JAARVERSLAG 2009 - NEMO · 2018. 6. 11. · Ruimtecapsules op avontuur De tentoonstelling...

# 14211

# 14564

# 09528

# 00658

# 01794

# 14117

# 00652

# 14999

# 14550

# 00567

# 14560

# 14215

# 17743

NCWT JAARVERSLAG 2009

NCWT jaarverslag 2009

2

Visie

Onze samenleving ondergaat ingrijpende veranderingen. We staan voor grote uitda-

gingen die om slimme oplossingen vragen. Het belang van kennis over wetenschap-

pelijke ontwikkelingen en technologische toepassingen groeit. Daarmee groeit ook de

behoefte aan mensen die van wetenschap en techniek hun werkterrein maken. Daarom

is een centrum nodig dat het publiek actief betrekt bij wetenschap en techniek; een

centrum dat de samenleving uitnodigt tot het nadenken over en het meewerken aan

nieuwe wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen.

De stichting Nationaal Centrum voor Wetenschap en Technologie (NCWT) is als groot-

ste publieksinstelling voor wetenschaps en -technologiecommunicatie in Nederland

hiervoor de aangewezen organisatie. NCWT heeft de kennis, de ervaring en de midde-

len om wetenschap en technologie op inspirerende wijze voor diverse publieksgroepen

toegankelijk te maken.

Missie

Publiek voor wetenschap, wetenschap voor publiek

NCWT verbindt het publiek met de wetenschap en de wetenschap met het publiek via

inhoudelijk veelzijdige activiteiten, die aansluiten bij de belevingswereld en behoeften

van onze verschillende publieksgroepen en samenwerkingspartners. Activiteiten die

informeren, interesseren, inspireren en verbinden.

JAARVERSLAG 2009

Publiek voor wetenschap, wetenschap voor publiek


4

Colofon

Tekst: NCWT

Opmaak: NCWT

Reproductie: EPS Amsterdam

Fotografie: NCWT, DigiDaan (p 40 (Infrarood), 48, 53, 55), Bas Czerwinski (pag 17 (Discovery))

Stichting Nationaal Centrum voor Wetenschap en Technologie

Postbus 421

1000 AK Amsterdam

T 020 – 531 3233

E [email protected]

W www.ncwt.nl

mei 2010

5

Inleiding

Stichting Nationaal Centrum voor Wetenschap en Technologie (NCWT, opgericht in 1954 te

Amsterdam) is de moederstichting van nationaal science center NEMO. Sinds 2005 voert

NCWT ook landelijke taken uit in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en

Wetenschap (OCW), directie Onderzoek en Wetenschapsbeleid. Daarnaast is NCWT partner

in, of producent van, diverse educatieve projecten die in samenwerking met het Platform

Bèta Techniek of de Europese Unie worden gerealiseerd.

Het jaar 2009 was voor de organisatie in meerdere opzichten een dynamisch jaar: een groot-

schalige interne verbouwing, een opnieuw groter en gevarieerder aanbod van recreatieve en

educatieve activiteiten, de opening van de nieuwe grote tentoonstelling Zoeken naar leven

en het formaliseren van de museale status. Science center NEMO trok in 2009 wederom ruim

400.000 bezoekers.

Naast alle activiteiten die de stichting NCWT in 2009 heeft ontwikkeld, is er veel aandacht,

tijd en energie gestoken in het formuleren van de visie van de organisatie voor de toekomst.

Deze is nader beschreven in het document Publiek voor Wetenschap, strategisch plan 2011 –

2015, dat in het najaar van 2009 is verschenen. Onze ambities zijn in dit plan aan de hand van

drie pijlers verwoord. Met deze structuur willen we transparantie creëren in de veelheid van

onze activiteiten en de vele maatschappelijke raakvlakken van ons domein:

Science center NEMO: � inhoudelijk, interactief, facilitair en qua bereik behorende tot de

internationale top van science centra, met bezoekers uit zowel de recreatieve als de edu-

catieve doelgroep.

Science Learning Center: � expertise-, producten- en dienstencentrum voor buitenschools

leren, waar kennis en ervaringen op het gebied van wetenschaps- en techniekeducatie

(WTE) voor vele partijen worden ingezet.

Science Communication Center: � initiator, organisator en ‘facilitator’ voor de gehele bran-

che van wetenschaps- en techniekcommunicatie (WTC) en –promotie in Nederland.

In onze optiek worden wetenschap en techniek door politici, beleidsmakers en het publiek

nog te weinig gezien als onderdeel van het culturele landschap. Communicatie en interactie

met het publiek over de maatschappelijke betekenis van wetenschap en techniek dient nau-

were aansluiting te vinden bij geformaliseerde infrastructuren om vooral steviger verankerd

en meer herkenbaar te worden in de samenleving. Door de bezoekerservaring in NEMO te

verrijken met een historische context en ons aan te sluiten bij de erfgoed infrastructuur, heb-

ben we hierin een belangrijke stap gezet.

Nederland heeft een vooraanstaand publiekscentrum over wetenschap en technologie nodig.

Daarom moet NCWT zich verder ontwikkelen en aansluiten bij de nieuwste (internationale)

ontwikkelingen. Met onze visie 2011 – 2015 hebben we hier een helder kader voor gecreëerd.

Michiel Buchel Rob van Hattum

Algemeen directeur Inhoudelijk directeur


Inhoudsopgave

7

Hoofdstuk pagina

Inleiding ........................................................................................................................................................................................................ 5

01 Science center NEMO .................................................................................................................................... 9 1.1 Beleid

1.2 Tentoonstellingen en programmering

1.3 Educatie

1.4 Collectie

1.5 Overige publieksdiensten

1.6 Publiek, marketing en communicatie

02 Science Learning Center .................................................................................................................... 35 2.1 Beleid

2.2 Ontwikkeling lesmateriaal en educatieve evenementen

2.3 Doorlopende leerlijn

2.4 Scholing

2.5 Kennisontwikkeling en kennisdeling

2.6 Bereik en impact

03 Science Communication Center ................................................................................. 49 3.1 Beleid

3.2 Digitale producties

3.3 Nationale evenementen/activiteiten

3.4 Branche ondersteuning

04 NCWT ..................................................................................................................................................................................................................... 59 4.1 Beleid

4.2 Partners in science

4.3 Financiën, personeel en organisatie

4.4 Ondernemingsraad

4.5 Raad van Toezicht

Bijlage ................................................................................................................................................................................................................. 70

Collectiemobiliteit

10

1 1

20

25

26

27

36

37

4 1

42

44

46

50

50

53

55

60

61

65

67

67

9

01 sCIenCe CenTeR neMo


10

1.1 Beleid

In de afgelopen jaren is NEMO uitgegroeid tot het

grootste en meest bekende science center van

Nederland. Zowel op de recreatieve als educatieve

markt speelt NEMO inmiddels een rol van betekenis.

In 2009 hebben opnieuw ruim 400.000 recreatieve

en educatieve bezoekers de weg naar de oevers van

het IJ gevonden. Met dit bezoekersaantal behoort

NEMO tot de groep van grote ‘museale’ instellingen

van Nederland, met een groei die procentueel gezien

veelal hoger ligt dan bij vergelijkbare instellingen.

NEMO biedt vijf verdiepingen vol tentoonstellingen

en activiteiten waar bezoekers (hands-on, body-on

en brains-on) worden getriggerd te leren en kennis

op te doen over wetenschap en techniek. NEMO is

een inspirerende plek voor jong en oud, waar het

fijn spelen is en waar men – veelal ongemerkt - iets

opsteekt. Waar fascinatie voor onderwerpen als het

ontstaan van het leven, krachten, elektriciteit, che-

mie of de wonderen van ons brein geboren wordt

en de zoektocht begint naar meer kennis en begrip

van de wereld om ons heen en de manier waarop

de wetenschap die onderzoekt. Een plek waar

altijd wat te beleven is en waar het hele jaar door

een scala aan bijzondere activiteiten plaatsvindt.

NEMO heeft de ambitie de komende jaren uit te

groeien tot een publiekscentrum dat - landelijk en

door een nog bredere publieksgroep - wordt gezien

als dé plek:

voor een inspirerend uitje waar men gefascineerd �

raakt door de wonderen van de wetenschap en

technologie;

waar toegankelijke verdieping wordt aangeboden �

over onderwerpen uit de wetenschap en techno-

logie, op een wijze die relevant is voor het dage-

lijkse leven;

waar de inhoudelijke context (selectief) is verrijkt �

met objecten uit het verleden en de toekomst.

Om deze ambitie te verwezenlijken richt NEMO zich

op verdere groei in bereik (fysiek en digitaal), met

bijna 1.000 m2 additionele publieksruimte, een ver-

nieuwde en uitgebreidere programmering voor

meerdere doelgroepen en een verbeterde dienst-

verlening voor bezoekers en huurders van onze

faciliteiten.

De tentoonstelling Teen Facts is boeiend voor alle leeftijden

01 SCIENCE CENTER NEMO

Science center NEMO

11

1.2 Tentoonstellingen en programmering

In 2009 heeft NEMO de weg ingeslagen naar ver-

breding en verdieping van het aanbod. Het was het

jaar van ‘uitproberen’: een groter gebruik van erf-

goed in de tentoonstellingen, het inhuren van ten-

toonstellingen die door anderen zijn ontwikkeld en

het programmeren voor nieuwe doelgroepen.

Nieuwe tentoonstellingen Zoeken naar leven

Op 22 april 2009 werd de grootschalige tentoonstel-

ling Zoeken naar leven officieel geopend. Hoofdpart-

ner van de tentoonstelling is ESA. Andere partners

zijn de Technische Universiteit Eindhoven, NWO en

SRON. Het is een originele en spannende tentoon-

stelling, die op iets oudere bezoekers van NEMO is

gericht, maar ook voor jongere kinderen aantrek-

kelijke elementen bevat. Zoeken naar leven is een

tentoonstelling over het geheim van het leven, over

hoe het mogelijk is dat uit dode materie - chemische

bouwstenen - levende organismen konden ontstaan.

De tentoonstelling zet bezoekers aan het denken

over vragen als: waar komen we vandaan?, wat is

leven? en is er ook op andere plekken in het heelal

leven? Voor de inhoud van de tentoonstelling zijn

meerdere wetenschappers van verschillende univer-

siteiten en onderzoeksinstellingen geraadpleegd.

De onderzoekers van de TU Eindhoven uit de vak-

groep van Bert Meijer waren betrokken bij het mede

opzetten van het Miller-Urey-experiment, een her-

haling van het onderzoek uit 1953 door de scheikun-

digen Miller en Urey om de oorsprong van leven na

te bootsen. In het experiment wordt getracht bouw-

stenen van leven te maken uit anorganische stoffen

(zoals die mogelijk voorkwamen in de vroege aardse

atmosfeer) en vonken (als equivalent voor bliksem).

De vakgroep van de TU blijft het experiment volgen

tijdens de looptijd van de tentoonstelling. In 2010

gaat een vergelijkbaar experiment bovendien de

ruimte in. Op die manier hopen wetenschappers nog

meer over het ontstaan van leven te weten te komen.

Bezoekers van NEMO zijn erg te spreken over de

nieuwe aanwinst en geven de tentoonstelling een

gemiddelde waardering van 8,3.

Nieuwe, tijdelijke tentoonstellingen De Robot Show

De Robot Show is de zomertentoonstelling, met als

primaire doelgroep gezinnen met kinderen vanaf

acht jaar en volwassenen. In de tentoonstelling

Deel van de Gibeon meteoriet in Zoeken naar leven (in bruikleen van Naturalis)


12

werd samengewerkt met onder andere robotlabs

van de technische universiteiten, de Universiteit van

Amsterdam en de First Lego League Benelux. Voor

het eerst heeft NEMO gebruik gemaakt van een

ingehuurde tentoonstelling. Deze in Duitsland ont-

wikkelde tentoonstelling werd door NEMO aan-

gevuld met o.a. een aantal interactieve workshops

en wedstrijden die door publieksbegeleiders en

externen werden georganiseerd. Het onderwerp

robots sprak erg aan; door de statische opstelling

beleefden veel bezoekers het echter niet als een

typische NEMO-tentoonstelling. De Robot Show was

vooral voor volwassenen en toeristen een interes-

sante tentoonstelling. Bezoekers konden een Meet

en Greet winnen met Asimo, de bekende super high-

tech robot van autofabrikant Honda. De tentoon-

stelling kreeg een 7,0 van de bezoekers. Aan de ten-

toonstelling werd tevens het evenement de Grote

Robotshow gekoppeld (zie verderop).

Bliep!Bliep!

In februari en maart was de tentoonstelling

Bliep!Bliep! te zien, met als primaire doelgroep

gezinnen met kinderen vanaf 10 jaar. Deze reizende

tentoonstelling over computers en geluid was een

combinatie van erfgoed en interactieve opstellingen

en kwam tot stand in samenwerking met Stichting

Computer Erfgoed Nederland (SCEN) en de Vereni-

ging van samenwerkende centra en musea in weten-

schap en techniek (VSC). Bezoekers konden ont-

Bliep Bliep!

Tentoonstelling over computergeluiden

Computers

Geluiden

Games

Bewegwijzering naar de tijdelijke

tentoonstelling over computers en geluid

Bewegwijzering naar de zomertentoonstelling

Science center NEMO

13

dekken waarom de eerste computers zoveel herrie

maakten en dat de computer als muziekspeler kon

worden gebruikt door de ingebouwde luidspreker.

Men kon eigen muziek componeren, een stem-

opname vervormen en games spelen die inmiddels

als retro worden beschouwd.

Ruimtecapsules op avontuur

De tentoonstelling Ruimtecapsules op avontuur werd

ontwikkeld in het kader van het Jaar van de Ster-

renkunde en was primair bedoeld voor gezinnen met

kinderen vanaf tien jaar. Looptijd: 21 april t/m 31 mei.

De tentoonstelling kwam tot stand in samenwerking

met het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwik-

keling en Ruimtevaart (NIVR). De tentoonstelling

bestond uit een staande en een liggende ruimtecap-

sule waar bezoekers door de patrijspoortjes films

konden zien, onder andere over de toekomst van

de ruimtevaart en over de geschiedenis van ruimte-

onderzoek en ruimtetechnologie in Nederland. Er

werd onder meer getoond wat ruimtevaart zoal

betekent voor ons dagelijks leven: mobiel bellen, het

navigatiesysteem in de auto en het dagelijks weer-

bericht.

Infrarood fototentoonstelling

Looptijd: 27 juni 2009 t/m 24 juni 2010. Deze ten-

toonstelling van infrarood foto’s van o.a. het heelal

kwam tot stand in samenwerking met het Kapteyn

Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen en

was onderdeel van meerdere activiteiten in NEMO

rondom het thema infrarood (zie ook pagina 39).

Fototentoonstelling Beelden vanuit het ISS

De tentoonstelling Beelden vanuit het Internationale

Ruimtevaartstation, gekoppeld aan het evenement

Italianen in de ruimte, was primair gericht op vol-

wassenen en liep van 23 oktober t/m 22 november.

Op zaterdag 24 oktober 2009 opende de Italiaanse

astronaut Paolo Nespoli de fototentoonstelling die

tot stand kwam in samenwerking met ESA en het

Italiaans Cultureel Instituut in Amsterdam.

Kleuters aan zet in NEMO

Eind 2009 werden de nieuw ontwikkelde theater-

voorstelling en tijdelijke tentoonstelling over scha-

duw en licht getest. Deze werden speciaal voor de

kleintjes (4 - 6 jarigen) ontwikkeld, een doelgroep

die hiermee voor het eerst specifiek aandacht krijgt

in NEMO. Per 2 januari 2010 zijn de voorstelling en

tentoonstelling elke vrijdag, zaterdag en zondag

voor het publiek toegankelijk.

Prijswinnaars Shell Young Technical Award

Looptijd: 24 juni t/m eind augustus. De drie win-

nende kunstwerken van de techniekwedstrijd voor

leerlingen uit klas 1, 2 en 3 werden tentoongesteld in

het entreegebied van NEMO (zie ook pagina 24).

Tentoonstelling Ruimtecapsules op avontuur

Infrarood foto’s op het NEMO dak


14

Uitbreidingen en aanpassingenEen groot aantal exhibits kreeg in 2009 een opknap-

beurt, een deel verhuisde naar een andere plek en

op verscheidene plekken kwam er meer zitgelegen-

heid. Bovendien werd het onderhoudssysteem ver-

der aangescherpt zodat NEMO blijft voldoen aan de

standaard van minimaal 97% werkende exhibits op

de vloer.

Upgrade Fenomena

Deze tentoonstelling kreeg een hernieuwde, frisse

uitstraling met nieuwe teksten, vloerstickers en

achtergrondbordjes. De Fenomeentjes werden

geïntroduceerd: vrolijke figuurtjes die staan voor

de verschillende thema’s van Fenomena en die ook

een rol hebben gekregen in de verjaardagshoek van

NEMO. Er werden bovendien twee nieuwe exhibits

geplaatst: de muntenwals en de vortex. De infor-

matievoorziening aan de bezoeker werd verbeterd

door een zuil met extra informatie en verwijzingen

naar relevante artikelen van de website Kennislink.

3D theater

De buitenkant van het 3D theater is meegenomen in

de upgrade van Fenomena. De ingang van het thea-

ter is aansprekender en herkenbaarder gemaakt.

Upgrade Kettingreactie

Dit succesnummer, dat door enthousiaste publieks-

begeleiders wordt gegeven, kreeg in 2009 een face-

lift. Enkele objecten werden vernieuwd en de hele

kettingreactie werd doorgelopen en aangescherpt

met als klap op de vuurpijl een nieuw einde waarbij

een raket de lucht in schiet. De aanpassingen zorgen

er tevens voor dat de vloer minder kan beschadigen

en meer bezoekers beter zicht op de show hebben.

Upgrade Waterrijk

De populaire opstelling Waterrijk werd in het voor-

jaar op een andere plek geplaatst. Hierdoor kwam

de opstelling prominenter in beeld en kwam er meer

ruimte voor de opgeknapte Columbus Foyer. Alle

onderdelen werden zowel technisch als inhoudelijk

verbeterd. Aan de hand van een in het oog sprin-

gend pad met cijfers op de vloer is het duidelijker

gemaakt dat er acht stappen nodig zijn om water te

zuiveren.

Prijswinnaars Shell Young Technical Award

Publiek in het 3D theater

Science center NEMO

15

Upgrade Krachtpatsers

Alle teksten en beelden uit deze tentoonstelling

werden nagekeken en waar nodig aangepast. Een

aantal bestaande exhibits werd aangepast en twee

oude exhibits werden vervangen door drie nieuwe,

waaronder een boogbrug die bezoekers kunnen

bouwen en testen. Daarnaast werden zes exhibits

vanuit de NEMO erfgoedcollectie (voorheen Ener-

getica) geïntegreerd.

Upgrade Techno-lab

De opknapbeurt werd gerealiseerd in samenwerking

met Bureau Top en de leverancier. Een nieuwe, pro-

fessionelere frees- en draaibank werd geplaatst en

er werd aan de hand van foto’s een directere link

gelegd met toepassingen in de technische indus-

trie. Bezoekers kunnen nu tijdens de workshop in

het Techno-lab nieuwe objecten maken die meer

vrijheid bieden bij het ontwerpen, zoals een tol of

een sleutelhanger. De workshop bevat verder een

demonstratie met de Magic Ring, een wedstrijd en

een speciaal ontwikkeld oplosschema waarmee de

kinderen kennis maken met metaaleigenschappen

zoals magnetisme, oxidatie, dichtheid en hardheid.

Ook werd het Techno-lab verplaatst van de oostkant

van NEMO naar de westkant.

Aanpassingen Ballenfabriek

De installatie werd in 2009 stiller gemaakt en min-

der gevoelig voor storingen.

Herinrichting Bits & Co ruimtes

Een van de Bits & Co ruimtes werd eind 2009 ont-

manteld. De nieuwe bestemming hiervan wordt in

2010 gerealiseerd: Science Live, een ruimte waar

live onderzoek zal plaats vinden. In de overige ruim-

tes werden o.a. geluidsapparatuur aangebracht en

akoestische panelen opgehangen. Hierdoor is er

minder geluidoverlast en kunnen de ruimtes nu ook

gebruikt worden voor vergaderingen en verjaar-

dagsfeestjes.

Programmering

Naast de bestaande en nieuwe tentoonstellingen

werden in 2009 onderstaande activiteiten aange-

boden aan het publiek.

Vakantieprogrammering

Publieksbegeleiders en vrijwilligers verzorgen tij-

dens de vakanties workshops en theatervoorstellin-

gen. Er is een steeds groter assortiment van acti-

viteiten beschikbaar waaruit telkens een deel kan

worden ingezet, zoals:

theatervoorstelling Goochelen met getallen: ont- �

dek hoe getallen ontstaan zijn

theatervoorstelling Balans show: wiebelige weet- �

jes over evenwicht en balans

theatervoorstelling Tesla-coil: hoe elektriciteit je �

haar overeind doet staan.

Interactieve theatervoorstelling Tesla-Coil

Het opgeknapte Techno-lab


16

Haal-maar-uit-elkaar-lab: apparaten leren kennen �

door ze uit elkaar te schroeven

Test–lab: bouw en test een zeilboot, NEMO zorgt �

voor de wind!

Proef–lab: wat is het geheim van een energie- �

drankje?

Brein-lab: kraak je eigen brein! �

Proefjes: zit er DNA in een kiwi? �

Techno-lab: maak je eigen tol! �

Kabelfiets: balanceer op een kabel drie meter �

boven de grond!

