezonden individualistisch is. (All Th. cons., blz. 50.)

De slag van Waterloo werd gewonnen door de volhardingvan den gewonen soldaat, 't is te zeggen, door den man, die nooitte Eton was geweest. Het is onzinnig te beweren, dat Waterloo opde cricketpleinen van Eton gewonnen werd; maar het zou mogengezegd worden, dat de slag op de dorpsweide gewonnen werd,waar wilde knapen op zeer onhandige wijze cricket speelden. Ineen woord, het was de gewone klas der natie die sterk was, enathletische glorie zegt niets omtrent de gemiddelde klas der natie.Waterloo werd door geen goede cricketspelers gewonnen, het werddoor slechte spelers gewonnen, door een menigte die een minimumvan athletisch instinct en gewoonten had. Het is een goed teeken

78

voor een natie, dat zulke zaken slecht gedaan worden ; het duidtaan dat geheel het volk ze doet. Het is een slecht teeken, dat zulkedingen heel goed gedaan worden ; het bewijst dat enkel eenigespecialisten en excentrieken ze doen, en dat het volk slechtstoeziet. (All Th. cons., blz. 53.)

Internationale vrede beteekent, een vrede tusschen denaties ; niet een vrede na de verwoesting der naties, gelijk deBoeddhistische vrede begint na de verwoesting der persoonlijk-heid. De gouden eeuw van den goeden Europeeër gelijkt denhemel van den Christen : het is een plaats waar de menschenelkander zullen beminnen ; niet, zooals de hemel van den Hindoe,een plaats waar de een de ander zal zijn.


Dat alles ijdelheid, het leven stof en de liefde asch is, zijnlichtzinnigheden, geestigheden, die een katholiek zich kan ver-oorloven. (B. Shaw, blz. 107.)

De wereld heeft de sentimentaliteit eenvoudig behouden,omdat zij de meest practische zaak is ter wereld ; zij alleen doetde menschen handelen. De wereld moedigt geen verstandelijkminnaar aan, eenvoudig omdat een volmaakt verstandelijk min-naar nooit getrouwd zou geraken ; de wereld moedigt geen vol-maakt verstandelijk leger aan, omdat zulk leger zou vluchten.


« Iedere mensch moet handelen alsof hij de eerste menschwas. In 't kort, hij moet zich steeds bekommeren om de welvaartzijner kinderen en geen enkele wenk noch practische regel vanzijn voorouders aannemen. »

Ik denk niet dat die proefneming van opportunisme inwaanzinnige vrijheid eindigen zou; ik denk dat ze zou eindigen inkille blooheid. Als 't een mensch verboden was moreele vraag-stukken op te lossen door middel van wetenschappelijke ethiek ofmet de hulp der menschheid, zou zijn weg heel gemakkelijk zijn :hij zou de vraagstukken in 't geheel niet oplossen.


De materiëele levensbelangen worden het best bevorderddoor menschen die het meest het materalisme verketteren. Dààr

79

waar de moeders nog iet meer zijn dan zoogdieren, is de eenige

plaats waar ze nog zoogdieren zijn... Daarom is het dat de mensch

naar iets goddelijks heeft gezocht om iets menschelijks te be-

schermen.(The Superstition of Divorce blz. 146).

Dat de menschelijke traditie van twee duizend eeuwen hemtegensprak, liet Shaw ongevoelig. Dat Marx niet met hemakkoord ging, was belangrijk. Dat de mensch niet met hem was,scheen hem een voorhistorische scherts. Men heeft al te veelvan de paradoxen van Shaw gesproken. Zijn eenige zuivere para-dox is de bijna onbewuste, dat hij steeds geneigd was te denken,dat zoo iets eeuwenlang als waarheid heeft gegolden, het onwaarmoet zijn. (G. B. Shaw, blz. 186.)

Eene totale ommekeer in ons praten en schrijven over ge-schiedenis is aan 't plaats grijpen. Alles in 't verleden werd geloofdzoo het tot 't heden leidde en gelaakt zoo het in een ander richtingaanstuurde; kortom alles in 't verleden werd doorvorscht, om hetgeheim van ons succes te ontsluieren. Eerlang zal wellicht elkeen't verleden doorvorschen om er de oorzaak van ons bankroetuit op te sporen.

(The New Jerusalem blz. 240.)

't Is eerst wanneer men iets méér liefheeft dan het leven, datmen waarlijk begint te leven. (Daily News.)

De heroieke en monumentale handelwijze op ethisch gebiedis absoluut verdwenen met den bovennatuurlijken godsdienst.

(Orthodoxy blz. 176.)

