1

Jong in

Moerwijk

“Wij vinden het wel best zo, ook al is er weinig te doen!”

Stichting Woonzorgzone Moerwijk

2

Jong in Moerwijk

“Wij vinden het wel best zo, ook al

is er weinig te doen!”

Lectoraat Leefwerelden van Jeugd - Hogeschool INHOLLAND in opdracht van Stichting Woonzorgzone Moerwijk en MOOI! Escamp

3

Een uitgave van

Stichting Woonzorgzone Moerwijk

met steun van Fonds 1818

Colofon

Tekst: Léon van Lier en Pauline Naber

Grafische vormgeving: Michelle Bax

Foto’s: Mohamed el Farouni

Druk: OBT bv

Oplage: 1.000

Uitgave: september 2006

Bestellingen:

Stichting Woonzorgzone Moerwijk

Heeswijkplein 78

2531 HE Den Haag

www.woonzorgzone.nl (download)

woonzorgzone@hm-advies.nl

Informatie: Loes Hulsebosch, bestuursadviseur

Stichting Woonzorgzone Moerwijk is een samenwerkingsverband van Gemeente Den Haag,

Vestia Den Haag Zuid-Oost, Staedion, Haagwonen, Woonzorg Nederland, CoornhertCentrum,

WZH De Strijp-Waterhof, Meavita, MOOI! Escamp en de Wijkorganisatie Moerwijk.

4

Inhoud

Inleiding 5

Oud en jong: samen wonen in Moerwijk 7

Projectopzet ‘Jong in Moerwijk’ 9

Hoezo, gebrek aan binding met de wijk? 10

Jongerenprofiel: welke jongeren wonen er in Moerwijk? 12

Virtuele Young Walk 15

Jong en oud in de Betje Wolffstraat 18

Contact en communicatie in Moerwijk 20

Jongeren vinden Moerwijk prima… ook al is er weinig te doen 23

5

6

Inleiding

‘Niet alleen ouderen hebben aandacht en zorg nodig, jongeren ook’, is een treffende

constatering in het project Jong in Moerwijk, die door het bestuur van Stichting Woonzorgzone

Moerwijk van harte wordt onderschreven. Een woonzorgzone richt zich niet alleen op ouderen

en op mensen met een handicap, maar op álle bewoners. De voorzieningen die worden

gerealiseerd zijn weliswaar vooral voor mensen die een steuntje nodig hebben om lang

zelfstandig en zelfredzaam te kunnen blijven en te participeren in de maatschappij, maar de

woonzorgzone is méér. Het is een wijk waar mensen zorgzaam zijn voor elkaar en signaleren

als er mensen in de problemen raken. Een wijk waar mensen elkaar kennen en zich

verantwoordelijk voelen. Dat zijn hoge doelen. Nu Moerwijk vernieuwd wordt en er zoveel

nieuwe mensen komen wonen, is daar veel aandacht voor nodig.

Het project ‘Jong in Moerwijk’ is gebaseerd op de methodiek van de Lerende Woonzorgzone,

die vanaf 2003 in Moerwijk wordt toegepast. In de eerste periode is vooral met senioren

gewerkt in wat we noemen ‘open space’ activiteiten (wijkwandeling, fototentoonstelling,

discussiecafés). Hiermee zijn de verhalen van de senioren gevonden, als een aanvulling op

en tegenpool van monitors en enquêtes. De ‘open space’ activiteiten worden ingezet met een

open vraag: “Hoe gaat het met u?” en “Wat heeft u nodig om lang zelfstandig en zelfredzaam

te zijn en te blijven in Moerwijk?”. De verhalen die mensen vertellen gaan over hun leven en

ervaren welzijn. De verhalen worden uitgewerkt naar verschillende levensdomeinen (lichaam

en geest, materiële situatie, sociale relaties, arbeid en prestatie, waarde en inspiratie) en

opgenomen in het werkprogramma van Stichting Woonzorgzone Moerwijk.

Bert van Alphen, wethouder Welzijn, Volksgezondheid

en Emancipatie van Den Haag, neemt tijdens de

presentatie op 30 juni 2006 de eerste projectresultaten

van twee jongeren uit Moerwijk in ontvangst.

7

Voor het project ‘Jong in Moerwijk’ is dezelfde insteek gekozen. Ook hier is gewerkt met ‘open

space’ activiteiten. En ook hier is de openingsvraag bij de activiteiten: “Hoe gaat het met jou?”

en “Wat heb jij nodig om lekker te kunnen wonen, leven, werken, leren, ontspannen in

Moerwijk?”. Hiermee krijgen we de verhalen van de jongeren boven tafel die we kunnen

verwerken in onze beleidsprogramma’s.

De verhalen zijn er gekomen! Compleet met tips en suggesties van de jongeren. Het geeft ons

inzicht en handvatten voor de toekomst van Stichting Woonzorgzone Moerwijk. Een toekomst

waarin veel van de jongeren zal worden gevraagd en waarin zij een belangrijke rol zullen

spelen in zorg, welzijn, veiligheid en leefbaarheid in de wijk.

Stichting Woonzorgzone Moerwijk bedankt de jongeren die zo openhartig hebben meegewerkt

aan het project. Verder bedankt de stichting de jongerenwerkers, studenten, begeleiders,

financiers en alle anderen die het project mogelijk hebben gemaakt.

Het bestuur van Stichting Woonzorgzone Moerwijk

Aanbevelingen Jong in Moerwijk

Jongeren, bewoners en organisaties doen in dit boekje de volgende aanbevelingen om de

sociale cohesie in de wijk te verbeteren.

Oud voor Jong

� Buddy’s van jongeren

� Groet eens een jongere!

� Praktische ondersteuning

Bekend raken met elkaar

� Locatiegebonden kennismaking

� Sport verbroedert, sport bindt

� Straat- en wijkfeesten

� Chatsessies

� Jongerenambassadeurs voor de Woonzorgzone

Ruimte voor jongeren

� Ontmoeting op eigen plekken

� Het opstellen van straatregels

8

Oud en jong: samen wonen in Moerwijk

Moerwijk is een grote wijk in Den Haag Zuidwest, stadsdeel Escamp, waar ongeveer 20.000

mensen wonen. Velen verblijven er al sinds begin jaren vijftig, toen de wijk met veel groen en

ruime straten werd ingericht en opgebouwd. Deze verhoudingswijs grote groep senioren heeft

een sterke binding met de wijk, onderhoudt er contacten met mensen die ze via de buurt,

clubs, verenigingsleven en kerk al jarenlang kennen. Voor hen is het ook hún Moerwijk, waar

ze hun sociale netwerk hebben en graag wonen. Om ouderen in de gelegenheid te stellen zo

lang, zelfstandig en veilig mogelijk in de wijk te blijven wonen, is aanpassing van

woonomgeving, straten en woningen nodig. Maar ook service en zorg aan huis wanneer dat

nodig is.

