KERKENVISIE ZAANSTREEKWERK IN UITVOERING, MAART 2020

Beukelsdijk 1013021 AE Rotterdam010-2621706

catherine@dafarchitecten.nl06-47076411www.dafarchitecten.nl

Kerkenvisie in uitvoering

De Pilot kerkenvisie Zaanstreek is nog in ontwikkeling. De gemeentes Zaanstad en Wormerland willen met de kerkenvisie een platform creëren waar overheid, kerkgenootschappen, initiatiefnemers en burgers met elkaar in gesprek kunnen gaan over behoud en ontwikkeling van kerken. Voorliggend document geeft een indruk van de verschillende producten die wij als ontwerpers maken om tot deze breed gedeelde kerkenvisie te komen.

Het ontwikkelteam van de Kerkenvisie Zaanstreek bestaat uit Lisa Constant en Marjorie Verhoek (gemeente Zaanstad), Nicole Roeterdink (Rechurch), Catherine Visser (DaF-architecten), Reinier Mees ( MOOI Noord-Holland) en Mirjam Blott (de Culturele Zaak). Begin 2019 is men begonnen met een inventarisatie en enquête naar alle kerken en een startbijeenkomst. Sinds juni 2019 zijn wij in opdracht van het Atelier Rijksbouwmeester en de Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, als ontwerpers bij de Pilot Kerkenvisie Zaanstreek betrokken. In de hiernavolgende pagina’s belichten we de verschillende producten die we ontwikkelen.

Karakterkaarten

De karakterkaarten verbeelden de waardes van kerken en helpen bij het indelen van kerken in families. Hiermee wordt de veelheid hanteerbaar en kan men in gesprek gaan over prioritering en selectie.

Kerkenpaspoorten

Een eerste selectie heeft geleid tot vijf kerken die de breedte van de Zaanse karakters vertegenwoordigen en waar een toekomstperspectief nodig is. Deze vijf voorbeeldige kerken krijgen een uitgebreid kerkenpaspoort. Doormiddel van een kerkbezoek en een interview met vertegenwoordigers van de kerk krijgen we beter inzicht in de gebouwen en in de maatschappelijke waarde die de kerken belangrijk vinden. Ook komen de problemen en kansen aan bod. Naast de vijf kerkvertegenwoordigers spreken we diverse sleutelfiguren uit de gemeentelijke organisatie en daarbuiten over kansen en waardes van de Zaanse kerken.

Ontwikkelscenario’s

Onderdeel van de vijf uitgebreide kerkenpaspoort is het maken van een waardegestuurde ontwikkelscenario. Hierbij schetsen we een toekomstige transformatie met als uitgangspunt het behoud van de kerk als plek van maatschappelijke, historische en stedelijke betekenis.

Zand op de vloer

In de Vermaning aan de Westzijde te Zaandam ligt zand op de vloer. Dit beeld vat de thema’s van de kerkenvisie mooi samen. Kerken zijn levend erfgoed. Het gaat om gebruik en narratief, om sporen en toekomstdromen. Natuurlijk hebben de gebouwen ook kwesties rond duurzaamheid en beheer. Wijst deze stoof onder de stoel de weg naar nieuwe oude manieren van omgang met deze opgaves?

Trots stadsbaken

• Representatie van het gezag van kerk en staat.

• Stedenbouwkundig baken.• Groot te midden van klein

weefsel.

Opnieuw geaard in traditie

• Bevestiging van oude geloofstraditie en liturgische praktijk.

• Cultureel statement teruggrijpend op traditie.

• Viering van ambachtscultuur.

Aan stedelijke assen

• Verankerd aan nieuwe hoofdinfrastructuur.

• Stedelijk en regionaal bereikbaar.

Inverdan schuilkerken

• Publieke functie ligt verscholen achter de rooilijn.

• Teruggetrokken maar niet bescheiden.

• Onderscheid zich subtiel van huizen en schuren.

• Woon-werkgemeenschap

Geometrische zuiverheid

• De strenge geometrie van de 18de eeuwse kerk verbindt constructie en ruimtevorm.

• Het lege midden versterkt door het gewelf.

Hoeksteen van de wijkgedachte

• Wijkvoorziening in na-oorlogse wijk

• Centraal in de verbindende openbare ruimte van de wijk.

• Uitzonderingspositie en baken in gelijkvormige woonwijk.

Inloop

• Sociaal maatschappelijke ondersteuning. Pastoraat en diaconie.

• Projecten gericht op mensen met problemen en mantelzorgers.

Het narratief van de gemeenschap

• De kerk is onderdeel van een sleutelverhaal uit de Zaanstreek

• De kerk is de lieu de mémoire van een bepaalde groep of gebeurtenis.

Viering van het leven

• Rituelen rondom geboorte, huwelijk en dood.

• Feesten en vieringen voor de stad en wijk.

