‘Guy Verhofstadt is een politiekekwakzalver.Mensen als hijzullen de crisis nietoplossen. Zij zíjnde crisis.’

1 6 D E C E M B E R 2 0 1 5 85WWW.KNACK.BE

De Nederlandse Eurocommissaris Frits Bolkestein zeiooit dat je Europeaan bent vanaf het moment dat jeeen paspoort hebt van een van de lidstaten van deEU. Hij deed die uitspraak in het najaar van 2004,een paar maanden nadat de Unie uitgebreid was met

tien nieuwe landen. In zijn gezelschap zaten nogal wat Polenen Tsjechen, nagelnieuwe EU-burgers dus. Verontwaardigdvroegen ze of Bolkestein echt wilde beweren dat zij pas op 1mei van dat jaar Europeanen waren geworden. Waren zij datdan voordien niet? En hoe zat het met intellectuelen zoals Thomas Mann, Stefan Zweig of Ludwig van Beethoven: warendat geen Europeanen, misschien?

Voor Rob Riemen maakt de anekdote duidelijk hoe ver deEU weggedreven is van haar Europese wortels. Europeaan zijnheeft volgens hem niets te maken met een economische of een

politieke unie, en nog minder met een paspoort. ‘Voor mij isEuropeaan zijn een culturele identiteit,’ zegt hij, ‘weten dat jetot een humanistische traditie behoort die de knapste ideeënuit Alexandrië, Athene, Rome en Jeruzalem verenigt.’

Om die ideeën uit te dragen, richtte Riemen 25 jaar geledenhet Nexus Instituut op. Het geeft een tijdschrift uit, en orga-niseert geregeld colloquia waarop de grootste geesten van dewereld met elkaar in discussie gaan. Honderden mensenhaalde Nexus sindsdien naar de Lage Landen, van filosoofJürgen Habermas en politicoloog Michael Ignatieff tot de neoconservatieve denker Francis Fukuyama en auteur MarioVargas Llosa.

Om een kwarteeuw Nexus te vieren, kwam er een extra diknummer van het tijdschrift uit, De terugkeer van Europa: eenboek met tien essays van grote denkers uit het verleden van

Cultuurfilosoof Rob Riemen: wat betekent het om Europeaan te zijn?

‘Denkers hebbenplaats moeten ruimenvoor opiniemakers, en de flauwekuloverheerst overal’Europeaan zijn is geen kwestie van economie, politiek of geografie, meent de

Nederlandse cultuurfilosoof Rob Riemen. Het is een humanistische ingesteldheid.

Een gesprek over de grenzeloosheid van ideeën, het verval van onze universiteiten

en de gelijkenis tussen een e-boek en een sekspop. ‘De echte Europese hoofdstad is

Praag. In Brussel zitten alleen uitgerangeerde politici die elders niet meer aan de

bak komen.’ DOOR MARNIX VERPLANCKE, FOTO’S FRANKY VERDICKT

▲

86 1 6 D E C E M B E R 2 0 1 5

ons continent, van Victor Hugo tot Robert Schuman,waar dertig hedendaagse intellectuelen hun lichtop laten schijnen. ‘Wat Europa anders maakt danandere continenten is dat wij wel een traditiehebben, maar er niet in gevangenzitten’, zegt Rie-men. ‘Voor de Europeaan is de hoogste waarde demenselijke vrijheid: jezelf bevrijden van je eigendomheid, vooroordelen en angsten. Alleen dankun je een vrij mens zijn. De zorg om de ziel staatdaarbij centraal, recht doen aan de waardigheidvan de mens. Daarvoor moet aan een aantal rand-voorwaarden voldaan worden: de honger uitbannen,werk bieden voor iedereen, de bescherming vande zwakken, kwetsbaren en vreemdelingen doorde overheid, en de waarheid en de rechtvaardigheidde plek geven die ze verdienen. Europeaan zijn iseen geestesgesteldheid: het willen verwezenlijkenvan een beschavingsideaal. Europa is dus nooithelemaal af. Vanaf het moment dat Europa wordtgereduceerd tot een economisch of politiek projectverdwijnt het Europese bewustzijn.’Hebt u het boek De ziekte van Europa van Guy

Verhofstadt gelezen?