Bellenblazen en vacuüm demonstraties �

Wakker Worden Kinderlezingen

Sinds 2004 worden in samenwerking met de Uni-

versiteit van Amsterdam en het Parool de Wakker

Worden Kinderlezingen georganiseerd voor kinde-

ren vanaf acht jaar. In 2009 werden weer negen

lezingen gegeven, waarbij ruim 750 kinderen en

570 ouders werden bereikt. De thema’s liepen uit-

een van natuurkunde tot muziekwetenschappen en

evolutiebiologie. Ook de sprekers van de UvA waren

enthousiast over het geven van de lezingen. Een deel

van de sprekers herhaalt de lezing dan ook op eigen

initiatief voor de school van hun kinderen, neefjes

en nichtjes. Daarnaast werd een aantal lezingen

ook gebruikt voor de Leerkrachtenclub. Het Parool

publiceerde in 2009 wederom van elke lezing een

uitgebreid verslag.

Wonder Lab

In dit chemielab kunnen kinderen vanaf acht jaar

allerlei proefjes doen onder begeleiding van NEMO

publieksmedewerkers. Er werden in 2009 nieuwe

proefjes ingezet bij de microscopen en ook twee

nieuwe proefjes ontwikkeld: Inkt maken uit thee en

Omhoog stromende vloeistof. Daarnaast werden

proefjes ingezet bij de ingang van het lab om wach-

tende bezoekers te vermaken. Zoals gebruikelijk

konden bezoekers tijdens de kerstvakantie de ingre-

diënten van hun kerstdiner testen. Vijf studenten -

van Wageningen UR (University & Research centre)

en de Universiteit van Amsterdam - hebben stage

gelopen in het Wonder Lab. Een van de stagiaires

heeft de verwachtingen en ervaringen van bezoe-

kers onderzocht als voorbereiding op de toekom-

stige upgrade van het Wonder Lab.

KennisCafés

In samenwerking met de Volkskrant, de Balie en

de KNAW werd op elke derde maandag van de

maand in de Balie een KennisCafé voor volwasse-

nen georganiseerd. Het KennisCafé is een vorm van

eigentijdse wetenschapsjournalistiek voor een live

publiek om kennisdomeinen met elkaar te verbin-

den en inhoudelijke programma’s te maken waarin

de wetenschap(per) centraal staat. In 2009 wer-

den de KennisCafés goed bezocht: gemiddeld kwa-

men er 110 bezoekers en bij vier afleveringen was

de zaal zelfs geheel bezet (135 man). De actuele

onderwerpen spraken tot de verbeelding, zoals de

ethiek en psychologie rondom verhoortechnieken,

de opkomst van robots, de vermeende crisis in het

rekenonderwijs en de integriteit van de wetenschap-

per. Bij elke aflevering verzorgde NEMO een interac-

tief onderdeel om het publiek extra te betrekken. Dit

gebeurde in de vorm van een publieksexperiment,

een wetenschappelijke quiz of een korte discussie

aan de hand van stellingen.

Wetenschapsfestival Stichting Witte Tulp

Na een succesvolle eerste editie in 2008 werd het

wetenschapsfestival van Stichting Witte Tulp weder-

om in NEMO gehouden; dit maal met het thema

milieu en duurzame energie. De aftrap werd gege-

ven door o.a. Alexander Rinnooy Kan (voorzitter

Publiek tijdens de interactieve lezing over

onderzoek naar uitgestorven beesten

Science center NEMO

17

SER), Harry Borghouts (voormalig Commissaris van

de Koningin in Noord-Holland) en Robbert Dijkgraaf

(President KNAW). Op 16 en 17 mei kwamen ruim

11.500 bezoekers af op dit gratis toegankelijk evene-

ment voor gezinnen met kinderen. Naast de NEMO

exhibits waren er ‘science projecten’ waar ruim

200 leerlingen zeventig zelfontworpen wetenschap-

pelijke projecten toonden, een robotwedstrijd, een

schaaktoernooi en een fototentoonstelling. Ook

Stichting RINO, C3, Technika 10 en het Amstel Insti-

tuut participeerden in het wetenschapsfestival.

Bessensap

Op dit jaarlijkse evenement van NWO en de Vereni-

ging van Wetenschapsjournalisten Nederland (in

2009 op 25 mei in NEMO gehouden) zijn diverse

workshops te volgen en geven tientallen weten-

schappers korte presentaties aan de Nederlandse

pers over actueel onderzoek. Tijdens Bessensap

worden ook de NWO Eurekaprijzen uitgereikt. NEMO

participeerde in de jury’s en verzorgde een lezing

over de nieuwe tentoonstelling Zoeken naar leven,

en hoe bij de ontwikkeling daarvan is samengewerkt

met kennisinstellingen.

Boven NEMO: activiteiten op het dak

Tijdens de zomermaanden hebben diverse activi-

teiten plaatsgevonden op het dakplein van NEMO.

In samenwerking met Waternet konden bezoekers

waterfietsen en kraantje drukken. Een fanfare heeft

o.a. de Darwin Evolutie symfonie laten klinken en

diverse levensgrote spellen zorgden voor veel spel-

plezier voor jong en oud. De activiteiten waren toe-

gankelijk voor NEMO bezoekers en passanten.

Discovery 09

Op 25 september 2009 stond NEMO in het teken van

dance, wetenschap, kunst en cultuur. Tijdens deze

vierde editie van Discovery kregen de bezoekers

een flinke dosis live wetenschappelijk onderzoek,

DJ’s, VJ’s, cocktails, films, performances, experi-

menten, visuals, games en nog veel meer voorge-

schoteld. Het evenement wordt georganiseerd door

De Praktijk/Stichting Very Disco. Partners in 2009

waren o.a. NEMO, Platform Bèta Techniek, KNAW,

NWO, de Universiteit van Amsterdam en de EU in het

kader van het 7de Kaderprogramma van Science in

Society/Researchers’ Night. Discovery was tevens

de opwarmer voor de activiteiten in NEMO in het

kader van de Oktober Kennismaand.

Scientific Festival

Tijdens de Oktober Kennismaand organiseerde

NEMO op 3 en 4 oktober, in samenwerking met

diverse kennisinstellingen, het gratis toegankelijke

festival Scientific voor gezinnen met kinderen.

Waarom kun je sommige zaken niet zien en hoe kun

Robbert Dijkgraaf tijdens de opening

Feestende gasten tijdens Discovery 09


18

3 en 4 oktober

Gratis entree!

Aankondigingsposter Scientific Festival 2009

je toch iets ontdekken? Dat was de centrale vraag

van het festival. Sommige dingen zijn te klein (cel-

len), te ver weg (sterren), te groot (heelal) of onbe-

reikbaar (binnenste van de aarde). Aan de hand

van proefjes, workshops, voorstellingen en kinder-

lezingen reisden de bezoekers van Scientific door

werelden die voor de meeste mensen onbereikbaar

zijn. Het festival werd door ruim 6.000 bezoekers

bezocht.

Kennis op Zondag

In samenwerking met de Volkskrant, KNAW en

NWO vond in NEMO op 11 oktober in het kader van

de Oktober Kennismaand de lezingenmiddag voor

volwassenen plaats: Kennis op Zondag. De thema’s

van de lezingen liepen uiteen van Hells Angels tot

virussen in de diepzee, van kleitabletten tot deel-

tjesversnellers. De Meet en Greet voor de bezoekers

bleek een prettige manier te zijn om in contact te

komen met wetenschappers. De 180 bezoekers die

aan de lezingen deelnamen, beloonden het evene-

ment met een gemiddeld cijfer van 8,3.

MuseumN8

Op 7 november 2009 nam NEMO wederom deel aan

de jaarlijkse MuseumN8 van Amsterdam. In samen-

werking met verschillende universiteiten was een

veelzijdig programma ontwikkeld. Bezoekers van

NEMO konden dansen en live hun levensgrote pro-

fiel laten projecteren op de gevel van het gebouw.

Verder was er een live verslag van de reis van een

camerapil in de darmen van drie proefpersonen, kon

men zijn stemgeluid omzetten in vlammen en mee-

dingen naar mooie prijzen in het wetenschappelijk

casino. Er kwamen veel museumbezoekers, waaron-

der veel jong volwassenen, naar de NEMO-N8: iets

meer dan 5.000.

Klokhuis Vragendag

Op zondag 22 november werd in NEMO in samen-

werking met De Jonge Akademie voor de derde keer

een Klokhuis Vragendag gehouden. Aan 27 weten-

schappers werden door kinderen van acht jaar en

ouder maar liefst 2.394 vragen gesteld. In de Thea-

terzaal werden vervolgens drie vragen op een uit-

gebreide wijze beantwoord. Ruim 2.300 bezoekers

bezochten dit evenement.

Sint op het dak

Ook in 2009 kwam Sinterklaas met zijn paard Ame-

rigo naar het dak van NEMO om de techniek van het

daklopen te oefenen. Er kwamen ruim 400 bezoe-

kers op af.

Primatoloog Jan van Hooff tijdens

Kennis op Zondag

Science center NEMO

19

Eenmalige en nieuwe programmering

Microlab

Er werd een nieuwe workshop ontwikkeld voor

bezoekers vanaf acht jaar rondom het thema Zoeken

naar leven. In deze workshop kunnen bezoekers met

een microscoop levend, levenloos en dood materiaal

bekijken. De workshop werd in 2009 ingezet tijdens

de herfst- en kerstvakantie en werd gegeven door

een publieksbegeleider.

Evenement het Sterrenweekend

Tijdens het nationale museumweekend van 4 en

5 april stond NEMO in het kader van het Interna-

tionaal Jaar van de Sterrenkunde volledig in het

teken van astronomie (400 jaar geleden deed de

Italiaanse sterrenkundige Galileo Galilei de eerste

astronomische ontdekkingen met een telescoop).

Er waren presentaties van wetenschappers, work-

shops, (kinder)lezingen, poëzie en nog veel meer

doe- en luisteractiviteiten om zelf het heelal te ont-

dekken. Bezoekers konden gratis NEMO in om vra-

gen beantwoord te krijgen als: wat kun je zien als je

op Mars bent? is er buitenaards leven? en hoe klinkt

een ster?

’s Avonds was minister Plasterk te gast in NEMO

bij een besloten viering in het kader van het Jaar

van de Sterrenkunde. Het Sterrenweekend kwam

tot stand in samenwerking met de Nederlandse

Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), NWO

Exacte Wetenschappen, Astronomenvereniging

NAC, KNVWS en SRON.

Evenement Infrarood-Foto maken

Tijdens het Pinksterweekend konden bezoekers zelf

een infrarood pasfoto maken en spectaculaire infra-

rood-proefjes doen.

Hulda Festival

Het cultuurschip de Hulda meerde van 7 tot 18 mei

aan naast NEMO in de Museumhaven; de eerste stop

in een bijna twee jaar durende Europese tour, als

onderdeel van het officiële programma van Istan-

bul 2010 European Capital of Culture. Aan boord

was een tentoonstelling ingericht met werk van de

Turks-Zweedse Ilhan Koman (1921-1986), één van de

bekendste moderne kunstenaars uit Turkije wiens

werken veelal zijn gebaseerd op wetenschappelijke

principes. In NEMO vond de opening van de ten-

toonstelling plaats waar vele prominente vertegen-

woordigers aanwezig waren uit het culturele veld,

het bedrijfsleven, de provincie Noord-Holland en de

gemeente Amsterdam.

MuseumN8: laserprojecties van dansende

bezoekers op de gevel

Sprekers tijdens het Sterrenweekend in NEMO


20

Evenement de Grote Robotshow

Naar aanleiding van de zomertentoonstelling De

Robotshow werd op 4 september in samenwerking

met het Rathenau Instituut een debatavond geor-

ganiseerd voor volwassenen rondom de thema’s

Robots die voor je zorgen en Robots die voor je vech-

ten. Het programma was zeer gevarieerd. Weten-

schappers, gebruikers en filosofen, o.a. van KIVI

NIRIA en de universiteiten van Amsterdam en Delft,

bespraken droom- en schrikbeelden. Het publiek

werd betrokken bij de discussie door ze te laten

stemmen op verschillende stellingen. Verder kreeg

het publiek een grote rol doordat de vragenstellers

met de interessantste vragen werden uitgenodigd

om deze persoonlijk aan tafel te stellen. In totaal

hebben 280 bezoekers de Robotavond bezocht.

Evenement Italianen in de ruimte

Gekoppeld aan de tentoonstelling Beelden vanuit

het Internationale Ruimtevaartstation, was er op 24

oktober een bijeenkomst over de Italiaanse bijdra-

gen aan bemande ruimtevluchten; dit in het kader

van de Week van de Italiaanse taal. De Italiaanse

astronaut Paolo Nespoli hield een lezing en toonde

een serie unieke 3D-beelden vanuit het Internatio-

nale Ruimtevaartstation.

Bèta Canon junior CD

Lancering van de Bèta Canon junior CD door Rob-

bert Dijkgraaf, Louise Fresco en Bas Haring. Tijdens

de lancering in november werden voor de bezoekers

bijzondere proefjes georganiseerd (zie ook pagina

38).

1.3 Educatie

Educatief bezoek in getallenIn 2009 hebben iets minder dan 80.000 leerlingen

en studenten NEMO bezocht. Het totale educatieve

bezoek is met 9% gedaald ten opzichte van het jaar

daarvoor, waarbij de segmenten PO en VO met 12%

zijn gedaald. Het aantal bezoekende studenten is met

4% gestegen. Uit onderzoek van bureau Stadspeil

blijkt dat de afname van het educatief bezoek wordt

verklaard doordat NEMO in de maanden januari en

februari geen schoolboekingen heeft geaccepteerd;

dit in verband met de renovatiewerkzaamheden aan

het gebouw. Wanneer NEMO wel schoolboekingen

zou hebben geaccepteerd in deze twee maanden,

zou het educatief bezoek in 2009 ca. 5% hoger zijn

uitgekomen dan in het jaar 2008.

Aantal bezoekers uit het onderwijs

jaar 2006 2007 2008 2009

PO 27.532 26.264 32.121 28.181

VO 35.783 41.972 37.088 32.541

Student 13.616 15.912 18.020 18.708

Totaal uitonderwijs

76.931 84.148 87.229 79.430

Robotavond in NEMO

18% 21%19% 24%

46% 42%50% 41%

36% 37%31% 35%

2006 2007 2008 2009

PO VO Student

Science center NEMO

21

Differentiatie in educatief aanbodEen educatief bezoek aan NEMO kan op verschil-

lende manieren worden ingevuld, afhankelijk van

de gewenste mate van verdieping. Er kan uit de vol-

gende producten worden gekozen:

Een � schoolreisje naar NEMO zonder gebruik van

begeleidend materiaal.

Een � excursie naar NEMO met gebruikmaking van

doeboekjes. Deze doeboekjes sluiten naadloos

aan bij het curriculum en bieden structuur en

verdiepende informatie over een aantal themati-

sche tentoonstellingen. De doeboekjes zijn gratis

en staan in pdf-formaat op e-NEMO.nl. Docenten

kunnen ze zelf downloaden, vermenigvuldigen en

meenemen bij een bezoek aan NEMO.

Een � excursie naar NEMO inclusief afname van

een lespakket. Een lespakket bestaat uit vier

onderdelen:

- het lesmateriaal voor een inleidende les op

school om de nieuwsgierigheid van de leerlin-

gen te prikkelen;

- vervolgens gaan de leerlingen aan de hand van

een doeboekje aan de slag met de interactieve

exhibits in NEMO;

- daarna volgen ze een workshop onder begelei-

ding van NEMO-medewerkers;

- na het bezoek wordt het thema aan de hand van

lesmateriaal afgerond in een afsluitende les op

school.

De hands-on workshops zorgen voor meer aan-

dacht en concentratie en bieden daardoor de

mogelijkheid voor meer inhoudelijke verdieping.

De workshops zijn van grote waarde doordat

de wisselwerking tussen denken en doen wordt

gestimuleerd. Ze vertegenwoordigen het hart van

wat een science center is; door de combinatie van

hands-on én brains-on krijgen de kinderen beter

grip op de materie en wordt er echt geleerd. Om

deze workshops te kunnen faciliteren, is in 2009

een extra workshopruimte in NEMO gecreëerd.

Een � excursie naar NEMO inclusief deelname aan

een educatief project.

In 2009 is begonnen met de registratie van de boekingen uit het onderwijs naar productafname. Daardoor

wordt inzichtelijk hoe de verschillende educatieve producten zich ten opzichte van elkaar verhouden.

Educatief bezoek 2009

Schoolreisje Excursie met doeboekje*

Excursie met lespakket

Excursie met educatief project

PO 14.372 13.203 367 239

VO 16.596 13.453 429 2.063

* De doeboekjes zijn gratis en hoeven niet gereserveerd te worden; de hierboven genoemde cijfers voor

de afname van de doeboekjes zijn derhalve schattingen gebaseerd op marktonderzoek in 2008.

Nieuwe doeboekjes in 2009


22

Verdeling afname producten door het PO Verdeling afname producten door het VO

Nieuwe educatieve productenDe educatieve materialen en projecten in NEMO

worden ontwikkeld door het Science Learning Cen-

ter. In hoofdstuk 4 worden deze materialen en pro-

jecten nader beschreven, alsmede het bereik en de

waardering hiervoor.

Door de uitbreiding van het educatief materiaal

voor de onder- en middenbouw van het PO en de

bovenbouw van het VO, biedt NEMO sinds 2009 een

doorlopende leerlijn vanaf groep 3 tot en met de

bovenbouw van het VO.

De nieuwe doeboekjes zijn:

doeboekje Spiegels � voor groep 3 en 4, voor bij

de tentoonstelling Fenomena. De leerlingen doen

zelf kleine onderzoeken met spiegels, zowel op

school als in NEMO;

bij dezelfde tentoonstelling is er een � doeboekje

Onderzoeken voor groep 5 en 6, waarbij de leer-

lingen worden uitgedaagd tot het doen van kleine

onderzoeken bij de exhibits;

drie � doeboekjes Zoeken naar leven voor respec-

tievelijk groep 7 en 8 van het PO, de onderbouw

van het VO en klas 4 en 5 van het VO. Na het door-

lopen van het programma hebben de leerlingen

een beeld van wat leven is, wat het verschil is tus-

sen levend en levenloos en hoe het leven miljar-

den jaren geleden is ontstaan. Ook weten ze hoe

wetenschappers zoeken naar leven in het heelal;

de � doeboekjes Krachtpatsers hebben een

upgrade gehad.

Het aantal workshops als onderdeel van een lespak-

ket is in NEMO in 2009 flink uitgebreid. Inmiddels

zijn er negen verschillende hands-on workshops

die zonder meerkosten worden aangeboden bij een

schoolboeking. De nieuwe workshops/demonstra-

ties zijn:

voor groep 7 en 8 van het PO is de � workshop

Klein leven toegevoegd, waarbij de leerlingen

zelf preparaten maken en deze bekijken onder

een microscoop. De workshop is onderdeel van

het lespakket Zoeken naar leven;

in de � workshop Zeepbellen ontdekken leerlingen

of een zeepbel altijd rond is en of je een bel in een

bel kunt maken. De workshop is onderdeel van

het lespakket Spiegels en zeepbellen voor groep

3 en 4 van het primair onderwijs;

de interactieve � demonstratie Lucht en Vacuüm,

behorende bij het lespakket Onderzoek voor

groep 5 en 6. Met dit lespakket ontwikkelen de

Schoolreisje zonder

lesmateriaal (51%)

Excursie met

doeboekje

(47%)

Excursie met

workshop

(lespakket) (1%)

Excursie als onderdeel

van eductatief project

(1%)

Excursie met

workshop

(lespakket) (1%)

Schoolreisje zonder

lesmateriaal (51%)

Excursie met

doeboekje

(42%)

Excursie als onderdeel

van eductatief project

(6%)

Science center NEMO

23

leerlingen een kritische en onderzoekende hou-

ding. Ze maken kennis met het doen van onder-

zoek en voeren zelfstandig enkele onderzoeken

uit naar natuurwetenschappelijke verschijnselen

zoals licht, geluid, magnetisme en elektriciteit;

tijdens de � workshop Zoeken naar leven nemen

de leerlingen van de onderbouw van het voort-

gezet onderwijs en 4/5 VWO het tegen elkaar op

als dierlijke, plantaardige, bacterie- of schimmel-

cel. Door belangrijke levensprocessen zo goed

mogelijk uit te voeren, moeten ze zorgen dat hun

cellen zich beter voortplanten dan die van hun

tegenstanders. Welke strategie werkt het best:

concentreren op eigen groei of het uitschakelen

en opeten van de concurrentie?

Educatieve projectenDe meest intensieve manier om NEMO te beleven,

is door deelname aan een educatief project waar

de excursie naar NEMO een integraal onderdeel

van uit maakt. NEMO biedt de volgende educatieve

projecten:

Science Center op School

Bij dit project bouwen leerlingen van de bovenbouw

van het PO of de onderbouw van het VO in teamver-

band exhibits. Dit doen zij in opdracht van NEMO.

Als afsluiting van het project richten de leerlingen

een eigen science center op school in. Medeleer-

lingen en ouders komen dit science center bezoe-

ken en proberen de exhibits uit. Science Center op

School is een intensief project dat meerdere weken

duurt. De leerlingen leren een wetenschappelijk

fenomeen onderzoeken, een exhibit ontwerpen en

bouwen, samenwerken en presenteren. Ook worden

er technische vaardigheden bijgebracht. In 2009

hebben 1.197 leerlingen deelgenomen aan Science

Center op School.

Project NEMO

In 2009 kwamen 480 studenten van de opleidin-

gen Technische Informatica en E-technology van de

Hogeschool van Amsterdam naar NEMO om deel

te nemen aan dit project waarin het ontwerpen en

maken van een door een computer aangestuurde

exhibit centraal staat.

Jet-Net

Shell organiseerde in 2009 in samenwerking met

NEMO wederom het programma rondom het thema

Energie, gericht op HAVO/VWO-2 leerlingen. Ruim

1.100 leerlingen bezochten in NEMO exhibits die

gaan over energie en deden een labexperiment

met een brandstofcel. Daarnaast maakten ze een

bedrijfsprofiel van een van tevoren gekozen bedrijf.