Geen twee idealen kunnen meer tegenstrijdig zijn dan eenChristen-heilige in een gothieke kathedraal en een Buddhisten-heilige in een Chineeschen tempel. De tegenstelling is zichtbaarin elk punt, maar zij kan misschien het meest beknopt wordenuitgedrukt met te zeggen, dat de Buddhistische heilige altijd deoogen gesloten heeft, terwijl de Christen-heilige ze altijd wijdgeopend heeft. De Buddhistische-heilige heeft een welgedaan,harmonisch gevormd lichaam, maar zijn oogen zijn zwaar en als

80

verzegeld door slaap. Het lichaam van den middeleeuwschenChristen-heilige is uitgemergeld tot op het geraamte, maar zijnoogen zijn verbazend levendig.

Er kan geen werkelijke geestes-gemeenschap bestaan tusschentwee systemen, die zulke uiteenloopende symbolen voortbrachten.De Buddhist schouwt met bijzondere aandacht naar binnen, deChristen staart met felle aandacht naar buiten.

(Orthodoxy.)

816

ACHTSTE HOOFDSTUK.

KUNST.

Overdrijving is de bepaling der kunst. In haar diepstewezen is kunst fantastisch. (Charles Dickens, blz. 21.)

De bekrompen zienswijze dat een artist niet mag onder-wijzen, is thans ingebeukt. De waarheid is, dat een artist veel mééronderwijst door den achtergrond, door het landschap, door de klee-derdracht, door taal en techniek bijgevolg door dit deel vanzijn werk, waarvan hij bij het schrijven heel en al onbewust is —dan door de wijduiteenloopende en plechtstatige moreele leef-regelen, die hij zijn overtuiging noemt. Het eigenlijk onderscheidtusschen de zedeleer van hooge kunst en die van een gemaakteen didactische kunst ligt in 't eenvoudig feit, dat de slechte fataaleen zedeles heeft en de goede fataal een zedeles is.

(The Defendant, blz. 25.)

Alle groote literatuur is steeds allegorisch geweest alle-gorisch over een wereldbeschouwing. De Ilias is slechts grootomdat alle leven een strijd is; de Odyssea omdat alle leven eenreis is, het boek van Job omdat alle leven een raadsel is.


Dante schreef boven de poorten der hel : « geef op alle hoop,gij die hier binnentreedt ». Die woorden hebben de modernedichters boven de poorten dezer wereld geschreven....

Terwille van de artistieke atmosfeer, moeten wij het geloofvan onze voorouders heropwekken. Wij moeten onze wanhoopopgeven, om den kunsttempel binnen te treden.


Ik ben van gevoelen dat er in onze huidige kunst en levens-beschouwing een grondelooze ambitie en een onnatuurlijke honger

82

is aan 't woord gekomen. Ze willen in alle richtingen tegelijk,niet alleen in theorie maar ook in praktijk...

Wat er broodnoodig is, zoowel in kunst als in zedeleer, zoowelin poezie als in politiek : is een keus, een scheppingskracht inden wil evenwel als in den geest. Zonder die zelf-beperking zaler nooit iets levends het licht zien.

(The Superstition of Divorce, blz. 152.)

Het woord van Hamlet : « den spiegel houdend boven denatuur » wordt altijd aangehaald om te bewijzen dat kunst enkelbestaat als ze realistisch is. Doch feitelijk beteekent dit woord(althans in den geest van den schrijver) dat kunst niet bestaan kanals ze niet kunstmatig is. (Crimes of England, blz. 71.)

Romance is de diepste laag van 't leven ; romance ligt dieperdan de werkelijkheid.

Er zijn er die zich met verwondering afvragen waarom deroman de meest openbare vorm der literatuur is... De reden isheel eenvoudig; het is alleen omdat de roman echter is dan zijzijn. 't Leven is steeds een roman. (Heretics, blz. 192.)

Eenieder die een levende kennis der menschelijke zielkundebezit, dient het diepst argwaan te voeden voor iemand die beweerteen artist te zijn en heel veel over kunst praat.

Kunst is een goede en menschelijke zaak, lijk wandelen ofbidden; maar van 't oogenblik dan men er heel plechtig begintover te praten, mag men er bijna zeker van zijn dat er onnatuurlijkheid en opgeschroefdheid in 't spel is.

Het artistiek temperament is een ziekte die dilettantenaantast. (Heretics, blz. 242.)

Er is geen klaarblijkelijker teeken dat een man waarlijk eengroot artist is dan het feit dat hij over kunst kan zwijgen ; dathij, indien het noodig is, de kunst op den bodem van de zee kanwenschen. (Heretics, blz. 243.)

Hier ligt de oplossing van het raadsel waar zooveel dilettanten»critici verbaasd voor staan : de uiterste alledaagschheid van't leven van zoo menig groot genius uit de geschiedenis. Hunleven was zoo doodgewoon dat er niets van geboekt werd. Vandaar de gedachte dat Bacon, Shakespeare schreef. Het modern

83

artistiek temperament kan niet begrijpen hoe een man, lyrischegedichten kon schrijven gelijk Shakespeare en tegelijk een flinkzakenmensch kon zijn in een kleine stad in Worwickshire.