In het project ‘Woonzorgzone Moerwijk’ werken sinds 2001 gemeente, woningcorporaties,

zorg- en welzijnsinstellingen en belangenorganisaties met elkaar samen. Hierin bepalen niet

alleen beleidsmakers en professionals, maar ook oudere bewoners zelf hoe de wijk eruit moet

zien, hoe zelfstandigheid te behouden en hoe de onderlinge communicatie het beste kan

verlopen. Zo zijn er discussiecafés gehouden met bewoners en werkers die betrokken zijn bij

de woonzorgzone, zijn er wijkwandelingen en panelgesprekken georganiseerd, hebben

bewoners via een tentoonstelling en verhalenpodia laten zien hoe hun wijk er vroeger en nu

uitziet. Deze ervaringen met inspraak en participatie door oudere wijkbewoners is vastgelegd

in het boekje ‘Moerwijk knapt aardig op’.

Er wonen natuurlijk niet alleen oudere bewoners in Moerwijk, maar ook gezinnen met kinderen

en jonge starters. De kinderen spelen op pleintjes, jongeren doorkruisen per fiets of scooter de

wijk, komen samen op straathoeken, bankjes en winkelcentra. Daarbij heeft de bevolking in de

wijk, net als andere steden in Nederland, een multiculturele samenstelling gekregen. De helft

van de bewoners heeft een niet-Nederlandse, vooral Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of

Antilliaanse achtergrond. Oud en jong, autochtoon en allochtoon komt elkaar tegen op straat,

bij de tram- en bushaltes, in de winkelcentra en het wijkcentrum.

9

Samenwonen en samenleven tussen mensen met zulke verschillen in leeftijd, achtergrond en

levensfase, gaat niet altijd vanzelfsprekend en probleemloos. In de beleving van oudere

wijkbewoners in Moerwijk bedreigen jongeren nog wel eens het gevoel van veiligheid, zorgen

ze voor overlast. In elk geval staan jongeren in het directe contact op zo’n afstand van

ouderen, dat er twijfel is over sociale cohesie en samenhang tussen verschillende

bewonersgroepen in de wijk.

Vandaar dat Stichting Woonzorgzone Moerwijk en MOOI! Escamp, in navolging van het

inspraaktraject met oudere bewoners, gekozen hebben voor een project waarin jongeren

aangeven hoe Moerwijk er in hun beleving uit ziet en zou moeten zien en dit met andere

(oudere) buurtbewoners delen.

Het lectoraat Leefwerelden van Jeugd van Hogeschool INHOLLAND heeft een project

opgesteld dat in samenwerking met studenten van de hogeschool en het jongerenwerk in de

periode van november 2005 tot juni 2006 is uitgevoerd. Dit boekje beschrijft de resultaten van

het project.

10

Projectopzet ‘Jong in Moerwijk’

De centrale doelstelling van het project ‘Jong in Moerwijk’ is om samen met jongeren te

onderzoeken en te laten zien welke omstandigheden een bindend effect kunnen hebben op de

contacten tussen jongeren en oudere bewoners in Moerwijk. De activiteiten die in het kader

van het project ontwikkeld worden, moeten laten zien hoe Moerwijk er in de beleving van

jongeren uitziet, welke binding ze met ouderen (willen) hebben en of jongeren verwachten dat

Moerwijk ook in de toekomst hún wijk zal zijn.

Het project richt zich op twee groepen jongeren, namelijk de 12-16 jarigen (voortgezet

onderwijs) en 16-20 jarigen (werkende, studerende en werkzoekende jongeren). Nadruk ligt

op de 12-16 jarigen die actief gebruik maken van de openbare ruimte (hangen, sporten, e.d.).

Hierbij bouwt het project voort op eerdere activiteiten die met jongeren zijn ondernomen. Zo

heeft er een Lagerhuisdebat plaatsgevonden, is er een film over Moerwijk gemaakt, is er een

uitzendbureau gekoppeld aan het VMBO en een jongerenenquête gehouden. ‘Jong in

Moerwijk’ richt zich met name op de jongeren in relatie tot andere bewoners in de wijk.

In de projectopzet is een viertal activiteiten onderscheiden die zowel jongeren in beeld moeten

brengen als hen activeren tot contact met andere - oudere - bewoners van Moerwijk.

1. Een jongerenprofiel: wie wonen er in Moerwijk? Op basis van beschikbare gegevens een

profiel opstellen van de jongeren(groepen) die in de wijk wonen.

2. Een wijkwandeling - de Young Walk - door Moerwijk, waarbij jongeren aan

buurtbewoners laten zien welke plekken in Moerwijk voor hen belangrijk zijn en hoe ze

die beleven.

3. Communicatie in en over Moerwijk: via een digitaal chatcafé of een tentoonstelling

vertellen jongeren hun verhaal over wonen en leven in de wijk.

4. Aanpak van overlast op een hangplek: met jongeren en ouderen zoeken naar

gemeenschappelijke oplossingen voor overlast.

Uitvoering van de projectactiviteiten moet resulteren in de voorbereiding en uitvoering van een

gemeenschappelijke activiteit, waarbij jong en oud met elkaar samenwerken, elkaar leren

kennen, en zorg dragen voor (zicht op) voortzetting van onderling contact in de toekomst.

11

Hoezo, gebrek aan binding met de wijk?

Jongeren zouden geen jongeren zijn, als zijzelf geen andere ideeën hebben over de opzet en

uitvoering van het project. Na een uitvoerige periode van contactleggen (bezoeken van

soosavonden in het wijkcentrum, houden van straatgesprekken, schriftelijke en mondelinge

benadering) met diverse groepen, wordt tijdens de eerste fase van het project duidelijk dat

voor jongeren in Moerwijk de prioriteit niet ligt bij nauwer contact en overleg met (oudere)

buurtbewoners. Voor hen gaat het primair om binding als jongeren aan elkaar, om

beschikbaarheid van trefpunten en voorzieningen in de wijk. Ze ontmoeten elkaar graag

buitenshuis, maar veilige en plezierige ontmoetingsplaatsen zijn er weinig. Dat wil zeggen: de

plekken die zijzelf op straat creëren - op pleintjes, bij opstaphaltes van de tram, op bankjes in

de buurt - worden door buurtbewoners en patrouillerende politie niet als jongerenontmoetings-

plekken ‘erkend’. Deelname aan het project moet volgens de jongeren niet zozeer meer

communicatie en begrip, maar vooral leuke activiteiten en toegankelijke voorzieningen

opleveren: ‘Wat zit er in voor óns, als we hieraan meedoen?’

