Nieuws uit de Stichting STICHTING NEDERLANDSE KAAP HOORN-VAARDERS Nr. 26

DECEMBER 2016ISSN 1572-7769

STICHTING NEDERLANDSE KAAP HOORN-VAARDERS Bezoekadres: Achterom 17, Hoorn (Oudheidkamers),tel. 0229 215964

De Oudheidkamers zijn geopend van 1 april t/m 30 september op woensdag van 11.00 tot 16.00 uur; van 1 juni t/m 31 augus-tus ook op zondag van 13.00 tot 16.00 uur. Buiten deze tijden voor groepen alleen op afspraak.

Secretariaat: postbus 1016, 1620 KA Hoorn

Bestuur:Kees van Louvezijn, voorzitter 0229 246960Jim Vink, secretaris 0227 595204John Planken, penningmeester 0299 473847Pieter Kroon (voorzitter collectiecomm.) 0229 245733Ronald van Ulsen, bestuurslid 072 5711057

Eindredactie Kaap Hoorn Journaal:Gerard van der Meer 0229 245443

E-mail: info@kaaphoornvaarders.nl Website: www.kaaphoornvaarders.nl

Tussen 1 juli en 1 december 2016 mochten wij als nieuwe begunstigers welkom heten de heer J. van de Wiel te Amsterdam en emeritus-hoogleraar J.R. Zuidema te Hoorn.

Overleden: De heren: J. van Haagen , Almere-Hout; S.H.W. Smit, Amersfoort; J. Simons, Krimpen a/d Lek; R.Visser, Hoorn; J.A.Vermeulen, Bavel; J.D. Ruys, Rhoon; G. van der Zweep, Dieren; P. Boon, Wijdenes; H. Rootliep, Bilthoven en P.Dolman, Renkum.Mogen zij rusten in vrede.

Van 15 tot 23 april 2017 organiseert de ‘Cofradia’, onze zustervereniging in Chili, weer een internationale meeting die aansluit bij de Hoornse meeting in 2015, die voorafging aan de herdenking van de ontdekking van Kaap Hoorn in januari 1616. Hoogtepunt is uiteraard een bezoek aan Kaap Hoorn waarmee, aldus de Cofradia, de cirkel gesloten is. Er is een uitgebreid programma opgesteld. De details daarvan kunt u nalezen op de website.Als u zich wilt aanmelden, neem dan contact op met John Planken (tel. 0299 473847).

Op 17 november werd o.l.v. Ronald van Ulsen de eva-luatie gehouden van het afgelopen seizoen dat de Kamer voor publiek geopend was.Aansluitend gaf Cees Paul een uitgebreide toe-lichting met interessante details over het aan de Stichting geschonken halfmodel van de Ottolina (zie daarvoor ook het uitgebreide artikel op pagina 4). Traditiegetrouw werd na Schoot Aan de bijeenkomst afgesloten met een door het bestuur, als dank voor de geleverde inzet, aangeboden lunch in de Keizerskroon.

Twee bestuursleden nemen afscheid Tijdens de Jaarbijeenkomst op 9 oktober namen twee bestuursleden afscheid: secretaris Gerard van der Meer en penningmeester John Planken. De laatste blijft overigens tot het einde van dit (boek)jaar nog de ver-antwoordelijkheid voor de financiën behouden.Beiden werd een reproductie aangeboden van de befaamde Hondiuskaart uit 1602.In een korte toespraak toonde Gerard van der Meer zich dankbaar dat hij, zonder nautische achtergrond, zo lang het secretariaat mocht vervullen. “In 2000 mocht ik de gemeente vertegenwoordigen tijdens het congres van de AICH in Mariehamn. Wat een gewel-dige mensen ontmoette ik daar! Ik liet me bij Chris Offringa ontvallen dat ik, na mijn wethouderschap in 2002, bestuurswerk voor de Stichting wel zag zitten. En ja, koud was ik ‘ambteloos burger’ of Chris belde

Groter had de verrassing voor iedereen, en zeker niet voor de persoon om wie het zou gaan draaien, niet kunnen zijn toen aan het

eind van de Jaarbijeenkomst van de Stichting op 9 oktober in Hoorn burgemeester Jan Nieuwenburg het woord vroeg en Kees en Joan van Louvezijn verzocht op het podium te komen. In een korte toespraak memoreerde de burgemeester de talrijke activitei-ten die Kees zowel in zijn beroepsleven als ook daar-na in het vrijwilligerswerk heeft ontplooid. Kees van Louvezijn was en is sterk betrokken bij het werk van o.m. de Nederlandse Genealogische Vereniging en de Vereniging Oud-Brandweerbevelvoerenden.