Niets is belangrijk, buiten het lot van de ziel. De literatuurkan slechts de plompste alledaagschheid te boven komen door hetfeit, dat ze ons uitbeeldt, niet de wereld rondom ons, noch hetgeenop 't netvlies van ons oog wordt weerspiegeld, noch al de onsamen-hangende geleerdheid onzer encyclopedieën, maar een zekerentoestand, waartoe de menschelijke geest zich kan opwerken.

(Introduction to Dickens : Old Curiosity Shop.)

De waarheid is dat alle zwakke geesten van natuurwege in detoekomst leven omdat de toekomst een onbeschreven blad is. Hetis doodgemakkelijk : ge kunt er van maken wat ge wilt.

Maar er is moed noodig om 't verleden in de oogen te kijken,omdat 't verleden vol feiten staat die men niet kan loochenen, volmenschen die wijzer zijn dan wij en vol werken en boeken die wijniet zouden kunnen maken. Ik weet dat ik geen gedicht kan schrij-ven als Milton's « Lycidas ». Maar 't is altijd gemakkelijk tebeweren dat de gedichten die ik maak de poëzie der toekomstzal zijn. (G. B. Shaw blz. 241.)

Een grootsch kunstwerk is nooit gegroeid uit zuivere kunstalleen, evenmin als een groot wetenschappelijk of wijsgeerig werkalleen uit de zuivere rede is ontstaan. Elke grootsche aestheti-sche groei dient gevoed te worden door een rijken zedelijkenondergrond. (The Defendant blz. 68.)

God lasteren is « Oefening I » van 't Eerste Handboekje voorminderwaardige poëzie. (The Defendant blz. 12.)

De dichters zullen meer en meer tot de christelijke Ortho-doxie teruggaan en dat om de heel eenvoudige reden, dat ortho-doxie het eenvoudigste en het vrijste is dat er in de wereld isovergebleven. (All Things considered blz. 206.)

In de wereld wordt er veel méér gedaan aan symbolisme danin de Kerk. En nochtans wereldsch symbolisme is veel armer

84

aan beteekenis. Het is het kenmerk van godsdienstig symbolismedat het iets ongekends beteekent; integendeel het kenmerk vanwereldsch symbolisme is dat het iets bekend beteekent, maar ietsdat onwaar is.

Wanneer de Paus in een encyldiek zichzelf uw vader noemt,kunt ge dit gelooven of betwijfelen. Maar wanneer de hertog vanDevonshire zich in een brief « uw zeer nederige dienaar » noemt,weet gij dat hij het tegenovergestelde meent van hetgeen hij zegt.Godsdienstig symbolisme is op zijn slechts genomen een fabel,maar het kan waar zijn. Wereldsch symbolisme is onwaarheid...

Neem een teekenend voorbeeld. De Duitsche keizer heeft mééruniformen dan de Paus. Menige van die uniformen beteekenen ietsdat de keizer zeker niet is, en wat zou walgelijk zijn, zoo hij hetwas. De Paus kan feitelijk of kan niet de plaatsvervanger vanChristus zijn. Maar de keizer is voorzeker geen Engelsch kolonel.Ware het zoo, het ware verraad. Is dit symbolisme, het is hetmeest onechte symbolisme der wereld.

(All Things considered blz. 208.)

De groote man van eersten rang, lijk Shakespeare, stelt zichop denzelfden voet met andere menschen ; de groote man van twee-den rang valt op zijn knieën voor andere menschen ; zóó Whit-man. De groote man van derden rang voelt zich boven andere men-schen ; zóó Whistler. (Heretics, blz. 246.)

Het individualisme van de slechtste soort stond op den topder golf ; ik bedoel individualisme in de kunst, dat zooveel wreeder,blinder en irrationneel is dan commercieel individualisme. Hetverval der gemeenschap werd door de kunstenaars geprezen even-als het verval van lichaam door de wormen. De estheet was geheelontvankelijkheid, evenals een vloo. Zijn eenigste bekommernis indeze wereld was op zijn feitenmateriaal en op zijn kleuren te teren,evenals een parasiet op bloed. Het «ik» was alles; en zijn lofwerd uitgedrukt in steeds gekker rhythmen door dichters wierHelicon absinth en wier Pegasus de nachtmerrie was. Deze stijvehoogmoed was zelfs niet bewust van publieke belangstelling enzou alle politieke termen uiterlijk gevoelloos en onbeduidendgevonden hebben. Het vraagstuk was niet langer : één man,één stem, maar één man, één wereld. (Shaw, blz. 87.)