De jongeren hebben een andere perceptie en beleving van ‘binding en contact met Moerwijk’

dan de ouderen. Ze onderkennen dat ouderen het mogelijk als onplezierig of onveilig kunnen

ervaren, wanneer ze een groep jongeren in het winkelcentrum passeren of een groep

samendromt in de buurt van hun woning. Maar wat draagt een wijkwandeling of

fototentoonstelling bij aan het wegnemen van dat gevoel? Jongeren hebben ook ándere

ideeën over de manier waarop de afstand tussen jong en oud, maar ook tussen verschillende

jongerengroepen onderling, overbrugd kan worden.

12

Vandaar dat in de tweede fase van het project vooral tijd en aandacht geïnvesteerd wordt in

het krijgen van meer zicht op wat de jongerengroepen op straat bindt en boeit.

Door middel van straatgesprekken, observaties en interviews zijn diverse jongerengroepen in

beeld gebracht, is er een virtuele Young Walk uitgezet en is met jongeren van één hangplek -

voor de C1000 in de Betje Wolffstraat - besproken hoe overlast kan worden ingeperkt. In de

loop van het project is met 50 jongeren in Moerwijk contact gelegd. Dit boekje legt verslag van

drie typen activiteiten:

� Jongerenprofiel: wie wonen er in Moerwijk?

� Virtuele Young Walk: een wandeling langs jongerenplekken in Moerwijk.

� Aanpak jongerenhangplek: socialer en veiliger voor iedereen.

13

Jongerenprofiel: welke jongeren wonen er in Moerwijk?

De behoefte aan een jongerenprofiel komt voort uit de constatering dat informatie over

jongeren in Moerwijk gefragmenteerd van aard is. Wie zijn de jongeren waar het over gaat,

wat doen ze overdag, wat doen ze in hun vrije tijd, welke voorzieningen zijn beschikbaar,

welke wensen hebben jongeren?

De volgende informatiebronnen zijn geraadpleegd: - Verslag Lagerhuisdebat Moerwijk ‘Samen praten over oplossingen’. Debat tussen jong

en oud. Wijkcentrum Moerwijk, 26 november 2004. - Vragenlijst jongerenparticipatie Moerwijk. Stichting Mooi & PJ Partners, mei 2004. - Discussiecafés met jongeren in Moerwijk. Stichting Mooi, 2004 en 2005. - Moerwijk op weg naar beter? Demografie, leefbaarheid en veiligheid. Ontwikkelingen

vanaf 2000. Gemeente Den Haag, Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, augustus 2005.

De volgende databronnen zijn geraadpleegd: - CBS Statline Databank op www.cbs.nl, gericht op volkstellingen in het jaar 2004. - Gemeente Den Haag; de gemeente Den Haag in cijfers, www.denhaag.buurtmonitor.nl - Stadsenquête Den Haag 2004, Bestuursdienst gemeente Den Haag, afdeling

Onderzoek en Statistiek. - Politie Haaglanden; politiecijfers 2005, www.hoeveiligismijnwijk.nl.

Jong en oud

In Moerwijk wonen relatief veel ouderen. Ongeveer 23% van de bewoners is ouder dan 65

jaar, 13% ouder dan 75 jaar. Het vergrijzingproces is inmiddels over haar hoogtepunt heen.

Als gevolg van een groei van de groep alleenstaande jongeren, vindt er weer verjonging van

de wijk plaats. De verhouding jongens en meisjes in de leeftijdgroep tot 20 jaar is ongeveer

gelijk. In de groep 20 tot 24 jaar is het aandeel jonge vrouwen wat groter dan dat van jonge

mannen, wat samen lijkt te hangen met de aanwezigheid van jonge moeders in de wijk.

Multiculturele wijk

Jaarlijks wordt de wijk steeds multicultureler in samenstelling, sneller dan elders in Den Haag.

Terwijl onder de 65-plussers de groep Nederlanders veruit de meerderheid vormt (meer dan

80%), neemt het aandeel Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse kinderen en

jongeren tot 20 jaar toe. De verhouding autochtone versus allochtone jeugd tot 20 jaar (met

Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse jeugd als grootste groepen), is in 2005 zo’n

38% versus 62%.

14

Woonvoorzieningen

Voor zowel ouderen als de groeiende groep jonge alleenstaanden is er voldoende

woningvoorraad, die overwegend (meer dan 80%) in handen is van woningbouwcorporaties.

Door het grote aantal goedkope woningen, is er een concentratie van bewoners die in een

lage sociaaleconomische positie verkeren en lage inkomens in de wijk.

Schoolbezoek

Gemeentelijke cijfers over jongeren die het voortgezet onderwijs bezoeken, hebben betrekking

op stadsdeel Escamp en zijn lastig te specificeren naar jongeren uit Moerwijk. Toch is er wel

wat bekend. Terwijl praktisch alle kinderen een van de zes basisscholen in Moerwijk bezoekt,

volgt naar schatting 20% van de jongeren een van de twee scholen voor voortgezet onderwijs

(Voorbereidend Middelbaar Beroepsonderwijs) in Moerwijk. Het overgrote deel van de

jongeren gaat naar een school búiten de wijk, en omgekeerd komt de meerderheid van de

scholieren die in Moerwijk voortgezet onderwijs volgt van buiten de wijk. Een deel van de

leerplichtige jongeren uit Moerwijk volgt geen onderwijs. Gemeentelijke cijfers over

onderwijsdeelname zijn niet nader uit te splitsen naar schoolbezoek van Moerwijkse leerlingen

aan alle typen voortgezet onderwijs.

Afgaand op landelijke en Haagse cijfers over deelname aan het voortgezet onderwijs, én

rekening houdend met de bevolkingssamenstelling van Moerwijk, kan verwacht worden dat

rond de 60% van Moerwijkse jongeren het VMBO bezoekt.