Paboprogramma

Sinds 2004 is er een speciaal aanbod voor pabo-

studenten in NEMO om kennis te maken met bèta

en techniek. Het programma bestaat uit een pre-

sentatie en kan worden uitgebreid met een observa-

tieopdracht. In 2009 hebben 1.403 pabostudenten

deelgenomen aan het Paboprogramma.

RoboCup Junior

RoboCup is een wereldwijde organisatie die de ont-

wikkeling van robots en kunstmatige intelligentie

stimuleert. De juniorafdeling is actief in meer dan

25 landen en heeft tot doel jongeren tussen de 9

en 19 jaar enthousiast te maken voor techniek.

RoboCup Junior doet dit door lesmateriaal te ont-

wikkelen, leerkrachten op te leiden en workshops

te geven, waarbij kinderen leren hoe ze zelf robot-

jes kunnen ontwerpen, bouwen en programmeren.

In NEMO vonden op 6 juni de Nederlandse Kam-

pioenschappen RoboCup Junior plaats. In drie

wedstrijdcategorieën (voetbal, dansen en redden)

namen diverse schoolteams het tegen elkaar op

met zelfgebouwde robots. Heel NEMO stond in het

Nederlandse kampioenschappen RoboCup Jr.


24

teken van robots en robotica. Kinderen konden in

een workshop een robot programmeren om een

denkbeeldige container met gevaarlijke stoffen

onschadelijk te maken. Voor jongere kinderen was

er de Robotknutselplaats met kleur- en bouwplaten.

Daarnaast waren er demonstraties van voetballende

robothondjes en liep de cyborg Clumsy Navigator

rond door het pand.

Shell Young Technical Award

De Shell Young Technical Award is een techniekprijs

voor leerlingen van klas 1, 2 en 3 van het voortgezet

onderwijs. Initiatiefnemers zijn Shell Nederland en

NEMO. De wedstrijd sluit naadloos aan op de vak-

ken techniek en natuurkunde (eventueel CKV) en

kan vakoverstijgend worden ingezet. De prijs wordt

uitgereikt aan het team dat in technisch opzicht

het meest interessante nieuwe apparaat bouwt uit

(95%) oude apparaten. Het kunstwerk moet mini-

maal één beweging kunnen maken. Daarnaast is er

onder andere een prijs voor het meest originele ont-

werp en een publieksprijs. De finale was op 24 juni in

science center NEMO.

Tube Your Future

Met de videowedstrijd Tube Your Future creëren

leerlingen (klas 3, 4 en 5 HAVO/VWO) een eigen

beeld van het soort werk dat ze kunnen doen met

een bètawetenschappelijke of technische opleiding.

De genomineerde filmmakers kwamen naar een chic

award gala in NEMO op 27 mei.

Infrarood fotowedstrijd

Infrarood fotowedstrijd Ontdek het Onzichtbare

Heelal. Op zaterdag 31 oktober vond de Grand Finale

van deze fotowedstrijd voor leerlingen tot 16 jaar

plaats in science center NEMO (zie ook pagina 39).

Aanbod voor docentenNEMO investeert ook in netwerkbijeenkomsten van

docenten. Dit om:

hen te inspireren om met wetenschap en techniek �

aan de slag te gaan;

hen kennis te laten maken met het aanbod van �

NEMO;

hen aan NEMO te binden via netwerkbijeenkom- �

sten;

uitwisseling tussen docenten te bevorderen. �

Leerkrachtenclub

In 2009 was er in NEMO een studiemiddag op 25

maart en 7 oktober, waaraan respectievelijk 133 en

60 leerkrachten deelnamen. Op pagina 42 staat de

Leerkrachtenclub nader beschreven.

Onderwijsmiddag voortgezet onderwijs

Elk jaar organiseert NEMO een bijeenkomst voor

docenten VO. In 2009 brachten op 9 april 21 docen-

ten een bezoek aan NEMO. Nadere informatie over

de Onderwijsmiddag is te vinden op pagina 43.

Tube Your Future

De winnende foto: infrarood gevallen ster

Science center NEMO

25

1.4 Collectie

Door wetenschappelijke fenomenen niet alleen uit

te leggen, maar ze tevens in een historisch en maat-

schappelijk kader te plaatsen, zal het publiek zich

bewuster worden van het feit dat de hedendaagse

stand van zaken in de wetenschap en technologie

(mede) mogelijk zijn gemaakt door de ontwikkelin-

gen en ontdekkingen uit het verleden. NEMO wil dit

doen door meer industrieel, technisch en weten-

schappelijk erfgoed te integreren in vaste en tij-

delijke exposities zonder in te boeten aan de aan-

trekkelijkheid, laagdrempeligheid en interactiviteit.

Deze koers past binnen een mondiale ontwikkeling,

waarbij science centra en musea steeds meer ver-

smelten, maar die in Nederland (nog) uniek is.

Sinds 2009 staat science center NEMO ingeschre-

ven in het Nederlands Museumregister als voorlopig

geregistreerd museum. NCWT heeft de intentie uit-

gesproken binnen 3 jaar te voldoen aan de minimale

standaarden die voor professionele musea gelden.

De nog door te voeren aanpassingen richten zich

met name op klimaatbeheersing van het depot.

In mei 2009 heeft NCWT de verhuizing afgerond

van de museale collectie van voormalig Museum

EnergeticA, die in 2008 is verworven. Circa 17.000

voorwerpen zijn in acht maanden tijd verpakt en

verhuisd van de Hoogte Kadijk in Amsterdam, naar

de Moezelhavenweg in Amsterdam Havens West.

Enkele objecten zijn geschonken aan andere instel-

lingen, zoals een groot bedieningspaneel van de

Nederlandse Spoorwegen dat overgedragen is aan

het Spoorwegmuseum in Utrecht. (Zie de bijlage

Collectiemobiliteit voor meer informatie over schen-

kingen en bruiklenen).

In de komende beleidstermijn (2010 - 2015) zal de

nadruk liggen op het collectiemanagement en de

Bijeenkomst van de Leerkrachtenclub op 7 oktober

Verhuizing van een paneel met schakelaars van

Museum EnergeticA naar het depot van NCWT

aan de Moezelhavenweg in Amsterdam West


26

communicatie. Deze termijn zal worden gebruikt

om het collectieprofiel en collectieplan verder uit

te werken. Het is de bedoeling dat, op basis van de

objecten zoals deze van Museum EnergeticA zijn

overgenomen, een waardevolle, samenhangende

collectie wordt gecreëerd. Om dit te realiseren zal

in eerste instantie globaal onderzoek worden uitge-

voerd. Het diepte onderzoek naar specifieke onder-

werpen zal pas in een later stadium plaatsvinden.

De communicatie van de NEMO erfgoedcollectie en

de bijbehorende verhalen is voor NCWT van groot

belang. In science center NEMO worden in de ten-

toonstellingen de verhalen over wetenschap en

technologie duidelijk voor het voetlicht gebracht.

Vanaf eind 2009 wordt gaandeweg de historische,

sociale en culturele context die de collectieobjec-

ten met zich meebrengen geïntegreerd binnen de

bestaande tentoonstellingen, en zullen aan de hand

van de collectieobjecten nieuwe, tijdelijke tentoon-

stellingen worden ontworpen. In 2009 is gestart

met het formuleren van een gericht collectiebeleid

en het aanscherpen van het tentoonstellingsbeleid

ten aanzien van het communiceren van de erfgoed-

collectie.

Om de toegankelijkheid van de NEMO erfgoedcol-

lectie te waarborgen, is begonnen met het zoeken

naar fondsen voor een professionele digitale data-

base zodat het publiek toegang krijgt tot de objec-

ten, ook als deze niet tentoongesteld zijn. Dit zal in

2010 een vervolg krijgen.

Daarnaast wordt samenwerking met andere (muse-

ale) organisaties gezocht voor het exposeren van

wetenschappelijk en technologisch erfgoed. In 2009

zijn de eerste contacten hiervoor gelegd. Science

center NEMO is bovendien, als instelling met een

groot publieksbereik, beschikbaar voor derden om

hun collectie te tonen binnen NEMO (mits dit binnen

het tentoonstellingsbeleid past).

Daadwerkelijke, grootschalige plaatsing van de

erfgoed objecten binnen NEMO zal voor het eerst

plaatsvinden tijdens de zomertentoonstelling 2010.

Ongeveer 350 objecten uit de collectie zullen wor-

den getoond om de bezoeker de ontwikkeling van

100 jaar huishouden te laten zien en ervaren.

1.5 Overige publieksdiensten

Naast de entreegelden van bezoekers, leveren de

winkel, de horecapunten en de catering/zaalverhuur

een belangrijke financiële bijdrage aan de exploita-

tie van NEMO.

www.shop.e-NEMO.nl

Enkele objecten uit de NEMO erfgoedcollectie

Science center NEMO

27

NEMO Science ShopHet assortiment in de NEMO Science Shop inspireert

de bezoeker om ook thuis aan de slag te gaan met

wetenschap en technologie. Het assortiment werd

in 2009 uitgebreid met nieuwe producten die een

raakvlak hebben met de inhoud van NEMO. Zo waren

er tijdelijke thema-assortimenten en actiedisplays

in het kader van het Jaar van de Sterrenkunde, het

Darwinjaar en de zomertentoonstelling over robots.

Bij een meting eind november bleek dat bijna 45%

van de klanten van de winkel speciaal voor de winkel

naar NEMO was gekomen.

In 2009 ging tevens een lang gekoesterde wens in

vervulling. In juli ging de eerste versie van de winkel

online: www.shop.e-NEMO.nl. Klanten kunnen nu

ook thuis een deel van het unieke assortiment

van de NEMO Science Shop bekijken en bestellen.

De NEMO Shop liet in 2009 een omzetgroei zien:

bijna 6% ten opzichte van het jaar daarvoor.

Catering/zaalverhuur

De mogelijkheden voor het huren van een zaal voor

(zakelijke) congressen, lezingen, evenementen of

andere bijeenkomsten werd in 2009 vergroot door

de ingrijpende verbouwing van de Columbus Foyer,

die een multifunctioneel en eigentijds karakter

kreeg.

Naast gebruik voor programmering werden in 2009

delen van het gebouw weer volop verhuurd voor

externe bijeenkomsten georganiseerd door het

bedrijfsleven, de wetenschappelijke wereld, de over-

heid en overige instellingen. De deelnemers aan deze

bijeenkomsten bezoeken veelal ook de tentoonstel-

lingen en activiteiten in NEMO. In 2009 waren onder

andere Ahold, Kenniskring Amsterdam, Nuon, NWO

en TomTom te gast in NEMO.

1.6 Publiek, marketing en communicatie

Bezoekersaantallen

In de eerste zes weken van 2009 was NEMO gedeel-

telijk niet toegankelijk in verband met de grondige

verbouwing van de eerste en tweede verdieping.

Voor evenementen en schoolbezoek was daardoor

in deze periode geen plek, overige bezoekers moch-

ten voor half geld naar binnen. Uiteindelijk resul-

teerde dit in 15.000 minder (betalende) bezoekers

gedurende deze zes weken vergeleken met dezelfde

periode in het vorige jaar.

Het totaal aantal bezoekers in 2009 was 401.176. Dat

waren slechts 3.734 minder dan in 2008. Een goed

resultaat gezien de verbouwing; het aantal bezoe-

kers van NEMO blijft zich gunstig ontwikkelen.

De grootste bijdragen aan de bezoekersaantal-

len komen van de schoolvakanties (met een histo-

risch dagrecord van maar liefst 3.618 bezoekers

op 22 oktober), het Museumweekend, het weten-

schapsfestival Witte Tulp, het Scientific Festival en

de MuseumN8.

jaar 2006 2007 2008 2009

Recreatief 241.172 290.321 305.059 309.073

PO 27.532 26.264 32.121 28.181

VO 35.783 41.972 37.088 32.541

Student 76.931 15.912 18.020 18.708

Extern 15.592 12.028 12.622 12.673

Dak 13.246 4.524 - -

Totaal 346.941 391.021 404.910 401.176Verbouwde Columbus Foyer


28

Recreatieve bezoekers vormen het grootste deel

(77%) van de bezoekers aan science center NEMO.

Uit het onderwijs komt 20%.

Met ruim 400.000 bezoekers staat NEMO op de 6de

plaats in de lijst van best bezochte musea in Amster-

dam (bron: ATCB, 2009):

1 Van Gogh museum 1.451.139

2 Artis 1.142.438

3 Anne Frank Huis 985,417

4 Rijksmuseum 872,319

5 Hermitage 463.770

6 NEMO 401.167

7 Joods Historisch museum 202.421

8 Foam 193.748

9 Amsterdams Historisch museum

191.450

10 Rembrandthuis 182.461

Recreatieve

bezoekers (77%)

Primair

onderwijs (7%)

Voorgezet

onderwijs (8%)

Student (5%) Overig (3%)

Bezoekersaantallen NEMO

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

450.000

400.000

350.000

300.000

250.000

200.000

150.000

100.000

50.000

0

Westkade van NEMO

Science center NEMO

29

Marketing en communicatieHet marketing- en communicatiebeleid van science

center NEMO is gebaseerd op een aantal pijlers:

Een verantwoorde groei van het aantal bezoe- �

kers.

Een stijging van de besteding per bezoeker. �

De kerndoelgroepen: ouders met kinderen, het �

onderwijs (PO en VO) en volwassenen.

Het verder uitbouwen van een hoge mate van �

klanttevredenheid, voor zowel het kernaanbod

(de tentoonstellingen en activiteiten) als het

ondersteunende aanbod (services als de horeca

en de winkel).

Het vergroten van de (publicitaire) aandacht, ook �

bij minder voor de hand liggende doelgroepen,

door de inzet van een aantal grote en kleine

publieksevenementen.

Structurele samenwerking met (media)partners. �

Een stijging van de naamsbekendheid en het ver- �

overen van een voorkeurspositie bij onze doel-

groepen.

De zichtbaarheid van onze instelling verbeteren �

richting uiteenlopende stakeholders.

Bezoekerskenmerken en waardering

Jaarlijks wordt via marktonderzoek aan ongeveer

5.000 algemene bezoekers hun mening gevraagd

naar de waardering van onze activiteiten en servi-

ces. Daarnaast vinden er projectevaluaties plaats

aan de hand waarvan de tevredenheid bij de gebrui-

ker duidelijk wordt.

Conclusies uit de 2009 onderzoeken zijn o.a.:

Verhouding mannelijke/vrouwelijke bezoekers is �

ongeveer 40/60.

Het programma krijgt van de bezoeker een alge- �

meen rapportcijfer van 8,6; de publieksbegelei-

ders een 8,3. Onze services scoren iets minder

hoog: de winkel krijgt gemiddeld een 7,6 en de

horeca een 7,3.

Van de bezoekers is 30% al twee keer of vaker in �

NEMO geweest.

Circa 50% van de bezoekers wil graag nog een �

keer terugkomen.

Tips van vrienden of familieleden zijn de belang- �

rijkste reden om naar NEMO te gaan. Andere

belangrijke communicatie-instrumenten zijn de

website en televisie.

30% van de bezoekers is al twee keer of vaker in

NEMO geweest:

De helft van de bezoekers heeft het voornemen nog

een keer terug te komen:

(bron: bezoekersonderzoek, periode 13 juli – 6 sept.

2009, n=1.495)

Eerste

keer (69%)

Tweede

keer (17%)

Derde keer (6%)

Vaker (7%) Niet ingevuld (1%)

Ja (50%)

Nee (9%)

Dat weet

ik niet

(40%)

Niet ingevuld (1%)


30

Bekendheid en imago

Free publicity is de hoeksteen van het communi-

catiebeleid. De mate van succes van het PR beleid

is onder meer af te lezen aan de hand van de knip-

selwaarde. Het gaat hier om de advertentiewaarde

van de knipsels waarin de naam NEMO voorkomt.

Er wordt alleen ‘geknipt’ in gedrukte media. Omdat

NEMO het ook goed doet op radio en TV is de wer-

kelijke waarde nog hoger.

In 2009 zijn 53 persberichten verstuurd over het

primair aanbod, de vakantieprogrammering en de

diverse evenementen. Er zijn in totaal 3.086 knipsels

ontvangen met een knipselwaarde van € 5.141.625.

Hiermee is zowel het aantal knipsels als de adver-

tentiewaarde behoorlijk gestegen ten opzichte van

2008.

jaar 2006 2007 2008 2009

Knipselwaarde

x € 1.000

2.386 4.468 3.863 5.141

In 2009 participeerde NEMO in 66 ‘promotionele’

acties waarvan 24 langlopend, met als meest

belangrijke partners: ANWB, CJP en Stadspas.

Hendrik Beerda Brand Consultancy doet al een aan-

tal jaren onderzoek naar de beleving rond culturele

merken. Het gebruikte onderzoeksmodel werd ont-

wikkeld samen met de Universiteit van Amsterdam.

Centraal staat de gedachte dat een sterk merk

goed is voor de instelling. In april 2009 publiceerde

Beerda de uitkomsten. NEMO scoorde bovengemid-

deld. Qua merkkracht van alle culturele instellingen

staat NEMO bij de inwoners van de stad Amster-

dam op de 9de plaats, bij studenten komt NEMO uit

op de 4de positie. Binnen het museumsegment in

Amsterdam doet NEMO het ook heel goed: volgens

het onderzoek is NEMO vooral Spannend en Onder-

scheidend.

Ook de testers van de Nationale Uitjestest 2009

hebben NEMO beoordeeld. De Nationale Uitjestest is

een initiatief van de Nederlandse Spoorwegen waar-

bij 50.000 testers meer dan 1.000 verschillende

uitjes beoordelen. NEMO scoorde ook hier goed.

700

600

500

400

300

200

100

0

359

116

633

54131

363

254 239

33 21

Mond tot m

ond TV

Gebouw

Advertentie

Anders

Krant/T

ijdsch

ritf

Radio

Website

Poster

VVV

Aantal respondenten op de vraag ‘Waar ken je NEMO van?’

(bron: bezoekersonderzoek, periode 13 juli – 6 sept. 2009, n=1.495)

Science center NEMO

31

Resultaten uit het Cultureel Merken

onderzoek naar merkpersoonlijkheid van

de Amsterdamse musea in 5 dimensies:

Bekwaam (top3)

Rijksmuseum Amsterdam1.

Anne Frank Huis2.

Van Gogh Museum3.

Spannend (top3)

NEMO1.

Tropenmuseum2.

Madame Tussauds3.

Zacht (top3)

Anne Frank Huis1.

Madame Tussauds2.

Tropenmuseum3.

Ruig (top3)

Nederlands Scheepvaartmuseum 1.

Amsterdam

NEMO2.

Tropenmuseum3.

Onderscheidend (top3)

NEMO1.

Anne Frank Huis2.

Tropenmuseum3.

Bron: Cultureel Merkenonderzoek Amsterdam,

Hendrik Beerda Brand Consultancy, april 2009

Resultaten van de Nationale Uitjestest

2009.

In de categorie ‘de leukste uitjes van

Nederland’ eindigde NEMO op de 9de plaats:

Oerol festival1.

Sprookjeswonderland2.

Strand Texel3.

Kuuroord Elysium4.

Pinkpop5.

Toverland6.

Drouwenerzand Attractiepark7.

Nederlands Openluchtmuseum8.

NEMO9.

De Efteling10.

In de categorie ‘meest leerzame’ behaalde

NEMO de 1ste plaats:

NEMO1.

Archeon2.

Corpus Experience3.

Naturalis4.

Nederlands Openluchtmuseum 5.

In de categorie ‘meest spannende’ kwam

NEMO op de 3de plaats:

Walibi1.

Toverland2.

NEMO3.

Bron: Nationale Uitjestest

NEMO behoort tot de leukste uitjes van Nederland


32

Nieuwe publiekscampagne in 2009

In 2009 werd een nieuwe ‘themacampagne’ ontwik-

keld. De slogan ‘Ontdek het zelf bij NEMO’ is gehand-

haafd, het beeld werd aangepast. De campagne is

vertaalbaar naar verschillende media typen en uit-

eenlopende boodschappen.

Edumarketing

Het educatieve segment, leerkrachten en docenten

uit respectievelijk PO en VO, vraagt ook op commu-

nicatief gebied om een eigen aanpak. Hier ligt de

nadruk op de directe benadering aan de hand van

een omvangrijk en kwalitatief hoogwaardig bestand

van zo’n 6.000 adressen. Deze adressen worden

regelmatig benaderd via post en/of e-mail. Om de

band met de leerkrachten te versterken, is onder

andere de Leerkrachtenclub opgericht.

1 1 1

Een uitgave van stichting Nationaal Centrum voor Wetenschap en Technologie (NCWT) september 2009

De Wijsneus

De zoektocht naar het ontstaan van leven houdt ons al eeuwenlang bezig. Vanuit diverse disciplines (zoals biologie, scheikunde, natuurkunde en sterrenkunde) wordt er naar antwoorden gezocht. NEMO brengt alle ontwikkelingen samen in de nieuwe tentoonstelling Zoeken naar leven.

Voor het VO (zowel onderbouw als bovenbouw) ontwikkelden wij een lespakket, bestaande uit vier onderdelen. Allereerst geeft u een inleidende les op school. Het tweede en derde onderdeel zijn in NEMO. Uw leerlingen gaan hier met een doeboekje aan de slag in de tentoonstelling Zoeken naar leven en spelen het spannende spel The Battle of the Cells. Weer op school rondt u het thema af. Beide lessen op school zijn door ons voorbereid.

StrijdbaarBij The Battle of the Cells kiezen uw leerlingen een celtype (bacterie, schimmel, dier of plant) en nemen het op tegen de drie overgebleven celtypen. Door belangrijke levensprocessen zo goed mogelijk uit te voeren, moeten ze zorgen dat hun cellen zich beter voortplanten dan die van hun tegenstanders. Welke strategie werkt het best?

