De wereld van de cliënt in

159

HOOFDSTUK15

Inzicht, overtuiging en een doorbraak.

Wat Vakmanschap aan Zet oplevert voor probleemgezinnen, hulpverleners en hun organisaties

Douwe van den Berg

15.1 Inleiding12

De jeugdhulpverlening aan complexe gezinnen levert minder op dan we zouden willen.

Vakmanschap aan Zet (VaZ) is ontwikkeld om te begrijpen waarom de hulpverlening in een gezin

vastloopt en een plan te bedenken om de impasse te doorbreken. Het bijwonen van een

bijeenkomst helpt de professionals zich vakmatig te ontwikkelen en doortastender op te treden,

ook bij andere gezinnen. De aansluiting bij de cliënt is van grote invloed op het effect van de

hulpverlening. De methode van Vakmanschap aan Zet helpt om inzicht te krijgen in die

aansluiting en levert concrete interventies om de samenwerking met een gezin te verbeteren. Uit

evaluatie van de methode blijkt dat dit vaak leidt tot een doorbraak. Sinds 2009 zijn in de

Amsterdamse stadsdelen zo’n veertig VaZ-bijeenkomsten gehouden en heeft de aanpak zich

steeds verder ontwikkeld. Wat blijkt VaZ in de praktijk te betekenen voor gezinnen,

hulpverleners en hun organisaties?

15.2

15.2 Vakmanschap aan Zet, hoe werkt dat?

De betrokken professionals rond een multiprobleemgezin werken een dag lang aan de analyse

van de hulpverlening en aan een actieplan om de impasse daarin te doorbreken. De groep kan in

samenstelling variëren, afhankelijk van wie er in het gezin actief was en is; van gezinsvoogd,

leerplichtambtenaar, buurtregisseur (politie) en begeleider DWI2 tot ambulant jongerenwerker,

1 Dit artikel volgt logisch op de 2 andere artikelen vanuit de Amsterdamse praktijk aan deze bundel. Het laat zien hoe

beleidsvorming en onderzoek zich uiteindelijk vertalen in concrete acties op de werkvloer, gericht op het

doorbreken van patronen. Zie in dit handboek artikel X: Douwe van den Berg, Renske Emmelkamp & Nies

Medema, ‘Ouders waar het kan, hulp als het moet. Wat Amsterdam vraagt van de nieuwe jeugdprofessional’, p.

X (red.); alsmede in dit handboek artikel X: Douwe van den Berg & Simen van der Goot, ‘Actieonderzoek

doorbreekt ingesleten patronen jeugdzorg’, p. X (red.). 2 DWI = Dienst Werk & Inkomen.

De Jeugdprofessional in ontwikkeling

160

zorgcoördinator van een school, en een medewerker van een woningbouwcorporatie. Aan het

einde van de middag schuiven hun managers aan.

In de ochtend staat de ‘behangrol’ centraal. Hierop staat uitgeschreven wat er allemaal is

gebeurd in de voorbije jaren. Hoe is de situatie geëscaleerd? “Dat doen we op basis van een

reconstructie van de hulpverleningsgeschiedenis die van te voren is gemaakt en tijdens de

bijeenkomst wordt aangevuld,” vertelt een begeleider. Vaak is een groot aantal professionals bij

het gezin betrokken of betrokken geweest. Denk aan een gezin met vijf kinderen, verslaving,

mishandeling, schoolverzuim, ondertoezichtstellingen, aanraking met politie en justitie, en

schuldsanering. Van alle onderling verweven gebeurtenissen en complicaties ontstaat tijdens de

bijeenkomst vaak voor het eerst een volledig beeld. “Dat kan confronterend zijn,” zegt een

manager binnen de jeugdbescherming: “Je ziet waar de regie verloren is gegaan en de

hulpverlening als losse continenten uiteen is gaan drijven. Dat is vaak al jaren geleden.” “Als ik

de zaak eerder zo op een rijtje had gehad”, zegt een medewerker van een woningbouwvereniging,

“dan hadden we niet tot uithuiszetting van dit gezin besloten.” Een casemanager noemt het

“bevrijdend om samen vast te stellen dat er fouten zijn gemaakt. Dat biedt ruimte voor een nieuwe

start.”