Sinds 1998 is hij actief in de Stichting Nederlandse Kaap Hoorn-vaarders, waarvan hij sinds 2008 voor-zitter is, en bij de Stichting 400 Jaar Kaap Hoorn, ook als voorzitter. Dat de herdenking van deze historische

gebeurtenis een dergelijk succes is geworden is mede te danken aan zijn tomeloze inzet, aldus de burge-meester.De heer Nieuwenburg roemde de wijze van leiding geven: soepel waar het kan, vasthoudend waar het moet.Dat alles in overweging nemend kon burgemeester Nieuwenburg tenslotte meedelen dat het ZM Koning Willem-Alexander had behaagd om de heer Kees van Louvezijn te benoemen tot Ridder in de Orde van Oranje- Nassau waarna de bijbehorende versierselen werden opgespeld.Onze voorzitter toonde zich ontroerd, verrast maar vooral buitengewoon vereerd met deze benoeming.Onder het zingen van For he’s a jolly good fellow betraden vervolgens de Shantymen Kaap Hoorn het podium en werd Kees van alle kanten gefeliciteerd.

Kees van Louvezijn benoemd tot ‘Ridder’

Het bestuur van de Stichting Nederlandse Kaap Hoorn-vaarderswenst alle begunstigers en relaties

Prettige Kerstdagen en een voorspoedigen vooral gezond 2017

6 1

me op. En ja, zo is het in september 2002 begonnen. En ik heb er geen moment spijt van gehad!”Tenslotte wenste Gerard zijn opvolger Jim Vink veel succes toe.

Wilt u mij, voor zover u dat nog niet gedaan heeft natuurlijk, uw meest recente gegevens toesturen (naam, adres, woonplaats, mailadres)? bij voorbaat dank!

Maud ’steelt de show’Niet de shantymen, niet de sprekers, zelfs niet de Koninklijke onderscheiding voor de voorzitter trokken de grootste aandacht tijdens de Jaarbijeenkomst op 9 oktober. Het was Maud (van Louvezijn) die aan het traditionele optreden van de Shantymen Kaap Hoorn een extra cachet gaf met perfecte ritmische bewegin-gen waarbij ze de aan-wijzingen van de diri-gent nauwgezet volgde. Het was niet duidelijk voor wie het grootste applaus opklonk, voor de shantymen of.. toch voor de kleindochter van onze voorzitter!

Nieuwe begunstigers

Verzoek van de secretaris

Cape Horn-meeting in Chili

Kerngroep

2 3

Jacob Veer, Schipper naast Godenkele kanttekeningen bij onze jaarpublicatie 2016

Herdenking ‘400 jaar Kaap Hoorn’ beëindigd

Bij de zojuist verschenen jaarpublicatie is op het voorplaat van het omslag het schil-derij ‘The Gust’, van Willem van de Velde de Jonge (1633-1707) afgebeeld. Het schilderij bevindt zich als ‘De Windstoot’ in de collec-tie van het Rijksmuseum te Amsterdam. Het is geschilderd in 1680, ongeveer honderd jaar voordat de Vlaamse Zonne onder kapi-tein Jacob Veer in een zware storm bij de Azoren in de golven verdween. Dit verschil in datering doet niets af aan het natuurge-weld en de dramatiek van de ramp die hier uitgebeeld worden. Het geeft de worsteling van de bemanning van een getormenteerd schip met de krachten van de zee en de storm indringend weer. Terwijl het zwerk zich opent, laat de schilder ons in het onge-wisse of een hogere macht zich over man en schip zal ontfermen. Wat Jacob Veer zo beeldend met de pen op papier beschreef, deed Willem van de Velde met het penseel op doek.