Werkend en werkzoekend

Van de Moerwijkse jongeren tot en met 24 jaar is 9,5% in 2004 en 14,7% in 2005

ingeschreven als werkzoekend. Dit betreft overwegend jongeren boven de 20 jaar. Jongeren

zijn niet lang op zoek naar werk; de meesten hebben binnen een jaar een baan. Dit beeld wijkt

niet af van Den Haag als geheel.

Vrijetijdsvoorzieningen in Moerwijk

Voor de oudere jeugd zijn er in Moerwijk twee sportaccommodaties en een wijkcentrum

toegankelijk. Hoeveel jongeren in Moerwijk van de sportvoorzieningen gebruik maakt of elders

in Den Haag een sportclub bezoekt, is niet bekend. Afgaand op cijfers die betrekking hebben

op geheel Den Haag, doet zo’n 65% van de jongeren tussen 16 en 25 jaar (wel eens tot

regelmatig) aan sport. Hierbij doen zich weinig verschillen voor tussen allochtone en

autochtone jeugd, wel tussen hoog en laag opgeleide jeugd. De laatste groep sport minder.

15

Afgaand op de wensen die ruim 60 jongeren via de vragenlijst ‘Jongerenparticipatie in

Moerwijk’ hebben geuit, en op de resultaten van het Lagerhuisdebat Moerwijk, schort het in de

wijk aan recreatieve vrijetijdsvoorzieningen voor de oudere jeugd.

Een kleine groep maakt huiswerk of computert in het wijkcentrum, anderen doen aan sport en

hangen in de buurt op verschillende plekken. Uitgaan (bioscoop, disco, café e.d.) doen de

jongeren in het centrum van Den Haag.

Criminaliteit en overlast

In de beleving van ouderen zorgen vooral jongeren voor (geluids)overlast wanneer ze op

straat samenkomen. Patrouillerende politie stuurt de jongeren weg en kan een boete

uitschrijven voor samenscholing (rond de 50 euro). Overigens geven ook jongeren aan dat ze

wel eens last hebben van gevoelens van onveiligheid veroorzaakt door andere jongeren. In

het algemeen ervaren jongeren vaker verloedering, overlast en onveiligheid in de wijk dan

ouderen.

Afgaand op politiecijfers en gemeentelijke informatie bestaat de criminaliteit in Moerwijk vooral

uit diefstal uit een auto of een woning, op de derde plaats staat mishandeling. Voor alle drie

typen delicten is onduidelijk of de plegers uit Moerwijk komen. Van delicten als vernieling,

geweld en diefstal (anders dan tas of portemonnee) zijn jongeren vaker slachtoffer dan

ouderen.

16

Virtuele Young Walk

Een wandeling door de wijk om te laten zien welke plekken voor hen belangrijk zijn, daartoe

zijn de benaderde jongeren niet echt te motiveren. Dat wil zeggen, voor het projéct willen ze

het wel doen, maar volgens hen heeft het geen bindend effect op de verhouding tussen jong

en oud.

Bovendien: het gaat niet om één groep jongeren die Moerwijk als leef- en woonplek heeft, het

gaat om meerdere straatgroepen met elk een vaste ontmoetingsplek in de wijk. Een klein deel

van de jongeren die bij deze groepen horen heeft contact met andere groepen, maar de

meesten niet. Het gaat overwegend om jongens, voor een klein deel om meisjes, die in

meerderheid het VMBO bezoeken, werkend of werkloos zijn. In de zomer hangen de jongeren

op straat, in de winter worden de portieken van woningen opgezocht om te schuilen tegen

regen en kou. Op basis van observaties, interviews en straatgesprekken, zijn de volgende

groepen in beeld gebracht. ‘Betje Wolffstraat’ Deze groep die voor de C1000 in de Betje Wolffstraat samenkomt, bestaat uit Nederlandse en Antilliaanse meisjes en jongens. In de zomer zitten ze bijna dagelijks op het bankje, in de winter is dat nauwelijks het geval. Het gaat om een jongere en oudere groep, bij elkaar zo’n 30 jongeren, tussen de 14 en 21 jaar. Het zijn niet altijd dezelfden die er komen, dat wisselt nog wel eens. Het is een centrale plek vanwaar ze de wijk goed kunnen overzien, met de supermarkt onder handbereik die van 9 tot 21 uur open is als ze wat nodig hebben, en het park om wat te voetballen. Ze luisteren muziek, roken een sigaretje, praten over alledaagse dingen, sleutelen wat aan hun scooter. Als oudere buurtbewoners langskomen, maken ze een praatje. Ze zitten ook wel eens in de portiekjes van de woningen waar ouderen wonen. Vermoedelijk klagen enkele senioren wel eens over hun aanwezigheid, al vinden de jongeren zelf dat ze geen overlast bezorgen. Contact met de wijkagent hebben ze liever niet, ze houden zich gedeisd. De jongeren hebben contact met de groep van het Heeswijkplein, niet met andere groepen in Moerwijk. Ze komen niet in het wijkcentrum, dat vooral door Marokkaanse jongeren wordt bezocht. Ze weten eigenlijk ook niet dat zo’n centrum bestaat en wat er zoal te doen is. ‘’t Bruggetje’ (Erasmusweg) Dit is een soort hangplek bij de tramhalte aan de Erasmusweg, zonder bomen of bankjes. Het gaat om zo’n 10 Turkse, Marokkaanse en Surinaamse jongens, scholieren in de leeftijd van 15 tot 21 jaar die elkaar bij mooi weer opwachten. Zij zien uit naar meisjes die de tram uitstappen of langskomen. Het is een soort trefpunt, waar de jongens afspreken wat te gaan doen. De jongens komen ook wel in het wijkcentrum. Niemand in de wijk heeft echt last van deze groep, misschien alleen de meiden.