85

Het anarchisme bezweert ons, stoute, scheppende kunste-naars te zijn, en ons niet te bekommeren om wetten of grenzen.Doch kunst is begrenzing, de essentie van elk beeld is het kader.« Als gij een giraf teekent, moet gij hem een langen hals geven :maar als gij in uw stoute, scheppende manier de vrijheid neemteen giraf te teekenen met korten hals, dan zult ‘ gij werkelijk tot deontdekking komen, dat gij het beest niet teekenen kunt. Op hetoogenblik dat gij de wereld der feiten binnentreedt, bevindt gij uin een wereld van grenzen. Gij kunt feiten of schepselen bevrijdenvan vreemde of toevallige woorden, maar niet van de wettenhunner eigen natuur. Gij kunt, als ge wilt, een tijger bevrijden vanzijn tralies, maar niet van zijn strepen. Bevrijd geen kameel vanden last van zijn bult, gij zoudt een einde maken aan den kameel.Loop niet rond als een volksmenner om driehoeken aan temoedigen, los te breken uit de gevangenis van hun drie zijden.Als een driehoek uit zijn drie zijden losbreekt, komt zijn bestaantot een rampzalig einde. »

Dit is ongetwijfeld het geval met alle kunstschepping, die inzekeren zin het meest direkte voorbeeld is van zuiveren wil.De kunstenaar bemint zijn grenzen ; zij vormen het kunstwerk dathij maakt. De schilder is blij dat zijn doek vlak is. De beeldhouweris blij dat de klei kleurloos is. (Orthodoxy, blz. 70.)

De dichter verlangt alleen hoogte en breedte, een wereld omzich in uit te strekken; hij vraagt alleen maar zijn hoofd in denhemel te mogen stoken ; maar de man van de logica tracht denhemel in zijn hoofd te steken ; en zijn hoofd berst.


Een groot kunstwerk is nooit gegroeid uit zuivere kunst alleen,evenmin als een groot wetenschappelijk of wijsgeerig werk alleenuit de zuivere rede is ontstaan. Elke grootsche aesthetische groeidient gevoed te worden door een rijken zedelijken ondergrond.


Men praat over het bevroren classicisme van Corneille ofover de bepoeierde hoogdravendheid der 19e eeuw. Er wasnooit een kunstrijke tijd, er was nooit een eeuw der rede. Mannenwaren altijd mannen, en vrouwen vrouwen; hunne twee edelste

86

strevingen waren altijd : het uitbeelden van de gevoelens en deweergave van de waarheid. Wij kunnen in hunne wijze van ver-tolking iets stijfs, iets gezochts vinden, juist zooals onze afstam-m' elingen iets stijfs en gezochts zullen zien in onze ruwe enonkiesche schetsen of in onze naakte pathologische spelen.


De faam van Shakespeare is onsterfelijk, gelijk de ver-meenigvuldigingstafel onsterfelijk is ; de faam van Zola is nochdood, noch onsterfelijk, zij maakt een krisis door, zij ligt in debalans en zou kunnen te licht bevonden worden. Zijn faam is nogeen levende vraag omdat zij nog niet opgelost is ; Shakespeare isgeen levende vraag meer, hij is een levend antwoord.


Poëzie is verstandig, omdat zij gemakkelijk drijft op eeneindelooze zee ; de rede tracht die eindelooze zee over te stekenen haar op die wijze eindig te maken. Het resultaat is verstande-lijke uitputting gelijk aan de physieke uitputting van Holbein.


Artistiek vaderschap is even gezond als physiek vader-schap. Ook is het zeer opmerkelijk, dat indien ooit een dichterwerkelijk waanzinnig werd, dit alleen werd veroorzaakt doordathij éen of andere zwakke plaats in zijn verstand had.


Ik ken niets verachtelijker dan een louter paradox, dieeigenlijk niets anders is dan een vernuftige verdediging van ietsonverdedigbaars. Indien het waar was, zooals men wel eensgezegd heeft dat Bernard Shaw van paradoxen leeft, dan moet hijwel een erg gewone millionair zijn, want een man met zijn verstan-delijke bedrijvigheid kan gemakkelijk om de zes minuten eennieuw sophisme uitdenken. Het is even gemakkelijk als liegen,want het is liegen ; toch is het niet zoo gemakkelijk voor den heerShaw, omdat hij natuurlijk geen leugen kan vertellen, tenzij hijhaar voor waarheid aanziet. (Orthodoxy, blz. 15.)

Een sprookje behandelt wat een verstandig mensch zou doenin een waanzinnige wereld ; de sobere, realistische novelle van

87

onzen tijd behandelt, wat een volslagen gek zou doen in een een-tonige wereld. (Orthodoxy, blz. 25.)

Het is eigen aan godsdienstige vormen iets ongekends te vet»klaren; het is eigen aan wereldlijke vormen iets te verklaren datgekend is, maar gekend is als onwaar...

Godsdienstig ritiaal trekt ons aan, omdat er een zekere beteertkenis in ligt. Godsdienstige afbeelding verre van dom te zijn,vormt het eenig eenvoudige dat de dichters overgebleven is. Verrevan alleen bovenmenschelijk te zijn is de godsdienst het eenigmenschelijke dat den mensch overblijft,


De Dichters zullen tot de Christene Orthodoxie teruggaanom een volkomen eenvoudige reden, omdat zij het eenvoudigsteen vrijste is dat in de wereld is overgebleven.


88

NEGENDE HOOFDSTUK.