Karakterkaarten

Gemeenschapscentrum

• De gebouwde vorm en de omgeving doen er niet toe.

• Bereikbaar en herbergzaam voor de eigen groep.

• Nomadisch, niet gebonden aan plaats.

Experiment voor nieuwe geloofsvormen

• Na-oorlogse brede typologie voor nieuwe geloofspraktijken.

• flexibele zaal met alzijdigheid en lege vloer

Kerk aan de Zaan

• Beeldbepalende kerken aan de Zaan.

Hofkerk

• Kerk en kerkhof zijn een eenheid.

• Historische gelaagdheid en archeologie.

• Hoge plek, vluchthaven, plek van rust en herinnering.

• Groen en kerk gaan samen.

Cultuur en feest

• Kerk is een cultuurcentrum voor muziek en tentoonstellingen.

Ontmoeten

• Aanschuifmaaltijden,• koffie-ochtenden gericht

op de buurt. Hier kan je andere mensen ontmoeten en spreken die je anders niet zou kennen.

Kerken zijn uniek personage met een eigen geschiedenis, een plek, een familie en specifiek gedrag. De door ons ontwikkelde karakterkaarten zijn een hulpmiddel om grip te krijgen op de rijkdom en complexiteit van de Zaanse kerken.

Er zijn drie types karakterkaarten. Op de eerste plaats kaarten die het karakter van het gebouw betreffen. Dit karakter hangt samen met de tijd waarin de kerk is gebouwd, de maatschappelijke positie van de kerkgemeenschap en de opvatting over representatie die bij de kerkgemeenschap leefde en leeft. Zo zijn er de trotse stadsbakens: kerken met toren en klokkenstoel uit de tijd dat het openbare gezag en de protestantse kerk één waren. De houten doopsgezinde schuilkerken vormen een ander karakter: Achter hun schuurvormige voorgevel schuilt de meest volmaakte Platoonse ruimte. De 19de-eeuwse katholieke kerken zijn weer heel anders: hier wordt de hervonden kerktraditie gevierd met ambachtelijke ornamenten.Op de tweede plaats komen de karakterkaarten die gaan over de positie van de kerk in de omgeving. Zo zijn er kerken die onderdeel zijn van een 20ste -eeuwse uitbreidingswijk en kerken die al eeuwen op een terp met kerkhof liggen. De positie is vaak bewust gekozen aan een stedelijke as, maar soms ook veranderd met de groei van de stad.

We hebben met het kerkenvisieteam alle kerken op basis van deze ruimtelijke en cultuurhistorische karakters ingedeeld en in families gegroepeerd. De derde groep karakterkaarten gaat over de maatschappelijke waarde van kerken. Op basis van een eerste verkenning hebben we een waaier aan maatschappelijke waarden geïdentificeerd: van hulp aan vluchtelingen, ontmoetingsplek voor de buurt tot taallessen, concerten en levensvieringen. Uit de gevoerde interviews blijkt hoe belangrijk de maatschappelijke waardes zijn voor de kerkgemeenschap en soms ook voor het verhaal van de Zaanstreek. Het spreekt niet alleen de kerkgenootschappen aan, maar ook buurtbewoners en gemeente, omdat het gaat over essentiële vragen: wie zijn we en hoe dienen wij?

De karakterkaarten zijn bedoeld als eenvoudig hulpmiddel om toekomstige ontwikkelingen en bestaande waardes bespreekbaar te maken. De karakterschetsen bieden een waarderende kijk op de kerken die integraler is dan de gangbare erfgoedcategorisering. In eerste instantie gebruiken we de karakterkaarten om het gesprek aan te gaan. Hierbij helpt de speelse vormgeving. In de Kerkenvisie voor de Zaanstreek worden de karakterkaarten straks gekoppeld aan kerken op de interactieve kaart.

“Zo gauw je de bushalte sluit stapt niemand meer in” Dit is een van de gevleugelde zinnen waarmee Evelien Mager, kerkenraad van de Vermaning in Krommenie ons meeneemt in haar verhaal over ‘haar’ kerk. Naast kerkenraad is Evelien evenementenorganisator. Die belangstelling en vaardigheid neemt ze mee naar de kerk. Ze is zelf doopsgezind maar voor haar ligt de essentie in het vieren van het leven, samen met anderen op een plek waar de geschiedenis je raakt.

Hoe reorganiseren de Zaanse doopsgezinden zich nu de gemeenschap slinkt?

