Jaarverslag 2013 over het functioneren van de ... 2013 over het...Afstemming met Stabu In 2013 is...

Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg

www.stichtingERM.nl

Jaarverslag 2013

over het functioneren

van de certificeringsregelingen ERM

Vastgesteld door de Centraal College van Deskundigen Restauratiekwaliteit op 20 juni 2014


www.stichtingERM.nl

Inhoud 1. Inleiding ............................................................................................................................................... 3

2. Samenvatting 2013 .............................................................................................................................. 5

3. Ontwikkeling en beheer richtlijnen ....................................................................................................... 7

4. Verslag certificering 2013 per branche ................................................................................................ 9

4.1 Ontwerp (architecten) .................................................................................................................... 9

4.2 Bouwtechnisch advies ................................................................................................................. 12

4.3 Molens ......................................................................................................................................... 13

4.4 Restauratiebouwbedrijven (hoofdaannemers) ............................................................................ 15

4.5 Schilderwerk ................................................................................................................................ 17

4.6 Smeedwerk .................................................................................................................................. 18

4.7 Steenhouwwerk ........................................................................................................................... 19

4.8 Timmerwerk ................................................................................................................................. 20

4.9 Voegwerk ..................................................................................................................................... 22

Bijlage 1: Overzicht ERM-richtlijnen voor het onderhouden en restaureren van monumenten ............ 25


www.stichtingERM.nl

1. Inleiding Jaarverslag De certificerende instellingen rapporteren ieder jaar aan het Centraal College van Deskundigen (CCvD) Restauratiekwaliteit over de door hen uitgevoerde toetsing op de geldende beoordelings- en uitvoeringsrichtlijnen. Het jaarverslag stelt het CCvD in staat om het functioneren van de richtlijnen in praktijk te beoordelen en op basis daarvan zo nodig aanvullende afspraken te maken over inhoud of gebruik van de richtlijnen. In dit document wordt verslag gedaan over 2013,met name voor welke richtlijnen in 2013 audits zijn uitgevoerd en wat daarbij de bevindingen waren. Tevens wordt ingegaan op het ontwikkelen van documenten voor de (rest van de) restauratieketen. Het jaarverslag 2013 is het eerste jaarverslag. Richtlijnen en certificatie In samenwerking met de brancheorganisaties zijn uitvoerings- en beoordelingsrichtlijnen vastgesteld (of in ontwikkeling) op grond waarvan individuele bedrijven erkend kunnen worden wat betreft het leveren van Restauratiekwaliteit (zie bijlage). Een erkenningsregeling bevat de afspraken die gemaakt zijn over de juiste manier om restauratiewerkzaamheden uit te voeren (norm) en over het aantoonbaar en het systematisch borgen van die kwaliteit (borging). In veel gevallen is de norm beschreven in een apart document (uitvoeringsrichtlijn of module). Het Centraal College van Deskundigen Restauratiekwaliteit stelt de regelingen vast en doet zo nodig uitspraken over de juiste toepassing van de regeling. Het toezicht op het hanteren van de afspraken in praktijk berust bij een onafhankelijke partij, de certificerende instelling. Vier certificerende instellingen – Kiwa, Hobéon, SKH en Stichting Keurmerk

Branches – verzorgden in 2013 de zogeheten audits ter beoordeling van aanvragen en continuering van deze certificaten. Gecertificeerde bedrijven mogen (sinds 1 juli 2012) het keurmerk Restauratiekwaliteit voeren. Met het keurmerk en bijbehorend logo is het bedrijf ook visueel herkenbaar als bedrijf dat voldoet aan de kwaliteitseisen die aan vakkundige restauratiebedrijven worden gesteld. Het Centraal College van deskundigen Restauratiekwaliteit Het Centraal College van Deskundigen Restauratiekwaliteit is verantwoordelijk voor het juist functioneren van de

erkenningsregelingen en andere documenten die onder haar beheer zijn gebracht. Het College stelt (wijzigingen van) de tekst van de documenten vast. Het Centraal College van Deskundigen Restauratiekwaliteit is breed samengesteld zodat alle partijen die bij de kwaliteit van restauraties betrokken zijn, zich in het college vertegenwoordigd kunnen voelen. Het college bestaat uit brancheorganisaties van uitvoerende bedrijven zoals leveranciers van diensten (aannemers, architecten, specialisten), opdrachtgevers (zowel publieke als private opdrachtgevers) en gemeenten in de rol van bevoegd gezag en andere betrokkenen zoals de provincies en de RCE. Een (jaarlijks wisselende) vertegenwoordiging van de certificerende instellingen neemt deel als toehoorder. Het college heeft een onafhankelijke voorzitter. Het bureau van de ERM verzorgt het secretariaat van het Centraal College van Deskundigen.


www.stichtingERM.nl

De samenstelling van het College van Deskundigen was gedurende het verslagjaar 2013 als volgt:

Naam Vertegenwoordigde partij

Dhr. R. van Hees Voorzitter

Dhr. W. de Koning Secretaris ERM-bureau

Dhr. M. van Roosmalen RVD – Rijks Vastgoed Bedrijf i.o.

Dhr. J. van Rooden FGM (Federatie Grote Monumentengemeenten)

Dhr. R.A. Slotema FGM (Federatie Grote Monumentengemeenten)

Dhr. G. Ottevanger Provincie Zuid-Holland

Dhr. A. Boon FIM (Federatie Instandhouding Monumenten)

Vacature FIM (Federatie Instandhouding Monumenten)

Dhr. J. Roest VAWR (Vereniging Architecten Werkzaam in de Restauratie)

Dhr. D. van Dinther Vakgroep Restauratie

Dhr. G. Takkenkamp Gespecialiseerde aannemers

Dhr. M. van Milt Gespecialiseerde aannemers

Dhr. M. van Hunen RCE (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Dhr. A. van der Drift Vertegenwoordiger van de certificerende instellingen - Kiwa

Mw. M. Maring Vertegenwoordiger van de certificerende instellingen - Hobeon

De grijs gemarkeerde regels betreffen personen die in de loop van het verslagjaar zijn vervangen. In het verslagjaar heeft dhr. A. Boon het CCvD verlaten. Dhr. G. Takkenkamp is in 2013 vervangen door dhr. M. van Milt. Dhr. Van Rooden is vervangen door dhr. Slotema en dhr. A. van der Drift is vervangen door mw. M. Maring.