Vanuit overzicht ontstaat inzicht. De vicieuze cirkel waarin de hulpverlening gevangen zit –

‘het patroon’ – komt op een flap-over te staan. Centraal in dat patroon kan bijvoorbeeld een

overbelaste moeder staan. Door de groeiende problemen in haar gezin kreeg ze met steeds meer

hulpverleners te maken. Ze raakte het overzicht kwijt, kreeg steeds meer stress en bood minder

en minder structuur aan haar kinderen. Deze gingen problemen op straat veroorzaken. Zo

groeiden de problemen steeds weer verder.

Als de loop der gebeurtenissen helder op het netvlies staat, brengen de professionals samen

de sociale verhoudingen in kaart. Wie trekt er in en rond het gezin aan de touwtjes en hoe is de

zorg verdeeld? Om daar helder over te kunnen praten en denken rangschikken de deelnemers op

een tafel een aantal poppetjes die het gezin, het sociale netwerk en de professionals verbeelden.

Zo ontstaat inzicht in de eigen kracht van het sociale netwerk. Welke personen moeten

gesteund worden om het gezin te stabiliseren? Het helpt ook om het perspectief van het gezin te

zien. “Ik begreep ineens hoe onoverzichtelijk het voor het gezin was, met al die hulpverleners,”

zegt een schoolmaatschappelijk werker.

Daarnaast krijgen de professionals nieuwe inzichten in de positie die zij innemen in het gehele

systeem van gezin en hulpverlening. Door het gehele systeem op tafel te zien staan, ontdekte een

gezinsvoogd dat zij door de moeder werd ingezet als schild tegen de politie, terwijl het haar

bedoeling was om de moeder te steunen met de

Inzicht, overtuiging en een doorbraak. Wat Vakmanschap aan Zet oplevert voor probleemgezinnen 15.3

opvoeding van de kinderen. Zij bedacht welke positie zij moest innemen om wél effectief te

kunnen zijn, en welke acties zij moest inzetten om die nieuwe positie te bereiken.

In de middag van de VaZ-bijeenkomst maken de deelnemers een actieplan voor de komende

paar weken. Alleen plannen die een knip zetten in de vicieuze cirkel komen in aanmerking.

Plannen die dat niet doen zijn meer van hetzelfde en dus gedoemd om ook weer te mislukken.

15.3 Oude reflexen, nieuwe wegen

Inzien waar het fout ging in de hulpverlening is één, het daarna beter doen is twee. Om een

impasse te doorbreken moeten de professionals breken met hun reflexen. Met de ingesleten

De wereld van de cliënt in

161

gewoonte om zich vooral te richten op een moeder die veel aandacht vraagt, en minder op het

belang van de kinderen bijvoorbeeld. Of met de gewoonte om bij gebrek aan succes nieuwe

maatregelen te treffen, en meer mensen in te roepen, ook wanneer de interventiedruk de

problemen in het gezin juist vergroot. Wat een complex probleem lijkt kan bij nader inzien soms

met beperkte middelen worden opgelost: een takenlijst op de koelkast of twee keer per week op

bezoek om te bespreken wat er gedaan moet worden.

De professionals moeten boven alles breken met de reflex dat ze het vanuit hun eigen

professie moeten oplossen. “Het is heel verhelderend om je ervaringen met het gezin te delen en

samen met andere professionals na te denken”, zegt een maatschappelijk werkster: “Hoe kun je

die moeder bereiken? Wat moet je doen, wat moet je vooral niet doen? Dergelijke ervaringskennis

probeer je natuurlijk ook via je verslagen over te dragen, maar dat werkt niet.”