17

‘’t Wijkcentrum’ (Aagje Dekenlaan) Dit is de enige legale hangplek in de wijk, naast het wijkcentrum, waar door de gemeente bankjes zijn geplaatst. Het bevindt zich op enige afstand van woningen in de wijk, zodat er nauwelijks van overlast sprake is. De groep bestaat uit zo’n 15 jongens tussen de 15 en 21 jaar, overwegend van Marokkaanse achtergrond en enkele Turkse en Surinaamse jongens. De meesten zijn schoolgaand of werken. De jongens komen ongeveer viermaal per week bij elkaar. Ze zijn gehecht aan het wijkcentrum en komen er regelmatig. Ze kijken er tv, doen aan darten, fitness, spelletjes. Op de bankjes buiten chillen, kletsen over alledaagse zaken. Het wijkcentrum is een vaste ontmoetingsplek, maar ook komen ze bij het Heeswijkplein, Anna Beijnslaan en het bruggetje (bij de Erasmusweg); de jongens kennen elkaar allemaal. Met ouderen hebben ze nauwelijks contact. De wijkagent komt wel eens langs om een praatje te maken, te zien hoe alles gaat. ‘’t Pleintje’ (Heeswijkplein) De jongeren komen graag bij elkaar op dit plein; er staan bankjes, er zijn winkels en een snackbar die tot 24 uur ’s avonds open is. Over het gehele plein staan bomen. Aan de ene kant van het plein komen Marokkaanse jongens samen, aan de andere kant Antilliaanse jongens en wat Nederlandse meisjes. De groep varieert van 15 tot 30 jongeren, de meesten zijn ouder dan 18 jaar. Sommigen gaan naar school, enkelen werken, de meesten zijn werkloos. De jongeren komen er dagelijks. Ze luisteren en maken muziek (keyboard) en praten wat (vooral over meiden). Slechts een paar jongeren komen ook in het wijkcentrum dat een eind verder in de wijk is gelegen. Wel hebben ze contact met jongens die het centrum en sportpark bezoeken. Contact met oudere buurtbewoners houdt met name in dat senioren hen aanspreken op storend gedrag, vooral te hard praten en geluidsoverlast. Contact met de wijkagent is er nauwelijks.

18

‘’t Sportpleintje’ (Sportpark) Dit is een vrij afgelegen plek, aan de Anna Beijnslaan, omgeven door hekken. Het sportpark biedt verschillende sportmogelijkheden, er staan bankjes om bij elkaar te kunnen zitten. Vroeger bestond de groep alleen uit Nederlandse jongens, tegenwoordig is het een multiculturele groep van Marokkaanse, Surinaamse, Turkse en Nederlandse jongens en meisjes. Het gaat om zo’n 20 tot 25 jongeren, tieners en jongeren, schoolgaand, werkend, werkloos. De jongeren die er komen bezoeken het wijkcentrum niet. De jongeren komen er om te sporten en te chillen. Deze plek is ook een uitvalsbasis voor dealers die er (via gsm) bestellingen aannemen om bolletjes af te leveren en daarna weer terugkomen. Contacten met ouderen in de wijk zijn er nauwelijks. Met de wijkagent hebben de jongeren geen contact. Die praat meer met de ouders van de jongeren, dan met de jongeren zelf. ‘Station Moerwijk’ De plaats waar een andere groep bijeen komt, bevindt zich bij het station (hoek Erasmusweg en Troelstrakade) waar boven de treinen en onder de trams passeren. Het is een vrij afgelegen plek, met weinig verlichting, waar mensen ’s avonds niet graag komen. Vooral op koopavonden en zaterdag komen er jongens bijeen, wachtend op meisjes die uit het centrum komen. Het aantal varieert van acht tot 25 jongens, in de leeftijd van 15 tot 22 jaar, schoolgaand, werkend, werkloos, van verschillende culturele achtergronden. Ze kennen elkaar uit de wijk, zitten er wat te praten, een sigaretje rokend, pratend over alledaagse dingen. Meestal blijven de jongens er niet lang hangen. Contact met ouderen uit de buurt hebben ze nauwelijks. Wel eens groeten, maar dat is ook alles.

19

Jong en oud in de Betje Wolffstraat

Hoe gebruiken jongeren een ontmoetingsplaats als de Betje Wolffstraat als plek van

samenkomen, om muziek te luisteren, sigaretje te roken, balletje te trappen? Hoe wordt dit

door ouderen ervaren, hoe reageren ouderen en hoe kijken jongeren omgekeerd naar

ouderen? Welke binding hebben beide groepen met elkaar? Wat zou er ondernomen kunnen

worden om de eventuele afstand te overbruggen?

Jongeren

Terwijl de totale groep jongeren die wel eens de plek bezoekt veel groter is (zo’n 30 jongeren),

bestaat de kern uit ongeveer vijf tot acht jongeren, jongens en meiden, met een Nederlandse

of Antilliaanse achtergrond. Een van de jongeren woont in de Betje Wolffstraat en hangt -

samen met groepsgenoten - bij regen en kou in zijn eigen portiek. Een paar jongens hebben

een scooter die ze op straat repareren als dat nodig is. Ze rijden ook wel rondjes in de buurt.

De jongeren kleden zich in hiphopstijl, wijde jassen met capuchons. Bijna alle jongens hebben

gouden tanden, ook de Nederlanders. De groep spreekt straattaal, een mengtaal van

verschillende culturen.

De jongeren hebben geen binding met het wijkcentrum en nemen dan ook niet deel aan

activiteiten daar. Ook hebben ze nauwelijks contact met andere jongerengroepen in de buurt.

Ze staan redelijk op zichzelf en bemoeien zich vooral met zichzelf. De groep heeft negatieve

ervaringen met de politie, vooral met de wijkagent. Ze worden weggestuurd als ze ergens met

meer dan drie hangen of staan, ook wordt er wel proces-verbaal opgemaakt en een boete

uitgedeeld. Geregeld worden ze gecontroleerd of de scooters opgevoerd zijn of gestolen. De

jongens worden vaak bekeurd voor bijvoorbeeld geen helm dragen of onverzekerd rondrijden.

De groep meent dat de politie hén extra in de gaten houdt in vergelijking met andere

jongerengroepen.

Ouderen

Ouderen uit de straat hebben nauwelijks persoonlijk contact met de groep. Ze zien de groep

staan, kennen hun gezicht, maar dat is ook alles. Meerdere ouderen die in het kader van het

project benaderd zijn, geven aan dat ze geen last hebben van deze jongeren.

20

Uit observaties die studenten hebben gedaan, blijkt ook dat de jongeren keurig opzij stappen

wanneer een bewoner wil passeren of de supermarkt in wil. De jongeren gedragen zich

beleefd en netjes ten opzichte van de ouderen. Wel zijn er aanwijzingen dat bewoners de

politie bellen om over de aanwezigheid van de jongeren te klagen, al zal niemand zelf op de

jongens en meisjes afstappen. Vermoed wordt dat de ouderen bang zijn voor de groep.

