Artikel Scriptieprijs 2019

Horta in Amerika – Tom Packet 1

Horta in Amerika Oorlog, ballingschap, artistieke uitwisseling en politieke propaganda: het verblijf van Victor Horta in de Verenigde Staten tijdens WOI. Tom Packet  

   “Koffers, valiezen, manuscripten en dia’s voor lezingen, aanbevelingen van collega’s uit Londen aan die in New York, de belofte goedkoop te leven en het Engels te leren; dit waren de mooie resoluties die me twee weken later opwachtten aan de douanegebouwen van New York.” – Victor Horta.  Brussel, augustus 1914  Het is de zomer van 1914. De Belgische architect Victor Horta (1861-1947) werkt aan enkele belangrijke projecten uit zijn roemrijke carrière. Op zijn tekentafel liggen de prestigieuze plannen voor een Brussels ziekenhuis, een gloednieuw station en een modern museum. Na decennia creatief zwoegen, heeft deze virtuoze uitvinder van de art nouveau eindelijk naam gemaakt als een van de meest invloedrijke architecten van zijn tijd. Op 4 augustus 1914 komt een onheilspellend bericht als een donderslag bij heldere hemel: het is voortaan oorlog. Het kleine en welvarende België raakt verstrikt in een conflict van internationaal formaat. Het politieke, economische en culturele leven gaan overslag, ontelbaar veel Belgen slaan op de vlucht. Ook voor Horta heeft de oorlog verregaande gevolgen. Vanaf 1915 leeft hij noodgedwongen in ballingschap, eerst in Londen maar voor het grootste deel van de oorlog in de Verenigde Staten. Wat volgt, is een verhaal over oorlog en vluchten, verwoesting en wederopbouw, culturele uitwisseling en politieke propaganda.

Artikel Scriptieprijs 2019

Horta in Amerika – Tom Packet 2

Oorlog en ballingschap: het belang van bronnen Er is reeds veel geschreven over het leven en werk van Victor Horta. Zijn activiteiten tijdens WOI worden daarbij al te vaak beschreven als een kanttekening of een fait divers. Het is een mening die ook Horta zelf leek toegedaan. Alle hedendaagse auteurs baseren zich namelijk op zijn memoires uit 1939. Deze versie van de feiten is algemeen aanvaard, uitvoerig geciteerd en nooit in vraag gesteld. Horta’s verblijf in de VS bleef daardoor academisch onderbelicht. Meer onderzoek kan ons nochtans helpen om zijn opmerkelijke ommezwaai van een zwierige art nouveau naar een klassieke art deco in het interbellum te begrijpen.

Exact een eeuw na Horta’s terugkeer naar België gingen de archiefdozen opnieuw open. Toegenomen digitalisering en de maatschappelijk verhoogde aandacht voor WOI deden nieuwe documenten naar de oppervlakte drijven. Wat had Victor Horta vier jaar lang in de VS gedaan? Wie had hij er ontmoet, waar en op welk moment? Voor één keer werd niet vertrokken vanuit wat de architect zelf schreef over deze periode, een populaire maar subjectieve methodologie. Overheidsdocumenten en Horta’s archieven werden binnenstebuiten gekeerd. Ook Amerikaanse kranten werden uitgeplozen naar sporen van zijn verhaal. Deze objectieve lezing van primaire bronnen deed nieuwe accenten naar de voorgrond treden die Horta in zijn memoires was vergeten of als irrelevant beschouwde. Poor artistic little Belgium: kunst- en erfgoedpropaganda Victor Horta reist in 1915 af naar New York met een koffer vol dia’s en manuscripten over Belgische architectuur. Tijdens talloze publieke lezingen toont hij de Amerikanen de betreurenswaardige verwoesting van ons artistiek patrimonium in het conflictgebied. Lezingen zijn in preradio- en televisietijden en opportuun middel om een massa mensen rechtstreeks te informeren over een conflict dat zich duizenden kilometers van hen vandaan afspeelde. Horta toont doorzeefde kerkmuren en gapende gewelven. Het doel is duidelijk zoals opgedragen door de Belgische regering: hij duwt het Amerikaanse publiek (en haar neutrale politici) in de richting van het kamp van de geallieerden. Van de oostkust tot het westen, voor gevulde aula’s of in de woonkamers van steenrijke filantropen: overal heeft men oren naar zijn verhaal.

Horta’s rol als propagandist is een verrassende ontdekking. Als publiek spreker zamelt hij geld in voor Belgische goede doelen. In de loop van 1917 ontpopt hij zich tot een doorwinterde propagandist die de publieke opinie feilloos bespeelt. Sensatie neemt de plaats in van nuance: zijn lezingen bulken van schofferende spotprenten en scherpe uitspraken. Hij houdt het Amerikaanse publiek zo warm voor ‘de Europese oorlog’. Hij knoopt keer op keer contacten aan met invloedrijke figuren en vergaart tegelijkertijd informatie voor de wederopbouw van ons land. Een nieuwe wereld, een andere architectuur Drie jaar lang vertoeft Horta in de Amerikaanse architectuurwereld. Hij ontmoet haar boegbeelden en observeert haar zucht naar innovatie. Van New York tot San Frandisco ziet hij torenhoge skyscrapers, kolossale bruggen, gestandaardiseerde huizen en een ingenieuze stedenbouw. Een clash tussen Amerikaanse attitudes en Belgische gewoontes lijkt geboren. Niets is minder waar. Deze moderne wereld wordt een mal voor een moderner België. Horta bestudeert de Amerikaanse samenleving van A tot Z. Beladen met documenten keert hij in 1919 terug naar Europa. Ontelbare rapporten, plannen en foto’s liggen nog steeds in de archieven van het Hortamuseum. Voor het eerst hebben we een allesomvattend en genuanceerd beeld van Horta’s ontmoeting met een radicaal andere, op-en-top Amerikaanse architectuur. De zoektocht naar invloeden op zijn naoorlogs oeuvre en binnen de Belgische wederopbouw kan beginnen.

Artikel Scriptieprijs 2019

Horta in Amerika – Tom Packet 3

Het bilan van een ballingschap Er wordt aangenomen dat de Eerste Wereldoorlog zowel de art nouveau als Victor Horta’s carrière abrupt onderbreekt. Uitdagende projecten bleven in 1914 letterlijk en figuurlijk in hun steigers staan. En toch was Horta’s verblijf in de VS geen ‘grote breuk’ in zijn carrière. Dit onderzoek toont aan dat hij onafgebroken doorleert over vooroorlogse interesses en nieuwe Amerikaanse impressies. Het ging niet om een gratuit avontuur maar om een intense culturele dialoog. Zijn reis door de VS stond onafgebroken in het teken van duidelijke doelen die balanceerden tussen sensibiliseren en bijleren, tussen behoud en vooruitgang. Het maakt van Horta’s ballingschap een universeel verhaal dat niets aan belang of waarde heeft verloren.