www.stichtingERM.nl

2. Samenvatting 2013 Aantal regelingen toegenomen In dit jaar is voor en door meer brancheverenigingen in de monumentenzorg een richtlijn opgezet. De effecten hiervan zullen vanaf in 2014 tot uitdrukking komen. Het gaat deels om nieuw ontwikkelde richtlijnen en deels om bestaande richtlijnen die door ERM in beheer zijn genomen. In Bijlage 1 is een overzicht van de stand van zaken opgenomen. Niet voor alle in 2013 in beheer genomen regelingen is certificatie mogelijk (nml. URL Rijndekking; Richtlijnen Tuinhistorisch onderzoek). Deze richtlijnen blijven in dit jaarverslag verder buiten beschouwing. Certificerende instellingen In 2013 verzorgden vier certificerende instellingen de audits ter beoordeling van aanvragen voor certificering en ter continuering van deze certificaten: - Hobéon - Kiwa - SKH - Stichting Keurmerk Branches Crisis in de bouw; toename en afname van het aantal deelnemers De bouwbranche ondervond ook in 2013 de gevolgen van de economische crisis. De certificerende instellingen constateren verschillende effecten. Het aantal (grote) projecten neemt bijvoorbeeld af, ook door teruglopende subsidies. Gecertificeerde bedrijven blijken ook vaker actief te zijn in nieuwbouw. Door de crisis in de bouw concurreren soms ook bedrijven die zich voorheen alleen met nieuwbouw bezig hielden mee naar opdrachten voor de monumentenrestauratie. De crisis in de bouw heeft in 2013 niet geleid tot een afname van het aantal gecertificeerden. Enkele certificaten zijn ingetrokken wegens sluiting van vestigingen of vanwege fusie, maar ook is een aantal nieuwe bedrijven gecertificeerd. Aantal gecertificeerde bedrijven per branche in 2013

Branche Per begin 2013

Per einde 2013

Ontwerp (architecten) 17 17

Bouwtechnisch advies 5 5

Molens 0 3

Restauratiebedrijven (hoofdaannemers) 39 38

Schilderwerk 9 9

Smeedwerk 0 0

Steenhouwwerk 3 3

Timmerwerk 8 11

Voegwerk 7 7

Totaal

88

93


www.stichtingERM.nl

Uitvoering van de audits In 2013 heeft het CCvD Restauratiekwaliteit besloten dat het gelet op de economische crisis mogelijk is audits uit te stellen indien geen geschikte werken voorhanden zijn. Dit geldt voor de periode van 1 juli 2013 t/m 31 december 2014. Voorwaarde is dat het bedrijf een melding doet aan de CI zodra een in aanmerking komend werk onder handen is (de termijn van 12 maanden niet nodeloos benutten). Enkele bedrijven hebben gebruikgemaakt van deze regeling; in een aantal gevallen konden bedrijven op aspecten niet worden beoordeeld omdat geen (recente) werkzaamheden op dit punt waren uitgevoerd. Verder speelt een rol dat in 2013 diverse regelingen zijn omgezet in een nieuwe versie, waardoor audits op de (bijna vervallen) versie zijn uitgesteld. Dit geldt voor de regeling ten aanzien van steenhouwers, schilders en bouwtechnisch adviseurs. Resultaten van de audits Het jaarverslag 2013 is de eerste in zijn soort. De opgenomen cijfermatige gegevens hebben dan ook betrekking op dit jaar, plus soms enkele extra jaren (ERB, GEAR). In zijn algemeenheid moet gesteld worden dat deze gegevens te beperkt zijn om trendanalyse te kunnen doen. Het verslag moet dan ook in dit licht worden bezien. Op basis van de uitgevoerde beoordelingen lijkt de kwaliteit van de gecertificeerde bedrijven te zijn toegenomen bij regelingen die al langer bestaan. In algemene zin blijkt dat de bevindingen van de certificerende instellingen ter harte worden genomen. Er zijn in 2013 geen waarschuwingen gegeven of sancties uitgevoerd. Geconstateerde afwijkingen ten opzichte van de richtlijnen waren vooral procedureel en/of organisatorisch. Het ging bij afwijkingen meestal om verbeteren aandachtspunten, slechts in mindere mate om tekortkomingen.


www.stichtingERM.nl

3. Ontwikkeling en beheer richtlijnen De ERM is opgericht om de kwaliteit van het restaureren van monumenten op een breed gedragen kwaliteitsniveau te brengen en te houden. De activiteiten zijn gericht op overheden in de rol van bevoegd gezag, op opdrachtgevers en op opdrachtnemers (architecten, aannemers). Dit verslag beperkt zich tot de richtlijnen voor opdrachtnemers. Sectorbrede set richtlijnen Om de kwaliteit van restauraties en onderhoud aan monumenten te borgen zijn (en worden) richtlijnen voor de uitvoering van diverse werkzaamheden opgesteld. De ambitie is om te komen tot een sectorbrede set van richtlijnen. De volgende brancheverenigingen zijn (peildatum 31 december 2013) aangesloten bij Stichting ERM: - Vakgroep Restauratie (restauratiebouwbedrijven) (VR) - Vereniging van Architecten Werkzaam in de Restauratie (VAWR) - Vereniging Timmerwerk Restauratie (VTR) - Vereniging Restauratie Steenhouwers (VRS) - Nederlands Gilde van Kunst-, Sier- en Restauratiesmeden (NGK) - Nederlandse Vereniging van Leidekkers - Stichting Restauratie Schildersbedrijven Nederland (SRSN) - Gevelgilde - De Zinkmeesters - Vereniging Adviesbureaus Monumenten (VAM) - Ondernemersvereniging van Glazeniers (OVG) - Het Neerlandsch Stucgilde - Nederlandse Vereniging van Molenmakers (NVvM) - Vakfederatie Riet - Aannemersvereniging Metselwerken (AVM) Naast branches die zich in de eerste plaats bezighouden met het onderhouden en restaureren van ‘gebouwen’ betreft het ook: - Nederlandse Vereniging Plaagdiermanagement Bedrijven (NVPB) - Vakgroep van Erfgoedhoveniers (VvEH) - Vereniging van Orgelbouwers in Nederland (VON) De documenten moeten onderling zijn afgestemd (structuur, begrippen, uitgangspunten) zodat zij niet alleen voor de betreffende branche, maar ook voor andere branches, voor opdrachtgevers en overheden (subsidies, vergunningen, toezicht) optimaal hanteerbaar zijn. De stand van zaken in de ontwikkeling van de richtlijnen is vermeld in Bijlage 1. Ontwikkeling en beheer beoordelingsrichtlijnen In 2013 zijn tot stand gekomen of aangepast:

- BRL 2000 Erkende Monumenten Adviseur - BRL 3500 Erkende Molenmaker - BRL 4000 Onderhoud en Restauratie van Monumenten (vervangt de BRL