‘We werken al een tijd met drie Zaanse doopsgezinde gemeentes samen: Krommenie, Wormer-Jisp en Zaandam. De drie gemeentes zijn nog steeds aparte organisaties, maar in de praktijk delen we de pastoraal werker en de predikant. We hebben ook een gezamenlijk kerkenblad. Nu met de Coronacrisis, is de verbondenheid sterk toegenomen. Onze online kerkdiensten hebben meer belangstelling dan de gewone kerkdiensten voorheen. We hebben ook een whatsappgroep met de drie doopsgezinde gemeentes. Dat gaat van praktische zaken tot boodschappen van hoop. Ik ben nu met Palmpasen pakketten bezig. Die geef ik straks af bij kinderen. We vragen ze foto’s te maken en er iets bij te vertellen. Dat komt zondag in de online dienst terecht.’Evelien kwalificeert haar geloofspraktijk als volgt: vrijzinnig, twijfelend, niet hiërarchisch maar wel met elkaar. Symboliek, daar zijn de doopsgezinden niet zo van. ‘Een kaars aansteken doen we wel, maar ook daarbij gaat het om de woorden.’

‘Samen op zondag naar een goed verhaal luisteren. Dat zou iedereen goed doen, maar de drempel is enorm. De kerk heeft het laten liggen. Daarom proberen we ons te herdefiniëren. Zo zijn we ProjectGeestdrift gestart om hoogwaardige voorstellingen te presenteren binnen het erfgoed en het gedachtegoed van de doopsgezinde kerk. Elke voorstelling wordt gecombineerd met een contextprogramma.’ Evelien is ook erg trots op de bijeenkomst met de Aya memoriam foundation voor de herdenking stilgeboren en vroeggestorven kinderen. Het is niet religieus maar wel een levensviering die troost en verbondenheid brengt. ‘Dan zie je wat een mooie plek kan betekenen. Je hebt niet veel nodig: de ruimte nodigt uit tot contemplatie.’ Elke keer dat Evelien binnenloopt voelt ze de rust.

Het gebouw zou veel meer gebruikt kunnen worden voor vieringen als de APV niet zo beperkend was en de gemeente meer zou denken. Nu is het serveren van hapjes en drankjes na een viering al een probleem en er is maar een WC. Evelien hoopt dat er met de kerkenvisie nieuw beleid komt die het cultureel en maatschappelijk gebruik van kerken makkelijker maakt. Daarnaast wil de doopsgezinde gemeente Krommenie een annex bouwen achter de vermaning met functies als keuken en toiletten en een flexibele werk- en vergaderruimte.

Observatie

Over de schoonheid van de kerk is het lastig praten: Voor de doopsgezinden was soberheid immers de belangrijkste deugd? Eerst de mensen, dan de gebouwen. Maar ik zie in het gebouw een vormwil en rijkdom van materiaal en expressie die hiermee in tegenspraak is. Hoezo geen symboliek? De houten omlijsting van de vier ramen in de zijgevel vormt een kruis. Het plafond benadert de koepelvorm van de hemel met een vredesduif in het midden. Ook hier geven zand en blank hout aan waar de mensen staan te midden van de wereld: de gebouwvorm en de materialisatie lijken het abstracte geloof te verzoenen en verbinden met het aardse dagelijks leven.

Interview en kerkbezoekVoorbeeld Vermaning Krommenie

Geometrische zuiverheid

Ontmoeten Viering van het levenInverdan schuilkerken

Ontwerpscenario’sVoorbeeld Grote Kerk Westzaan

HofkerkTrots stadsbakenHet narratief van de gemeenschap

Cultuur en feest

HOFTUINGROEN

INGESTORTTE TOREN

KERKDIENSTDORPS-MEETING

BSOSPEELMAAK

MUSEUMCULTUUR

INFO

SERVICEKEUKENVERGADER

ENTREE

ENTREE

De Grote Kerk in Westzaan is groot en koud. Het zou goed zijn als er een differentiatie in gebruik mogelijk was en een kleinere confortabele plek voor de erediensten. Maar de kerk zou wel één ondeelbare ruimte moeten blijven.

Consistente compositie

Van de hoofdvorm van de kerk tot de detaillering van de kolommen, is de kerk gecomponeerd met een sterke consistentie en logica. De huidige ‘zwemmende’ inrichting ontkracht dat. De gordijnen en vitrines die de ruimte nu indelen zijn te rommelig, te los en te klein. De tussenschaal die ooit door de vaste kerkbanken werd verzorgd is weg.

De nieuwe kerkbank van Saenredam

Met een nieuwe interpretatie van traditioneel kerkmeubilair ontstaat een warme houten omhulsel rondom de preekstoel voor de kleiner wordende kerkgemeente. Het meubilair is akoestisch en verwarmd. Rondom is plek voor andere functies, de achterkant dient als kastruimte.(Geïnspireerd door het schilderij van Saenredam: Interieur van de Sint-Odulphuskerk in Assendelft uit 1649).

Een ontmoetingsplek voor iedereen

Met een betere zonering kan de Grote Kerk als gemeenschapsruimte voor het dorp gebruikt worden. De kerkelijke ruimte wordt naar het midden verplaatst waar het oorspronkelijk zat. Ook de oorspronkelijke voordeur wordt in ere hersteld.