ROB RIEMEN: Dat is een politieke kwakzalver eer-ste klas. Hij vindt dat we ons niet mogen latenopsluiten in onze eigen nationale identiteit, endaar ben ik het nog mee eens. Maar hij negeerthet feit dat er uiteraard wel een culturele iden -titeit bestaat, de Europese identiteit die voort-komt uit een intellectuele traditie die vanSocrates via Spinoza, Thomas Mann en AlbertCamus tot bij ons is gekomen. Het is niet datgenewat mij anders maakt dan jou dat mijn identiteitbepaalt, maar precies datgene wat wij met elkaargemeen hebben: dat wij als mensen allemaal overhet vermogen beschikken om in waarheid televen, gerechtigheid te doen en schoonheid tescheppen. Sommigen mogen daar een godheid bijdenken, anderen hebben dat niet nodig – datdoet er niet toe. Extremisme is een probleem, nietreligie op zich. Religie kan alle kanten opgaan. DeAmerikaanse slavernij is niet afgeschaft door aan-hangers van de verlichting, maar door religieusbewogen mensen. Vandaar dat ik een pleidooihou voor een Europees humanisme dat ruimtelaat voor religie.

Het belangrijke is dat er een universeel ideebestaat van wat menselijke waardigheid is. Verhofstadt ontkent dat, net zoals hij niet wil

aanvaarden dat we met z’n allen een samenlevingvormen. Hij reduceert de mens tot een louter economisch wezen, stelt dat de vraagstukkenwaarmee deze mens geconfronteerd wordt alleenop politieke wijze opgelost kunnen worden, enschuift dan zichzelf naar voren als de beste op -lossing. De Verhofstadts van deze wereld – endaar reken ik de hele Europese Commissie bij –vormen een grote bedreiging voor Europa. Zijzullen de crisis niet oplossen. Zij zíjn de crisis.Misschien moet u dat eens in Brussel gaan ver-

tellen.

RIEMEN: Brussel is een ontzettend lelijke stadwaar het hoofdkwartier van de economische unieis gevestigd, dat is alles. De echte Europesehoofdstad is eerder Praag, denk ik. In Brussel zitten alleen maar uitgerangeerde politici dieelders niet meer aan de bak kunnen. Geen vandie lui komt nog terug in de nationale politiek. Eris maar één ding erger dan de EU zoals we die nukennen, en dat is het uiteenvallen van de EU. Dehuidige Europese politiek is hard op weg dat tebewerkstelligen.Als Europa een ingesteldheid is, heeft het dan

grenzen?

RIEMEN: Natuurlijk niet. De Europese geestheeft zich kunnen nestelen in Amerika, in hetnoorden natuurlijk, maar ook in Argentinië. Diegeest is universeel. Hij heeft zich het eerstgetoond in wat wij Europa noemen, maar hij isniet beperkt tot dat geografische gebied. Niets iszo debiel als je eigen identiteit beperken tot dievan je natie. Je identiteit wordt toch niet bepaalddoordat je op een bepaald plekje bent geboren?De Oude Grieken zeiden het al: niet waar je wordtgeboren bepaalt of je een Griek bent, maar welkegeestelijke vorming je je eigen hebt gemaakt.Tot hoever reikt Europa dan?

RIEMEN: De Europese geest heeft zich verspreidnaar Rusland en Turkije en lijkt almaar verder uitte breiden. Tijdens de Tweede Wereldoorlogzaten Thomas Mann en zijn vrienden samen enkwamen ze tot de conclusie dat we een wereldre-gering nodig hebben. Uiteindelijk zullen we naarzoiets moeten evolueren, als we alle mensendezelfde rechten en plichten willen geven.Dat klinkt heel eurocentrisch.

RIEMEN: Ik heb geen enkel probleem met hetverdedigen van een aantal fundamentele waardendie ook het Europese humanisme schragen.Democratie, de algemene geldigheid van de wet,individuele vrijheid, vorming en mensenrechtenzijn universele waarden. Ze leiden tot wereld -burgerschap. Er is maar één alternatief voorbeschaving, en dat is de barbarij. Daarom doe ikeen oproep aan alle weldenkende mensen: ver-enig u, want het is allang geen vijf voor twaalfmeer. Het is nu tien seconden voor twaalf. Wezien hoe angst en haat zich als een vuur door desamenleving verspreiden. We zien hoeveel agres-

‘Er is maar één alternatief voorbeschaving: de barbarij. Daarom doe ik

een oproep aan alle weldenkendemensen. Verenig u, want het is allang

geen vijf voor twaalf meer.’