Het schilderij maakt onderdeel uit van een serie wer-ken van schepen in noodweer. De opdrachtgever van het schilderij is niet bekend, maar moet zich onder de hoogste Engelse marinekringen hebben bevonden, waar de jonge en de oude Van de Velde zich destijds te Greenwich in bevonden. De Van de Velde’s hadden zich in 1672-1673 met hun gezinnen op uitnodiging van koning Charles II in Engeland gevestigd.

Remmelt Daalder beschrijft in de recent verschenen handelseditie van zijn dissertatie Van de Velde & Zoon – Zeeschilders de klantenkring en de markt voor mari-tieme kunst in de zeventiende eeuw, waarbij het schil-dersatelier van vader en zoon Van de Velde centraal staat. Hun atelier was een familiebedrijf met een net-werk van verwanten die in de scheepvaart werkzaam waren. Naast het boeiende verhaal over de zakelijke kwaliteiten van beide schilders, bevat het boek een groot aantal mooie afbeeldingen van hun werk in kleur

en zwart/wit.

Op het achterplaat van het omslag van de jaarpubli-catie is een detail van een kaart van de in de Atlantische Oceaan strategisch belangrij-ke eilandengroep de Azoren afgedrukt. De auteur van deze kaart is de Portugese Jezuïet en wiskundige Luís Teixeira, die de meeste bekendheid verwierf als car-tograaf en in dienst was van Portugals krachtigste maritie-me tegenstander, de Spaanse kroon.

Zijn kaart werd in 1584 gepubliceerd in de atlas Theatrum Orbis Terrarum van de Antwerpse cartograaf Abraham Ortelius (1527-1598) en werd in 1662 opge-nomen in de grootste, de mooiste en meest begeer-de atlas van de zeventiende eeuw, de Atlas Maior of Grooten Atlas, samengesteld door Joan Blaeu (1598-1673).

Blaeu’s kaart is een bewerkte en versierde kopie van de kaart van Ortelius. De paskaart is kunstig versierd met verschillende zeilschepen en kompasrozen. De centra-le cartouche met de titel en naam van de tekenaar - INSULÆ AÇORES delineante LUDOVICO TEISERA Reg. Maj. Cosmographo - is versierd met een zeemeermin, een zeemeerman, vissen, vogels en zeemonsters.

Zowel het detail van de kaart van Luís Teixeira als het schilderij van Willem van de Velde de Jonge op het omslag zijn louter bedoeld als versiering en om de sfeer in het verhaal van Jacob Veer weer te geven. Als gereedschap voor de lezer om de routes in de tekst te ontcijferen, die door Jacob Veer werden afgelegd, zijn de overzichtelijke kaarten, getekend door Ron van de Bos, aan de binnenzijde van het omslag opgenomen.

Willem van Rooij

Met het plaatsen van de handtekeningen van de bestuursleden onder het ontbindingsbesluit van de Stichting 400 Jaar Kaap Hoorn kwam op 25 oktober 2016 een definitief einde aan de herdenking van het feit dat Kaap Hoorn 400 jaar geleden door de expeditie Le Maire- Schouten werd ontdekt.Tijdens de jaarbijeenkomst in oktober memoreerde de voorzitter van de Stichting de talrijke hoogtepunten die in 2015 en 2016 de revue hebben gepasseerd, zoals de meerdaagse internationale meeting en het symposium op 29 januari van dit jaar met de presentatie van de jubileumuitgave van de Atlas van Kaap Hoorn.

Spijtig is de herinneringsplaquette er (nog) niet is, net zo min als een herdenkingspostzegel. De realise-ring van een semi-documentaire film moest halverwe-ge gestaakt worden; hij ligt nog steeds op voltooiing te wachten….Ook van het voornemen van de gemeente om de her-denking te ‘borgen’ door een jaarlijks terugkerende museumnacht lijkt niets terecht te komen.Voor een volledig overzicht van alle activiteiten in het Kaap Hoorn-jaar verwijzen wij u graag naar het Jaarverslag 2015 van de Stichting 400 Jaar Kaap Hoorn op onze website.