Instandhoudingstechnologie) Verder is een update gepubliceerd van de BRL 1000 GEAR en BRL 3000 Erkend Restauratie Bouwbedrijf (met een respijtperiode in verband met de crisis in de bouw). Ontwikkeling en beheer van Uitvoeringsrichtlijnen en Modules In 2013 is gewerkt aan diverse uitvoeringsrichtlijnen. Deze komen in de loop van 2014 beschikbaar. In 2013 is de Module 2001 Bouwtechnisch Advies afgerond.


www.stichtingERM.nl

Restauratie-ethiek (restauratieladder) In 2013 heeft de nadruk gelegen op het concreet maken van de restauratiefilosofie. Het betreft de keuzes die een opdrachtgever moet (laten) maken voor de start van de werkzaamheden. Hiertoe is het begrippenkader aangescherpt en zijn de uitgangspunten voor de uitvoering benoemd. Dit is gedaan in de vorm van de restauratieladder. Figuur : Hiërarchie van restauratiecategorieën (restauratieladder)

1. Conserveren / onderhoud

2. Repareren

3. Vernieuwen a. Kopiëren

b. Imiteren

c. Verbeteren

In 2013 is gestart met het uitwerken van deze uitgangspunten in alle beoordelings- en uitvoeringsrichtlijnen. Afstemming met Stabu In 2013 is overleg gestart met stichting STABU om tot meer aandacht voor restauraties in de STABU-systematiek te komen. Dit heeft geleid tot afstemming van werkzaamheden, die begin 2014 schriftelijk is vastgelegd en begin 2015 zal zijn geëffectueerd. In 2013 is gestart met het uitwerken van de Stabu-indeling in alle uitvoeringsrichtlijnen. Conformiteit met de Bouwproducten Verordening Op 1 juli 2013 is de Europese Bouwproducten Verordening van kracht geworden voor (bijna) alle bouwproducten. Vanaf eind 2013 worden alle ERM-documenten getoetst op de vraag of zij voldoen aan deze Verordening. Vereenvoudigen herkenbaarheid In juli 2012 is het logo Restauratiekwaliteit ingevoerd om zo de herkenbaarheid van gecertificeerde bedrijven te vergroten. In 2013 is gekozen voor het vaststellen van een codering van de richtlijnen om het verwijzen ernaar te vergemakkelijken. De codering wordt vanaf eind 2013 doorgevoerd bij het ontwikkelen of herzien van richtlijnen.

(foto: Esther Wieringa)


www.stichtingERM.nl

4. Verslag certificering 2013 per branche

4.1 Ontwerp (architecten) De ‘Gezamenlijke Erkenningsregeling van Architecten werkzaam in de Restauratie’ (GEAR 2005) is ontwikkeld voor de werkzaamheden van de architecten bij het ontwerpproces voor aanpassingen bij monumenten. Voor het behalen van een erkenning moet een restauratie-architect voldoen aan de eisen van de GEAR. Certificering wordt uitgevoerd door Hobéon Certificering. De erkende architecten zijn lid van de Vereniging van Architecten Werkzaam in de Restauratie (VAWR). Het auditteam is multidisciplinair en de auditsystematiek kan deels getypeerd worden als peerreview. Na de initiële toets volgt in het tweede en derde jaar een controletoets. In jaar vier vindt een herhalingstoets plaats en vervolgens weer twee controletoetsen, etc. Onder voorwaarden kan sprake zijn van een verlengde cyclus met tweejaarlijkse controles. Gezien de aard van het door restaurerende architecten te leveren werk worden bij de GEAR-rapportages de eventueel door het auditteam gesignaleerde te verbeteren punten niet gewaardeerd in een strikte hiërarchie van aandachtspunten, verbeterpunten en tekortkomingen, zoals dat gebeurt bij meer op materiële productkwaliteit gerichte kwaliteitsregelingen. Wel worden ’te verbeteren punten’ geformuleerd. Ontwerp (architecten): statistieken certificering

2013 2012

Aantal certificaathouders aan begin van verslagjaar 17 15

Aantal certificaathouders aan einde van verslagjaar 17 17

Aantal nieuwe certificaten in het verslagjaar 2 2

Aantal uit te voeren audits in het verslagjaar 8 5

Aantal uitgevoerde audits in het verslagjaar 9 7

Aantal niet uitgevoerde audits i.v.m. crisis 1 0

Aantal opgeschorte certificaten 0 0

Aantal ingetrokken certificaten 1 0

Aantal beëindigde certificaten 1 0

Ontvangen klachten van derden 0 0

Sancties/vervolgacties 0 0

In 2013 kwamen er twee certificaathouders erbij en twee vielen af. Eén audit wordt in 2014 alsnog uitgevoerd (in 2013 waren er geen opdrachten). Het ingetrokken certificaat is verlopen omdat de architect de toetscyclus te intensief vindt. Daarnaast heeft één certificaathouder zijn contract met Hobéon en VAWR opgezegd. Bevindingen Visie en Beleid Op enkele punten is voor een aantal bureaus verbetering mogelijk. Alle bureaus hebben hun werkwijze, erfgoedfilosofie en management in een voor hen praktische en werkbare beleidsvorm vastliggen en/of geformuleerd. De samenhang met een (eventueel aanwezig) kwaliteitszorgsysteem is nog niet overal aanwezig. Vanaf de herhalingstoetsen wordt hierop strenger ge-audit. Nog niet alle bureaus hebben de interne procedures vastgelegd in een kwaliteitssysteem. Hobéon organiseert daarom in 2014 een cursus kwaliteitszorg. De kennis- en kunde-elementen uit het bureauprofiel van de bureaus blijken voldoende verantwoord te worden vanuit de positionering in de monumentenzorg en er wordt conform het profiel gehandeld. Hobéon en de VAWR zoeken naar de mogelijkheid om de profielen vooraf te categoriseren. Dit zou ook klanten kunnen helpen bij hun keuze voor een bureau. Wat betreft analyses en doelstellingen (SWOT, Concurrentieanalyse, Uiteenzetting Kritische Succesfactoren, SMART): bij de meeste bureaus is dit ofwel op orde, ofwel in ontwikkeling. De meerderheid van de bureaus heeft ondertussen minimaal een SWOT-analyse en een managementreview opgesteld. Doelstellingen zijn in meeste gevallen in de managementreview