Het personeel van de supermarkt signaleert de groep vooral tussen 18.00 en 20.00 uur, een

tijdstip waarop volgens hen ouderen nauwelijks boodschappen komen doen. Onduidelijk is of

ouderen wegblijven vanwege de jongeren, of omdat ze liever overdag winkelen.

Beleving van overlast

Het gedrag dat de jongeren - volgens henzelf en volgens ouderen - laten zien en dat

(mogelijk) als overlastgevend wordt ervaren, bestaat uit rondhangen voor een woon- en

winkelcomplex in de wijk, uit het geluid van optrekkende en rondrijdende scooters, uit lachen

en praten. Maar vooral de aanwezigheid en het uiterlijk van de jongeren roepen gevoelens

van onveiligheid op bij een deel van de oudere bewoners. Wat zou de groep daaraan kunnen

doen? Níet samenkomen is voor de groep geen optie; de straat is toch van iedereen? En waar

zouden ze dán kunnen staan, zonder weggestuurd te worden? En als ze zich beleefd

gedragen, waarom zouden senioren dan bang moeten zijn, zich onveilig voelen?

21

Contact en communicatie in Moerwijk

Niet alleen met de jongerengroep van de Betje Wolffstraat is gesproken over wonen en leven

in Moerwijk, over veiligheid en overlast, over binding van bewoners aan elkaar en aan de wijk.

Ook met andere jongerengroepen zijn straatgesprekken gehouden.

Daarnaast zijn op verschillende dagen en op uiteenlopende tijdstippen van de dag observaties

gedaan van wat zich in de wijk afspeelt, wat zich op verschillende plekken voordoet, hoe jong

en oud met elkaar omgaan. Ook zijn straatgesprekken met ouderen gehouden, is gesproken

met professionals (jongerenwerk, bewonersorganisatie) in de wijk. Enkele bevindingen.

Jongeren

De jongeren waarmee gesproken is, verbazen zich er over dat de afstand tussen oud en jong

als probleem benoemd wordt. Zijzelf vinden het vanzelfsprekend dat ze buiten school en werk

bij voorkeur met leeftijdgenoten optrekken, dat oudere buurtbewoners hun eigen sociale leven

en activiteiten hebben. Contacten op straat vinden toevallig plaats, en dat is voor de jongeren

ook genoeg.

Speciale activiteiten om op een georganiseerde (volgens de jongeren ‘gekunstelde’) manier

contact tussen jong en oud te bewerkstelligen, spreken jongeren niet aan. Voor hen hoeven er

geen gemeenschappelijke evenementen voor jong en oud plaats te vinden, al maken ze geen

bezwaar tegen een voetbaltoernooi of straatfeest in de wijk, eenmaal in de zoveel tijd.

Wat betreft de overlast waarmee jongeren nogal eens geassocieerd worden: het grootste deel

van de dag zijn ze níet op straat aanwezig. Ze zitten op school, werken, bezoeken een

sportclub of andere voorziening. Bezoeken van de hangplekken leert dat jongeren elkaar

enkele keren per week, gedurende een beperkte tijd, op straat ontmoeten. Voor hen is het een

vanzelfsprekende plaats om elkaar te treffen, om de tijd te verdrijven, te praten over van alles,

te kijken wat er zoal gebeurt en langs komt. Ze doen dat voor de lol, voor het contact met

elkaar, niet om de buurt tot last te zijn. Dat ze wel eens lawaai maken, erkennen ze, maar

waarom hen daarop niet aanspreken in plaats van de politie bellen?

In de ervaring van de jongeren zijn er nauwelijks plekken in de wijk waar ze probleemloos

kunnen staan, waar ze ‘gedoogd’ worden. Alleen de ruimte voor het wijkcentrum is tot legale

hang- en zitplek verheven, maar daar zit al een groep, en is dus geen ontmoetingsplek voor

andere groepen. Want niet alleen jong en oud, maar ook onderling mengen jongeren niet

zomaar.

22

Ze hebben als jongerengroepen nu eenmaal de behoefte zich ten opzichte van anderen te

onderscheiden, zich met eigen taal, gedrag en stijl te profileren, een eigen gebiedje af te

bakenen. De meeste groepen hebben dus een eigen hangplek uitgekozen, maar dat gaat niet

probleemloos. Want aan jongeren die ‘hangen’ (ergens stilstaan) wordt al snel een boete van

zo’n 85 euro uitgedeeld, dus zijn ze gedwongen om te wandelen in de wijk. Zodra ze de politie

signaleren, komen ze in beweging, en zodra die weg is, nemen de jongeren hun plek weer in.

Meisjes zijn de grote afwezigen op straat. Ze nemen aan een enkele jongerengroep deel,

maar verder tref je ze alleen aan wanneer ze doelgericht van tram naar school of huis gaan,

wanneer ze winkelen of boodschappen doen. De jongens hebben graag contact met de

meisjes, spreken of sissen hen in het voorbijgaan toe, bespreken met hun vrienden de meisjes

waarmee ze (graag zouden) omgaan. Wel bezoeken meiden het wijkcentrum, waar ze

deelnemen aan activiteiten en de jongerenwerkers toezien op hun veiligheid.

Ouderen

De ouderen waarmee gesproken is, vinden Moerwijk een plezierige wijk om te wonen, niet

onveiliger of anoniemer dan menig andere wijk in Den Haag. Onveiligheid wordt ervaren op

bepaalde afgelegen plekken en in delen van de wijk waar wegens herstructurering de boel op

de schop is. Ook verkeerssituaties kunnen als onveilig ervaren worden, maar niet in extreme

mate en onacceptabel. Wat betreft onveiligheid en gevoel van bedreiging veroorzaakt door

rondhangende jongeren op straat, brengen de ouderen verschillende meningen naar voren.

De meeste ouderen geven aan absoluut geen last te hebben van jongeren of een beetje last

te ervaren. Ze begrijpen wel dat jongeren wel eens lawaai maken, de grenzen opzoeken.

‘Ach, jongeren kunnen lastig zijn, maar daar zijn ze denk ik jong voor. Ik ben nooit lastig gevallen door jongeren en heb er ook geen moeite mee dat ze op straat hangen. Ik kan wel begrijpen dat sommige ouderen zich soms bedreigd voelen door jongeren. Ik denk dat dit komt omdat er een groot verschil is tussen hoe onze jeugd was en hoe jongeren nu opgroeien.’ (een oudere buurtbewoonster)

Enkele ouderen geven aan last te ervaren van jongeren. Ze vinden het vervelend dat jongeren

zo ophopen, luidruchtig zijn en voelen zich soms bedreigd. Tegelijkertijd komt uit observaties

van de studenten naar voren dat jongeren op een acceptabele manier met ouderen omgaan.