De lespakketten zijn gratis te downloaden van e-NEMO.nl --> Educatie --> Lesmateriaal. Voor het bezoek aan NEMO betalen scholen het reguliere VO-tarief (€ 6,50 p.p.). Boekingen regelt u via [email protected] of 020-531 31 18.

1

Deze onderwijsnieuwsbrief is een uitgave van NEMO, bestemd voor leerkrachten primair onderwijs

en docenten voortgezet onderwijs. NEMO Nieuws verschijnt enkele keren per schooljaar in een

oplage van ca. 10.000 exemplaren. Science center NEMO is een activiteit van stichting Nationaal

Centrum voor Wetenschap en Technologie (NCWT).

(Eind)redactie, vormgeving en productiebegeleiding:

NCWT, i.s.m. Quite Frankly Communications en Jantine Jimmink

science center NEMO

Oosterdok 2

1011 VX Amsterdam

telefoon 020-531 31 18

e-mail [email protected]

website www.e-NEMO.nl

65

Wekelijkse check oersoep bij Zoeken naar leven

Met hun filmpje ‘NEMO goes Nano’ hebben Hilmar, Tjalling, Pieter, Kiki & Anouk, van het Bataafs Lyceum uit Hengelo Tube Your Future 2009 gewonnen. Tijdens een chic award gala in NEMO kregen ze voor hun prestatie de Gouden Walvis 2009.

Tube Your Future vindt ook dit school jaar plaats. Leerlingen uit 3/4/5 HAVO/VWO worden uitgedaagd een kort fi lmpje te maken van een interview dat ze hebben met een professional uit de wereld van bètawetenschappen & technologie.

Beter beeldUit onderzoek blijkt dat jongeren over het algemeen geen goed beeld hebben van de beroepen die ze kunnen uitoefenen met een NG- of NT-profi el. Met name meisjes missen rolmodellen. Daar wordt tijdens de videowedstrijd rekening meegehouden, bijvoorbeeld door het aanbieden van vrouwelijke professionals, maar ook door de wed-strijd af te sluiten met een chic award gala. 95% van de docenten vindt dat de deelnemers na afl oop een beter beeld hebben van het beroepenveld. Zij gaven het project gemiddeld een 8,4.

Tube Your Future 2009/2010 loopt van december t/m juni. De uitvoering vindt groten deels op school plaats. De beste fi lmpjes van elke school maken in juni kans op mooie prijzen. Er kunnen maximaal 100 scholen meedoen.

Ondersteuning docentenAls docent wordt u in dit project ondersteund met een handleiding, een database van te interviewen professionals, ondersteunende documenten en een docententraining. Deze gratis trainingen zijn op 26 november en op 2 en 3 december.

Informatie & aanmelden: www.tubeyourfuture.nl.

Deze vraag zal Nick Boogers van KBS de Nicolaasschool uit Heythuysen in de week van 14 september afvuren op astro naut Frank de Winne aan boord van het Internationale Ruimtestation ISS. Gevolgd door nog veel meer vragen van twaalf nieuwsgierige basisscholieren. Het live contact met ISS wordt gelegd vanuit Space Expo in Noordwijk.

DeltaDe twaalf uitverkorenen doen met hun school mee aan het Delta-project. Delta wil basisschoolleerlingen via het thema ‘Ruimtevaart’ al op jonge leeftijd enthou siast maken voor wetenschap en techniek. Het project wordt in opdracht van het Ministerie van OCW, ESA en NASA uitgevoerd door NEMO.

www.Deltaopschool.nl

nieuws

Bij NEMO kunt u lunchpakketjes bestellen. Voor € 2,50 extra p.p. ontvangen uw leerlingen bovendien een tasje met iets te drinken, een kruidkoek en een verrassing uit NEMO’s Science Shop. Informeer er snel naar, want er is een beperkt aantal tasjes beschikbaar.

Lunchpakketjes en tasjes zijn vooraf te bestellen bij ons boekingsbureau (zie colofon).

aanbieding

Trek?

Hebben jullie een stuur?

Er is nu ook een lespakket voor groep 5/6 van het PO: Onderzoek. Hiermee ervaren uw leerlingen aan de hand van verschillende natuurkundige verschijnselen welke stappen nodig zijn bij het doen van onderzoek. Het lespakket sluit aan op kerndoel 42.

Onderzoek doen is een goede manier om de wereld te ontdekken. Uw leerlingen leren waarnemen, ver-gelijken, ordenen, concluderen, samenwerken en presenteren.

Het lespakket bestaat uit vier onderdelen, te beginnen met een inleidende les op school over magneten. Het tweede en derde onderdeel zijn in NEMO. Uw leerlingen gaan met een doeboekje aan de slag met de natuurkundige verschijnselen van de tentoonstelling Fenomena. Daarna volgen zij de interactieve demonstratie Vacuüm en Elektriciteit. Terug op school rondt u het thema af. Beide lessen op school zijn door ons voorbereid.

Het lespakket is gratis te downloaden van e-NEMO.nl --> Educatie --> Lesmateriaal. Voor het bezoek aan NEMO betalen scholen het reguliere PO-tarief (€ 5,50 p.p.). Boekingen regelt u via [email protected] of 020-531 31 18.

Hoe zit het ook alweer met het weer? En wat kan ik ermee in de klas? Op woensdag 30 september organiseert ESERO (zie pagina 2) een gratis workshopdag voor leerkrachten PO in Sonnenborgh-museum & sterrenwacht.

Weervrouw Marjon de Hond geeft een lezing en laat met proefjes zien hoe u het weer ook in de klas

inzichtelijk kunt maken. Er zijn diverse workshops, waaronder die van het Freudenthal Instituut dat met proefjes laat zien hoe u het weer kunt berekenen in de klas (wetenschap en techniek gekoppeld aan rekenen). En u krijgt een rondleiding door Sonnenborgh.

Voor wie: leerkrachten PO groep 3 t/m 8Wanneer: 30 september van 09:45 uur tot 16:00 uurWaar: Sonnenborgh-museum & sterrenwacht, Utrecht Kosten: gratis

Aanmelden kan nog t/m 10 september 2009 via [email protected] o.v.v. ‘ESERO workshop 30 september’, naam school, adresgegevens, aantal personen + namen (max. twee). Bellen kan ook: 020-53 13 571. U ontvangt een bevestiging met uitgebreid programma.

In deze NEMO Nieuws verder:

pagina 2• ESERO Onderwijsconferentie

Leven in de ruimte

• Kettingreacties bouwen met € 100 korting

pagina 3• Bijeenkomst Leerkrachtenclub

• Een eigen NEMO op school pagina 4• Zoeken naar leven

• ESERO Onderwijsconferentie Kijk, de Maan!

pagina 5• Lespakket Onderzoek groep 5/6

• ESERO workshopdag met Marjon de Hond

pagina 6• Videowedstrijd Tube Your Future

L E S PA K K E T

Cel lenstr i jd in NEMO

L E S PA K K E T Groep 5/6 op onderzoek naar vacuüm en elektr ic i te i t

W O R K S H O P Marjon de Hond voor in de k las

V I D E O W E D S T R I J D

NEMO goes Nano

inhoudsopgave

Tijdens Oktober Kennismaand (zie ook pagina 3) wordt op 31 oktober in NEMO een Miss/Mister Infrared Universe gekozen. De winnaar heeft de beste Nederlandse warmteopname gemaakt tijdens de fotowedstrijd Onzichtbaar van het Kapteyn Instituut van Rijksuniversiteit Groningen. Er zijn negen leerlingen PO/VO genomineerd.

Via de websites oktoberkennismaand.nl en e-NEMO.nl kan iedereen stemmen op de genomineerde foto’s. Of kom ze live bekijken! Ze sieren - samen met negen sterrenkundige warmteopnames - het NEMO-dak en zijn nog het gehele jaar gratis te bewonderen.

Op de verkiezingsdag zijn er in NEMO proefjes, demonstraties en lezingen rond -om infrarood.

verkiezing

Stem infrarood

colofon

door Teun de Wijs

Eerst een keertje komen kijken of NEMO een excursie waard is? Dat kan gratis met maximaal twee leerkrachten/docenten per school per keer! Meld bij de kassa dat u komt ‘previewen’.

service

Stem infrarood

Proef op de som

NN6 JJ DEF.indd 1 18-08-2009 10:27:34

Periodieke nieuwsbrief voor het onderwijs

NEMO is ook een populaire museale

bestemming bij scholieren en docenten,

zo blijkt uit de cijfers van de CJP

Cultuurkaart voor het schooljaar 2008

2009. Deze Cultuurkaart is een culturele

creditcard van € 15, voor scholieren uit

het voortgezet onderwijs. Scholieren die

het vak CKV (Culturele en Kunstzinnige

Vorming op VMBO/HAVO/VWO) volgen,

krijgen bovendien € 10, extra tegoed

op hun kaart. Het tegoed mag worden

besteed aan diverse vormen van cultuur:

een individueel bezoek aan de bioscoop,

het theater, een museum of aan een

concert. De school of docent kan er ook

voor kiezen het tegoed (gedeeltelijk)

klassikaal uit te geven.

Top 3 instellingen in de sector Museum

die het meeste collectieve CJPbudget

hebben geïnd:

Archeon1.

Beeld en Geluid2.

NEMO3.

Top 3 instellingen in de sector Museum

die het meeste individuele CJPbudget

hebben geïnd:

NEMO1.

Escher Collectie2.

Nederlands Openluchtmuseum3.

Bron: CJP

Science center NEMO

33

Nieuwe publiekscampagne

35

02 sCIenCe LeaRnIng CenTeR


36

2.1 Beleid

In 2009 heeft de Unit Educatie van NCWT de weg

ingezet om zich om te vormen tot Science Learning

Center: een expertisecentrum op het gebied van

buitenschools leren over wetenschap en techniek.

DoelHet doel van het Science Learning Center (SLC) is

om het formele wetenschaps- en techniekonder-

wijs te optimaliseren en te verrijken met informele

(niet gestructureerde) en non-formele (enigszins

gestructureerde) leerervaringen door:

kennis over non-formeel en informeel leren op �

het gebied van wetenschap en techniek (aan de

hand van proefjes, demonstraties, science shows,

interactieve opstellingen, hands-on workshops,

wedstrijden, etc.) te delen met de relevante inter-

mediairs in het veld van wetenschap en techniek;

deze kennis verder uit te bouwen in samenwer- �

king met universiteiten en een internationaal net-

werk van science centra;

deze kennis te testen en zelf actief in te zetten in �

de programma’s van science center NEMO.

Het SLC is er primair voor leerkrachten en docenten,

maar ook voor universiteiten, bedrijfsleven, media,

andere science centra en musea. Het Science Lear-

ning Center richt zich dus niet alleen op NEMO en het

onderwijs, maar nadrukkelijk ook op andere interme-

diairs. Men kan er terecht voor kennis, producten en

diensten voor buitenschools leren over wetenschap

en techniek. Voor advies, training, publicaties en

workshops t.a.v. leermiddelen die appelleren aan de

intrinsieke motivatie van de leerling, waarbij leren

gebeurt op basis van vrijwilligheid. Voorbeelden van

deze leermiddelen zijn: interactieve tentoonstellin-

gen, science shows, demonstraties, educatieve pro-

jecten, etc.. Over hoe je deze leermiddelen ontwik-

kelt, over hoe je ze inzet in je eigen omgeving, en

over hoe je je gehoor inspireert en stimuleert. Zodat

het formele, schoolse leren leuker wordt en de bood-

schap beter beklijft, zodat het onderwijs de kerndoe-

len effectiever kan realiseren.

02 SCIENCE LEARNING CENTER

Missie:

Het verrijken van het formele Wetenschap & Techniek leren, door het te integreren met het informele en

non-formele leren.

Science Learning Centeronafhankelijk

gekoppeld aan een actief science centrum dat fungeert als proeftuin

Onderwijs Universiteiten Bedrijfsleven Science centra/musea Media

Expertise over/ervaring met informele en non-formele science centrum middelen, als aanvulling op het formele leren; middelen zoals interactieve tentoonstellingen, shows, theater, hands-on workshops, proefjes, wedstrijden, maatschappelijk debat, lezingen, festivals, websites, lesmateriaal

Internationaal netwerk van science centra en kennisinstellingen

Science Learning Center

37

Kernactiviteiten

Vanuit de ambitie om zich verder te ontwikkelen

tot een expertisecentrum op het gebied van weten-

schap- en techniekeducatie (WTE), zijn de volgende

kernactiviteiten gedefinieerd. Deze zijn niet altijd

strikt te scheiden en lopen soms in elkaar over:

het ontwikkelen en uitvoeren van lesmateriaal en �

educatieve evenementen,

het werken aan een doorlopende leerlijn van de �

jongste groepen van het basisonderwijs tot en

met het hoger onderwijs,

het scholen en trainen van leerkrachten/docen- �

ten en pabostudenten (nascholing),

het verhogen van de kwaliteit en kwantiteit van �

het educatief bezoek aan NEMO (i.e. groepen die

in schoolverband naar NEMO komen),

het ontwikkelen van kennis op het terrein van �

wetenschaps- en techniekeducatie en de wijze

waarop kinderen leren (in samenwerking met

kennisinstellingen, zoals universiteiten),

het delen van kennis, zowel intern als extern. �

2.2 Ontwikkeling lesmateriaal en educatieve evenementen

Lesmateriaal Het SLC ontwikkelt materiaal voor divers gebruik:

voor in NEMO, voor op school, maar ook voor gebruik

thuis.

Voor gebruik in NEMO

Ter verdieping van een educatief bezoek in NEMO

ontwikkelt het SLC doeboekjes, workshops en edu-

catieve projecten. Het SLC ontwikkelt en test de

materialen en de workshops. Daarna traint het SLC

de NEMO publieksbegeleiders om de workshops te

kunnen geven. In hoofdstuk 1.3 staat nader beschre-

ven hoe het SLC het educatieve aanbod van NEMO

heeft uitgebreid.

Voor gebruik op school inclusief een bezoek aan

NEMO

Upgrade Science Center op School

Het project Science Center op School heeft in 2009

een upgrade gehad. Onderdeel van deze upgrade is

de ontwikkeling van een DVD voor het VO, die kan

worden gebruikt voor de aftrap van het project op

school. Hierdoor hoeven educatieve medewerkers

van NEMO niet langer zelf de scholen te bezoeken

en kan efficiënter gewerkt worden. Daarnaast zijn er

drie trainingsdagen georganiseerd om docenten te

trainen dit project te kunnen begeleiden.

Coördinatie en begeleiding Project NEMO

Dit is een variant van Science Center op School

voor het hoger onderwijs. Studenten ontwerpen

en maken in opdracht van NEMO een exhibit met

daarin een geïntegreerde computer. Een medewer-

ker van het SLC treedt op als opdrachtgever, en

beoordeelt de ontwerpschetsen en eindproducten

van de studenten.

Voor gebruik op school of thuis

Het SLC ontwikkelt ook lesmateriaal dat geen

directe link heeft met een bezoek aan NEMO, maar

dat bedoeld is voor gebruik op school of thuis.

Ontwikkeling handboek Science is Primary

In het kader van het Europese project Hands-on,

Brains-on is in 2009 lesmateriaal ontwikkeld waar-

mee kleuters worden gestimuleerd de natuur te

onderzoeken. Er werden vier compleet uitgewerkte

Handboek voor leerkrachten groep 1 / 2

science

handboek voor onderzoeken en ontwerpen in groep 1 en 2

=

science is primary


38

lessen ontwikkeld: over magneten, drijven & zinken,

slakken en een papieren vliegtuig. Het lesmateriaal

is opgenomen in het handboek Science is Primary.

Het handboek kan via www.e-NEMO.nl in digitale

vorm worden aangevraagd.

Prof. dr. Testkees uit Nieuws uit de Natuur

Sinds het schooljaar 2007/2008 wordt samenge-

werkt met het SchoolTV-programma Nieuws uit de

Natuur voor groep 5 en 6 van het primair onderwijs.

In elke programma besteedt Prof. dr. Testkees aan-

dacht aan wetenschap en techniek. Het SLC heeft

ook in 2009 weer activerende doebladen ontwik-

keld die aansluiten bij de inhoudelijke onderwerpen

en de doelgroep. Deze doebladen kunnen gratis wor-

den gedownload van www.e-NEMO.nl. Nieuws uit de

Natuur heeft een groot bereik: 86% van de scholen

kijkt naar dit SchoolTV-programma. Daarmee wor-

den ongeveer 120.000 kinderen bereikt.

Ontwikkeling ESERO bronnenboek

ESERO (European Space Education Resource Office)

is een onderwijsinitiatief van de Europese ruim-

tevaartorganisatie ESA. In het kader van ESERO

is in januari 2009 een bronnenboek beschikbaar

gekomen voor het primair onderwijs waarin 80 les-

sen over wetenschap en techniek zijn opgenomen

rondom het thema ‘ruimtevaart en sterrenkunde’,

bestemd voor groep 1 t/m 8.

Van het ESERO bronnenboek zijn 5.000 exemplaren

gedrukt, waarvan inmiddels 4.230 exemplaren zijn

verspreid, waaronder 3.000 naar de VTB-scholen

via de regionale VTB-steunpunten.

Ontwikkeling luistercolleges Junior Bèta Canon

In november 2009 is, in navolging van de succesvolle

bèta canon voor volwassenen, een variant voor kin-

deren verschenen in de vorm van een aantal luister

CD’s. In opdracht van het Platform Bèta Techniek

heeft het SLC 16 van de 50 luistercolleges geschre-

ven. De teksten zijn ingesproken door de bekende

wetenschappers Robbert Dijkgraaf, Bas Haring en

Louise Fresco. Acteur Frank Groothof, bekend van

Sesamstraat, leidt elk onderwerp op humoristische

en originele wijze in. De Junior Bèta Canon is gepro-

duceerd door uitgeverij Luisterwijs i.s.m. het Plat-

form Bèta Techniek en de KNAW.

Educatieve evenementen

Uitrol Tube Your Future

In het kader van het Europese project GAPP (Gen-

der Awareness Participation Process) heeft het

Science Learning Center in 2008 de wedstrijd Tube

Your Future ontwikkeld en uitgevoerd. De wedstrijd

daagt leerlingen van 3, 4 en 5 HAVO/VWO uit een

kort filmpje (3-4 minuten) te maken over een pro-

fessional in het veld van bètawetenschap en tech-

nologie. Op deze manier creëren leerlingen een

eigen beeld van het soort werk dat je kunt doen met

een bèta- of techniekopleiding. De beste filmpjes

komen in aanmerking voor mooie prijzen die wor-

den uitgereikt tijdens een chic award gala in NEMO.

De infrastructuur (website, lesmateriaal, docenten-

training en award gala) is inmiddels uitontwikkeld.

In het schooljaar 2008/2009 is door het SLC, met

steun van het Platform Bèta Techniek, het project

verder en met succes uitgerold. Tube Your Future

is in 2008/2009 uitgevoerd met 68 klassen van

25 scholen. Gemiddeld is het project door docen-

ten beoordeeld met een 8,4. De bijbehorende trai-

ning werd door 66% van de docenten ‘zeer goed’

genoemd en door 31% ‘goed’. In het schooljaar

2009/2010 is het project verder uitgebouwd tot

een landelijke wedstrijd. Er hebben zich maar liefst

230 klassen van 68 scholen aangemeld, zo worden

inmiddels ca. 6.000 leerlingen bereikt. De wedstrijd

Prof. dr. Testkees


39

voorziet in een belangrijke behoefte om leerlingen

(en vooral meisjes!) een beter beeld van bètawe-

tenschap en technologie te geven, en daardoor te

enthousiasmeren voor een studie en/of beroep in de

bètawetenschap en technologie.

Ontwikkeling Spot Je Talent

In navolging van Tube Your Future is in 2009 gestart

met de ontwikkeling van een variant voor het pri-

mair onderwijs, in samenwerking met het VHTO,

MijnGroep en CineKid en in opdracht van het Plat-

form Bèta Techniek. Met Spot Je Talent ontdekken

leerlingen uit groep 7 en 8 van het primair onder-

wijs op een speelse manier welke beroepen er zijn

in de wereld van wetenschap en techniek. Ook laat

het ze nadenken over hun eigen talenten. Hierbij

ontdekken leerlingen dat het vakgebied wetenschap

en techniek zowel voor meisjes als voor jongens is.

Een onderdeel van het project is het maken van een

talentenportfolio. Hierin worden de eigen talenten

opgenomen en omschrijft de leerling twee beroe-

pen die hij of zij wel voor een dagje zou willen uit-

oefenen. Voor elke klas zijn er beroepsbeoefenaars

beschikbaar om geïnterviewd te worden. Zij komen

op school langs om leerlingen te vertellen over hun

beroep. Leerlingen beelden het beroep daarna zelf

uit in de vorm van een fotofilmpje. Op die manier

informeren ze elkaar over verschillende beroepen.

Het groepje met het beste filmpje uit de klas wordt

uitgenodigd voor een eindfeest in NEMO.

In november en december van 2009 is het lesmate-

riaal bij het project geschreven en uitgetest op vier

pilot scholen. Inmiddels is het project uitgerold en

doen 50 klassen mee aan dit project in het school-

jaar 2009/2010.

Samenwerking met Kapteyn Instituut

Het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Gro-

ningen heeft in 2008 de Academische Jaarprijs voor

Wetenschapscommunicatie Ontdek het Onzichtbare

Heelal gewonnen. Met het prijzengeld werd o.a. in

samenwerking met het Science Learning Center:

Een Infrarood fotowedstrijd voor leerlingen tot �

16 jaar georganiseerd. De leerlingen konden een

idee voor de interessantste, leukste, mooiste,

origineelste en boeiendste warmteopname in

Nederland indienen. De finalisten maakten deze

foto’s ook daadwerkelijk. Miss Nederland 2008

Deniz Akkoyun reikte de prijs uit aan Miss/Mister

Infrared Universe voor het beste idee voor een

IR-foto.