IN MEMORIAM

Dr. Piet Boon

1940-2016

Hoorn is onze thuishaven. Met het overlijden van Piet Boon op 26 oktober jl. verloren we in die thuishaven een aanlegsteiger die veilig was; verloren we een begunstiger die bereid was onze Stichting altijd met zijn grote kennis bij te staan. Hij was een eminent archivaris, lange tijd verbonden aan de Archiefdienst West-Friese Gemeenten te Hoorn. Een groot kenner van de geschiedenis van Hoorn, maar ook van de maritieme geschiedenis, met name die van West- Friesland. Ik herinner me nog heel goed hoe hij in een lezing vertelde hoe hij systematisch -wat een monnikenwerk- de West-Friese notariële archieven door-pluisde op zoek naar de Westfriese zeeman. Dit jarenlange maritiem-historische onderzoek, gestimuleerd door professor Jaap R. Bruijn, muntte uit in een prachtboek, Piets dissertatie: Bouwers van de Zee: zee-varenden van het West-Friese platteland, c. 1680-1720. Piet kende ik al heel lang. Hij was een beminnelijk en toegankelijk man die altijd bereid was te adviseren als wij een probleem ontmoetten bij onze Jaarpublicaties. Hij was voor onze Stichting een “Gouthaelder”. We treuren om het heengaan van Piet Boon. Cees Paul

In 2016 heeft de bibliotheek zich erg terughoudend opgesteld bij de aanschaf van boeken. Gelukkig zijn er nogal wat begunstigers, die na het opruimen van hun boekenkast, voor een verhuizing of als legaat hun nautisch georiënteerde boeken aan de Stichting heb-ben geschonken. Uiteraard zijn ook boeken verkocht, waaronder de voorraad van voor 2016. De opbrengst van de verkoop vloeit terug in de kas van de stichting. Een kwart van de verworven boeken is in de collectie opgenomen, omdat de inhoud van deze boeken aan-sluit bij de hoofdthema’s van de bibliotheek: in 2016 is de bibliotheek gegroeid met 98 banden.De bibliotheek heeft boeken ontvangen van een aantal schenkers. Ik noem er enkele: de families Buys Ballot, De Ruyter de Wildt en Pronker, en van de heren L. Horneman, F.E. Samethini, R. Henderson, P.D. Kleine, T. Bakker, T. van Schoonhoven, B. Klaij, C. Paul, H. Beukers. Ook van enkele instellingen, zoals de Chileense ambassade, gemeente Hoorn, Vrienden van het Nationaal Scheepvaartmuseum (B) en de Stichting 400 jaar Kaap Hoorn ontvingen wij boeken. Van een aantal boeken is de schenker onbekend.De centrale thema’s van het verwervingsbeleid van de

bibliotheek zijn:- De ontdekkingsreizen, vooral die langs Kaap Hoorn.- De grote zeilvaart van de tweede helft van de 19e en het eerste kwart van de 20e eeuw.Door de wijze van verkrijging was de aanwas van de bibliotheek dit jaar wat ongestructureerd. Naast veel rijkelijk geïllustreerde boekwerken over de grote zeil-vaart, waarin de romantiek van de grote zeilvaart werd bezongen zijn er ook de nodige bijzondere boeken ver-worven, waarvan ik er drie noem: het jaarverslag 1785 van de Amsterdamse Kweekschool voor de Zeevaart, een biografie van Isaac Lemaire en een boekje over de Kaap Hoornvaart vanuit Riga.In het kader van een algemene inventarisatie van de collectie van de stichting NKHV zijn de catalogus en de aanwezige boeken in de bibliotheek met elkaar vergeleken. Er blijken enkele boeken vermist te zijn. Natuurlijk komen die wel weer boven water zodra iemand zijn eigen bibliotheek gaat uitdunnen. Bij de voorjaarsvergadering hoop ik met een vers aanbod van oude boeken voor de verkoop aanwezig te zijn.

Hans Beukers, bibliothecaris.