▲

BIO

1962: geboren in

Eindhoven, Nederland.

1991: richt, na studies

theologie en filosofie,

het tijdschrift Nexus op.

1994: richt het Nexus

Instituut op, dat voor -

aanstaande figuren laat

discussiëren over cultuur,

wetenschap en politiek.

2008: publiceert Nobility of

the Spirit. A Forgotten Ideal,

een pleidooi voor de

klassieke humanistische

waarden. Het wordt

wereldwijd vertaald.

2010: publiceert De eeu-

wige terugkeer van het

fascisme, waarin hij Geert

Wilders een fascist noemt.

Diens PVV dreigt de

subsidies voor Nexus te

stoppen als zij aan de

macht komt.

2013: publiceert

De universiteit van het

leven, een interviewboek

waarin bekende intellectu-

elen vertellen wat zij van

het leven hebben geleerd.

1 6 D E C E M B E R 2 0 1 5 87WWW.KNACK.BE

sie vluchtelingen oproepen. En dan maar blijvenzeggen dat er niets aan de hand is. Nemen we liever nog een kop koffie en kijken we verdernaar tv? Ja, dat kan, maar lang zul je dat nietmeer volhouden.Hebben de mensen die nu aan de knoppen zitten

wel belang bij een werkelijke verandering? En

waar zal de verandering dan wel vandaan moeten

komen?

RIEMEN: In De zwenking beschrijft StephenGreenblatt hoe een Italiaanse monnik in een Duitsklooster Lucretius’ De Rerum Natura vond, hetmeenam naar huis en het daar wel tachtig keerkopieerde. Zo veranderde hij de wereld, want hetboek lag aan de basis van de renaissance. Mijnleermeester, essayist en uitgever Johan Polak, zeialtijd: ‘De renaissance begon met twintig man, enwij zijn al met z’n tienen.’ Iedere veranderingbegint klein. Hoe is Barack Obama verkozengeraakt? Doordat een klein aantal mensen in hemgeloofde, en het aantal begon te groeien. Het is tien seconden voor twaalf, zegt u. Is het

vandaag dan zoveel slechter dan 25 jaar geleden?

RIEMEN: Media en onderwijs zijn erop achteruit-gegaan. Wetenschap en techniek gingen vooruit,maar ik vind het toch grappig dat vinyl helemaalterug is en dat mensen hebben ingezien dat het e-book iets is als vrijen met een sekspop. Wat mevooral opvalt, is de passiviteit van de heden-daagse jongeren. Ze worden verneukt waar ze bijstaan en ze reageren gewoonweg niet. ‘Als wijeruit stappen, stappen anderen er wel weer in,’zeggen ze, ‘en dan verliezen we onze baan.’ Datlijkt het enige wat nog telt, terwijl het toch veelbelangrijker is om te ontdekken wat je passie is.Wanneer men over een paar eeuwen terug zal

kijken op onze tijd, zal men dit ongetwijfeld hettijdperk van de georganiseerde domheid noemen.

Weet u, componist Arnold Schönberg had hetgeluk dat hij een leerling was van Gustav Mahler.Enerzijds was hij idolaat van de grote meester,maar anderzijds vond hij ook dat de muziek ver-nieuwd moest worden. Daarom kwam hij met zijntwaalftonenstelsel. Na verloop van tijd had hij demoed om een compositie aan Mahler te tonen.Mahler zei dat hij er geen snars van begreep,maar dat hij dacht dat het belangrijk was en hemdaarom zou steunen. Dat vind ik van een zeld-zame, voorbije grootsheid getuigen. Vandaaghebben we aan de ene kant degenen die voorop-lopen in wetenschap en techniek, talen sprekenen internationaal aan de bak komen, en ander-zijds een steeds groter wordende onderklasse vanmensen die die kansen niet hebben en niet zo slimzijn. Die mensen zijn bang, en stemmen op popu-listische partijen die hen beloven dat ze de ver -loren zekerheid zullen teruggeven. Het cementdat daar vanouds tussen zat – de wereld van deburgerij en de sociaaldemocratie – is er niet meer,en dat is gevaarlijk.Je passies ontdekken is mooi, maar we leven toch

ook in een economische wereld waarin Europa

moet concurreren met China en de VS?