Uiteindelijk vinden alle bewoners het plezierig wonen in Moerwijk.

23

Net als de jongeren vinden ook ouderen het vanzelfsprekend dat oud en jong weinig contact

heeft met elkaar. De interesses lopen nu eenmaal uiteen. Maar iets meer persoonlijke

contacten op straat - groeten, elkaar bij naam kennen, even een praatje maken - zouden wel

helpen om het gevoel van onzekerheid en onveiligheid te verkleinen.

24

Jongeren vinden Moerwijk prima… ook al is er weinig te doen

Al met al ervaren oud en jong de wijk als een plezierige omgeving om te wonen en te leven. Er

is onderling soms enige wrijving, die niet wordt uitgesproken. De ouderen melden hun

klachten bij de politie. Jongeren zouden graag willen dat volwassenen wat toleranter zijn ten

opzichte van hun ontmoetingsplekken op straat. Echte problemen doen zich volgens beide

groepen nauwelijks voor. Beide maken gebruik van het wijkcentrum, weliswaar voor

gescheiden activiteiten, maar volgens jong en oud is dat logisch.

Zowel oud als jong ervaart Moerwijk als hún wijk. Ze zijn gewend er te wonen, hebben er hun

eigen sociale netwerk, vinden het een redelijk veilige wijk. Bij voldoende en betaalbare

huisvesting blijven de jongeren er ook graag wonen. Voorzieningen om elkaar ‘zomaar’ te

ontmoeten en diverse georganiseerde activiteiten zijn er weinig, vinden de jongeren. Toch

zouden lang niet alle jongeren daaraan deelnemen; die vinden Moerwijk wel best zo.

Behoefte aan contact met ouderen is er van de kant van de jongeren niet. Ze hebben ook niet

echt bezwaar tegen deelname aan gemeenschappelijke activiteiten voor jong en oud, maar

zullen hierin - op een enkeling na - niet snel een organiserende rol vervullen. Contact met

ouderen zou voor henzelf een concreet doel moeten dienen, zoals het geven van computerles

aan ouderen in het kader van school. Investeren in activiteiten en mensen in de wijk vanuit

een hoger gelegen, abstract doel als ‘sociale binding’, sluit niet aan bij de beleving van

jongeren. Hun belang zien ze het meeste gediend met meer voorzieningen voor jongeren in

de wijk, met ruimere openingstijden van het wijkcentrum.

25

Wat is nodig om jongeren te betrekken?

De woonzorgzone is een nieuw concept, zowel voor professionals als voor bewoners. In dit

concept is niet als eerste gedacht aan het belang en de positie van jongeren, aan het

betrekken van jongeren bij het inrichten van de wijk als plaats van leven, wonen en zorgen. In

de beleving van de jongeren waarmee gesproken is, ligt het accent van ouderen te vaak en te

eenzijdig op overlastgedrag, worden ze in eerste instantie negatief benaderd. Positieve

aandacht voor wat hen bezighoudt, bijvoorbeeld via straatcontacten en via jongerenwerk, is

een eerste voorwaarde om jongeren te betrekken.

Om verbinding te zoeken bij jongeren in de wijk, zou gezocht kunnen worden naar ándere

contactvormen, met andere jongeren(groepen). Zo kan gedacht worden aan het aanstellen

van jongerenambassadeurs (van de woonzorgzone, van de wijk) die geworven worden via

scholen, wijkcentrum of kinderwinkel (de kerk). Deze jongeren kunnen eerst zelf ervaring

opdoen met activiteiten die zinvol zijn om met en voor (oudere) buurtbewoners te

ondernemen, zoals computertraining, postbezorging, begeleiding bij boodschappen. Bij

positieve ervaring kunnen de ambassadeurs andere jongeren informeren en betrekken bij

activiteiten van de wijk.

Ook jongerentoezichtteams zijn een aansprekend middel om jongeren in buurten en wijken bij

leefbaarheid en veiligheid te betrekken. Hiermee kan ervaring opgedaan worden tijdens een

wijkfeest (of een straatspeeldag), of activiteiten met en voor ouderen. Op den duur zou dit

uitgebreid kunnen worden naar wijktoezicht en dergelijke.

Vaak nemen jongeren aanvankelijk een consumerende rol in waar het om activiteiten en

contacten in de wijk gaat, of hiermee nu hun eigen belang of dat van anderen (ouderen)

gediend is. Activeren van jongeren vraagt van de kant van professionals (wijkcentrum,

woonzorgzone, woningcorporaties, jongerenwerk) een (pro)actieve benadering en een

‘beloning’ die jongeren aanspreekt. ‘What’s in it for me’, is een uitspraak die kenmerkend is

voor jongeren van nu, waarbij de winsituatie niet per se van materiële, maar ook van

educatieve, sociale, sportieve en culturele aard kan zijn. Aan de ambassadeurs om mee te

denken over het type beloning dat jongeren aanspreekt.

Tenslotte zou er meer nadrukkelijk gekeken kunnen worden naar de rol die senioren voor

jongeren in de wijk kunnen vervullen. Hulp bij huiswerk maken, bemiddelen in het zoeken van

stageplaatsen en werk voor jongeren, aandacht hebben voor de jongeren die in de wijk

26

wonen, helpen bij het opknappen en inrichten van een jongerenvoorziening. Niet alleen

ouderen hebben aandacht en zorg nodig, jongeren ook.

Een actieplan voor Moerwijk

In het project zijn diverse praktische aanbevelingen naar voren gekomen om de sociale

cohesie in de wijk te bevorderen. Hiermee kunnen de woonzorgzone en de bewoners van

Moerwijk aan de slag. Tijdens de presentatie van het project op 30 juni 2006, zijn nog meer

tips en suggesties door jongeren, bewoners en betrokken organisaties naar voren gebracht.

Dit boekje sluit af met een thematische beschrijving van de belangrijkste aanbevelingen.

Oud voor jong

Een belangrijke conclusie van het project is dat jongerenparticipatie niet alleen betekent dat

jongeren moeten gaan deelnemen en betrokken raken bij andere bewoners van Moerwijk. Het

is omgekeerd van even groot belang dat andere (oudere) bewoners interesse tonen voor en

betrokken raken bij de leefwereld van jongeren. Dit kan door de volgende activiteiten:

� Buddy’s van jongeren: oudere bewoners kunnen zich inzetten als buddy’s van jongeren.