De bibliotheek van de Stichting in 2016

4 5

Dankzij de attente bemiddeling van Marien Lindenborn en Ger Mulder, bestuursleden van Marhisdata, en van onze begunstiger Jan Klootwijk is onze collectie verrijkt met het halfmodel van het “fregatschip Ottolina II” (1868). Dit halfmodel werd onze Stichting geschonken door de heer L. Fijnekam uit Hardinxveld-Giessendam. Een gebaar waarvoor wij hem zeer erkentelijk zijn. Dit halfmodel, samen met ons andere halfmodel, dat van het fregatschip A.H. van Thienhoven SR,stelt ons in staat onze bezoekers scheepsbouw en rederij in de laatste bloeitijd van de grote Nederlandse zeilvaart in de tweede helft van de 19e eeuw aanschouwelijk te maken. Het is tevens het verhaal over één van de meest interessante en toonaangevende maritieme gebieden rond Dordrecht en in de Alblasserwaard. Bij dat gebied horen o.a. de namen van de scheeps-bouwers uit het geslacht Smit en Gips, van de reder Lels, van plaatsnamen als Kinderdijk, Krimpen a/d Lek, Alblasserdam en Dordrecht.

Dit halfmodel van het “fregatschip Ottolina II” heeft al een lange geschiedenis achter de rug. De kern van het model, het halfmodel van de scheepsromp, is waar-schijnlijk nog oorspronkelijk en dateert uit ongeveer 1868. Na de bouw en de tewaterlating in 1870 van de Ottolina II bewaarde de bouwwerf van J&K Smit dit model. Het is tijdens zijn lange levensduur waarschijn-lijk verfraaid. Het werd van een andere achterplaat voorzien, met details aangevuld en keurig gelakt. Na de reorganisatie van de werf van J&K Smit ging het mee naar IHC en het is nu toevertrouwd aan de zorg van onze Stichting. De bouwmeester van de werf van J&K Smit te Krimpen aan de Lek maakte dit halfmodel om te dienen als mid-del bij het overleg over de uiteindelijke vorm van de scheepsromp van het nieuwe schip. De opdrachtgever, reder Murk Lels had daarover uitgesproken ideeën die aanwijsbaar zijn aan dit model. Hij zocht naar een zeil-schip dat èn een flinke vracht kon vervoeren èn een goede snelheid kon lopen. In dit halfmodel is Lels’ idee te zien in de lijnen van voor- en achterschip. Daar zijn de lijnen wel scherp, maar niet extra; bij het groot-spant staan ze stil. Interessant is de vergelijking met de lijnen van het halfmodel van de Van Thienhoven SR. De lijnen van de Van Thienhoven SR zijn wat vol-ler. In de scheepstijding over de tewaterlating wordt dit schip toch getypeerd als “klipperfregatschip”. Zo’n toevoeging van klipper in de typenaam klonk in die tijd

ook al wervend, modern en snel! In ieder geval hebben we bij deze beide halfmodellen te maken met typische voorbeelden van de zeilende Nederlandse vrachtvaar-der, ingezet in de tweede helft van de 19e eeuw: het volschip.Die twee reders uit Alblasserdam: Murk Lels en Von Lindern, hadden er beiden vertrouwen in dat het vol-schip de concurrentie met het stoomschip nog steeds aan kon en in staat was voor zijn reders geld te ver-dienen. Murk Lels (1823-1891) was een markant reder en ondernemer uit Alblasserdam. Hij ging op veertienja-rige leeftijd naar zee en klom op tot tweede stuurman. Na tien jaar varen bleef hij aan de wal en huwde hij in 1846 Ottolina Smit, een dochter uit de scheepsbouw-familie Smit in de Alblasserwaard. De Ottolina II van 1868 was niet het eerste zeilschip dat Murk Lels de naam van zijn vrouw gaf. In mei 1853 ging er voor zijn rekening bij de werf van J&K Smit te Kinderdijk al een bark te water die de naam Ottolina kreeg. Deze Ottolina I voldeed nog aan de eisen van de Nederlandse Handel Maatschappij die zeilschepen groter dan 400 last achterstelde bij het betalen van vrachtprijzen. Na het verdwijnen van de Scheepvaartwetten verdween deze maatregel. De Ottolina I van 1853 mat dan ook 377 last, terwijl de Ottolina II van 1868 twee keer zo groot was en 780 last mat. Van de Ottolina I hangt in onze Oudheidkamer een afbeelding, een gouache, gemaakt in 1948 door de bekende illustrator J.W. Heijting (1915-1995): “De bark Ottolina I Huisduinen binnenkomend, 26 juli 1861“. Murk Lels zette zijn Ottolina II vrijwel uitsluitend in op de vaart naar Indië. De Ottolina II bereikte een enkele keer Batavia in honderd dagen.