Een tentoonstelling georganiseerd op het dak �

van NEMO van infrarood foto’s van het heelal,

aangevuld met de winnende foto’s uit de Infra-

rood fotowedstrijd. De tentoonstelling kwam tot

stand door medewerking van FLIR Benelux,

Fotoacademie van AKV|St. Joost, Museum voor

Fotografie en Huis Marseille.

Ontmoeting met een professional in het kader van Spot Je Talent

www.spotjetalent.nl


40

Outreach activiteiten Ontwikkeling tentoonstelling Ruimtehotel Delta

In 2009 is de derde en laatste tranche van het Del-

taproject van start gegaan. Daarmee kwam het

totaal aantal deelnemende scholen op 45. Het Delta

Researchers Schools Project is een samenwerking

van het Ministerie van OCW, ESA en NASA. De pro-

jectorganisatie is ondergebracht bij NCWT. In 2009

heeft het Science Learning Center de reizende ten-

toonstelling Ruimtehotel Delta ontwikkeld die langs

de Deltascholen ging. Ook werden er weer drie

Delta/ESERO workshopdagen georganiseerd.

Overige activiteiten

Voor o.a. de Delta scholen en leerkrachten werden

door het SLC diverse activiteiten ontwikkeld, geor-

ganiseerd en uitgevoerd, waaronder:

Op 4 februari: een dag over navigatie in Artis. –

Hier deden 113 leerkrachten aan mee. De gemid-

delde waardering voor deze dag was een 7,6.

Op 15 april: een workshopdag in NEMO met het –

thema Zoeken naar leven. Er waren 89 deelne-

mers. De gemiddelde waardering was een 7,9.

Op 16 september konden 36 kinderen van 12 –

Deltascholen hun vragen afvuren op astronaut

Frank de Winne aan boord van het Internatio-

nale Ruimtestation ISS. Het live contact met ISS

werd gelegd vanuit Space Expo in Noordwijk.

De verbinding duurde tien minuten. Het tijdstip

werd bepaald door NASA, waarbij rekening werd

gehouden met het activiteitenschema van de

astronauten en de positie van ISS ten opzichte

van de aarde. De radioverbinding werd mogelijk

gemaakt door ESA en ARISS, Amateur Radio on

International Space Station Association, en liep

van Space Expo via radio-ontvangers op Hawaï

naar het ruimtestation, en omgekeerd.

Op 30 september: een dag over het weer en de sei- –

zoenen in sterrenwacht Sonnenborgh in Utrecht.

Hier hebben 65 leerkrachten aan deelgenomen.

De gemiddelde waardering was een 7,8.

Daarnaast konden 4 Deltaleerkrachten in de –

zomer van 2009 deelnemen aan NASA-work-

shops in de Verenigde Staten. Zij hebben aan de

andere Deltaleerkrachten verslag gedaan van

deze inspirerende studiereis.

Spacelink samenwerkingsproject Missie Maan

Spacelink is het netwerk van organisaties die actief

zijn op het gebied van ruimtevaart- en sterrenkunde

educatie. Doel is om door afstemming en samen-

werking, de kwaliteit en kwantiteit van lesmate-

riaal en educatieve projecten rondom het thema

ruimtevaart en sterrenkunde te vergroten. Spacelink

Miss Nederland 2008 en de prijswinnaars van

de IR fotowedstrijd

Reizende tentoonstelling Ruimtehotel Delta


41

wordt vanuit NCWT gecoördineerd. In 2009 was

het Science Learning Center de trekker van een

samenwerkingsproject met een groot aantal Space-

link partners: Missie Maan (www.missiemaan.nl).

Dit project werd georganiseerd in het kader van

het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde. Van

8 tot 11 december keken honderden kinderen van

het primair onderwijs in de vroege ochtend op het

schoolplein naar de maan. Bij dit project kregen de

scholen lesmateriaal aangeboden, waarbij geput

werd uit het lesmateriaal Reis door de ruimte in

80 lessen. Vrijwilligers van sterrenwachten werden

ingezet om de scholen te assisteren bij het project.

In totaal hebben 140 scholen en ruim 70 vrijwilligers

en/of vrijwilligersgroepen zich aangemeld bij Mis-

sie Maan. Aan Missie Maan werkten onder andere

mee: de Landelijk Samenwerkende Publiekssterren-

wachten, NOVA, Netherlands Space Office, Universe

Awareness, Space Expo, JWG, ESERO en science

center NEMO.

Bijdragen aan het Science Communication Center Educatieve activiteiten Oktober Kennismaand

Het Science Learning Center heeft haar inhoude-

lijke expertise ingebracht ten behoeve van de ont-

wikkeling van de programmering tijdens de Oktober

Kennismaand.

Lesmateriaal Techniek Toernooi

Het Science Learning Center heeft in 2008 een rol

gekregen in het verder professionaliseren en con-

solideren van het Techniek Toernooi. Het Science

Learning Center heeft in 2009 de organisatie van

het Techniek Toernooi geadviseerd ten aanzien van

het lesmateriaal. Het SLC leverde ideeën aan voor

de uitdagingen en deed de eindredactie van het les-

materiaal. Zie ook pagina 57.

2.3 Doorlopende leerlijn

Onderzoekend en ontwerpend lerenIn samenwerking met het AMSTEL Instituut van de

Universiteit van Amsterdam (UvA) en het Natio-

naal Expertisecentrum voor Leerplanontwikkeling

(SLO) heeft het Science Learning Center een leerlijn

Onderzoekend en Ontwerpend Leren ontwikkeld.

Deze leerlijn begint al voordat kinderen naar de

basisschool gaan en loopt idealiter door tot en met

het hoger onderwijs.

In de leerlijn Onderzoekend en Ontwerpend Leren

wordt een ‘wetenschappelijke lijn’ onderscheiden

waarbij het onderzoekend leren centraal staat, en

een ‘technische lijn’ die het ontwerpend leren in de

spotlights zet. In 2009 is het SLC begonnen deze

doorlopende leerlijnen beter voor het voetlicht te

brengen. Daartoe zijn herkenbare pictogrammen

ontwikkeld die de verschillende fasen van het onder-

zoekend en ontwerpend leren weerspiegelen. Deze

pictogrammen wil het SLC voor zover mogelijk in

alle educatieve materialen en projecten terug laten

komen.

Kinderen van basisschool De Horn kijken om

6 uur ’s ochtends vanaf het schoolplein naar

de maan

Onderzoekend leren

• Verkennen

• Onderzoeksvraag

• Hypothese

• Experiment

• Resultaten

• Conclusie

• Verdieping

Ontwerpend leren

• Verkennen

• Onderzoeksvraag

• Ontwerpen

• Maken

• Testen

• Verbeteren

• Verdieping


42

In 2009 zijn twee lespakketten voor NEMO ontwik-

keld die expliciet aandacht besteden aan de fasen

van het onderzoekend en ontwerpend leren: het

lespakket Onderzoek voor groep 5/6 en het lespak-

ket Ontwerpen voor groep 7/8. Hiermee biedt NEMO

lespakketten aan (inclusief workshops) voor groep

3/4 van het primair onderwijs t/m de bovenbouw

van het voortgezet onderwijs.

Leerlijn ‘ruimtevaart en sterrenkunde’In het kader van ESERO is er in 2009 een doorlo-

pende leerlijn wetenschap en techniek voor het

primair onderwijs ontworpen met ‘ruimtevaart en

sterrenkunde’ als vertrekpunt. Dit heeft zijn beslag

gekregen in het eerder genoemde ESERO bronnen-

boek met 80 lessen voor groep 1 t/m 8.

2.4 Nascholing

Het Science Learning Center heeft vooral een twee-

delijns functie. Zij traint (aankomende) leerkrach-

ten/docenten en publieksbegeleiders (in NEMO)

in het onderwijs over wetenschap en techniek. Via

deze ‘train-the-trainer’ aanpak kan het SLC een

groot bereik en impact bij leerlingen en scholieren

realiseren.

Trainingen voor professionaliseringstraject leerkrachten VTB-ProIn 2007 werd in het kader van het VTB-Pro pro-

gramma van het Platform Bèta Techniek het Amster-

dams Expertisecentrum Wetenschap en Techniek

opgericht, waaraan ook NCWT deelneemt. Doel van

dit centrum is om in de regio Amsterdam invulling

te geven aan de doelstellingen van VTB-Pro, nl. het

verder verankeren van wetenschap en techniek in

het primair onderwijs.

In het kader hiervan is door de samenwerkende

partners van dit Expertisecentrum een professio-

naliseringstraject voor leerkrachten ontwikkeld,

bestaande uit twaalf dagdelen, waarvan zeven aan-

bodgerichte trainingssessies en vijf vraaggestuurde

begeleidingsbijeenkomsten. Het SLC heeft twee van

de trainingssessies (mede) vormgegeven: één ses-

sie wordt gehouden in NEMO en de tweede sessie is

in samenwerking met Artis tot stand gekomen. De

insteek van de NEMO-sessie is om te laten zien hoe

het non-formele (buitenschoolse) leren kan worden

geïntegreerd in het formele (schoolse) leren. NEMO

is daarbij als science center een exponent van het

non-formele leren.

In 2009 zijn in totaal 18 van deze VTB-Pro sessies

aangeboden aan alle pabo’s in de regio. Tijdens deze

VTB-Pro sessies hebben ongeveer 350 leerkrachten

aan een NEMO- en een Artis-sessie deelgenomen.

Het concept programma is na de zomer verbeterd

en aangepast, en is beoordeeld met een gemiddelde

van 7,5.

Bijeenkomsten NEMO’s LeerkrachtenclubNEMO’s Leerkrachtenclub is op 12 september 2007

gelanceerd met als doel de relatie met leerkrachten

een meer structureel karakter te geven. Het lid-

maatschap is gratis en op persoonlijke titel. Twee

keer per jaar kunnen de leden deelnemen aan een

bijzondere studiemiddag met interactieve lezingen

en workshops over wetenschap en techniek, die

door het Science Learning Center wordt ontwik-

keld en georganiseerd. De bedoeling is hen in een

Leerkrachtenclub


43

informele setting te inspireren om hiermee aan de

slag te gaan in de eigen klas. In 2009 is het aan-

tal leden gegroeid van 1.150 naar 1.250. In 2009

waren de bijeenkomsten van de Leerkrachtenclub

op 25 maart en 7 oktober. De bijeenkomst op 25

maart ging over ruimtevaart en sterrenkunde in de

klas. Er namen 133 leerkrachten deel aan deze dag;

de gemiddelde waardering was een 8,0. Tijdens de

bijeenkomst van 7 oktober stond het nieuwe edu-

catieve materiaal gekoppeld aan het aanbod in

NEMO centraal; er waren 60 deelnemers die de

dag beoordeelden met een gemiddelde van 7,6.

Organisatie onderwijsmiddag VOElk jaar organiseert het Science Learning Center een

onderwijsmiddag voor docenten uit het voortgezet

onderwijs in NEMO. Tijdens deze middag kunnen zij

een bezoek brengen aan de (nieuwste) tentoonstel-

lingen en maken zij kennis met het lesmateriaal, de

projecten en wedstrijden van NEMO. In 2009 vond

de onderwijsmiddag plaats op 9 april. Het aantal

aanmeldingen, slechts 21, was laag. Dit komt deels

doordat de werving te laat op gang kwam. Verder

lijkt de urennorm voor het voortgezet onderwijs er

toe te leiden dat docenten minder vaak naar confe-

renties gaan, omdat er geen lesuren mogen uitvallen.

Doorontwikkeling training van pabostudentenHet Paboprogramma in NEMO bestaat uit een pre-

sentatie over het onderwijsaanbod van NEMO,

gecombineerd met een observatieopdracht. Pabo-

studenten observeren het onderzoekende gedrag

van kinderen die in NEMO ontdekkingen doen over

wetenschap en techniek. In 2009 is het huidige pro-

gramma door het Science Learning Center geëva-

lueerd en heeft er een vooronderzoek plaatsgevon-

den dat als basis dient voor een nieuw programma

dat in het kader van VTB-Pro wordt ontwikkeld. In

2009 hebben in totaal 1.403 pabostudenten deelge-

nomen aan dit Paboprogramma.

Training bachelor- en masterstudentenmuseologie en wetenschapscommunicatieHet Science Learning Center levert jaarlijks een

inhoudelijke bijdrage aan het curriculum van

bachelor- en masterstudies van de Vrije Universiteit

(VU) en de Universiteit van Amsterdam (UvA).

Voor de VU leverde het SLC in december een bij-

drage aan de cursus ‘Museologie en buitenschoolse

educatie’ voor acht masterstudenten van de diverse

bètastudies, en daarnaast een bijdrage aan diverse

cursussen (wetenschaps)communicatie (doorlopend

in 2009). Voor de UvA heeft het SLC in maart 2009

VMBO-ers aan de slag tijdens de workshop

Kettingreactie

onderdeel 2

workshop kettingreacties

Doe de kraan dicht.

Vul de bak met water tot aan de streep en voeg een volle lepel zout toe.

Doe de slang op de kraan.

Doe de klem zo hoog mogelijk op het statief. Leid de slang via de klem in de bak met water.

Doe de kraan open.Het water mag net niet uit de slang stromen!

Gooi drie blikjes in de jerrycan. Stroomt het water nu wel in de bak?

Bepaal samen met je linkerburen waar je de blikjes neer zet.

Van rollende Blikjes tot geleidend water

doel • Drie blikjes vallen in een jerrycan met zout water.

• Het water stroomt daardoor via een slang in een bak met elektroden.

• Zout water geleidt elektriciteit.

• Er loopt een elektrische stroom in de bak met water.

opstelling

1

2

3 4 5 6

7

Instructies voor de ontwikkeling van

een kettingreactie


44

een inhoudelijke bijdrage geleverd aan de cursus

‘Wetenschapscommunicatie’ voor 16 masterstuden-

ten van de faculteit Exacte Wetenschappen.

Scholingsactiviteiten van ESERO overruimtevaart en sterrenkundeESERO (European Space Education Resource Office)

biedt informatie en ondersteuning bij onderwijspro-

jecten rond ruimtevaart en sterrenkunde, zowel

voor het primair als het voortgezet onderwijs. Het

Science Learning Center voert deze activiteiten uit.

In 2009 waren dat:

Workshops voor leerkrachten van groep 5 t/m 8 �

van het primair onderwijs in verschillende science

centra in het land. Elke workshop heeft een ander

thema, altijd gerelateerd aan ruimtevaart of ster-

renkunde.

Onderwijsconferentie voor het primair onderwijs �

in samenwerking met partners uit het Spacelink-

netwerk. De conferentie was op 14 oktober 2009

en had het thema De maan en telescopen en

introduceerde het project Missie Maan. Aan deze

conferentie namen 37 leerkrachten deel, die de

dag waardeerden met gemiddeld een 8,4.

Onderwijsconferentie voor het voortgezet onder- �

wijs in samenwerking met partners uit het Space-

link-netwerk. In 2009 vond deze conferentie op

4 november plaats en had het thema Leven in

het heelal. 35 Docenten namen deel aan de con-

ferentie en zij waardeerden de bijeenkomst met

gemiddeld een 8,2.

Trainingen voor leerkrachten om hen bekend te �

maken met het ESERO bronnenboek Reis door de

ruimte in 80 lessen, en hen te ondersteunen bij de

implementatie ervan. In 2009 zijn 13 trainingsses-

sies verzorgd bij 7 verschillende VTB-steunpun-

ten. In totaal zijn 202 leerkrachten getraind in het

gebruik van het bronnenboek. Van de getrainde

leerkrachten zegt 96% voldoende tot veel moge-

lijkheden te zien om het bronnenboek daadwerke-

lijk te gaan gebruiken in de klas: 27% als losse les-

sen, 20% als onderdeel van wereldoriëntatie, 22%

als onderdeel van een project en 29% als invulling

van een schoolbreed ruimtevaart- en sterrenkun-

deproject. Gemiddeld werd de workshop door leer-

krachten gewaardeerd met een 8,1.

2.5 Kennisontwikkeling en kennisdeling

Het Science Learning Center participeert veelal in

projecten waarbij in samenwerking met kennisinstel-

lingen nieuwe kennis wordt ontwikkeld. O.a. in het

kader van de samenwerking met het Platform Bèta

Techniek zijn vele inspanningen verricht ten aanzien

van het thema ‘gender’ en wordt onderzocht hoe het

thema ‘diversiteit’ beter tot zijn recht kan komen in

de ontwikkeling van het publieksaanbod.

In 2009 ging kennisontwikkeling en -deling met

name om het landelijke onderzoeksproject Talen-

tenKracht, de opstart van het project TWIST en de

ontwikkeling van de gender-checklist. Daarnaast

wordt in de proeftuin NEMO kennis ontwikkeld over

buitenschoolse wetenschaps- en techniekeducatie

en over hoe jonge kinderen leren. Belangrijk voor

het SLC is het continu delen van de bestaande en

nieuw opgedane kennis, niet alleen intern maar ook

met branchegenoten.

Kennisontwikkeling Participatie in TalentenKracht

In januari 2006 is dit landelijke onderzoeksproject

naar de talenten van jonge kinderen gestart onder

de naam TalentenKracht. NEMO en het Science

Learning Center participeren hier ook in. Doel is

een antwoord te vinden op de vraag welke talenten,

mogelijkheden en kwaliteiten kinderen in de leef-

Leerkrachten tijdens de ESERO

Onderwijsconferentie


45

tijd van 3 - 5 jaar hebben, hoe talenten op verschil-

lende gebieden onderling verweven zijn en op welke

manier deze talenten verder ontwikkeld zouden

kunnen worden. Vertonen kinderen in de leeftijd van

3 - 5 jaar talenten op gebieden als logisch nadenken,

redeneren en ruimtelijk inzicht? Aan het project

werkt een zeer interdisciplinaire groep wetenschap-

pers mee op het gebied van de pedagogiek, neuro- en

ontwikkelingspsychologie, onderwijskunde, reken-

en science-educatie en taalverwerving.

In 2008 en 2009 is door het Science Learning Cen-

ter verdere expertise opgebouwd over hoe kleuters

leren in science centers, en hoe dit gestimuleerd

kan worden in interactie met hun ouders/begelei-

ders. Er zijn ‘good practices’ van buitenlandse part-

ners geïnventariseerd en er is een inventarisatie

gemaakt van de achterliggende literatuur. Dit heeft

zijn beslag gekregen in de gids Kleuters aan zet in

science centers; een voorstudie voor science center

NEMO. Op basis van de onderzoeksresultaten heeft

het Science Learning Center in het najaar van 2009

een concreet aanbod ontwikkeld voor kleuters in

samenwerking met de Universiteit van Amsterdam,

faculteit ontwikkelingspsychologie. Dit aanbod met

de titel Kleuters aan zet in NEMO gaat over het

thema schaduw en licht. Het onderzoekend spel tus-

sen ouder en kind vormt de kern van dit specifieke

aanbod dat per januari 2010 in NEMO beschikbaar is.

Participate in EU Gender project: TWIST

In 2009 is een nieuw Europees gender project geho-

noreerd met de naam TWIST: Towards Women In

Science & Technology. Het project start formeel op

1 januari 2010. In dit project, met een looptijd van 3

jaar, werken science centra en kennisinstellingen uit

negen landen samen. Het doel van het project is om

de bezoekers van de deelnemende science centra

en musea bewust te maken van de sekseverschil-

len ten aanzien van het werkveld van wetenschap

en technologie, in de hoop de stereotyperingen op

het gebied van gender te doorbreken. Het project

bestaat uit een groot aantal samenhangende acti-

viteiten: exhibits, publieksactiviteiten in de science

centra en musea, een videodatabase met vrouwe-

lijke rolmodellen uit heel Europa, een activiteit op

Internationale Vrouwendag en een training van

leerkrachten uit het basisonderwijs. Het SLC zal met

name een grote rol vervullen ten aanzien van de

leerkrachtentraining. In het kader van deze training

zal het SLC een ‘survival kit’ voor de (meestal vrou-

welijke) leerkrachten ontwikkelen, die hen – indien

nodig - helpt om de drempelvrees ten aanzien van

wetenschap en techniek te overwinnen.

KennisdelingSinds 2008 is een senior projectmanager belast met

het interne kwaliteitsmanagement.

Proefjesdatabase

In de loop van de jaren zijn door diverse afdelingen

binnen NCWT proefjes ontwikkeld ten behoeve van

lesmateriaal, workshops, vakantieprogrammering,

tijdschriften en televisieprogramma’s. Deze proefjes

worden door het SLC vastgelegd en beheerd.

Kennisbijeenkomsten

Ook in 2009 werd elk kwartaal een bijeenkomst

georganiseerd gericht op interne kennisdeling. De

kwartaalbijeenkomsten bestaan uit een inhoudelijke

presentatie, het delen van ‘best practices’, intervisie

en het delen van nieuws en actuele ontwikkelingen.

NEMO’s aanbod voor kleuters over het

fenomeen schaduw


46

Handboek kwaliteit

In dit kader is vastgelegd wat kwaliteit is voor het

Science Learning Center. Er is een start gemaakt

met een digitaal handboek voor de medewerkers.

De beschikbare kennis binnen het Science Learning

Center wordt ook gedeeld met branchegenoten en

anderen.

Checklist ‘gender’

Naar aanleiding van de wens meer aandacht te

besteden aan hoe meisjes versus jongens leren ten

aanzien van wetenschap en techniek heeft het SLC -

in samenwerking met de VSC, het VHTO en het PBT -

in 2009 een start gemaakt met de ontwikkeling van

een genderchecklist voor science centra en musea

in Nederland. Deze checklist stond centraal tijdens

een werkconferentie die het SLC en de VHTO samen

hebben georganiseerd in NEMO. Ter voorbereiding

op de werkconferentie en als input voor de checklist

hebben ‘mystery guests’ (groepjes meisjes en jon-

gens) een zestal science centra en musea bezocht

en hebben zij verslag gedaan van hun bevindingen.

De definitieve checklist is begin 2010 beschikbaar

gekomen.