Een multiprobleemgezin plus de familie, vrienden, vriendjes en buren daaromheen vormen

een complex netwerk. De knooppunten in dat netwerk beïnvloeden elkaar voortdurend. De

criminele contacten van een zoon kunnen ook andere kinderen in het gezin meetrekken. Een

verslaafde oom kan alle aandacht van de moeder absorberen. En een sterke grootmoeder kan met

de juiste steun het evenwicht in het gezin helpen herstellen. Om effectief een dergelijk netwerk

te overzien en te sturen moet ook de hulpverlening als netwerk leren opereren. De verschillende

professionals zijn veel effectiever als ze samenwerken. Daarom wordt tijdens de VaZbijeenkomst

een klein team gevormd van professionals die samen de impasse in de hulpverlening aan een

gezin willen en kunnen doorbreken. Zo ontstaat een professioneel netwerk over de grenzen van

organisaties heen.

“De manier waarop de bijeenkomst werd begeleid speelde een belangrijke rol,” herinnert zich

de casemanager: “De focus op de hoofdlijn, waardoor we niet in details verzandden. En de

aandacht voor praktische oplossingen en kleine successen. Aanvankelijk wilden we allemaal

uitleggen waarom we gedaan hadden wat we gedaan hadden. We wilden onze rol verdedigen.

Later veranderde dat in een gevoel van gezamenlijke betrokkenheid.”

Zo brengt VaZ een omslag teweeg. Het zet hulpverleners in een nieuwe rol waarin zij er met

overtuiging samen de schouders onder zetten. Neem een gezin waarvan de oudste zoon vijf jaar

geleden voor het eerst in aanraking kwam met de politie. De hulpverlening kreeg geen greep op

het gezin. De zoon is verslaafd, zijn vader betaalde

15.4

de drugs. Hij terroriseerde het gezin: de ouders durfden geen aangifte te doen bij het Bureau

Huiselijk Geweld. Recent was ook de tweede zoon opgepakt door de politie. Tijdens de VaZ-

bijeenkomst werkten de professionals samen een plan uit. De leerplichtambtenaar en de

medewerker van Nieuwe Perspectieven bepleitten de zaak van de jongste zoon voor de rechter.

De ouders voelden zich daardoor zo gesteund dat ze aangifte durfden te doen tegen de oudste

zoon. Direct na de aangifte haalde de politie hem thuis op. Zijn advocaat was van tevoren op de

hoogte gebracht van de situatie. Later werd de zoon in een behandelingscentrum geplaatst. Het

vergaat allen nu veel beter.

Zo’n gecoördineerde actie is niet alleen effectief, het geeft de betrokken professionals ook

veel energie. En het schept warme samenwerkingsrelaties. “Dankzij VaZ ken ik de personen

binnen al die organisaties nu erg goed,” zegt een coördinator jeugdzorg: “Ik weet welke

bevoegdheden en beslissingsruimte ze krijgen en vooral weet ik welke persoon ik het beste op

welke actie kan inzetten: welke buurtregisseur bereid is om drie keer in de week een politieauto

voor de deur van een vader te laten rijden.”

De Jeugdprofessional in ontwikkeling

162

15.4 Een doorbraak

Het actieplan dat tijdens een VaZ-bijeenkomst tot stand komt is vaak succesvol. De doorbraak

die in het gezin wordt geforceerd levert in de meeste gevallen een blijvende verbetering op. Eind

2010 inventariseerden we het duurzame effect voor elf gezinnen waarover ooit, een halfjaar of

langer geleden, een VaZ-bijeenkomst werd georganiseerd. Hoe was het hun naderhand vergaan?

Bij vier gezinnen was een doorbraak uitgebleven. Daaronder twee criminele gezinnen die de deur

voor de hulpverlening hermetisch gesloten hadden gehouden en een hecht gezin met een

onbereikbare vader met psychiatrische klachten. Bij zeven gezinnen, die vaak al even hopeloos

leken, had de VaZ tot een blijvende doorbraak geleid. Hun situatie was wezenlijk verbeterd.

Dergelijke successen zitten hem vaak in een aanpak die inspeelt op de werkelijke problemen,

die vertrouwen wekt bij het gezin en vaak door een hecht team van een beperkt aantal

professionals wordt uitgevoerd. Zo ontstaat er meer duidelijkheid en meer rust in het gezin.