Murk Lels werd boekhouder van een zeilvaartrederij die hij uitbouwde tot de grootste rederij van Alblasserdam. Die telde in de jaren zestig van de 18e eeuw negen zeilschepen in de grote vaart. Alblasserdam was toen een dorp met een vierduizend inwoners, waar niette-min zes rederijen waren gevestigd, waarbij die van Murk Lels en van Von Lindern tot de grootste behoor-den. Naast het exploiteren van zijn zeilschepen, nam Murk Lels na de dood van Fop Smit in 1866 de direc-tie over van diens sleepbootdienst. Deze bouwde hij uit tot de befaamde L. Smit en Co’s Sleepdienst. Lels stichtte in 1857 met anderen in Kinderdijk ook een machinefabriek. Murk Lels was actief in de politiek, op nationaal maar ook op gemeentelijk niveau. Voor de

Een nieuwe aanwinst: het halfmodel van de Ottolina II

‘‘Kei van verdienste” voor Gerard van der Meer

Op de jaarbijeenkomst 9 oktober jl. werd de “Kei van verdienste” voor de zevende keer uitgereikt. Cees Paul mocht de kei uitreiken aan zijn opvolger Gerard van der Meer. De voorzitter memoreerde de vele en langdurige inspanningen van Gerard voor onze Stichting waarbij hij de nadruk legde op o.a. zijn werkzaamheden als secretaris gedurende 14 jaar en als redacteur van het Kaap Hoorn Journaal dat inmiddels 25 keer is versche-nen.Gerard toonde zich vereerd door deze onderscheiding die om de twee jaar wordt uitgereikt.De vorige genomineerden waren achtereenvolgens Humphrey Hazelhoff Roelfzema, Chris Offringa, Björn Ezerman, Jaap Molenaar, Ron van de Bos en Cees Paul.

Parlementaire Enquete omtrent de toestand van de Nederlandsche Koopvaardijvloot (1874-1875) werd hij opgeroepen om te getuigen. Het is bijzonder interes-sant de mening en ervaring te lezen van deze onder-nemer over de dagelijkse praktijk van de Nederlandse grote zeilvaart in de negentiend eeuw. Het halfmodel van zijn Ottolina II vormt daar een concrete belicha-ming van.

VerantwoordingVoor het samenstellen van deze introductie op het halfmodel van de Ottolina II maakte ik gebruik van de

boeken en documentatie uit de bibliotheek van onze Oudheidkamer zoals: de “Enquete”, de “Bouma”, de jaarboekjes van Sweijs en Nederlandse Clippers door Ron de Vos. Daarnaast ben ik dank verschuldigd aan Ger Mulder van Marhisdata voor zijn hulp en de docu-mentatie die hij mij ter beschikking stelde en aan oud-voorzitter Ronald de Jong, die mij zijn exem-plaar van de autobiografie van Ary Lels, “Man van de Waterkant” leende, waarin ik veel vond over het geslacht Lels. Drs. Cees F. Paul

Willem de Rooij overhandigt het eerste exemplaar van de jaarpublicatie aan de heer Nieuwenburg en mevr. Infante.

Cor Scholten vertelt op boeiende wijze over de opkomst Amsterdamse zeilrederij Van Starckenburg van Straten.

Onze trouwe begunstiger Albert de Graaf was een van de velen die Kees van Louvezijn feliciteerden.

Burgemeester Nieuwenburg, ambassadeur mevr. Infante en onze voorzitter luiste-ren aandachtig naar het relaas van Cor Scholten.

Impressies Jaarbijeenkomst 2016