Technocentrum NoordHolland Noord

Op uitnodiging van het Technocentrum Noord-Hol-

land Noord heeft het Science Learning Center een

presentatie gehouden voor vertegenwoordigers

van de technische branches uit de regio over hoe

je kinderen enthousiast krijgt voor techniek, en de

visie van het SLC daarop.

Presentatie aan de EU

Op uitnodiging van ECSITE (het Europese netwerk

van science centers en musea) is op 18 februari

2009 een presentatie voor het Europese Parlement

gehouden over Tube Your Future als ‘best practice’

van de science centra in Europa. Tevens demon-

streerde NEMO tijdens deze bijeenkomst van het

Europese parlement de Teslacoil en de Kooi van

Faraday.

Bijdrage aan de jaarlijkse ECSITEconferentie

Naast pannellid tijdens diverse sessies, was het SLC

verantwoordelijk voor het organiseren en invul-

ling geven aan de bijeenkomst Science centres and

universities: learning about learning, learning from

each other. In deze bijeenkomst stonden de ervarin-

gen uit het onderzoeksproject TalentenKracht cen-

traal.

Publicaties

Regelmatig publiceert het SLC artikelen in diverse

onderwijsbladen zoals Natuur aan de Basis, NVOX

en de Tondeldoos.

Kennisdeling in netwerken

Het SLC deelt haar kennis ook actief in de netwerken

van de VSC en Spacelink. Zowel de VSC als Space-

link hebben een besloten website en een nieuwsbrief

waarmee kennis kan worden gedeeld.

2.6 Bereik en impact

Onderstaande tabel toont een overzicht van het

bereik en de impact van de activiteiten in 2009 van

het Science Learning Center.

In totaal hebben de activiteiten van het Science

Learning Center ruim 1.400 pabostudenten, 1.100

docenten en meer dan 219.000 leerlingen bereikt,

met een gemiddelde waardering van een 8,0. De

impact van het SLC is dus bijna het drievoudige

van het aantal educatieve bezoekers aan NEMO (ca.

80.000).

De Checklist-meisjes fotografeerden dat wat

hen opviel in de verschillende collecties


47

studenten docenten leerlingen waardering

Educatief bezoek in NEMO 18.708 (waarvan 1.403

pabo)

60.722

Deelnemers aan Science Center op School 39 1.197 8,5

Deelnemers aan Jet-Net dagen 1.105

Deelnemers aan HvA-project NEMO 130

Kijkers naar Prof. dr. Testkees in TV programma Nieuws uit de Natuur

120.000

Deelnemers aan Shell Young Technical Award 480 7,5

Deelnemers aan Tube Your Future, 2009/2010 5.750 8,4

Deelnemers aan Spot Je Talent, pilot 2009Deelnemers aan Spot Je Talent, 2009/2010

100 1.250

8,4

Deelnemers aan Delta/ESERO workshop ‘navigatie’

113 2.825 7,6

Deelnemers aan Delta/ESERO workshop ‘Zoeken naar leven’

89 2.225 7,9

Deelnemers aan Delta/ESERO workshop ‘weer en seizoenen’

65 1.625 7,8

Deelnemers aan Missie Maan 3.500

Deelnemers aan VTB-Pro 350 8.750 7,4

Deelnemers Leerkrachtenclub, thema ‘Reis door de ruimte in 80 lessen’

133 3.325 8,0

Deelnemers Leerkrachtenclub, thema ‘Nieuw in NEMO’

60 1.500 7,9

Deelnemers aan Onderwijsmiddag VO 21 525

Deelnemers aan Pabo-programma 1.403

Deelnemers aan Training studenten museologie/ WTC

24

Deelnemers aan ESERO onderwijsconferentie PO 37 925 8,4

Deelnemers aan ESERO onderwijsconferentie VO 35 875 8,2

Deelnemers aan trainingen t.a.v. ESERO bronnenboek ‘Reis door de ruimte in 80 lessen’ bij VTB-steunpunten

202 5.050 8,1

TOTAAL BEREIK / IMPACT 18.708 1.144 219.427

GEMIDDELDE WAARDERING 8

NB. Bij nascholingsactiviteiten en projecten is de impact uitgedrukt in het gemiddelde van 25 leerlingen per docent

of klas. De waarderingscijfers zijn gemiddelden van de respondenten.

49

03sCIenCe CoMMunICaTIon CenTeR


50

3.1 Beleid

Niet alleen via NEMO en het Science Learning Cen-

ter, ook via landelijke, multimediale activiteiten, pro-

grammering en brancheondersteuning wil NCWT de

betrokkenheid van de Nederlandse samenleving

bij wetenschap en technologie vergroten. Hieraan

wordt invulling gegeven door het Science Commu-

nication Center (SCC). Het beleid hiervoor is nog

volop in ontwikkeling. De wens is de huidige lande-

lijke rol van NCWT in het promoten van wetenschap

en techniek te intensiveren en de mogelijkheden om

de WTC branche te ondersteunen te vergroten. Door

betere kennisdeling en afstemming hoopt NCWT het

effect te verhogen van de inspanningen van de vele

partijen die zich begeven op het gebied van WTC.

Onder de activiteiten van het Science Communica-

tion Center vallen:

digitale producties �

nationale evenementen en activiteiten �

brancheondersteuning �

3.2 Digitale producties

De digitale producties van het Science Communica-

tion Center zijn informatieve online uitgaven zoals

Kennislink, W24, Dit-is-biotechnologie en Science-

Out.

KennislinkKennislink is de populair-wetenschappelijke website

voor het Nederlandse taalgebied. Op de website

en via andere activiteiten wordt wetenschappelijke

informatie op een heldere manier uitgelegd. Kennis-

link brengt niet alleen recent nieuws uit de weten-

schap, maar gaat ook dieper op onderwerpen in via

vakoverstijgende dossiers waarin thema’s vanuit

verschillende wetenschappelijke invalshoeken wor-

den belicht.

Wetenschappers vertellen in gastcolumns over hun

werkzaamheden. Op de pagina’s over nanotechno-

logie vinden interactieve discussies plaats over hoe

deze nieuwe technologieën de maatschappij kun-

nen gaan veranderen. Informatieve grafieken, foto-

reportages, film en geluid brengen de wetenschap

zo helder mogelijk in beeld. Agendatips geven een

idee van wat er nog meer aan wetenschap in het

land te beleven valt. Kennislink bevat ook een grote

hoeveelheid artikelen uit populair wetenschappe-

lijke bladen, tijdschriften en webpublicaties.

In 2009 zijn de volgende aanpassingen en verbete-

ringen doorgevoerd:

Toevoeging van nieuwe vakpagina’s

Met financiële steun van het Nanopodium is de

vakpagina Nanotechnologie gelanceerd. Daarnaast

zorgde de financiële steun van KNAW en NWO er

voor dat vanaf 2009 ook Geschiedenis & Archeolo-

gie ontsloten zijn voor het brede publiek en onder-

wijs. Tevens heeft Biotechnologie een plek gekregen

op de site en zijn er voorbereidingen getroffen voor

een vakpagina Geo-informatie in samenwerking met

het Centrum voor Geocommunicatie.

Verbeterde ontsluiting voor het onderwijs

Vanaf 2009 wordt Kennislink informatie via ED*IT

nog directer ontsloten voor het onderwijs. ED*IT

is het digitale leerplatform voor professionals en

leerlingen in het basis-, voortgezet en middelbaar

beroepsonderwijs dat toegang biedt tot tienduizen-

den originele video’s, film- en geluidsfragmenten,

artikelen en foto’s uit het Nederlands cultureel erf-

goed.

03 SCIENCE COMMUNICATION CENTER

www.kennislink.nl

Science Communication Center

51

Aansluiting bij openbare bibliotheken

In 2009 is een redactionele samenwerking gestart

met het project bètabibliotheek. Kennislink produ-

ceerde twee multimediale dossiers voor dit project.

In 2010 wordt de samenwerking verder uitgewerkt.

Het doel is de inhoudelijke informatie uit Kennislink

en de andere digitale uitgaven van het SCC verder te

ontsluiten door aansluiting te realiseren bij de etala-

ges van de digitale bibliotheek.

Meer interactie, multimedia en social media

In 2009 werd de stap gezet naar meer multimedia en

interactie op Kennislink. Vakoverstijgende dossiers

(met onderwerpen als het heelal, het klimaat, evo-

lutie) werden geïntroduceerd en voorzien van beeld:

audiovisuals, infographics en tijdlijnen. Daarnaast

werden er quizzen, polls, wedstrijden en nieuwe

rubrieken toegevoegd. De redactie van Kennislink

levert tevens een bijdrage aan het maatschappelijke

debat dat door Nanopodium (www.nanopodium.nl)

wordt gefaciliteerd, en een jonge wetenschapper

twittert over de dagelijkse praktijk van de weten-

schap. De microblog is te volgen op het speciale twit-

terkanaal: http://twitter.com/kennislive en op Ken-

nislink zelf. Ook zijn er voorbereidingen getroffen

voor de introductie in 2010 van een tweewekelijkse

gastcolumn waarin een wetenschapper in 400 à 500

woorden iets wetenschappelijks over een alledaags

of actueel onderwerp vertelt of verheldert.

Een nieuw CMS systeem

Hierdoor is de site gebruiksvriendelijker geworden

en zijn de gebruikersgegevens nauwkeuriger en

betrouwbaarder geworden.

Samenwerking met Vlaanderen

In 2009 zijn gesprekken gevoerd met het Vlaamse

Ministerie van Economie, Wetenschap en Innova-

tie over een Vlaams-Nederlandse samenwerking in

Kennislink. Het kabinet van de Minister in Vlaande-

ren heeft inmiddels akkoord gegeven voor het ver-

der uitwerken van het samenwerkingsvoorstel.

Kennislink heeft per dag circa 15.000 bezoekers.

Op 12 augustus 2009 werd een record bereikt: ruim

45.000 mensen lazen het artikel Perseïdenregen op

komst. Uit gebruikersonderzoek (1.620 responden-

ten) blijkt dat 52% van de gebruikers uit het onder-

wijs of wetenschap komt en dat ruim 90% van de

gebruikers Kennislink als betrouwbaar en objectief

waardeert.

Totaal aantal bezochte pagina’s (afgerond):

2006 2.719.000

2007 5.097.000

2008 4.309.000

2009 6.500.000

Aantal abonnees op de digitale nieuwsbrief:

2006 3.300

2007 4.500

2008 6.000

2009 6.000

Wetenschap24

Op zaterdag 24 oktober 2009 verzorgde Frank

Lammers de officiële lancering van W24.nl, het

populair wetenschappelijke multimediale platform

van NPO, VPRO, Teleac, NEMO en Kennislink. Doel

is het verspreiden van kwalitatief hoogstaand popu-

lair wetenschappelijk (audiovisueel) materiaal onder

een breed publiek, en hen actief betrekken bij de

ontwikkelingen op het gebied van wetenschap en

technologie. W24 presenteert wetenschap en tech-

niek op een zeer toegankelijke, eigen wijze. De doel-

www.W24.nl


52

groep bestaat uit kritische kijkers, lezers en partici-

panten die continu op de hoogte willen blijven van

wat er speelt in hun leefomgeving. De eerste resul-

taten zijn veelbelovend. De site haalt per week zo’n

10.000 bezoekers. Dit aantal moet de komende tijd

verder worden uitgebreid.

De redactie van Kennislink is onderdeel van de

redactie van W24 en levert bijdragen aan de nieuws-

voorziening, de dossiers en achtergronden. Het

streven is de site uit te bouwen tot een volwaar-

dig multimedia platform door het organiseren van

gemeenschappelijke producties en activiteiten.

Dit-is-biotechnologieHet Virtueel Kenniscentrum Biotechnologie (Dit-is-

biotechnologie.nl) is in 2007 ontwikkeld in opdracht

van het Interdepartementale Overleg Biotechnolo-

gie (IOB). In 2009 is sterker ingezet op een eigen

redactie die een breder aanbod heeft ontwikkeld. Ten

behoeve van de verhoging van het bereik is via een

themapagina Biotechnologie aansluiting gereali-

seerd met Kennislink. Op eenzelfde manier is een

themapagina Nanotechnologie opgezet met onder-

steuning van de Commissie Maatschappelijke Dia-

loog Nanotechnologie en Technologiestichting STW.

Het gebruik van Dit-is-biotechnologie.nl is in 2009

gegroeid van 54.000 naar 84.000 bezoekers op

jaarbasis. Gebruikersonderzoek laat zien dat de site

goed wordt gewaardeerd.

ScienceOutDeze digitale agenda geeft een overzicht van acti-

viteiten op (populair) wetenschappelijk gebied in

Nederland die toegankelijk zijn voor het algemene

publiek. Doel van de agenda is meer bezoekers te

genereren voor deze activiteiten c.q. het bereiken

van een groter en breder publiek. Na de introductie

van de bètaversie in 2008 zijn in 2009 een nieuwe

vormgeving en technische verbeteringen door-

gevoerd en is gestart met het werven van deelne-

mende WTC instellingen. Hiervoor is een bestand

opgebouwd van ruim 700 zeer grondig gescreende

publieksinstellingen met aanbod op het gebied van

wetenschap en technologie. Inmiddels participeren

ruim 100 instellingen aan deze digitale agenda.

Nieuwe initiatievenIn 2009 is een start gemaakt met het ontwikkelen

van een visie op nieuwe digitale initiatieven en de

inzet van ook niet-digitale kanalen als drukwerk,

radio en televisie. In dit kader zijn vijf programma-

lijnen gedefinieerd:

Science Interactive

Ontwikkeling van een online verzamelpunt van digi-

tale interactieve WTC initiatieven, bestemd voor het

algemeen publiek en de branche.

Science Radar

Ontwikkeling van een jaarlijkse, niet-digitale uitgave

over digitale WTC initiatieven in binnen – en buiten-

land, bestemd voor de branche.

Science Mobile

Een verkenning naar de verspreiding van inhoude-

lijke informatie voor het algemeen publiek en het

onderwijs via mobiele toepassingen, zoals mobiele

telefoons, Ipad etc., en onderzoek naar mogelijke

aansluiting bij ontwikkelingen van Kennisnet in dit

kader.

Science Media

Ontwikkeling van een verbeterde en structurele ver-

spreiding van inhoudelijke informatie op het gebied

van wetenschap en technologie naar de media.

www.ScienceOut.nl


53

Science Print

Ontwikkeling van een mogelijke Wetenschaps Uit-

krant en een uitgave over jonge wetenschappers

waarin oude en nieuwe media bij elkaar komen,

bestemd voor het algemeen publiek en de branche.

De haalbaarheid van deze initiatieven wordt in 2010

nader in kaart gebracht.

3.3 Nationale evenementen/ activiteiten

Ter promotie van wetenschap en technologie op

landelijk niveau bij het brede publiek, streeft het

Science Communication Center ernaar evenemen-

ten en activiteiten te organiseren met een landelijke

uitstraling, zoals de Oktober Kennismaand. De uit-

breiding hiervan is sterk afhankelijk van inhoudelijk

en financieel participerende instellingen en fondsen.

Oktober KennismaandDe oorsprong van de Oktober Kennismaand ligt in

het jaar 1986. Toen werd de eerste, zogenaamde

Wetenschapsdag georganiseerd die later door-

groeide naar de Wetenschap en Techniek Week en

de WetenWeek. Sinds 2008 is de WetenWeek omge-

vormd tot een evenement dat een maand duurt: de

Oktober Kennismaand.

De Oktober Kennismaand richt zich met haar activi-

teiten en promotie op een breed publiek:

kinderen uit het basisonderwijs �

jongeren uit het voortgezet onderwijs �

jong volwassenen �

ouders en grootouders �

algemeen geïnteresseerden in wetenschap en �

technologie

leerkrachten en docenten �

Inmiddels is de Oktober Kennismaand uitgegroeid

tot het grootste en best bezochte wetenschap- en

techniekevenement van Nederland. Diverse (onder-

zoeks)instellingen, bedrijven, universiteiten, science

centra en musea en sterrenwachten openen tijdens

deze maand hun deuren. Door heel het land wor-

den workshops, rondleidingen, excursies, lezingen,

debatten enz. georganiseerd. De activiteiten zijn

veelal gratis.

Ieder jaar wordt Oktober Kennismaand georgani-

seerd rondom een thema. Het thema voor 2009 was

gekoppeld aan het Darwinjaar en het Internationaal

Jaar van de Sterrenkunde en luidde: Reis naar het

onbekende.

NCWT is verantwoordelijk voor de algehele coör-

dinatie, het werven van deelnemende instellingen

en de landelijke promotie van deze themamaand.

Inhoudelijke partners van de Oktober Kennismaand

2009 waren NCWT, KNAW en NWO.

Programma

In 2009 is gestart met het, middels brainstormses-

sies, nauwer betrekken van het veld om na te den-

ken over het jaarlijkse thema en de mogelijke invul-

lingen daarvan. Dit heeft interessante activiteiten

voor het publiek opgeleverd. Er deden diverse grote

nieuwe partijen mee aan de Oktober Kennismaand,

zoals bijvoorbeeld het KNMI, en er was een goede

dekking vanuit de Vereniging van samenwerkende

centra en musea in wetenschap en techniek (VSC).

De Oktober Kennismaand werd op 1 oktober in NEMO

geopend door Bas Haring, o.a. hoogleraar aan de

Universiteit van Leiden, waar hij de leerstoel Publiek

begrip van wetenschap bekleedt.

Circa 270.000 bezoekers konden in 2009 op een

recordaantal locaties (849) in heel Nederland ken-

nis maken met wetenschap en technologie. Daar-

mee laat het evenement een behoorlijke groei zien

ten opzichte van 2008. Het aantal partijen die acti-

viteiten organiseerde, steeg met 8% ten opzichte

van vorig jaar.

Door de Stichting voor Sociale Studies is onderzoek

uitgevoerd naar de tevredenheid van het publiek

over de activiteiten. Daaruit bleek dat het publiek de

activiteiten, net als vorig jaar, met het rapportcijfer

8 waardeerde.

Openingsrede door Bas Haring


54

Een greep uit de vele activiteiten:

Bij elf bibliotheken in heel Nederland kon ieder- �

een van acht tot twaalf jaar tijdens de workshop

Bouw je eigen Alien oog in oog komen te staan met

een buitenaards wezen.

Op 18 oktober organiseerde de stad Leiden een �

Wetenschapsdag voor jong en oud, o.a. in de Uni-

versiteit Leiden. Bezoekers konden mee doen aan

experimenten en proefjes. Onder de titel Festival

Key of Life werd op diverse locaties op 15 t/m 17

oktober een Wetenschapsmarkt over biogenetica

georganiseerd voor volwassenen.

SRON, het nationaal instituut voor ruimteonder- �

zoek, in Groningen en Utrecht opende op 18 okto-

ber haar deuren voor publiek. Men kon er films

kijken, presentaties bijwonen of eigen experimen-

ten uitvoeren in het testlab.

Op 23 en 24 oktober stond Yerseke in het teken �

van strandschatten en zeemonsters. Het Neder-

lands Instituut voor Ecologie organiseerde een

grote open dag met diverse speurtochten en

rondleidingen. Tijdens een bijzondere monster-

tocht mochten de bezoekers zelf onderzoek

doen op een onderzoeksschip.

Eén nacht per jaar is het extreem donker. Op 24 �

oktober, tijdens de Nacht van de Nacht, hield heel

Nederland rekening met de natuur door alle lich-

ten uit te zetten en kon het publiek bij diverse

sterrenwachten sterren kijken.

Door de Stichting voor Sociale Studies is onderzoek

uitgevoerd naar de tevredenheid van het publiek

over de activiteiten. Daaruit bleek dat het publiek de

activiteiten, net als vorig jaar, met het rapportcijfer

8 waardeerde.

Promotie

De activiteiten werden aan de hand van een afge-

wogen mediamix bij de doelgroepen onder de aan-

dacht gebracht, onder andere via:

de website, waarop alle publieksactiviteiten en �

achtergrondgegevens over de deelnemende

organisaties te vinden waren. De regelmatige

vernieuwing van de inhoud op de site en het ver-

melden van acties en actualiteit heeft bijgedra-

gen aan een stijgend aantal unieke bezoekers

de programmakrant met vele tips en weetjes, die �

met een oplage van 490.000 o.a. werd verspreid

als bijsluiter van de Volkskrant

een promotionele mailing naar 7.300 scholen uit �

het basisonderwijs

een advertentiecampagne op de buitenkant van �

180 bussen die in en rondom de grote steden

reden waar activiteiten in het kader van de Okto-

ber Kennismaand plaatsvonden

diverse wedstrijden waarvoor prijzen te winnen �

waren die ter beschikking waren gesteld door o.a.

TomTom, Luisterwijs, Identity Games, Trendpers

en speelgoedleveranciers

een promotioneel filmpje dat ondermeer zicht- �

baar was via de site www.dagjeweg.nl

free publicity o.a. in vele regionale en landelijke �

dagbladen, de regionale TV zender AT5 en web-

sites van o.a. Kennislink en de (leden van) de Ver-

eniging van samenwerkende centra en musea in

wetenschap en techniek

free publicity in diverse media waaronder Weten- �

schap in Beeld, Natuurwetenschap en techniek,

Sevendays weekblad voor jong Nederland (voor-

heen Kidsweek), Pauze, Zo Zit Dat en digitaal

Kennislink

promotionele activiteiten van de deelnemende �

organisaties, met name via persberichten en ver-

meldingen op hun websites. Hiervoor werd een

tool box met te gebruiken banners, beeldmate-

riaal, logo’s en tips voor promotionele acties en

de organisatie daarvan ontwikkeld.

2009KennisOntdekkingsreizen

Gratis workshopAliens in de bibliotheek

Ontdek de evolutieWat is het precies en wie kwam met de theorie?

Heelal- heldenAlles over de sterren

zie pagina 12

Win!