RIEMEN: Hoelang heeft iemand met een gemid-deld IQ nodig om te beseffen dat dit baarlijkeonzin is? Nog geen minuut, denk ik. Zulke stel-lingen worden toch alleen gespuid door mensendie nooit nadenken?Sommigen krijgen er wel een Nobelprijs voor.

RIEMEN: Ja, terwijl economie niet eens eenwetenschap is. Wordt het geluk gedefinieerd intermen van economische groei? Ik dacht het niet.

▲

‘Er is ruimte voorreligie. De Amerikaanseslavernij is nietafgeschaft dooraanhangers van deverlichting, maar doorreligieus bewogenmensen.’

Schrijf u vandaag nog in op www.trendsgazellen.be

Ontmoet de Trends Gazellen 2016 Kom naar de prijsuitreiking voor Brussel en Vlaanderen:

• Ontmoet de 1000 bedrijven die het voorbije jaar de grootste groei hebben opgetekend

• Geniet van een uitgebreide receptie

• Ontwikkel uw bedrijfsnetwerk met de snelheid van een gazelle

Programma:

18.30 uur: Onthaal

19.00 uur: Welkomstspeech

Prijsuitreiking Trends Gazellen 2016 voor Vlaanderen en Brussel:

kleine, middelgrote, grote onderneming

20.15 uur: Receptie & netwerking

Deelname:

U kunt deelnemen aan deze exclusieve avond voor € 80 per persoon. De uitreiking van de Trends Gazellen

vindt plaats in het kader van ‘Ondernemen 2016’, de belangrijkste beurs voor kmo’s en ondernemingen.

U kunt de beurs ‘Ondernemen 2016’ gratis bezoeken voorafgaand aan de uitreiking van de Trends Gazellen.

E E N I N I T I A T I E F V A N

M E T D E S T E U N V A N

M E T D A N K A A N

16 MAART 2016

TOUR & TAXIS BRUSSEL

OB64609

#TRGA16

Iets anders. Er staan 39 bijdragen in De terugkeer

van Europa. 37 daarvan zijn door mannen

geschreven, en amper 2 door vrouwen.

RIEMEN: Daar ben ik ook niet trots op. Wat detien toespraken betreft, kan ik alleen maar aan -geven dat het maatschappelijke discours in hetmidden van de negentiende eeuw, ten tijde vanVictor Hugo bijvoorbeeld, door mannen werdbeheerst. Als ik iets moois had gevonden vanMarguerite Yourcenar, Virginia Woolf of Nad-jezjda Mandelstam had ik het zeker opgenomen.Wat de dertig reacties op die toespraken betreft:die vloeien vooral voort uit het symposium Je suisEuropéen dat we in juni hielden. Het bleek toenvéél moeilijker om vrouwen te overtuigen eenbijdrage te leveren dan mannen.Is de Europese cultuur dan vooral een

mannelijke cultuur?

RIEMEN: Dat denk ik niet. Wanneer ikeen lezing geef, zijn zeven op de tienbezoekers vrouwen. Wie koopt boeken?Wie zit in leesclubs? Alweer de vrouwen.György Konrad was de eerste die me eropwees dat dit niet nieuw is. Kijk naar dewereld van de salons, zei hij, die werdenaltijd door vrouwen georganiseerd. Wat hijdaarmee duidelijk wilde maken, is dat hetdoorgeven van de cultuur altijd een vrou-welijke bezigheid is geweest, terwijl man-nen vanouds meer bezig waren met hetvastleggen ervan.Moeten we meer investeren in onderwijs?