Gewoon, voor de gezelligheid. Via één op één contact leren ouderen en jongeren elkaar

beter kennen, wordt de onderlinge afstand overbrugd. Het persoonlijke contact kan

resulteren in het ondernemen van ontspannende activiteiten of gewoon een plek waar een

jongere zijn of haar verhaal kwijt kan.

� Groet eens een jongere! Oudere bewoners geven aan dat zij niet snel een groepje

jongeren zullen groeten. Jongeren doen dit uit zichzelf ook niet, zeker niet als ze ouderen

een blokje om zien lopen. Tijdens de projectpresentatie is voorgesteld om bewoners te

faciliteren, zelfs te trainen in contact leggen. Hoe stap ik op een groepje jongeren af? Via

thema-avonden in het wijkcentrum en voorlichting op diverse locaties, kunnen oudere

bewoners en organisaties in de wijk kennis nemen van wat hedendaagse jongerencultuur

zoal inhoudt en hoe jongeren te benaderen zijn. Bij een dergelijke activiteit zijn natuurlijk

jongeren zelf goede voorlichters en informanten.

� Praktische ondersteuning is een goede manier om elkaar beter te leren kennen. Jongeren

willen graag in Moerwijk blijven wonen, net als andere Moerwijkers. Een laagdrempelige

manier tot contact leggen, is het uitvoeren van praktische klussen voor elkaar. Zowel jong

als oud kan helpen bij verhuisklussen, ouderen kunnen huiswerkbegeleiding geven, als

vrijwilliger chauffeuren bij uitjes en dergelijke.

27

Belangrijk is dat gestart wordt met vrijwillige, eenmalige activiteiten, die langzaam de weg

bereiden naar meer contact en bekendheid met elkaar.

Bekend raken met elkaar

� Locatiegebonden kennismaking. Zowel jonge als oudere bewoners maken gebruik van het

wijkcentrum, waar ze deelnemen aan eigen, gescheiden activiteiten. Jongerenwerk en

welzijnswerk voor ouderen kunnen stimuleren dat jong en oud elkaar leert kennen, om te

beginnen door elkaar te groeten in het wijkcentrum. Ook kunnen beroepskrachten en

bewoners eens aan jongeren laten zien wat de woonzorgzone eigenlijk inhoudt. Ook al

leeft het niet onder jongeren zelf, ook zij hebben (oudere) familieleden die er mogelijk van

gebruik maken.

� Sport verbroedert, sport bindt. Tijdens de Wereldkampioenschappen voetbal in de zomer

van 2006, is de kleur oranje een tijdlang dominant aanwezig geweest in het straat- en

winkelbeeld, óók in Moerwijk. In zo’n periode delen oud en jong hun liefde voor voetbal.

Sportevenementen als de Tour de France, Olympische Spelen en WK voetbal, kunnen een

goede gelegenheid zijn om gezamenlijke sport-kijk-bijeenkomsten in het wijkcentrum te

organiseren met jong en oud.

� Straat- en wijkfeesten: jongeren ervaren deze evenementen als leuke activiteiten voor jong

en oud samen. Zulke feesten zijn er al in Moerwijk en worden door oud én jong als een

goede, ongedwongen manier ervaren om elkaar te ontmoeten. Jongeren en ouderen

zouden in de organisatie van dergelijke festiviteiten ook zelf een rol, een actieve inbreng,

kunnen hebben. In de programmering, verzorgen van optredens, fondsenwerving, zelf

optreden, beveiliging en dergelijke.

� Chatsessies: nieuwe media zijn een vanzelfsprekende manier waarmee jongeren met

elkaar contact leggen en onderhouden. Chatten en berichtjes sturen via MSN en SMS is

onderdeel van hun onderlinge communicatie. Voor veel ouderen hebben computer en gsm

niet die vanzelfsprekende gebruikswaarde, is er onbekendheid en onwennigheid ermee om

te gaan. Afgaand op de positieve ervaringen die met een computerproject elders in het

stadsdeel is opgedaan, waarbij jongeren aan ouderen computerles hebben gegeven, staan

ouderen open voor leren van jongeren. Leren ‘chatten’ bijvoorbeeld, wat kan resulteren in

chatsessies tussen jong en oud. Chatten kan ook een goede manier zijn om bepaalde

zaken bespreekbaar te maken. Zoals oud en jong die samen chatten met de wethouder

over kwesties die in de wijk spelen, of met de politie over veiligheidsonderwerpen. Allerlei

onderwerpen zijn denkbaar én uitvoerbaar.

28

� Jongerenambassadeurs voor de woonzorgzone. Omdat de wereld van oud worden en

verzorging nodig hebben vér van jongeren af staat, kunnen bemiddelende personen en

activiteiten helpen om de functie van de woonzorgzone in de wijk meer bekendheid te

geven. Zo zouden jongerenambassadeurs geworven kunnen worden onder jongeren die al

actief zijn in het wijkcentrum, die het leuk vinden om betrokken te zijn bij de organisatie van

activiteiten, en geven van informatie aan andere jongeren.

Ruimte voor jongeren

Een laatste type aanbeveling kan het beste samengevat worden onder de noemer ‘ruimte voor

jongeren’. Jongeren hebben behoefte aan én recht op ontmoeting op eigen plekken in de

openbare ruimte, zonder het risico te lopen weggestuurd of beboet te worden. Zo’n plek om te

hangen en te chillen hoeft niet altijd door het stadsdeel gecreëerd te worden; jongeren zoeken

graag zelf hun plek. Belangrijk is wel om gezamenlijke afspraken te maken hoe met de

openbare ruimte omgegaan wordt. Diverse projecten elders in het land laten zien dat zo’n

aanpak werkt. Bijvoorbeeld door het opstellen van een horecaplan met tien gouden

terrasregels waaraan bezoekers (jong én oud) zich moeten houden, het opstellen van

straatregels in een wijk waar bewoners last hebben van elkaar. Doordat bewoners, jong en

oud, zelf betrokken zijn bij zulke afspraken, deze in feite met elkáár maken, is het mogelijk

elkaar aan te spreken op overlast en ongewenst gedrag.

29

Graffiti bij station Moerwijk, gemaakt door Sela