Magazine

een uitgave van oktober kennismaand 2009

Van Amerika tot de maan

Landelijke programmakrant van de Oktober

Kennismaand


55

Bereik van de website oktoberkennismaand.nl

2008 2009

Bezoeken 32.492 49.942

Unieke bezoekers 25.482 37.327

Paginaweergaves 220.092 266.097

Gemiddelde paginaweergaves

6,77 5,33

Tijd op site 00:03:34 00:03:03

Evenementenprijs categorie Innovatie

De Stichting Nationale Evenementen Prijzen reikt

sinds 2001 o.a. prijzen uit voor de beste publieks-

evenementen in verschillende categorieën.

Oktober Kennismaand was genomineerd als meest

onderscheidende organisatie in de categorie ‘Inno-

vatie’ vanwege het aantrekkelijke aanbod voor de

organiserende partners: partnerpakketten op maat

ter promotie van de activiteiten, een interactieve

toolbox op de website ter ondersteuning van de

partners bij de organisatie en de gebruiksvriende-

lijke website oktoberkennismaand.nl waarop part-

ners zelf hun activiteiten kunnen bewerken. Okto-

ber Kennismaand ging naar huis met de 2de prijs!

Comité van Aanbeveling

De Oktober Kennismaand wordt ondersteund door

vijfenveertig prominente vertegenwoordigers van het

bedrijfsleven, de kennisinstellingen en de overheid.

3.4 Branche ondersteuning De brancheondersteuning vanuit het Science Com-

munication Center concentreerde zich in 2009 op:

financiële steun door het Fonds Ondersteuning �

Science Centra

ondersteuning van de Stichting Techniek Toer- �

nooi

Fonds Ondersteuning Science CentraHet Fonds Ondersteuning Science Centra biedt

sinds 2005 financiële steun voor kleine science cen-

tra in Nederland in de vorm van continuïteitssubsi-

die. Daarnaast is een bedrag beschikbaar voor de

verenigings- en collectieve activiteiten van de VSC

(Vereniging van samenwerkende centra en musea in

wetenschap en techniek).

Continuiteitssubsidie kleine science centra

Voor het kalenderjaar 2009 werden - volgens het

reglement van het Fonds Ondersteuning Science

Centra - wederom continuïteitssubsidies van maxi-

maal € 50.000 per aanvraag toegekend aan vijf

organisaties:

Twents Techniekmuseum HEIM, Hengelo �

Cosmos Sterrenwacht, Lattrop �

eXplorion science center, Heerlen �

Ontdekhoek Nederland, Lelystad �

Technika 10 Nederland, Utrecht �

De onafhankelijk Toetsingscommissie die het NCWT

bestuur adviseerde in de toekenning van deze subsi-

dies bestond ook in 2009 uit:

Robert Samkalden, bestuursjurist �

Erik Jacquemyn, directeur Technopolis �

Marjan Scharloo, directeur Teylers Museum �

In nauw overleg met de Toetsingscommissie en het

Dagelijks Bestuur van de VSC is in 2008/2009 het

FOSC Reglement op enkele punten aangepast waar

het de procedure en de kwalificatiecriteria betreft.

Enerzijds om aan te sluiten bij de rapportagecyclus

van NCWT en de OCW Kaderregeling exploitatiesub-

sidies. Anderzijds om de continuïteit beter te waar-

borgen door een bepaalde minimum bedrijfsom-

vang en samenhang in kerngegevens te verlangen.

Prijswinnaars konden tijdens de Oktober

Kennismaand een uniek kijkje nemen achter

de schermen van de Amsterdamse haven


56

Het vernieuwde reglement is naar tevredenheid van

alle partijen voor het eerst in 2009 gehanteerd ten

behoeve van de subsidieaanvragen voor 2010.

Collectieve en verenigingsactiviteiten

Op basis van het VSC jaarplan is door het FOSC

in 2009 aan de VSC een subsidie ter hoogte van

€ 136.000 verleend voor de collectieve en vereni-

gingsactiviteiten. Daarnaast financiert het FOSC

de kantoor- en personeelskosten van de VSC.

De VSC is een branchevereniging voor organisaties

die zich begeven op het gebied van wetenschaps- en

techniekcommunicatie en wetenschaps- en techniek-

educatie. In 2009 waren 26 publieksinstellingen lid

van de VSC. Tezamen hebben ze een bereik van ca.

2,5 miljoen bezoekers.

Het Ithaka Science Center in Venlo en het Museum

van het Nederlands Uurwerk in Zaanse Schans heb-

ben hun organisatie tijdens de algemene ledenver-

gadering van de VSC in het najaar 2009 gepre-

senteerd, met de bedoeling per januari 2010 lid te

worden.

De VSC stelt zich ten doel:

Het ondersteunen van organisaties die de aan- �

dacht voor wetenschap, technologie en haar

maatschappelijke toepassingen bevorderen bij

het brede publiek (via wetenschaps- en techniek-

communicatie) en bij educatieve onderwijsgroe-

pen (via wetenschaps- en techniekeducatie).

Het bieden van een ontmoetingsplek voor het �

opdoen van kennis en het delen van kennis en

ervaring.

Het voeren van regie ten aanzien van gedrag, �

kwaliteit en imago van de VSC en haar leden met

als streven verbetering van kwaliteit en rende-

ment.

Het bieden van kennis over de branche en over �

elkaar.

Lobby activiteiten gericht op het beïnvloeden van �

de politieke besluitvorming bijvoorbeeld door

overleg met de centrale overheid, de politiek,

koepelorganisaties. Bijvoorbeeld: gesprekspart-

ner zijn voor het Ministerie van OCW en het Plat-

form Bèta Techniek.

Het maken van afspraken met derden die de �

leden binden.

VSC organisatievorm en bestuur

In 2008 heeft NCWT de wens uitgesproken meer

transparantie en een duidelijke scheiding te willen

creëren tussen NCWT/FOSC (subsidieverstrekker)

en de VSC (subsidieontvanger). Door de verweven-

heid van functies bleken de verantwoordelijkheden

en bevoegdheden ten aanzien van de verenigings-

en collectieve activiteiten niet altijd duidelijk. In

overleg tussen het Dagelijks Bestuur van de VSC en

het bestuur van NCWT is derhalve gekozen voor een

heldere, functionele scheiding tussen NCWT/FOSC

enerzijds en de VSC anderzijds. Deze manier van

werken ging in op 1 januari 2009.

Naast het aanstellen van een VSC bureau- en pro-

jectmanager, is een aantal andere stappen gezet om

de scheiding van bevoegdheden te realiseren. Zo

nam Michiel Buchel, algemeen directeur van NCWT,

afscheid als vice-voorzitter van de VSC. Ook Hans

Gubbels (directeur Continium) en Han Heijmans

(directeur Techniek Museum Delft) namen eind

2008 afscheid van het bestuur. Deze bestuursleden

zijn in 2009 opgevolgd door Arjan Agema (direc-

teur Nieuw Land), Mieneke Knottenbelt (directeur

Technika 10 Nederland) en Hans van Oel (marketing

manager Naturalis).

De VSC bureau- en projectmanager werkt vanuit het

kantoor van science center NEMO.

Universiteitsmuseum Sonnenborgh - museum & sterrenwacht

Continium

Ontdekhoek

Twents Techniekmuseum HEIM

Cosmos Sterrenwacht

Ontdekhoek

eXplorion - science center

Ontdekhoek

De Spelerij/De Uitvinderij

Nederlands Watermuseum Technoplanet

Science LinX Universiteitsmuseum

Nieuw Land

Stichting Techniekpromotie

Science center NEMO Artis Planetarium

Space Expo

Museon

Technopolis

Ontdekhoek

Science Center Delft

Naturalis Museum Boerhaave

Instituut voor Beeld en Geluid

Teylers Museum

Vereniging van Landelijk Samenwerkende Publiekssterrenwachten (LSPS) Technika 10 cursussen in heel Nederland www.Anno.nl

De leden van de VSC in 2009


57

In mei van het jaar besteedde het bestuur een dag

aan het herijken van de focus voor de vereniging.

Hierbij is gezocht naar aspecten ten aanzien waar-

van de vereniging zo veel mogelijk toegevoegde

waarde kan hebben voor haar leden. Besloten is

sterker in te zetten op de communicatie vanuit de

vereniging naar de leden. Ook het realiseren van

een grotere betrokkenheid en zichtbaarheid onder

de medewerkers van de bij de VSC aangesloten

leden, formuleerde het bestuur als aandachtspunt.

Daarnaast is gekozen om een groot (educatief) pro-

ject te formuleren met een duidelijke meerwaarde

voor de leden: een project dat niet op eigen kracht

maar wel als collectief gerealiseerd kan worden.

Hiervoor startte de VSC gesprekken met SchoolTV

over meerjarige samenwerking.

Voor uitgebreidere informatie over de VSC en haar

activiteiten wordt verwezen naar het VSC jaarverslag

2009. Dit is op te vragen via [email protected].

Ondersteuning aan de Stichting Techniek ToernooiNCWT heeft voor de periode 2008 t/m 2010 van het

PBT een rol gekregen in het verder professionalise-

ren en consolideren van het Techniek Toernooi.

In 2009 was de Lustrumeditie van het Techniek

Toernooi. 220 Teams van bijna 100 basisscholen uit

heel Nederland streden op 4 juni voor de prijzen tij-

dens het landelijke Techniek Toernooi in het Neder-

lands Openluchtmuseum in Arnhem. Uiteindelijk

wees de jury, die bestond uit hoogleraren, 32 teams

aan als winnaar.

Vanuit NCWT werd inhoudelijke en productietechni-

sche ondersteuning gegeven aan de uitbreiding van

de satelliettoernooien. Er werden drie satelliettoer-

nooien georganiseerd:

61 teams van 29 basisscholen uit Groningen, �

Friesland en Drenthe in Groningen.

17 basisscholen met 37 teams uit de regio Noord- �

Holland Noord bij Hogeschool INHOLLAND/

IPABO.

80 teams uit de regio Rotterdam/Rijnmond/ �

Drechtsteden en de regio Haaglanden op het

terrein van de TU Delft.

Tevens werd vanuit NCWT door het Science Lear-

ning Center geadviseerd over het lesmateriaal dat

in het kader van het Techniek Toernooi 2009 werd

ontwikkeld. Zo werden ideeën aangeleverd voor de

uitdagingen van 2010 en 2011 en werd feedback op

het bestaande lesmateriaal gegeven.

Inspiratie opdoen en kennisdelen tijdens

de VSC Breinstijlendag op 28 september

in Museum Boerhaave

Staatssecretaris primair onderwijs Sharon

Dijksma bekijkt tijdens het landelijke Techniek

Toernooi in Arnhem de laatste voorbereidingen

voor de lancering van een ballonwagen.

59

04 nCWT


60

4.1 Beleid

In het operationaliseren van de missie van NCWT

wordt rekening gehouden met de uitgangspunten

met het WTC-beleid van de rijksoverheid. Deze uit-

gangspunten bevatten de hoofdlijnen voor het WTC-

beleid van het Ministerie van OCW, de speerpunten

van de Vereniging van samenwerkende centra en

musea in wetenschap en techniek (VSC) en, voor

zover relevant voor NCWT en de science centra, de

speerpunten van het Platform Bèta Techniek.

Deze uitgangspunten zijn:

De hoofdlijnen voor het beleid voor wetenschaps- �

en techniekcommunicatie van het Ministerie van

OCW (per 2004):

- kennisinstellingen (universiteiten e.d.) hebben

een eigen verantwoordelijkheid in het commu-

niceren over wetenschap en techniek naar een

breed publiek;

- inhoudelijk heeft het beleid, dat vanuit de over-

heid wordt gestimuleerd, een focus gelegd op

bèta/techniek en het primair onderwijs om een

duidelijke relatie tussen wetenschaps- en tech-

niekcommunicatie (WTC) en wetenschaps- en

techniekeducatie (WTE) te realiseren;

- in organisatorisch opzicht heeft de overheid

gevraagd of de science centra (zoals NEMO)

daarbij een ondersteunende rol kunnen vervul-

len. Doel is om door middel van een netwerk

van science centra een landelijke spreiding van

het beleid te realiseren;

- voor NCWT geldt een inhoudelijke reikwijdte

van alfa, bèta en gamma wetenschappen en

techniek/technologie.

De speerpunten voor de VSC (per 2005): �

- ontwikkelen van activiteiten voor het onder-

wijs;

- bevorderen van de deskundigheid van de leden/

kennisdeling;

- profileren van de sector.

Subsidie uit het Fonds Ondersteuning Science

Centra voor de activiteiten van de VSC mogen

niet ten koste gaan van de primaire doelstelling

van het FOSC, zijnde de continuïteit van de klei-

nere VSC leden.

De speerpunten van het Platform Bèta Techniek �

(PBT) in relatie tot NCWT en de science centra.

Voor de periode t/m 2010 zijn dit:

- verhogen van de bezoekersaantallen aan de

science centra vanuit het onderwijs;

- integratie van kennis over ‘gender’ in beleid en

activiteiten van science centra;

- integratie van kennis over ‘diversiteit’ in beleid

en activiteiten van science centra.

Op verzoek van het Ministerie van OCW wordt mid-

dels een schouw door het PBT getoetst in hoeverre

de activiteiten van NCWT bijdragen aan de doel-

stellingen van het PBT. Naast een aantal concrete

aanbevelingen voor verbetering van de samenwer-

king en afstemming tussen NCWT en PBT, conclu-

deert het Ministerie van OCW op basis van de 2009

schouw: “Ook uit de derde schouw blijkt dat u (PBT)

positief bent over het functioneren van NCWT en

de samenwerking met het PBT. De activiteiten van

NCWT leveren een grote bijdrage aan de doelstel-

lingen van het Deltaplan Bèta/Techniek, terwijl

NCWT in het kader van wetenschapscommunicatie

toch een breder activiteitenpalet heeft dan de acti-

viteiten die binnen het kader van het Deltaplan in de

schouw zijn beschouwd. Ook deze activiteiten zijn

succesvol, gelet op het toenemend aantal bezoekers

van NEMO.”

Door de populariteit bij het algemene publiek biedt

NEMO ook toegevoegde waarde voor het onderwijs

en branchegenoten. Hiervoor worden diensten en

producten ontwikkeld samen met wetenschappers,

het onderwijs, ouders en leerlingen. Deze kunnen

ook daadwerkelijk in de praktijk worden getoetst

in de proeftuin NEMO. De groei van de nationale

taken op het gebied van wetenschaps- en techniek-

communicatie, promotie en brancheondersteuning

is vervolgens een logische ontwikkeling, gezien de

behoeften in het veld en de aanwezige kennis en

ervaring binnen de stichting NCWT.

De kern van het beleid van NCWT is derhalve geba-

seerd op een stevig huis: science center NEMO. Een

huis dat uitgroeit tot nationaal publiekscentrum met

producten en diensten voor de hele sector. Dat tot

04 NCWT

NCWT

61

de (internationale) top behoort van science centra

en musea voor wat betreft fysiek en digitaal bereik,

expertise en draagvlak. De mate waarin deze ambi-

ties kunnen worden gerealiseerd zal uiteraard sterk

afhankelijk zijn van de te genereren fondsen en

samenwerkingsverbanden.

Rekening houdende met o.a. de toekomstplannen

van het Platform Bèta Techniek voor de periode

2010 – 2016, heeft NCWT in 2009 het Strategisch

Plan 2011 – 2015 Publiek voor wetenschap ontwik-

keld. Hierin verwoordt NCWT haar ambities voor:

science center NEMO �

het Science Learning Center �

het Science Communication Center �

Deze drie pijlers hebben elk hun eigen doelgroepen

en kernproducten, maar versterken elkaar ook en

hebben elkaar nodig.

De moederstichting NCWT biedt tenslotte het fun-

dament voor het realiseren van het beleid: de direc-

tievoering en stafafdelingen als Financiën, Perso-

neel & Organisatie, Beleid & Ondersteuning inclusief

Fondsenwerving, Marketing & PR.

4.2 Partners in science

In 2009 werd weer met een groot aantal partners

inhoudelijk en/of financieel samengewerkt. NCWT

heeft vele ‘partners in science’ en vindt het van groot

belang samen te werken met andere musea, science

centra, het bedrijfsleven en kennis- en onderzoeks-

instellingen in het enthousiasmeren van een breed

publiek voor wetenschap en technologie.

Deze ‘partners in science’ zijn veelal al eerder

genoemd, daar waar de desbetreffende projec-

ten staan beschreven. Met een aantal hieronder

genoemde partners is inmiddels een gewaardeerde

duurzame relatie opgebouwd. Tezamen vormen zij

voor NCWT een belangrijke bron op het gebied van

inspiratie, innovatie en informatie.

Ministerie van Onderwijs Cultuur en WetenschapHet Ministerie van OCW is op dit moment de belang-

rijkste externe financier. OCW draagt bij aan de pro-

grammakosten van NEMO (sinds 2009 op structurele

basis), maakt het Fonds Ondersteuning Science Cen-

tra mogelijk, betaalt mee aan Oktober Kennismaand

en aan de digitale ambities van NCWT. Ook ontvangt

NCWT van OCW een meerjarige subsidie voor het

onderhoud van het gebouw en coördineert NCWT in

opdracht en met subsidie van het Ministerie het ruim-

tevaartproject Delta (waarin ook ESA en NASA parti-

ciperen). Daarnaast financiert het Ministerie Space-

link (Nationaal ESERO Netwerk Ruimtevaart- en Ster-

renkunde). Delta en Spacelink zijn ondergebracht bij

het Science Learning Center van NCWT.

Platform Bèta TechniekNaast beleidsafstemming tussen NCWT en PBT

vindt er (financiële) samenwerking plaats in een

aantal projecten:

Vanuit het Expertisecentrum Wetenschap en �

Techniek Noord-Holland (KWT Amsterdam)

leverde het SLC een bijdrage aan de professiona-

lisering van leerkrachten in het kader van VTB-

Pro. Het SLC kreeg hiervoor een bijdrage van de

pabo’s uit de regio. Voor de ontwikkeling van een

nieuw paboprogramma ontving het SLC een bij-

drage van het KWT.

Samen met de Universiteit van Amsterdam, facul- �

teit Ontwikkelingspsychologie, participeerde

NEMO en het SLC in TalentenKracht. NCWT ont-

ving hiervoor een bijdrage uit de landelijke Talen-

tenKracht gelden, en een bijdrage van de UvA.

Met het platform zijn afspraken gemaakt over �

verdere uitrol van de filmpjeswedstrijd Tube Your

Future (voortgezet onderwijs), het project Spot

Je Talent en het project Genderchecklist voor de

science centra.


62

Ook de steun aan NCWT ter professionalisering �

van het Techniek Toernooi was afkomstig van het

programma Verbreding Techniek Basisonderwijs.

In 2009 is het gesprek gestart over de rol van �

NCWT in de Wetenschapsknooppunten die in

het kader van het PBT Orionprogramma worden

opgestart.

Provincie Noord-HollandDe Provincie Noord-Holland heeft een financiële bij-

drage geleverd aan NEMO’s nieuwe museumrestau-

rant aan de kade dat in de zomer van 2010 wordt

geopend. Met het verplaatsen van de horeca naar de

voorheen onderverhuurde ruimte aan de westzijde

van het gebouw, ontstaat een betere doorstroom

voor bezoekers in de entreehal. Daarbij is het nieuwe

museumrestaurant in te zetten voor randprogram-

mering zoals lezingen en science cafés.

Gemeente AmsterdamNet als in voorgaande jaren werden er in 2009 met

de afdeling Stadspas van de Dienst Maatschappe-

lijke Ontwikkeling diverse marketingacties gerea-

liseerd. Stadspas financiert activiteiten gericht op

de Amsterdamse bevolking met een kleine beurs.

Hierdoor worden onder andere veel allochtonen in

de gelegenheid gesteld kennis te maken met NEMO.

NEMO heeft op uitnodiging van de Dienst Maatschap-

pelijke Ontwikkeling van de Gemeente Amsterdam

deelgenomen aan diverse expertbijeenkomsten op

het gebied van Brede Talent Ontwikkeling.

In 2009 kwamen circa 1.500 leerlingen naar NEMO

in het kader van en gefinancierd door een samen-

werkingsverband tussen het openbaar schoolbe-

stuur in Amsterdam Noord en het stadsdeel Noord.

In 2007 heeft NEMO de collectie van het voorma-

lige Museum EnergeticA overgenomen. De collectie

van circa 15.000 objecten, waaronder zeer grote en

zware machines, moest in zeer korte tijd worden

geregistreerd, ingepakt en verhuisd naar het depot

van NEMO. Gezien de cultuurhistorische waarde van

deze van oudsher Amsterdamse collectie heeft de

Gemeente Amsterdam, in aanvulling op de steun

van het Prins Bernard Cultuur Fonds, een belang-

rijke financiële bijdrage aan de verhuiskosten toe-

gezegd.

Europese partnersIn het kader van het EU 7de kaderprogramma Science

in Society, participeert NCWT vanaf 2009 in een

nieuw Europees gender project met de naam TWIST:

Towards Women In Science & Technology. Het

project heeft een looptijd van drie jaar. De overige

deelnemers zijn:

Experimentarium, Denemarken (coördinator) �

Fondazione IDIS-Città della Scienza, Italie �

Teknikens Hus, Zweden �

Hisa Eksperimentov, Slovenië �

Bloomfield Science Museum Jeruzalem, Israël �

King’s College London, Verenigd Koninkrijk �

Trinity College Dublin, Ierland �

ASDO, Italië �

The European Network for Science Centres & �

Museums, België

E-tica, Italië �

Daarnaast heeft NCWT ook in 2009 regelmatig con-

tact gehad met Europese en Amerikaanse science

centra voor kennis- en ervaringuitwisseling.