RIEMEN: De Oostenrijkse schrijver StefanZweig zei het zo: de Europese identiteit isgebouwd op de kloosters, de universiteitenen het Jodendom van na de verlichting. DeJoden hebben we uitgemoord, en de kloostersstaan leeg. Er rest ons dus alleen nog de uni-versiteiten, maar wat zien we? Op het westelijkhalfrond is er niet één universiteit meer dienog recht heeft op die naam. Het ideaal van de universitas, gericht op de ontwikkeling van eencultureel geheugen, welsprekendheid en moreleen historische kennis, is verlaten. In de plaats zijnde verwetenschappelijking en de vereconomiseringgekomen. De kwaliteit van het bestaan is daar dedupe van, met als gevolg de grote geestelijke leegtevan vandaag. Massacultuur en massademocratieheersen. Denkers hebben plaats moeten ruimenvoor opiniemakers, en de flauwekul overheerstoveral. De EU besteedt nog geen 1,5 procent vanzijn budget aan het Erasmusprogramma, en slechts0,15 procent aan het Creatief Europa-programma.Me dunkt dat dit alles zegt over het belang datBrussel hecht aan het cultiveren van een Europesegeest en een Europees bewustzijn.Veel mensen vinden de geestelijke waarden die u

verdedigt elitair. Hoe komt dat?

RIEMEN: Omdat we in een lege cultuur levenwaarin de betekenis van woorden verloren is

gegaan. Het woord elitair is verengd tot ontoe-gankelijk, behorend tot een kleine groep, exclu-sief. Zolang het over de amusementselite of desportelite gaat, zien we geen enkel probleem: metdie mensen willen we allemaal een selfie. Maar alshet om cultuur gaat, ben je opeens elitair. Deoude betekenis van dat woord is nochtans ‘hetbeste’. En dat beste is tijdloos. Vandaar dat we

vandaag de dialogen van Plato nog kun-nen lezen, en de muziek van Bach nogkunnen beluisteren.Wat kan Plato ons vandaag nog leren?

RIEMEN: Dat hangt af van hoe je in hetleven staat. Wanneer je geconfronteerdwordt met de grote momenten van hetbestaan, zoals ziekte of dood, heb je net ietsmeer aan de woorden van Plato dan aan detechniek van een of andere voetballer. Eenvan de meest sprekende verhalen isnatuurlijk wat Primo Levi in Is dit een mensschrijft. In Auschwitz kreeg hij samen meteen vriend de opdracht twee kilometer ver-derop soep te halen. Onderweg wilde hijdie man iets leren over Dante. Het gezangvan Odysseus schoot hem door het hoofd,waarin die zegt dat de mens niet geboren isom een bruut en een woesteling te zijn,maar wel om het beste te leren kennen.Voor Levi was dat het moment waarop hijzijn leven gered wist, omdat hij besefte dater iets groters was.

Ik heb niets tegen amusement, maar ophet moment dat je geconfronteerd wordt met deechte vragen van het leven, kom je met amuse-ment geen stap verder. Ik vind het misdadig datwe, bijvoorbeeld door bibliotheken te sluiten,steeds meer mensen cultuur ontzeggen. Het isgoed dat er een Klimaattop is, maar ik denk dathet gat in ons geestelijke klimaat veel groter isdan het ozongat boven de Zuidpool, en dat dietwee misschien wel samenhangen.Heeft cultuurfilosoof George Steiner gelijk wan-

neer hij zegt dat het tijdperk van de Europese

beschaving voorbij is?

RIEMEN: Natuurlijk niet. Europa is overal waarmensen naar een boekhandel toe gaan, waar zesamenkomen om te praten, waar ze zich bekom-meren om het klimaat of de vluchtelingen, en gazo maar door. Overal waar de Europese geeste-lijke waarden zich manifesteren is Europa. Diebeschaving is geen kwestie van instituten of rege-ringen, maar van ieder onder ons.

‘Ik vind het misdadig dat we, bijvoorbeelddoor bibliotheken te sluiten, steeds meermensen cultuur ontzeggen.’

▲

Rob Riemen

(red.), Nexus 70,

De terugkeer van

Europa. Haar

tranen, daden

en dromen,

371 blz., €34,50.

‘Het gat in ons geestelijkklimaat is veel groterdan het ozongat bovende Zuidpool.’

1 6 D E C E M B E R 2 0 1 5 89WWW.KNACK.BE