www.stichtingERM.nl

opgenomen. Vanaf de tweede cyclus wordt bureaus ook gevraagd om projectevaluaties en interne audits te houden. Bij een deel is het vakinhoudelijke beleid gecomplementeerd met een intentieverklaring waarin wordt ingegaan op vakspecifieke kwaliteitsnormen en -grenzen. Als er geen intentieverklaring is, zijn de onderwerpen eruit overigens veelal wél opgenomen in de bedrijfshandboeken/-systemen. Door de invoering van de management reviews wordt er bij het grote deel van de bureaus periodiek gemeten en bijgesteld. Dit kan echter nog naar een hoger plan gevoerd worden. Primair proces, producten en diensten Bij de grote en middelgrote bureaus is het primaire proces ingericht volgens de standaardtaakbeschrijving DNR-STB 2005. Bij enkele kleinere bedrijven is een maatwerkversie van DNR ingericht. Wanneer er wordt afgeweken gebeurt dit in lijn met de visie en beleid van het bureau en zijn keuzen gemaakt op basis van relevante kennis. Consolidatie en optimalisering van de restauratieketen De bureaus gaan consciëntieus om met ketenregie en borging. Ook vindt zwakte-analyse van de keten plaats, zij het niet altijd op schrift gesteld. Mede door de crisis en de daar uit voortkomende concurrentie en prijsdrukking van niet-restauratie specifieke partijen, komt het voor dat de kwaliteit in een enkel geval niet optimaal is, als de architect geen (doorslaggevende) rol heeft kunnen spelen bij de selectie van de onderaannemers. Er zijn geen voorbeelden van betekenis aangetroffen van falende proces- en productbewaking. In enkele gevallen werd geconstateerd dat een bestekomschrijving in juridische zin ruimte liet voor toepassing van inferieure materialen of technieken. Doordat de architect het bouwproces intensief begeleidde bleven misstanden uit. Secundaire processen Deling van kennis gebeurt op verschillende manieren, bijvoorbeeld door een lopend project aan te grijpen om een specifiek kennisveld uit te diepen. Ook aan kennisontwikkeling wordt in voldoende mate gedaan. De overlegstructuur is gemiddeld adequaat. Het informatiebeheer en de voorzieningen (repro, hardware- en softwarebeheer en secretariaat) zijn bij alle bureaus op het vereiste niveau. De bureaus hebben zonder uitzondering professionele voorzieningen. De financiën zijn bij alle bureaus op orde. De economische crisis heeft ook de GEAR erkende bureaus gedwongen om hier extra scherp op te sturen. Deze situatie noopt bureaus tot aanscherping, maar ook tot verbreding. Bureaus gaan daar op verschillende manieren mee om. Een enkel bureau is meer nieuwbouw gaan doen. Organisatie Organisatorisch zijn de bureaus op orde. Bij het aspect ‘opleidingsplan’ constateert Hobéon de invloed van de crisis. Bureaus waren ook in 2013 nog in meer of mindere mate vaak aan het ‘overleven’. De tijd om een opleidingsplan te maken ontbrak vaak. Als er geen opleidingsplan is maar wel verslagen van functioneringsgesprekken waarin opleiding aan bod geweest is, vraagt het auditteam dit te vertalen in een plan, en dit na te sturen. Een formele afstemming op beleid en visie vindt niet expliciet plaats, maar wel impliciet. Kwaliteitszorg, meting, consolidatie en optimalisering

Alle in 2013 getoetste bureaus beschikten over een managementreview (MR) en opereerden daarnaar. Er is echter nog verbetering mogelijk op het gebied van bijvoorbeeld interne audits en (project)evaluatie (zie ook onder ‘visie en beleid’). Vooral enkele grotere en/of de bureaus waarbij de kwaliteitszorg al op een hoger niveau is registreren klachten in een aparte administratie. Bij de overige bureaus is die aparte administratie er niet. Input van klachtenanalyses in de MR is dan niet altijd het geval. Wel kan men zich verantwoorden over hoe de klacht is verwerkt. Gemiddeld zijn klanten tevreden. Klanttevredenheid is bij een deel van de bureaus geen expliciet onderwerp. Wel kan men verantwoorden hoe het met de klanttevredenheid is gesteld.


www.stichtingERM.nl

Resultaat De beoordeelde bedrijven voldoen aan de criteria. Bij alle bureaus staat de monumentenzorgkwaliteit op goed peil. Wat betreft publicatie en voorkomen in vakbladen: dit verschilt per bedrijf. Bepaalde bureaus zijn hierin beter of actiever dan andere. Tot slot Als belangrijkste aandachtspunt voor de toekomst ziet Hobéon het nog meer vastleggen van interne procedures in een kwaliteitssysteem. Hobéon stelt dat de economische crisis ook de GEAR-erkende bureaus heeft gedwongen hier extra scherp op te sturen. Tijdens de audits bleek dat, in een tijd waarin de overheid zich terugtrekt uit de praktische monumentenzorg en restauratiepraktijk, voor een juiste visie op en omgang met het toevertrouwde gebouwde erfgoed de GEAR-architecten daadwerkelijk het laatste vangnet voor monumenten zijn. Als trend ziet Hobéon dat daarbij een gedegen vakkennis een belangrijk argument en strijdmiddel is in het behalen van de voor het monument optimale resultaten.


www.stichtingERM.nl

4.2 Bouwtechnisch advies Voor bouwtechnisch advies bij monumenten is in 2013 de vernieuwde Erkenningsregeling Monumenten Adviesbureau afgerond: de Beoordelingsrichtlijn Erkend Monumenten Adviesbureau (EMA) (BRL ERM 2000) en de ‘Module Bouwtechnisch advies’ (Module 2001). Certificering wordt verzorgd door Hobéon. Vijf bedrijven zijn momenteel gecertificeerd volgens de eerdere EMA. In 2013 zijn gezien de omzetting van de regeling geen audits uitgevoerd voor monumentenadviesbureaus. Bouwtechnisch advies: statistieken certificering op basis van EMA 100, 200, 300

2013 2012


Aantal certificaathouders aan einde van verslagjaar 5

Aantal nieuwe certificaten in het verslagjaar 0

Aantal uit te voeren audits in het verslagjaar 4

Aantal uitgevoerde audits in het verslagjaar 4

Aantal niet uitgevoerde audits i.v.m. crisis 0

Aantal opgeschorte certificaten 0

Aantal ingetrokken certificaten 0

Aantal beëindigde certificaten 0

Ontvangen klachten van derden 0

Sancties/vervolgacties 0


www.stichtingERM.nl

4.3 Molens Voor het restaureren van historische molens is de BRL EMM ‘Beoordelingsrichtlijn Erkende Molenmakers 2012’ van toepassing. Deze is opgesteld in samenwerking met de Nederlandse Verenging van Molenmakers (NVVM) en vastgesteld op 26 juni 2013. Voor het behalen van erkenning moet een molenmaker voldoen aan de eisen van deze BRL. De regeling is primair ontworpen om de bedrijfskundige professionaliteit van molenmakers te vergroten. Daarnaast is ruimte ingebouwd voor een toetsing op vakinhoudelijke aspecten. Hobéon is hierbij de certificerende instelling. In 2013 zijn drie audits uitgevoerd, bij wijze van pilot. Dit leidde tot de erkenning van drie molenmakers. Deze voldeden allen aan de eisen met betrekking tot kennis en kunde binnen het bedrijf en die wat betreft de kwaliteit van het eindproduct. Molens: statistieken certificering