OPVOEDING EN ONDERWIJS.

1. Het Spook der Erfelijkheid.

Op het stuk van erfelijkheid is herbergwetenschap even wildals oude wijvenpraat. Met een kolossale naïveteit zette op zekerendag Mr. Blatchford de zaak uiteen, alsof de moeder een flesch wasmet blauwe en de vader een flesch met gele parels. Het kind werdbijgevolg gelijk aan een flesch met een mengsel van blauwe engele parels. Hij zou even goed kunnen beweren hebben dat, aan-gezien de vader twee beenen heeft en de moeder ook twee, hetkind noodzakelijk vier beenen moet hebben.

't Is vanzelfsprekend dat er hier geen kwestie kan zijnnoch van een eenvoudige optelling, noch van een eenvoudigedeeling van een aantal losse « hoedanigheden ». Het is een orga-nische crisis, een omvorrning van het wonderbaarst allooi, zoodatzelfs daar waar het resultaat onvermijdelijk blijkt, het nochtansnog heel onverwachts te voorschijn komt.

Het is niet lijk het vermengen van blauwe parels met geleparels; het is lijk blauw vermengd met geel; 't resultaat is groen,een totaal nieuwe en eenige kleur...

Ieder maal werkt de kracht in een ander richting; ieder maalkunnen de grondkleuren een verschillende kleur tot stand brengen.Een meisje kan haar leelijkheid erven van de bevalligheid vanhaar moeder; een knaap kan zijn zwakheid erven van de sterktevan zijn vader. Het is steeds een nieuwe kleur, een ongewone ster.Iedere geboorte is eenig als een mirakel. Elk kind is even onge-noodigd als een monster.

Over dergelijke zaken bestaat er geen wetenschap, maarslechts een brandende onwetendheid. Nooit is er iemand in ge-slaagd een theorie over moreele erfelijkheid op te bouwen die

89

eenigszins op wetenschappelijkheid kon bogen d. i. een theoriedie ons toelaat iets op voorhand te kunnen berekenen.

Veronderstel dat er zes gevallen zijn van een kleinzoon diedezelfde mondtrekken of hetzelfde karaktergebrek heeft alszijn grootvader. Misschien zijn er zóó zestien gevallen, of zelfszestig. Maar er zijn geen twee gevallen, er is niet één geval, er isin het geheel geen geval waarin iemand een halve kroon zou ver-wedden dat de grootvader een kleinzoon zal hebben met dezelfde.mondtrekken of met hetzelfde karaktergebrek. Met een woord,erfelijkheid behandelen wij als voorspellingen en als droomen.Die zaken gebeuren, en als ze gebeuren, worden ze geboekt, maarzelfs een gek rekent er niet op.

Feitelijk is erfelijkheid, evenals droomen en voorteekenen eenbarbaarsch begrip : dat is, een begrip dat niet noodzakelijk onwaar,maar een begrip dat vaag, onzeker en onsystematisch is. Eenbeschaafd mensch voelt zich méér onafhankelijk van zijn familie.Vóór het Christendom bewoonden de erfelijkheidsspoken hetwoeste Noorden. Sinds de Hervorming en den opstand tegen hetChristendom (die de godsdienst is van een beschaafde vrijheid) isdie barbaarschheid weer stilaan binnengeslopen onder den vormvan realistische romans en philosophische tooneelspelen...

In de praktijk is er niemand gek genoeg om een wetgeving ofeen opvoeding op dogma's van physieke erfelijkheid te grondves-ten. Men gewaagt er zelden van, uitgenomen wanneer het zekeremoderne belangen geldt, zooals : toelagen voor wetenschappelijkonderzoek en verdrukking der armen.

2. Waarheid over Opvoeding.

Vraagt men u neer te pennen wat gij het diepst meent overopvoeding dan bekruipt een zonderling gevoel van ernst uwziel. Oppervlakkige zielen zullen dat gevoel misgrijpen voor hetgevoel van vergenoegdheid. Dat is echter mis.

Opvoeden is een woord lijk het woord « overdragen », over-erven ; opvoeden wijst niet op een voorwerp, doch wel op eenmethode. Het beteekent het mededeelen van zekere gebeurtenissen,uitzichten, of hoedanigheden aan het laatst geboren kind. Hetmogen nu ook de meest onbenullige feiten zijn, de belachelijksteuitzichten of de walgelijkste kenmerken ; van zoohaast zij over-

90

gezet worden van geslacht tot geslacht zijn zij : opvoeding.Opvoeding is niet een ding zooals godgeleerdheid; het is nieteen hooger of een lager ding, het valt eenvoudig in een anderslach van zaken, het behoort tot een andere orde van gedachten.Opvoeding is traditie, doch traditie (zooals dat latijnsche woordbeduidt) kan ook verraad zijn.