NCWT

63

Partners bij kennis- en onderzoeksinstellingen

Een groot aantal kennis- en onderzoeksinstellingen

draagt inhoudelijk en financieel bij aan het digitale

platform Kennislink. Financiële bijdragen komen van:

Landelijke Onderzoekschool Taalkunde �

Decanenoverleg Sociale Wetenschappen �

Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk �

Onderzoek (NWO)

Koninklijke Nederlandse Akademie van Weten- �

schappen (KNAW)

Vereniging van de Nederlandse Chemische Indus- �

trie (VNCI)

Taakgroep wiskunde �

Interdepartementaal Overleg Biotechnologie �

Andere partijen waarmee Kennislink samenwerkt

zijn onder andere:

Koninklijk Wiskundige Genootschap �

Nederlands Instituut voor Biologie �

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart �

Nederlandse Geologische Vereniging �

Nederlandse Onderzoekschool voor de Astronomie �

Nederlands Instituut voor Toegepaste Geoweten- �

schappen

Technische Universiteit Delft �

Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut �

European Space Agency (ESA) �

KNAW en NWOKNAW en NWO ondersteunden in 2009 (zowel

inhoudelijk als financieel) behalve Kennislink, ook

de Oktober Kennismaand en de daaruit voortgeko-

men activiteiten Kennis op Zondag en het Scientific

Festival, die beide plaatsvonden in NEMO.

Universiteit van AmsterdamMet de Universiteit van Amsterdam (UvA) heeft

NCWT een financiële en inhoudelijke samenwerking,

met name vanuit de faculteit der Natuurwetenschap-

pen, Wiskunde en Informatica (FNWI) en de faculteit

Ontwikkelingspsychologie. De UvA en NCWT werken

concreet samen op het gebied van:

de organisatie van evenementen; �

communicatie; �

kennisontwikkeling en -uitwisseling. �

Zo draagt de universiteit o.a. bij aan het succes van

de Wakker Worden Kinderlezingen. Deze lezingen

worden inmiddels tevens gebruikt in de vorm van een

masterclass voor leerkrachten die lid zijn van NEMO’s

Leerkrachtenclub. Met de programmagroep Ontwik-

kelingspsychologie van de UvA wordt samengewerkt

in het kader van het project TalentenKracht.

Partners in het bedrijfsleven en bij brancheorganisatiesEen keur aan bedrijven en brancheorganisaties

draagt inhoudelijk en/of financieel bij aan de activi-

teiten van NCWT:

DSM � heeft zich in 2009 als sponsor aan NEMO

verbonden. Het chemieconcern en NEMO onder-

zoeken hoe de samenwerking geleidelijk kan wor-

den uitgebouwd.

Shell � maakt als Jet-Net-bedrijf gebruik van NEMO

voor het aanbieden van een programma gericht

op het voortgezet onderwijs en is één van de

initiatiefnemers van de Shell Young Technical

Award.

Bureau TOP � heeft in 2009 weer diverse projecten

ondersteund. Zo leverde de uitvoeringsorganisa-

tie van de Stichting Promotie Metaaltechnieken

een financiële bijdrage aan de totstandkoming

van de zomertentoonstelling de Robot Show, en

heeft het educatieve excursies van schoolgroe-

pen aan NEMO ondersteund.

Met brancheverenigingen zoals � KIVI NIRIA

(Koninklijk Instituut Van Ingenieurs) en VNCI (Ver-

eniging van de Nederlandse Chemische Industrie)

wordt op verschillende vlakken samengewerkt.

Partners bij fondsenDe Mondriaan Stichting heeft in 2009 een belang-

rijke financiële bijdrage geleverd aan het realiseren

van de tentoonstelling over 100 jaar innovatie in het


64

huishouden, die in de zomer van 2010 plaatsvindt in

NEMO. Dit wordt de eerste tentoonstelling waarbij

de collectie van het voormalige Museum EnergeticA

wordt ingezet. De stichting geeft aan de ingeslagen

weg van NEMO aan te moedigen: wetenschappelijke

fenomenen worden niet alleen uitgelegd door inter-

actieve tentoonstellingen, ze worden tevens in een

historisch en maatschappelijk kader geplaatst.

Mediapartners

NCWT werkt samen met diverse media:

Via BNR Business Radio worden elke week vol- �

wassen luisteraars bereikt.

Een paar keer per maand participeert NEMO �

op vrijdagavond in het Wetenschapscafé van

Hoe?Zo!-radio van Teleac op Radio 5.

In NCRV’s Willem Wever is er elke aflevering een �

rol weggelegd voor Professor Amito van NEMO.

Deze samenwerking loopt sinds 2005. In 2009 is

gefilmd op locatie in scholen. De afleveringen wor-

den uitgezonden tussen januari en april 2010 op

woensdagmiddag en zijn ook te zien op internet.

In 2009 heeft NEMO een actieve bijdrage gele- �

verd aan het Willem Wever boek ‘De 15 leukste

experimenten’ in samenwerking met uitgeverij

De Kunst en de NCRV. In het boek worden de 15

leukste experimenten van Professor Amito in

Willem Wever behandeld. Het boek is gemaakt

in opdracht van de HEMA. Inmiddels zijn er twee

drukken verschenen met respectievelijk een

oplage van 7.500 en 5.000 exemplaren.

Samenwerking met de Volkskrant vindt plaats ten �

aanzien van de KennisCafés en de lezingenmid-

dag Kennis op Zondag.

Sinds het schooljaar 2007/2008 werkt NCWT �

samen met het SchoolTV-programma Nieuws uit

de Natuur, gericht op groep 5/6 van het primair

onderwijs.

Met het televisieprogramma Het Klokhuis wordt �

de Klokhuisvragendag georganiseerd in NEMO.

Het Parool besteedt maandelijks aandacht aan �

de Wakker Worden Kinderlezingen.

Oktober Kennismaand werkte in 2009 samen met �

Wetenschap in Beeld, Natuurwetenschap en tech-

niek, NRC, Sevendays weekblad voor jong Neder-

land (voorheen Kidsweek), Pauze, Zo Zit Dat.

Om het bereik van Kennislink verder te vergroten �

werd ook in 2009 weer samengewerkt met het

gratis dagblad Sp!ts, waarvoor Kennislink elke

week een pagina verzorgde.

De samenwerking met NPO, Teleac en VPRO in �

Wetenschap24, het nieuwe, populair wetenschap-

pelijk multimediaal platform.

Samenwerking met uitgeverij Nieuw Amsterdam �

in het boek Blijven mensen altijd bestaan? van

Bas van Lier. Het boek staat vol met vragen en

antwoorden over buitenaards en eeuwig leven en

het ontstaan van leven en dood. NEMO leverde

onder meer de vragen. Het is de bedoeling vaker

te participeren in dit soort projecten.

NetwerkenNCWT is lid van diverse brancheverenigingen, waar-

onder de VSC (Vereniging van samenwerkende cen-

tra en musea in wetenschap en techniek), de Neder-

landse Museumvereniging, ICOM (International

Council Of Museums) en ECSITE (European Network

of Science Centres and Museums). De Algemeen

Directeur van NCWT is tevens Board Member van

ECSITE. NCWT levert jaarlijks een actieve bijdrage

aan het internationale congres van deze Europese

branchevereniging.

Te koop bij de HEMA: het experimentenboek

NCWT

65

4.3 Financiën, personeel en organisatie

De bruto-opbrengsten in 2009 voor stichting NCWT

en stichting NEMO Horeca in totaal waren ruim € 9

miljoen. NCWT kent drie inkomstenbronnen: inkom-

sten uit eigen exploitatie, de structurele subsidies

vanuit het Ministerie van OCW en projectbijdragen.

Eigen exploitatieDe opbrengsten vanuit eigen exploitatie (entree-

gelden, winkelomzet, horeca, catering, zaalver-

huur, etc.) stegen met 5,7% ten opzichte van 2008.

Belangrijkste reden voor de stijging is de verhoging

van de entreeprijs.

Opbrengsten vanuit eigen exploitatie

Subsidies en projectbijdragenDe instandhoudingssubsidie voor 2009 vanuit het

Ministerie van OCW werd met 2% geïndexeerd tot

€ 3.368.000. De projectbijdragen vanuit fondsen

en het bedrijfsleven waren in 2009 beduidend lager

dan in 2008 toen extra veel fondsen werden gerea-

liseerd voor de nieuwe grote tentoonstelling Zoeken

naar leven. De fondsenwerving in 2009 heeft zich

vooral gericht op meerjarige partnerships en toe-

komstige projecten.

Samenstelling personeelsbestandIn 2009 is NCWT (stichting NEMO Horeca inbegre-

pen) gegroeid van 189 naar 191 medewerkers (106

fte). De verdeling mannen en vrouwen was net als

vorig jaar 47% / 53%. Van alle medewerkers had

67% een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd.

Het aantal fulltime medewerkers was 24% en het

aantal in deeltijd 76%. Het ziekteverzuim was

1,87%, dit is exclusief zwangerschaps- en beval-

lingsverlof.

2008 2009

aantal medewerkers 189 191

aantal fte 100 106

mannelijke medewerkers 47% 47%

vrouwelijke medewerkers 53% 53%

medewerkers voor bepaalde tijd

68% 67%

medewerkers voor onbepaalde tijd

32% 33%

full time medewerkers 18% 24%

part time medewerkers 82% 76%

ziekteverzuim 3,06% 1,87%

VeiligheidsorganisatieHet Bedrijfsnoodplan is afgerond conform NTA 8112

en is goedgekeurd door de Amsterdamse Brand-

weer. De medewerkers van de afdelingen publieks-

begeleiding, publiekshoreca en facilitaire dienst zijn

dit jaar als bedrijfshulpverlener getraind. Aan diege-

nen die al BHV getraind waren, is een herhalingscur-

sus gegeven. Aan BHV coördinatoren is een intern

alarmnummer training gegeven.

2007 2008 2009

€ 4.500.000

4.000.000

3.500.000

3.000.000

2.500.000

2.000.000

1.500.000

1.000.000

500.000

0

4.218.000

3.989.0003.752.000


66

Resultaat uit 2009 NCWTx € 1.000

NEMO Horecax € 1.000

Opbrengsten uit eigen exploitatie 4.218 1.671

Kostprijs van de opbrengst 835

Subsidies 3.393

Projectbijdragen 963

Bruto-opbrengsten 8.574 836

Personeelskosten 3.863 544

Afschrijvingen 621 25

Gebouwkosten 287

Huisvestingskosten 638 178

Kantoorkosten 333 4

Algemene kosten 131 8

Exploitatiekosten 14

Marketing 537 25

Nieuwe en upgrade exhibits 224

Onderhoud exhibits 98

Programmering en tijdelijke tentoonstellingen 266

Science Learning Center 595

Externe producties 333

Digitale producties 290

Fonds ondersteuning Science Centra 474

Som der kosten 8.690 798

Netto-exploitatieresultaat -116 38

Financiële baten en lasten 103 -9

Belastingen resultaat uit gewone bedrijfsvoering -6

Bijzondere baten/lasten -246

Toevoeging/onttrekking bestemmingsreserves -205

Exploitatiesaldo -54 23

NCWT

67

4.4 Ondernemingsraad

De Ondernemingsraad (OR) had in 2009 door het

hele jaar heen een goede bezetting, met vijf tot zes

leden. De directie en de OR hebben in 2009 tien

maal overleg gevoerd. Daarbij zijn o.a. de volgende

onderwerpen besproken:

het plan van aanpak van de huidige Risico Inven- �

tarisatie en Evaluatie (RI&E) en de uitvoering van

de volgende RI&E;

het organogram en de (voorgenomen) aanpas- �

singen;

een update van de Arbeidsvoorwaarden Regeling �

(AVR);

de indexering van het salarisgebouw. �

Directie en OR hebben een convenant afgesloten

waardoor de OR instemmingsrecht heeft gekregen

op alle onderdelen van de AVR. Naast het overleg

met de directie heeft de OR in 2009 ook tweemaal

overleg gevoerd met de voorzitter van de Raad van

Toezicht. Verder heeft de OR gewerkt aan de eigen

professionaliteit door het volgen van een cursus.

4.5 Raad van Toezicht

De Raad van Toezicht heeft in 2009 vijf maal ver-

gaderd, waarbij vier keer in het kader van regulier

overleg en een keer voor een brainstorm over de

beleidskaders 2010 - 2020.

In het kader van de richtlijnen van Cultural Gover-

nance en conform het door de Raad van Toezicht

vastgestelde directiereglement en besturingscon-

venant, heeft de Raad van Toezicht ook in 2009

stilgestaan bij de evaluatie van haar eigen functio-

neren en gesprekken gevoerd met beide leden van

het bestuur over het functioneren en de behaalde

resultaten.

Onderwerpen van overleg in 2009 waren:

Binnen de NCWT organisatie is in 2008 gestart �

met het denkproces aangaande de ontwikkeling

van NCWT in de periode na 2010. De Raad van

Toezicht is nauw geïnformeerd over dat proces

en heeft aangegeven vooral mee te willen den-

ken over de positie van de organisatie in 2020. In

dat kader vond op 30 januari 2009 een tweede

brainstormbijeenkomst plaats gewijd aan dit

onderwerp, waarbij werd stilgestaan bij de vraag

hoe NCWT te positioneren als formele verta-

ler van wat wetenschap en technologie voor de

samenleving kan betekenen en hoe daarin een

rol te spelen. Hoe de beleidsmakers te overtuigen

van het belang om kinderen (zeer) jong te inspi-

reren voor wetenschap en technologie. NCWT

slaagt erin met weinig publieke middelen en met

veel creativiteit die boodschap over te brengen.

De samenleving zou bereid moeten zijn daarin te

investeren. Ter ondersteuning hiervan heeft de

heer Van Dijk via McKinsey in 2009 een onder-

zoek laten uitvoeren naar het bereik van NEMO

bij jongeren.

Personeelsuitje: samenwerkenHeidag van het NCWT Management Team


68

Overigens is in de loop van 2009 gekozen om in �

de gedachtevorming weliswaar 2020 als horizon

mee te nemen, maar in het beleidsplan te focus-

sen op de periode tot 2015. De periode 2011 – 2015

wordt mede gebruikt om een aantal groeivoor-

waarden helder te krijgen voor de tweede fase

2015 - 2020.

Met het Platform Bèta Techniek wordt op een �

prettige manier in vele projecten - met name door

het Science Learning Center – samengewerkt. Er

werd vastgesteld dat het Masterplan van het Plat-

form Bèta Techniek Ruimte voor Talent, Ruimte

voor Wetenschap en Techniek interessante raak-

vlakken biedt met de activiteiten en programma’s

van NCWT.

Terugkoppeling van de gesprekken met het Mini- �

sterie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,

directie Onderzoek en Wetenschapsbeleid. Naast

het reguliere Ambtelijk Overleg hebben de heer

Buchel en mevrouw Roobeek medio 2009 een

gesprek gehad bij het Ministerie ter toelichting op

de hoofdlijnen van NCWT’s strategisch plan.

Het meerjaren project NEMO GROEN. Het doel �

van dit project is om – binnen de technische en

financiële mogelijkheden - NEMO ‘groener’ te

maken en daarmee een showcase te worden voor

de bezoekers waarin het efficiënt en effectief

omgaan met onze natuurlijke hulpbronnen cen-

traal staat. Daarbij is de duurzame beheersing

van energie-, afval- en waterstromen in NEMO de

kern van het project. De Raad van Toezicht vindt

het een uiterst belangrijk project dat laat zien

waar NEMO allemaal voor staat. Tevens is het een

uniek demonstratie project voor veel bedrijven.

Dit grootschalige project kan echter alleen gerea-

liseerd worden in samenwerking met prominente

partners.

Daarnaast werd in elke vergadering stil gestaan �

bij de ontwikkeling van de bezoekcijfers, de ont-

wikkelingen van de diverse programma’s en de

financiële gang van zaken.

De samenstelling van de Raad van Toezicht bleef

in 2009 ongewijzigd en bestond uit de volgende

leden:

Mevrouw prof. dr. J.M. (Annemieke) Roobeek, �

voorzitter

De heer T.R. (Tiemen) Bosma �

De heer drs. M.A. (Menno) van Dijk �

De heer prof. dr. R. H. (Robbert) Dijkgraaf �

De heer drs. A.V. (Victor) Schippers �

Mevrouw prof. dr. L.E.M. (Louise) Vet �

De heer drs. J.J.C.M. (Hans) Corstjens, �

waarnemer

NCWT

69


70

CollectiemobiliteitIn 2008/2009 hebben zich onderstaande bewegingen in de collectie voorgedaan.

Uitgaande schenkingen:

BIJLAGE

Titel Reg. nummer Naam Ingangsdatum

Paneel, Motoren (3x), Centrale as met steunen, Stuurtafel, Lessenaar, Steekwagen, Ladders, Ronde gashouder, Handkar, IJzerkar met vat, Tekstborden met paaltjes, Installatiemateriaal op borden, Stellingen, 8 zwarte vitrines, 2 archiefkasten, Ladekast Gispen, Boeken diversen

/0869/10417 / 08774/ 09915/ 15 niet geregistreerde objecten

Stichting Stoomtrein Goes-Borselle

1-05-09

Spoorwegbel, NS schakelpaneel gelijkspanning

08676/ 02500 Spoorwegmuseum Utrecht

1-05-09

Tosello, stationaire motor (032) 14544 Van Osch Machinehandel

1-05-09

Bernard, stationaire motor 08037 1-05-09

8-cilinder Kromhout 08784 1-05-09

niet-geregistreerde inboedel Niet geregistreerd 1-05-09

Koelkast 09610 Tractortron Museum 16-08-09

Koelkast 09496 16-08-09

Fornuis 08365 16-08-09

Fornuis 05558 16-08-09

Fornuis 10770 16-08-09

Fornuis 14265 16-08-09

Fornuis 12477 16-08-09

Fornuis 09800 16-08-09

Fornuis 07176 16-08-09

Diverse niet reg. Objecten Niet geregistreerd 16-08-09

Boekendozen, diverse, zijnde dubbel niet geregistreerd Smit Slikkerveer 5-02-09

Glasnegatieven collectie niet geregistreerd Smit Slikkerveer 9-10-08

Boekenserie “de Ingenieur” niet geregistreerd Smit Slikkerveer 9-10-08

Elektrisch Klokwerk niet geregistreerd Spoorwegmuseum Utrecht

17-10-08

Kast met gasontladingslampen 09247 Science center NEMO

14-10-08

Werkspoormotor no 769 type TM356 - incompleet

niet geregistreerd Roger Dassen (St. Industrie museum i.o.)

4-03-10

NCWT

71

Inkomende schenkingen:

Uitgaande bruiklenen:

Titel Gekregen Reg.nummer

Schenker Datum

Replica Jan van der Heijden lantaarn 19009 Dienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer Gemeente Amsterdam

22-10-08

Philips GM 4581 elektronenschakelaar 15787 Arno van Heerden 13-10-09

Philips GM 2891 Electric Switch 15786 Arno van Heerden 13-10-09

Philips GM 3156 Elektronenstraal Oscillograaf 15788 Arno van Heerden 13-10-09

Doos met 7 letterbollen voor IBM schrijfmachine

11639 Rob van Hattum 9-11-09

Pharox LED Lamp WP3L2P2 01052 Bart Mackor 16-11-09

Titel Bruikleennemer Duur Datum

Stone Dynamo –02394 Stichting Stoomtrein Goes- Borselle

Tot 1 april 2014, zonder tegenbericht verlengd met 5 jaar

1-05-2009

Sanders gas/petroleum motor – 01647

Stichting Machine Museum Zwolle


1-05-2009

Stoommachine Generatorset – 08038

Stichting Machine Museum Zwolle


1-05-2009


72

Inkomende bruiklenen:

Voor de tentoonstelling Zoeken naar leven van Naturalis:

Titel Reg.nummer Aantal Duur Datum

Hout (recent verweerd) Geen 1 Tot 30 september 2010 12 april 2009

Uilenballen Geen 5 ibidem ibidem

Chaldedoon RGM 411685 1 Ibidem Ibidem

Slak Turbo (recent) 4d 1 Ibidem Ibidem

Wulfeniet RGM 162675 1 Ibidem Ibidem

Vlindercocoon Geen 1 Ibidem Ibidem

Asbest RGM 12959 1 ibidem Ibidem

Ijzerbloesem RGM 163654 1 Ibidem Ibidem

Travertijn RGM 122638 1 Ibidem Ibidem

Zeeboontjes (recent) Geen 30 Ibidem Ibidem

Gedegen koper RGM 416461 1 Ibidem Ibidem

Calcietbol RGM 25069 1 Ibidem Ibidem

Versteend hout Geen 2 Ibidem Ibidem

Kokerworm THDB 5740+5741 2 Ibidem Ibidem

Okeniet 106 1 ibidem Ibidem

Glasspons (Euplectella aspergillum)

Geen 2 Ibidem Ibidem

Zanddollar (recent) geen 2 ibidem Ibidem

Zebrasteen RGM 326025 1 Ibidem Ibidem

Hersenkoraal Geen 1 Ibidem Ibidem

Pyriet RGM 164722 1 Ibidem ibidem

Haaienei (Herdontus sp.) RNHM 4247 1 Ibidem Ibidem

Fulguriet RGM 503104 1 Ibidem Ibidem

Verweerde kalk/zandsteen RGM 87783 1 Ibidem Ibidem

Spons Geen 1 Ibidem Ibidem

Aragoniet RGM 162726 1 Ibidem Ibidem

Zwavel (los poeder uit doosje)

Geen 1 Ibidem Ibidem

Meteoriet RGM 41900 1 ibidem ibidem

SELECTIE UIT DE NEMO ERFGOEDCOLLECTIE

# 17093

# 14121

# 14226

# 14076

# 14562

# 17121

# 14188

# 14550

# 14560

# 14548

# 90384

# 90399

JAARVERSLAG 2009 - NEMO · 2018. 6. 11. · Ruimtecapsules op avontuur De tentoonstelling...

Documents

Transcript of JAARVERSLAG 2009 - NEMO · 2018. 6. 11. · Ruimtecapsules op avontuur De tentoonstelling...