2013

Aantal certificaathouders aan begin van verslagjaar 0











De gecertificeerde bedrijven blijken ervaren en vakbekwame molenmakers en de bedrijfsidentiteit is aantoonbaar geformuleerd middels het kwaliteitshandboek. De bedrijven worden aangestuurd door een directie die zelf ook molenmaker is of de technisch/theoretische kant van het vak 100% verstaat en ze hebben ervaren molenmakers in dienst. Een zorg is dat één bedrijf door de economische crisis jonge, goed opgeleide, mensen heeft moeten laten gaan. De kwaliteit van het eindproduct is van hoog niveau. Er zijn drie aandachtpunten vastgesteld:

- In één geval was nog geen procedure of standaardformulier opgesteld om de klanttevredenheid vast te leggen en gebeurde dit ad hoc.

- In één geval moest voor ketting- en kabeltakels nog een keuringsregime worden gemaakt. - Eén bedrijf gaf zelf aan dat het beter moest toezien dat oplevering van werken boven € 5.000

geschiedt zoals voorgeschreven in het handboek.


www.stichtingERM.nl

Molens: scores en aandachtspunten bij certificering (AP = aandachtspunt)

Hoge score in pilots 2013

Kennis en kunde binnen het bedrijf

Eisen aan de erkende molenmaker

Identiteit en bedrijfsprofiel

Kennis en directie; voldoende eigen personeel met kennis molenmakersvak

Kwaliteit van het eindproduct

De werkzaamheden mogen niet in strijd zijn met de wet/verordening Verantwoording van het werk (technisch) Verantwoording van het werk (restauratie-ethisch)

Aandachtspunten in de pilots 2013

Klanttevredenheidsverklaringen 1 AP

Materieel en gereedschap 1 AP

Oplevering, altijd schriftelijk + wordt door opdrachtgever en molenmakersbedrijf ondertekend.

1 AP

Niet aangetroffen in pilots 2013

Primair proces

Goederen ter beschikking gesteld door de opdrachtgever

Tijdelijke huisvesting

Wat betreft de niet-aangetroffen aspecten: Hobéon merkt op dat het aspect ‘Goederen ter beschikking gesteld door de opdrachtgever’ tijdens de toetsen niet vaak voorkomt. Toch is het een nuttig toets punt omdat sommige molenmakers werken voor een opdrachtgever die bijvoorbeeld hout uit eigen bos kan leveren. Dan is het van belang dat de molenmaker een procedure heeft omschreven waarin de criteria voor het accepteren van goederen geleverd door de opdrachtgever omschreven staan. Wat betreft ‘tijdelijke huisvesting’: tijdens de audit werden opgeleverde werken bezocht of werken waar de molen zelf als tijdelijke huisvesting diende. Hobéon stelt vast dat door het teruglopen van subsidies grote restauratie-opdrachten nu bijna niet voorkomen. Het werk bestaat uit veel kleine opdrachten. Ook ondervinden de molenmakers in 2013 meer concurrentie van niet-gespecialiseerde partijen. De huidige situatie zou de concurrentiepositie van erkende molenmakers kunnen verbeteren. Maar professionele opdrachtgevers zijn zich nog niet altijd bewust van de meerwaarde van erkende bedrijven.

Uitreiking van de eerste certificaten (foto: Hobéon)


www.stichtingERM.nl

4.4 Restauratiebouwbedrijven (hoofdaannemers) Bij de uitvoering van werken als hoofdaannemer in de restauratie is de Beoordelingsrichtlijn Erkend Restauratie Bouwbedrijf (BRL ERB 2012, herzien in november 2012 en aangevuld d.d. 13-03-2013) van toepassing. Bedrijven worden aan deze BRL getoetst op bedrijfsorganisatie en restauratievakmanschap. ERB-erkende bedrijven voldoen ook aan de Kennis+Kunde-regeling van de provincie Gelderland wat betreft metselen en timmeren. Kiwa voert voor deze richtlijn certificering uit. De certificaten gelden voor de categorieën ‘Klein bedrijf’ of ‘Midden- en grootbedrijf’, waarbij deze het certificaat hetzij alleen voor waterbouwkundige werken voeren, hetzij voor alle voorkomende werkzaamheden inclusief waterbouwkundige werken. Restauratiebouwbedrijven (hoofaannemers): statistieken certificering

2013 2012






Aantal niet uitgevoerde audits (alsnog uitgevoerd in volgend verslagjaar) 1 2


Aantal ingetrokken certificaten (faillissement ) 1 4

Aantal beëindigde certificaten (op eigen verzoek) 3 0



Per eind 2013 waren 38 restauratiebouwbedrijven gecertificeerd. Vijf van de gecertificeerde bedrijven behoren tot de categorie ‘klein bedrijf’, de rest (33) is een midden- of grootbedrijf. In 2013 zijn drie certificaten ingetrokken, als gevolg van reorganisatie (sluiting van vestigingen). Aan twee bedrijven is voor het eerst een certificaat toegekend. Daarmee is het aantal gecertificeerde in deze productgroep met één afgenomen ten opzichte van 2012. Bevindingen In totaal is 37 keer een bezoek afgelegd (één bezoek over 2013 moest worden doorgeschoven naar 2014 en is alsnog in februari uitgevoerd). In totaal zijn daarbij 21 afwijkingen geconstateerd: 14 tekortkomingen en 7 verbeterpunten (zie tabel). Dit heeft niet geleid tot schriftelijke waarschuwingen of intrekking. De geconstateerde tekortkomingen en verbeterpunten zijn steeds binnen de gevraagde termijn opgelost. In één geval voerde de certificerende instelling een aanvullend bezoek uit. Restauratiebouwbedrijven: tijdens bezoeken geconstateerde afwijkingen

1(tekortkomingen en

verbeterpunten)

2013 2012 2011 2010 2009

Eisen aan het bedrijf 5 7 11 16 16

Eisen aan de organisatie 7 2 4 2 3

Eisen aan het project 1 3 2 4 0

Eisen aan het proces 2 2 5 0 0

Eisen aan het product 0 0 2 1 0

Eisen aan het kwaliteitssysteem 6 8 7 12 10

Totaal 21 22 31 35 29

1 Dit betreft het totaal aantal afwijkingen, niet het aantal bedrijven waar afwijkingen zijn geconstateerd. Per bedrijf

zijn meerdere afwijkingen mogelijk.