Deze eerste waarheid is vrij-uit alledaagsch, zij is evenwelzoodanig ongeweten bij politiekers en anderen, dat die zaak dientklaar gemaakt. Een jonge knaap uit een klein huis, zoon vaneen kleinen winkelier is geleerd zijn ontbijt te nemen, zijngeneesmiddel te nemen, zijn land te beminnen, zijn gebeden opte zeggen, en zijn zondaagsche kleeren net te dragen.

Daar komt nu Fagin, de booze, en hij leert dien knaap jeneverte drinken, te liegen, zijn land te verraden, te vloeken en eenvalschen snor te dragen. Een andere, Mr Salt, de vegetariër, zouhet ontbijt van den knaap willen afschaffen ; Mr Eddy zou zijngeneesmiddelen door het venster gooien. Graaf Tolstoi zou hemkasteiden omdat hij zijn land bemint, en Mr Edward Carpenterzou, theoretisch ten minste, zondagsche kleeren ontraden enwellicht alle kleeren

Ik verdedig geen enkel van deze vooruitstrevende gedachtenzelfs niet dat van Salt. Maar ik vraag mij af : wat gewordt er,met al die tegenstrijdige opvattingen, van dit vast, gespierd ding,dat we opvoeding noemen ?

En kom me nu niet zeggen dat die winkelier aan zijn jongengeeft : opvoeding plus christelijkheid; Fagin, opvoeding plusmisdaad, Salt opvoeding plus vegetarisme. De waarheid is : dater tusschen al deze leeraars niets gemeens bestaat, behalve hetfeit dat ze leeraren. Om kort te gaan, het eenige dat ze gemeenshebben, is dat dat ze willen verwerpen : de algemeene gedachtevan gezag.

3. "Gezag '' Onontbeerlijk.

(Een scherpe kritiek van 't grondbeginsel der « nieuwere scholen »).

Mr Bernard Shaw heeft eens gezeid dat de gedachte datde geest van een kind moet gevormd worden, hem onverdragelijkscheen. M r Shaw is daarin erbarmelijk mis, want hij vindtonverdragelijk : iets dat onafscheidbaar is van 't menschelijk leven.Het is reeds voldoende te wijzen op het woordje educere (leiden,afleiden, opleiden) om aan te wijzen dat de gedachte van

91

ouderlijk of schoolsch gezag niet te ontgaan is in de opvoeding.Een opvoeder die iets uit een schoolknaap trekt, is even

despotisch en dwingerig als een onderrichter die iets giet in denschoolknaap. Hij zelf immers beslist eigenmachtig wat in hetkind moet ontwikkeld en wat niet moet ontwikkeld worden. Deonderrichter duwt waar hij wil, en de opvoeder trekt waar hij wil,En precies dezelfde dwang wordt uitgeoefend op een schepselwaarop men duwt, als op een schepsel waaraan men trekt. Enwij allen, we moeten nu willen de verantwoordelijkheid dragenvan dien verstandelijken dwang.

Opvoeding behelst altijd een zeker geweld, omdat zij schep-pend is, zij is zonder mededoogen evenals vedelspelen, zij is zoodogmatisch als een tafereel schilderen, zoo brutaal als een huisbouwen.

Optreden dus met verantwoordelijkheidsgevoel I Ik bedoelde verantwoordelijkheid om de waarheid te durven bevestigenvan de menschelijke traditie, en dat met een stem van gezag,met een nooit verzwakkende stem.

Dat is de eenige onsterfelijke opvoeding : zeker genoeg zijndat iets waar is om het te durven zeggen aan een kind. — Voordezen hoogen en stouten plicht schrikken de modernen achteruit.Hun eenige verontschuldiging is, dat hun moderne wijsbegeertezoo halfbakken en zoo hypothetisch is, dat zij zich zelf er nietgenoeg kunnen van overtuigen, om den moed te hebben een pasgeboren kind te willen overtuigen.

4. Oude en nieuwe Opvoeders.

Menige school pocht er op dat zij de laatste gedachten overopvoeding mee heeft, wanneer zij er nog de eerste gedachteniet van verstaat. De eerste gedachte immers is : dat onschuld,een goddelijk iets, nog iets te leerera heeft van de menschelijkeondervinding.

Maar die misopvatting is het gevolg van het feit dat wij,in schoolzaken, bestuurd worden door een oligarchie; mijn stelselis, dat menschen die willen kinderen besturen moeten beginnenmet zichzelf te besturen. Heden ten dage verstaan we gewoonlijkVolksopvoeding als opvoeding van 't volk; ik wenschte dat wijhaar konden noemen de opvoeding door het volk.

De zoogezegde moderne paedagogen, die schermen met de

92

onaantastbaarheid van de vrije persoonlijkheid van het kind,treden op met evenveel dwang als de schoolmeesters uit denouden tijd, neen, met nog meer dwang. De oude dorpsschool-meester kastijdde een kind dat zijn spraakkunst niet wilde leerenen zond het naar de speelplaats en liet het daar doen wat hetwilde. De moderne, wetenschappelijke schoolmeester, vervolgthet kind tot op de speelplaats en dwingt hem cricket te spelen,daar deze oefening zoo goed is voor de gezondheid. Dwang altijd.De moderne educationisten gebieden en verbieden veel meerdingen dan de ouderwetsche paedagogen.