In vrijwel alle gevallen berust het succes ook op een stevige injectie zelfvertrouwen en

vastberadenheid voor de betrokken professionals. Een gezinsmanager, die tijdens de bijeenkomst

de volle steun krijgt van partijen als GGD en politie komt veel sterker in het gezin te staan. “Die

gezamenlijke overtuiging is heel belangrijk,” zegt een manager BJAA Jeugdzorg: “Het draait

vaak om het gevoel dat je deelt. Hoe een moeder bijvoorbeeld alle professionals jaren lang stuk

voor stuk met mooie beloften

om haar vinger wist te winden.”

Inzicht, overtuiging en een doorbraak. Wat Vakmanschap aan Zet oplevert voor probleemgezinnen 15.5

Figuur 1 Moeder schaakt op twee borden

snippers (incomplete)

De wereld van de cliënt in

163

Toen de gezinsvoogd een paar weken na de VaZ-bijeenkomst in dat gezin wederom een sterk

vervuild huis aantrof nam ze een jonge baby resoluut onder de arm mee uit het gezin. Ze wist

zich gesteund door alle betrokken partijen. De ondertoezichtstelling (OTS) kwam daarna snel tot

stand.

Dat het gezin weet dat alle betrokken professionals met elkaar hebben gesproken, en één lijn

trekken, maakt ook vaak al een heel verschil. Het schept duidelijkheid en voorkomt dat

hulpverleners tegen elkaar worden uitgespeeld.

15.5 Flexibel en doeltreffend leren

Voor een goed actieplan moet het team vaak de regels en protocollen oprekken. Regels houden

nu eenmaal geen rekening met uitzonderingsgevallen. Het verschil tussen een succes en een

mislukking zit hem vaak in kleine aanpassingen. In de overbrugging van een gat van drie

maanden tussen twee trajecten in, bijvoorbeeld. Als de ene hulpverlener twee maand later afsluit

dan formeel geoorloofd en de ander een maand eerder begint, voorkomen ze samen dat de

tienerjongen ondertussen in de criminaliteit terugglipt. Of het zit hem in een taxi die na een

verhuizing de kinderen nog een paar weken naar de oude school brengt. “Daar is formeel geen

budget voor,” zegt een manager jeugdbescherming: “Maar als je met elkaar besluit dat dat

belangrijk is dan ga ik dat regelen.”

15.6

Die flexibele houding helpt de professionals vaak om ook bij andere gezinnen naar

alternatieve oplossingen te zoeken. “Laatst herkende ik het patroon van zo’n VaZgezin in een

ander gezin,” vertelt een manager van BJAA Jeugdzorg: “Een andere organisatie stelde een

vergelijkbare aanpak voor. Ik heb direct gezegd: ‘jullie hebben groot gelijk!’”

15.6 Lerende organisaties

Nu in verschillende Amsterdamse stadsdelen veel hulpverleners en managers vertrouwd zijn

geraakt met het fenomeen VaZ, stromen de bijeenkomsten daar gemakkelijk vol. Steeds vaker

komt het verzoek of er ook een collega mee mag komen. VaZ wordt gezien als een vorm van

gezamenlijk leren. “Sinds die VaZ-bijeenkomst ben ik anders gaan werken”, vertelt een

maatschappelijk werkster: “Als ik nu een dossier doorneem maak ik voor mezelf een tijdlijntje

en probeer het patroon daarin te ontdekken.”

“Met voorbereiding en nagesprek, hier intern, kost een VaZ-bijeenkomst mij vier uur,” zegt

een manager van de Willem Schrikker Stichting voor jeugdbescherming die vier VaZ-

bijeenkomsten meemaakte: “Het is die investering beslist waard. Als je het verleden niet

inventariseert, blijf je dezelfde fouten maken. Je moet je eigen blinde vlekken onder ogen durven

zien om als organisatie te kunnen groeien.”

“VaZ hoort eigenlijk een vast onderdeel te zijn van onze gereedschapskist,” zegt een manager

van BJAA Jeugdzorg: “Als je twee of drie jaar met een gezin bezig bent, zou je je werkwijze

standaard met VaZ moeten doorlichten. Waarom kom je niet verder? Ook intern bespreken we

natuurlijk gezinnen maar dat doe je steeds met dezelfde collega’s. Evalueren met mensen uit de

keten geeft je een veel breder perspectief.”