www.stichtingERM.nl

Behalve tekortkomingen (14) en verbeterpunten (7) gaf Kiwa voor deze bedrijven ook aandachtspunten aan (37). De meeste bevindingen (tekortkomingen, verbeterpunten of aandachtspunten) ten opzichte van de eisen uit de BRL betreffen het deelaspect ‘opleiding, ervaring en scholingsplan’, eisen aan de organisatie, eisen aan het proces (uitvoering, waarvan in 5 van de 12 gevallen aandachtspunten m.b.t. uitvoeringstechniek) en – in iets mindere mate – eisen aan het project. Het gaat hierbij vooral om aandachtspunten. De bevindingen worden met name geconstateerd bij toetredende bedrijven. Bij de jaarlijkse opvolgingsbezoeken en bij her evaluatie wordt met name gekeken naar de controleaspecten scholing, project, proces en product. Dit kan de omvang van geconstateerde afwijkingen op de genoemde aspecten mede verklaren. Ten opzichte van voorgaande jaren is het opvallend dat het aantal bevindingen met betrekking tot eisen aan de organisatie fors is toegenomen en voor eisen aan het project aanzienlijk is afgenomen. Het totaal aantal bevindingen (tekortkomingen, verbeterpunten én aanbevelingen) bij de bedrijven met het certificaat ‘klein bedrijf’ is toegenomen van 1 in 2012 naar 6 in 2013 (de helft betrof overigens ‘aandachtspunten’), maar ligt nog onder de aantallen van 2011 en 2010 (resp. 9 en 9). Tijdens de bezoeken werd vastgesteld dat de door de certificaathouders voorgestelde maatregelen effect hadden. Over de gecertificeerde bedrijven zijn geen klachten ontvangen. Het aantal geconstateerde afwijkingen is – op het totaal aantal getoetste bedrijven gezien – gering. Het betrof geen ernstige tekortkomingen en een en ander kon verholpen worden binnen de gestelde termijn. Dit laat uiteraard onverlet dat verbetering mogelijk blijft.


www.stichtingERM.nl

4.5 Schilderwerk De Erkenningsregeling Restauratieschildersbedrijf 2011 is ontwikkeld voor de werkzaamheden voor restauratieschilders. Voor het behalen van een erkenning moet een restauratieschilder voldoen aan de eisen van deze erkenningsregeling. Certificering wordt verzorgd door SRSN. In 2013 waren 12 schildersbedrijven gecertificeerd volgens de Erkenningsregeling. De bedrijven worden eens per drie jaar bezocht; de andere jaren vindt een administratieve toets plaats. In 2013 hebben gezien de omzetting van de regeling geen audits plaatsgevonden. Schilderwerk: statistieken certificering

2013 2012





Aantal uitgevoerde audits in het verslagjaar 10*

Aantal niet uitgevoerde audits i.v.m. crisis 0 0






* Er was 1 nieuwe aanvraag; de initiële audit leidde niet tot een certificaat.

Waaierblad schilderwerk (foto: Evert Jan Nusselder)


www.stichtingERM.nl

4.6 Smeedwerk Het Nederlands gilde van Kunst-, sier- en restauratiesmeden (NGK) sloot eind 2013 een licentieovereenkomst af met Stichting ERM voor certificering voor de NGK-regeling. Stichting Keurmerk Branches certificeert de aangesloten bedrijven. Het restaureren van ijzer en smeedwerk bovendien beschreven in documenten als Normen, Beoordelingscriteria, Beoordelingsgrondslag en Reglement NGK. Ook hieraan worden de erkende bedrijven getoetst. In het jaar 2013 hebben echter nog geen audits plaatsgevonden en zijn er ook nog geen licenties verstrekt. Stichting Keurmerk Branches auditeert in 2014 19 bedrijven. Smeedwerk: statistieken certificering

2013

Aantal certificaathouders aan begin van verslagjaar 0












www.stichtingERM.nl

4.7 Steenhouwwerk Steenhouwers die zich toeleggen op het restaureren van monumenten konden zich in 2013 laten certificeren op basis van de Uitvoeringsrichtlijn Restauratie Steenhouwwerk (vastgesteld d.d. 13/3/2013), de Nationale Beoordelingsrichtlijn Instandhoudingstechnologie (BRL 5020) met bijbehorend het wijzigingsblad d.d. 13 maart 2013. Deze documenten hebben de Erkenningsregeling Restauratie Steenhouwerijen (ERS 2008) vervangen. In 2013 ging de nieuwe URL in. In 2013 heeft KIWA twee herbeoordelingen uitgevoerd. Steenhouwwerk: statistieken certificering

2013 2012






Aantal niet uitgevoerde audits i.v.m. crisis

Aantal opgeschorte certificaten

Aantal ingetrokken certificaten


Ontvangen klachten van derden

Sancties/vervolgacties

Steenhouwbedrijf aan het werk (Foto Evert jan Nusselder)


www.stichtingERM.nl

4.8 Timmerwerk Voor het behalen van keurmerk Restauratiekwaliteit moest een timmerbedrijf in 2013 voldoen aan de eisen van de Uitvoeringsrichtlijn ’Hout in het buitenklimaat’ (vastgesteld 25-08-2003) en daarnaast aan de eisen van de BRL 5020 Instandhoudingstechnologie (met bijbehorend Wijzigingsblad). Het aantal certificaathouders in de timmerbranche steeg van 8 (eind december 2012) naar 11 (eind december 2013). Deze bedrijven zijn lid van de Vereniging Timmerwerk Restauratie. SKH is de uitvoerende instelling voor deze branche. SKH heeft in 2013 geen certificaten opgeschort of ingetrokken. Ook zijn er geen klachten geweest over de gecertificeerde bedrijven. De gecertificeerde bedrijven worden tweemaal per jaar bezocht, tenzij ze ook zijn gecertificeerd volgens ISO 9001. Dat laatste geldt voor twee bedrijven; in hun geval volstaat één bezoek per jaar. Alle geplande bezoeken zijn uitgevoerd. Eén bedrijf is gecertificeerd in december 2013. Dit bedrijf is in 2013 nog niet bezocht (wel in 2014). Timmerwerk: statistieken certificering