Om een heele hoop redenen verbieden deze ultra-modernenallerlei spelen aan de kinderen : spelen met tinnen soldaatjes,diefken spelen, enz. Nog onlangs vernam ik dat in Engeland eenkleine arme jongen veroordeeld werd tot stokstraf en gevangenisomdat hij een stukje steenkool gestolen had. Ik sta zondervoorbehoud, aan de zijde van alle vrijheidsminnende en huma-nitarische opvoeders die geprotesteerd hebben tegen deze straf,vrucht van een brutale onwetendheid over het kind. Maar ikvind het niettemin onbillijk dat deze philanthropen, die een kindverschoonen omdat het dief geweest is, datzelfde kind zoudenveroordeelen omdat het dief gespeeld heeft I

5. School en Leven.

Alle opvoeding is dus volkomen dogmatisch en met gezagoptredend. Vrije opleiding bestaat niet ; laat ge immers een kindvrij, dan voedt gij het niet meer op.

De moderne omwentelaar zal zeggen dat alle opvoeding vanbinnen uit komt, dat zij is een openzetten van den geest, eenontluiken van alle voelen vathoorentjes. Licht, zeggen zij, moetgebracht worden in de duisternis ; verwrongen en verblindemenschenzalen uit de muffige stadswijken moeten verlicht enopengezet, kortom licht moet opgaan in het duistere Londen.

Dat is nu juist de misgreep : Londen is niet zoo duister,zelfs niet des nachts. Er is geen onopgevoed volk. Iedereen inEngeland is opgevoed, maar velen onder 't volk, zijn misopgevoed.De staatsscholen waren niet de eerste scholen, doch wel vande laatsten om opgericht te worden. Londen heeft Londenaarsopgevoed reeds lang vóór het ontstaan van de LondenscheSchoolkommissie. Het is een dwaling altijd maar dóór te praten,

93

dat als een kind niet door de bestaande school is gegaan, hetgedoemd is om barbaar te blijven. Het ware misschien best zoo.Zonder school te gaan zal de voddenraper opgevoed worden,wellicht wordt hij over-opgevoed.

De echte taak van onze scholen zou moeten zijn : eenvoudte herstellen in plaats van ingewikkeldheid te scheppen ; geencultuurziekte nu ook ! De schoolverzuimer leert elken dag toch.Kijkt hij niet naar de groote letters in zijn spellingboek in deklas, hij zal kijken naar de groote letters op de plakkaten, opstraat. Is hij niet bekommerd met de gekleurde landkaart op school,hij kan staan gapen naar de gekleurde kaarten, aan de venstersvan de bureelen van de « Daily Mail». Verveelt hem de les inelectriciteit, dan kan hij den electrieken tram nemen. Leert hijniet op school wat wet is en staatsburgersschap, dan zal hij opstraat genoeg van al die dingen leeren kennen, om de politie teontgaan.

Dit is juist het deerniswekkende in die gansche zaak : dearmen van Londen, een bijzonder scherp en leerzuchtig ras,leeren langs de baan van 't verkeerde, dat wat niet verkeerd is.De eerste beginselen van de wet leeren zij niet in een wetboek;zij zien er alleen de laatste uitkomsten van in het politie-nieuws,zij hebben geen klaar algemeen overzicht van het ware in denpolitieken boel, zij zien alleen de politieke leugens, bij dealgemeene verkiezingen.

Het volk staat niet alleen, lijk een kudde zonder herder, hethet is veeleer een kudde waar zeven en twintig herders op roepen.Al die nieuwe kranten, al die aankondigingen, al die nieuwemedicamenten, al die nieuwe godsdiensten, al het geroep engetier van onze moderne tijden, daartegen is het, dat de schoolhet moet opnemen, als zij kan.

Ik zal er niet over redetwisten of onze volksschool van nubeter is dan barbaarsche onwetendheid. Er bestaat vooreerst geenbarbaarsche onwetendheid. Ik twijfel er niet aan dat onze scholenzouden goed zijn voor ononderwezen kinderen. Doch er zijngeen ononderwezen kinderen.

Een school in het modern Londen moet niet alleen meerlichtend, vriendelijker, gezonder en vlugger zijn dan onwetendheiden duisternis. Zij moet klaarder zijn dan een gekleurde postkaart,vlugger dan de tram, vriendelijker dan een herberg.

De school ten slotte draagt de verantwoordelijkheid van een

94

algemeene mededinging. We loochenen niet dat er wel ergenseen licht is dat moet de duisternis onderwerpen. Maar wat wehier vragen is : een licht dat kan het licht veroveren.

(What's wrong with the World Part IV).

De meeste moderne hervormers zijn slechts onverbeterlijkesceptici, en hebben geen basis waarop ze zullen heropbouwen.Voor zulke hervormers is het goed dat ze eens voelen dat er ietsis, wat ze niet kunnen hervormen.

Ge kunt de machtigen van hun troon kantelen en de wereldovereind zetten. Maar ge kunt geen wereld scheppen waar hetkind de moeder draagt. Ge kunt geen wereld scheppen waarin demoeder geen gezagsmacht heeft over haar kind. Ge kunt uw tijdverbeuzelen met zulks te beproeven, met stemrecht te geven aande kinderen. Ge kunt, lijk een opvoeder onlangs schreef, eischendat de kinderen zouden : « het gezag kritiseeren, onderzoeken enhun uitspraak uitstellen ». Ik zie niet in waarom hij niet opeischtedat de kinderen hun eigen brood zouden verdienen, belastingenbetalen en sterven voor 't vaderland, want heel de gedachtengangkomt ten slotte hierop neer, dat de kinderen geen kinderen meerzijn. Feitelijk zal niemand volgens die theorie met eigen kinderente werk gaan. Zoo gek is men nog niet.

(The Superstition of Divorce blz. 63-64.)

Shaw begint met Spencer's gedachte : de kinderen doorervaring te onderwijzen. Dit is wellicht de meest ongegrondegedachte die ooit in allen ernst werd neergepend.

(G. B. Shaw blz. 180.)

Alle opvoeding is volkomen dogmatisch en met gezag optre-dend. Vrije opleiding bestaat niet; laat gij immers een kind vrij,dan voedt gij het niet meer op. (What's Wrong blz. 208.)

Moderne en ontwikkelde menschen vinden er bezwaar in dathun kinderen in de keuken gezelschap vinden of onder de leidingstaan van een vrouw als Peggotty. Doch het is méér belangrijk, teworden ingewijd in 't besef van menschelijke waardigheid engelijkheid dan in wat ook ter wereld. Een kind dat eens eerbiedheeft gevoeld voor een brave en flinke vrouw uit de werkklas, zalvoor immer de lagere standen eerbiedigen. De beste manier omhet euvel der standsonderscheiden te boven te komen is niet, ze

95

in schreeuwerige taal te laken lijk de revolutionairen, maar ze niette bemerken lijk de kinderen. (Charles Dickens blz. 149.)

Het Christelijk ideaal werd niet beproefd en gebrekkig gevon-den. Het werd moeilijk bevonden en onbeproefd gelaten.

(What's wrong with the World blz. 39.)

B. Shaw verstaat de onvermijdelijke paradox niet van deopvoeding. Ofschoon dit kind beter is dan ik, moet ik tochonderwijzen. Ofschoon dit kind zuiverder is in zijn driften dan ik,moet ik het toch bedwingen. Ofschoon Tommy het recht heeft ineen wal te loopen, toch moet ik hem in een hoek stellen omdat hijhet doet. Op deze tegenspraak stuiten, is de eenige mogelijkedoenwijze, wanneer men met kinderen te doen heeft. Wie overkinderen spreekt zonder deze paradox te zien, zou even goed overeen zeemin kunnen spreken. Een zeemin heeft hij nooit gezien.

(G. Bernard Shaw blz. 182.)

De arme, kleine private scholen, gebruikten in hun oude, senti-menteele, feodale stijl als opschrift : « Enkel voor de zonen vangentlemen ». Als de volksscholen een opschrift willen dragen, zoudat moeten luiden : « Enkel voor de vaders van gentlemen ».

(What's wrong blz. 224.)

De ware taak der huidige kultuur is er geen van uitbreiden,maar zeer beslist een van uitkiezen en verwerpen. De opvoedermoet een geloof vinden en het onderwijzen. Zelfs als het geentheologisch geloof is, moet het toch zoo lastig en ferm zijn alstheologie. In 't kort, het weze orthodox.


Men zegt dat tegenwoordig het geloof ineenstort; ik betwijfelhet. Wel vermeerderen zich de secten; opvoeding moet thanssectarisch zijn, wil zij practisch wezen.


Neem het bovennatuurlijke weg, en wat overblijft is het onna-tuurlijke. (Id. blz. 199.)

96

INHOUDSTAFEL.

Blz.

Inleiding : G. K. Chesterton . 5I. Dogma & Scepticisme . 14

II. Gezond Verstand & Wetenschap. 31

III. Ideaal & Werkelijkheid . 34

lV. Christus en Christendom 40

V. Kerk en Kultuur . 54

VI. Christelijke Democratie. . 58

VII. Godsdienstige & Leeke Zedeleer 67

VIII. Kunst . 82

IX. Opvoeding en Onderwijs 89

ERRATA :

Bl. 12 polen in plaats van palen.

ERASMUS, GENT

KETTERIJ EN ORTHODOXIE - dbnl · digitale bibliotheek voor de … · 2012-01-11 · school als...

Documents

Transcript of KETTERIJ EN ORTHODOXIE - dbnl · digitale bibliotheek voor de … · 2012-01-11 · school als...