2013 2012

Aantal certificaathouders aan het begin van het verslagjaar 8 7

Aantal certificaathouders aan het eind van het verslagjaar 11 8



Aantal uitgevoerde audits om het verslagjaar 18 15

Aantal goedgekeurde aanvragen (nieuwe certificaten) 3 1






Bevindingen Bij onaangekondigde inspecties in 2012 bleek dat dan vaak geen werkzaamheden werden uitgevoerd die vielen onder de certificering. Voor gecertificeerde bedrijven zijn restauratiewerkzaamheden vaak maar een deel van de werkstroom. Daarom stemde SKH haar bezoeken in 2013 zo veel mogelijk af met de betreffende bedrijven. Toch was bij slechts van 5 van de 18 bezoeken in 2013 tijdens het bezoek sprake van daadwerkelijke uitvoering van restauratiewerkzaamheden. Bij 7 andere bezoeken konden projectdossiers van recent uitgevoerde projecten worden beoordeeld. In 6 gevallen was er geen recent werk voor beoordeling beschikbaar. Volgens de certificeerder is het aantal restauratietimmerwerkprojecten momenteel mogelijk mede beperkt door de huidige economische situatie. SKH wil in de toekomst nog betere afspraken maken met de bedrijven over het bezoek in verband met de audit. Tijdens de bezoeken constateerde SKH 28 afwijkingen (aandachtspunt, verbeterpunt of tekortkoming)

2 ten opzichte van de voorschriften uit de beoordelingsrichtlijn. In de regel zijn deze

afwijkingen het gevolg van verschillen tussen omschreven procedures in het kwaliteitshandboek en uitvoering van de (restauratie)werkzaamheden in de praktijk en/of de opvolging van de procedures. Een en ander heeft niet geleid tot waarschuwingen, extra bezoeken of sancties.

2 Cijfers over de afzonderlijke categorieën zijn over dit verslagjaar niet beschikbaar.


www.stichtingERM.nl

Timmerwerk: geconstateerde afwijkingen tijdens bezoeken

2013 2012

Proces en dossier 8 0

Materialen 1 0

Werkzaamheden 8

2

Omstandigheden 3

1

Resultaten 8

1

Totaal 28 4

In 2012 zijn 4 slechts afwijkingen geconstateerd. De toename in 2013 naar 28 afwijkingen is vooral te verklaren doordat in 2013 meer audits zijn uitgevoerd (van 15 naar 18 bezoeken) en daarbij meer restauratieonderdelen konden worden beoordeeld (van 4 naar 11). Bij de in 2013 beoordeelde restauratieonderdelen ging het 9 keer om werkzaamheden aan buitentimmerwerk, daarnaast 1 keer om ‘vensters’ en 1 keer om ‘overig’ (dit betreft werkzaamheden anders dan buitentimmerwerk, vensters, balklagen en vloeren, kapconstructies, binnen timmerwerk of trappen). In 6 gevallen betrof dit werk in de categorie ‘imiteren’, 3 keer ‘vernieuwen’, 2 keer ‘herstellen’ en 2 keer ‘kopiëren’. Werkzaamheden in de categorie ‘conserveren’ zijn in 2013 niet geconstateerd.


www.stichtingERM.nl

4.9 Voegwerk Voor restauratievoegwerk is de Uitvoeringsregeling restauratievoegwerk van toepassing (URL ERV, vastgesteld 5 september 2012). Voor het behalen van een erkenning moet een voeger niet alleen voldoen aan de eisen van deze Uitvoeringsrichtlijn, maar ook aan die van de Beoordelingsrichtlijn Erkend Restauratie Voegbedrijf (BRL ERV, vastgesteld 28 juni 2013). De BRL is van toepassing op bedrijven en op zelfstandig werkende personen (voor deze laatsten is er de variant BRL Zelfstandig werkende Restauratie Voeger). De URL beschrijft de technische aspecten van het werk, de BRL de eisen aan het managen van de onderneming. Certificering wordt verzorgd door Hobéon. Bedrijven die beschikken over een certificaat volgens de BRL ERV voldoen ook aan de eisen van de Kennis+Kunde-regeling van de provincie Gelderland wat betreft voegen. De BRL bestaat uit drie delen: een deel bedrijfsvoering, een deel eisen aan de vakbekwaamheid van de medewerkers en een klein deel kwaliteitszorg. De URL bevat de vakinhoudelijke uitvoeringseisen. Bijzonder aan deze BRL is de opleiding die eraan ten grondslag ligt. De eisen aan de vakbekwaamheid van de medewerkers zijn afkomstig van de opleiding voor Restauratievoeger Niveau III en het bijbehorende lesboek. In totaal is drie jaar aan de BRL, de URL, de opleiding en het lesboek gewerkt. De initiële toets en de herhalingstoetsen worden uitgevoerd door een multidisciplinair auditteam. De controletoetsen worden uitgevoerd door één auditor, een vakinhoudelijke auditor. Om meer bekendheid aan de BRL/URL ERV te geven is de Stichting Gevelgilde opgericht. Deze nam de BRL/URL ERV over van de Vereniging Nederlandse Voegbedrijven (VNV). In 2013 waren 7 bedrijven voegbedrijven erkend. Bij 6 daarvan zijn in 2013 de derde en vierde controletoetsen uitgevoerd. Daarnaast is een nieuw bedrijf erkend. Daar heeft in maart de initiële toets plaatsgevonden en in oktober de eerste controletoets. Eén bedrijf fuseerde met een ander reeds erkend bedrijf waardoor het certificaat werd beëindigd. Er zijn nog geen audits uitgevoerd onder ZZP-ers voor de huidige BRL. Voegwerk: statistieken certificering

2013 2012

Aantal certificaathouders aan het begin van het verslagjaar 7 7

Aantal certificaathouders aan het einde van het verslagjaar 7 7








Sancties/vervolgacties

- Schriftelijke waarschuwingen 0 1

- Extra bezoeken 0 2

Bevindingen beoordelingsrichtlijn (BRL-ERV) In het verslagjaar 2013 zijn wat betreft het voldoen aan de BRL-ERV geen tekortkomingen gesignaleerd, wel een aantal aandachtspunten en verbeterpunten. Deze staan in onderstaande tabel weergegeven.


www.stichtingERM.nl

Voegwerk: tijdens controles geconstateerde afwijkingen

3(aandachts- of verbeterpunten)

Aandachts- of verbeterpunt bij Initiële Toets

Aandachtspunt bij Controletoets

4

Eisen aan het bedrijf 1 9

Eisen aan de organisatie 0 3

Eisen aan het project 0 0

Eisen aan het proces 3 4

Eisen aan het product 0 0

Eisen aan het kwaliteitssysteem 0 2

Totaal 4 18

De constateerde aandachtspunten betreft eisen aan: Het bedrijf:

- Projecten/referentielijst: in twee gevallen waren referentielijsten met gegevens over het project niet compleet.

- Registratie van opleiding, ervaring, diploma’s van eigen mensen en ZZP-ers (4 keer). - Scholingsplan en het uitvoeren daarvan (4 keer).

De laatste twee toetspunten kosten de bedrijven veel tijd en komen nu de eerste cyclus over de helft is in meer of mindere mate van de grond. Bij sommige bedrijven blijft het een taaie materie; anderen zijn in 2013 actief aan de slag gegaan. De organisatie:

- Vastleggen wanneer en met welke criteria leveranciers en onderaannemers worden beoordeeld (2 keer).

- Registratie en archivering van selecties en de beoordelingen (1 keer). De vastlegging van beide punten gebeurde niet of was heel summier. Het proces:

- Vastleggen van opleveringsproces (2 keer) en Overleggen van opleveringsdossier met proces verbaal van oplevering, garanties, projectplan en bepalingen inzake nazorg (3 keer). Dit is soms lastig omdat voegbedrijven optreden als onderaannemer en ze niet in de positie zijn om een ondertekend proces-verbaal van de opdrachtgever te ontvangen.

- Evaluatie (2 keer). Evaluaties worden niet structureel vastgelegd. Ze zijn daardoor niet verifieerbaar voor het auditteam.

Het kwaliteitssysteem

- Klachtenregistratie & -behandeling: 2 keer. Hobéon constateert dat de erkende bedrijven in het eerste jaar van de BRL/URL ERV veel energie hebben gestoken in de toetsaspecten rond het onderwerp scholing. In 2013 is het grootste deel van de restauratiemedewerkers bij de erkende bedrijven opgeleid op niveau III. Wat betreft kennis van cultuurhistorie ten behoeve van het behoud van cultuurhistorische waarde is voor de nabije toekomst een verdiepingsslag nodig, zo stelt men. Bevindingen uitvoeringrichtlijn (URL ERV) De zeven geauditeerde bedrijven kregen een van de volgende beoordelingen: voldoet niet / voldoet enigszins / voldoet / voldoet ruimschoots / niet beoordeeld of niet aan de orde. Hieronder wordt alleen ingegaan op aspecten waarvoor bedrijven niet voldeden of enigszins voldeden. Algemeen:

3 Dit betreft het totaal aantal afwijkingen, niet het aantal bedrijven waar afwijkingen zijn geconstateerd. Per bedrijf

zijn meerdere afwijkingen mogelijk. 4 Bij controletoetsen zijn geen verbeterpunten vastgesteld.


www.stichtingERM.nl

- Werken in een ordelijke omgeving: hierop is één keer gescoord met ‘voldoet enigszins’. De

wat rommelige bouwplaats was te wijten aan de hoofdaannemer.

Voorbereiding:

- In hoe bedrijven omgaan met vooronderzoek bestaan vrij grote verschillen. Op technisch

gebied wordt beter vooronderzoek gedaan dan op cultuurhistorische aspecten. Hierop is twee

keer gescoord met ‘voldoet enigszins’. Bij de ene audit kwam dit omdat het werk met de

verrekijker was opgenomen. Bij de tweede audit was geen vooronderzoek uitgevoerd.

Hobéon stelt dat de aandachtspunten worden geconstateerd in de werkzaamheden om het reguliere

werk heen (voorbereiding). Zo laat het papierwerk rond vergunningen en cultuurhistorisch onderzoek

nog te wensen over. De BRL/URL ERV functioneert volgens Hobéon echter goed. Een mogelijke

verbetering is het invoeren van een multidisciplinair auditteam dat één keer per jaar een controletoets

uitvoert. Dan kunnen meer toetspunten (kwantiteit) aan bod komen en kunnen de bedrijven nog meer

dan nu sturen op een continue verbetering binnen het bedrijf (kwaliteit).

Oorspronkelijk voegwerk uit ca. 1750 (Huis ten Donk, Ridderkerk 1746) (Foto: Evert Jan Nusselder)


www.stichtingERM.nl

Bijlage 1: Overzicht ERM-richtlijnen voor het onderhouden en restaureren van monumenten (stand van zaken 27 september 2014)

Nr Titel Beroepsgroep Gereed In voorbereiding

Gepland

BRL ERM 1000

Gezamenlijke Erkenningsregeling Architecten werkzaam in de Restauratie

Restauratie-architecten X

BRL ERM 2000

Erkend Monumenten Adviesbureau

Monumenten-adviseurs X

Module 2001

Bouwtechnisch Advies Monumenten-adviseurs X

Module 2002

Molenadvies Molenadviseurs X

BRL ERM 3000

Erkend Restauratie Bouwbedrijf

(hoofd)aannemers X

BRL ERM 3500

Erkende Molenmakers Molenmakers X

URL 3501

URL molenrestauratie? X?

BRL ERM 4000

Onderhoud en Restauratie Monumenten

Gespecialiseerde aannemers

X

URL 4001

URL Restauratie Timmerwerk

Restauratie-timmerbedrijven X

URL 4002

URL Glas in lood panelen Glazeniers X

URL 4003

URL Historisch Metselwerk

Restauratie-metselaars X

URL 4004

URL Riet Rietdekkers X

URL 4005

URL Betonrestauratie Betonrestauratie-bedrijven X

URL 4006

URL Voegwerk Restauratie-voegers X

URL 4007

URL Steenhouwwerk Restauratie-steenhouwers X X (herziening)

URL 4008

Gereserveerd


www.stichtingERM.nl

URL 4009

URL Restauratieschilderwerk

Restauratie-schilders X X (herziening)

URL 4010

URL Leidekking Leidekkers X

URL 4011

URL Metalen Dakdekking Metalen dakdekkers X

URL 4012

NGK-Regeling voor smeden

Restauratiesmeden X X (herzie-ning)

BRL ERM 5000

Plaagdiermanagement Plaagdiermanagement-bedrijven

X

URL 5001

URL Bestrijden insecten en zwammen

Plaagdiermanagement-bedrijven

X

BRL ERM 6000

Onderhoud en Restauratie groene monumenten

Groen Erfgoed-bedrijven X

URL 6001

URL Erfgoed groen Erfgoedhoveniers X

Richtlijnen tuinhistorisch onderzoek

X

BRL ERM 7000

Klinkend Erfgoed X

URL 7001

URL Orgelrestauratie Orgelbouwers X

Jaarverslag 2013 over het functioneren van de ... 2013 over het...Afstemming met Stabu In 2013 is...

Documents

Transcript of Jaarverslag 2013 over het functioneren van de ... 2013 over het...Afstemming met Stabu In 2013 is...