HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE geschiedenis, filosofie en ... · Studiejaar: Bachelor 2, 2011/2012...

Bachelor jaar 2 Humanistiek

HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE –

geschiedenis, filosofie en actualiteit

Zingeving 2, module 2

Coördinator: Joep Dohmen

Werkboek

Auteurs: Joep Dohmen

Laurens ten Kate

Willeke Los

2de

druk, Herfst 2011

WAARSCHUWING

Door combinatie van lang achtereen in dezelfde houding werken,

een hoge werkdruk en een minder goed ingerichte werkplek

kunnen gezondheidsklachten zoals RSI ontstaan.

Preventieve maatregelen kunnen veel leed besparen; zie bijlage 4

van Vormgeving van werkstukken (UvH-werkboek, 8e geheel

herziene druk, augustus 2004).

TENTAMENFRAUDE EN PLAGIAAT

De examencommissie van de UvH geeft speciale aandacht aan

tentamenfraude. Dit wordt gezien als een ernstige inbreuk op

academische normen omdat een juiste beoordeling van de kennis

en vaardigheden van de student dan niet goed mogelijk is, en

omdat het oneerlijk is tegenover medestudenten. Van de

verschillende soorten fraude komt plagiaat het meeste voor.

Plagiaat is het gebruik van uitspraken, teksten, illustraties en

meningen van een ander zonder vermelding van de bron, waarbij

de plagiator de indruk wekt alsof deze van hem of haar zelf zijn.

Op tentamenfraude kunnen zware sancties volgen, tot aan het

uitsluiten van de studie toe. Zie voor meer informatie:

http://studentenweb.uvh.nl/Page/sp1132/index.html

titel Zingeving 2: Humanisme in ethiek en religie, werkboek

auteurs Joep Dohmen

Laurens ten Kate

Willeke Los

vormgeving/

opmaak Anne-Greet van Rootselaar

druk 2de

druk, herfst 2011

uitgave Universiteit voor Humanistiek

Kromme Nieuwegracht 29

3512 HD Utrecht

reeks werkboeken Bachelor 2 Universiteit voor Humanistiek 2011/2012

code 111/Ba2/Z2-2/wb

© UvH 2011

http://studentenweb.uvh.nl/

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord ..................................................................................................................... 5

Introductie ...................................................................................................................... 7

Cursusbeschrijving:

1 Algemene gegevens .................................................................................................... 9

2 Doel/leerresultaat ........................................................................................................ 9

3 Werkvormen, lesuren, student-assistenten en studiebelastingsuren ........................... 10

4 Beoordeling .............................................................................................................. 12

5 Afronding ................................................................................................................. 13

6 Uitslag en inzage van het tentamen ........................................................................... 14

7 Onderwijskwaliteitszorg ........................................................................................... 14

Programma Zingeving 2: Humanisme in ethiek en religie .............................................. 15

Beschrijving van colleges, projectgroepen en seminars van MODULE 2:

- Week 1 ............................................................................................................ 18

- Week 2 ............................................................................................................ 19

- Week 3 ............................................................................................................ 20

- Week 4 ............................................................................................................ 22

- Week 5 ............................................................................................................ 23

- Week 6 ............................................................................................................ 26

- Week 7 ............................................................................................................ 27

- Week 8 ............................................................................................................ 29

Literatuur ...................................................................................................................... 30

5

VOORWOORD

In dit werkboek staat de tweede module van het programma voor het deel Zingeving in het

tweede bachelorjaar van de UvH beschreven: Humanisme in ethiek en religie –

geschiedenis, filosofie, actualiteit. Het gehele vak Zingeving 2 bestaat uit twee modulen:

Humanisme in ethiek en religie 1 (periode 1) en Humanisme in ethiek en religie 2 (periode

2). Dit werkboek gaat dus over de tweede module.

Dit programma is een geheel vernieuwde versie van het eerdere programma ‘Het goede

leven’, dat in de afgelopen zeven jaar werd gegeven. Dat programma is met interesse en

genoegen door studenten gevolgd, zo blijkt uit evaluaties en vele spontane reacties. Het

was echter ook een versnipperd programma, met een ingewikkelde opzet die voor de

studenten niet altijd helder was. Afgelopen jaar 2010-2011 is dit vernieuwde Z2

programma met succes ingevoerd en het wordt hierom dit jaar voortgezet.

Humanisme in ethiek en religie zet vele thema’s en aandachtsvelden van ‘Het goede

leven’ voort, maar voegt ook veel nieuwe stof toe en laat oude stof vallen. Het programma

is strakker van structuur. Belangrijk voor jullie studenten is te weten dat het programma

dermate is gewijzigd dat wie Z2-oude stijl heeft gevolgd (vóór 2010), geen tentamen meer

kan doen in het nieuwe programma. Daarover zijn alle studenten destijds uitvoerig en op

verschillende momenten bericht; en er zijn extra herkansing ingelast. Humanisme in

ethiek en religie is een zinverschaffend en uitdagend programma over dat waar we zelf

aan deelnemen en waar we naar op zoek zijn: het is dus voor ieder heel concreet. Tegelijk

geeft het ons veel te denken: over ethische dilemma’s, morele idealen en levensvoering,

over religieuze tradities en hun tegenstrijdigheden en actualiteit. Over zingeving en haar

samenhang met ethiek, levensbeschouwing en religie, en over de vele betekenissen en

verschijningsvormen van humanisme. De leerstof, zowel de literatuur als de colleges, is

divers, rijk aan noties en voorbeelden, die echter niet als vanzelfsprekendheden worden

gebracht.

Wij nodigen jullie uit vanaf het begin voluit mee te doen, zowel door je goed voor te

bereiden als met je aanwezigheid en betrokken deelname, want daardoor kan in de

wederkerigheid de stof het beste uit de verf komen en het onderlinge gesprek verdiepend

werken. Het gaat immers niet alleen om kennis te vergaren en te leren lezen wat er in een

tekst gebeurt, maar ook om op een open, sensibele en reflexieve wijze om te gaan met

eigen en andermans ervaring. We houden ons zowel met de actualiteit bezig als met dat

wat de geschiedenis aan inzichten en praktijken heeft opgeleverd en doorgegeven, in die

zin is het een levendig en multidisciplinair programma waar theorie en praktijk op elkaar

betrokken zijn.

Als coördinatoren trachten wij een voorspoedige gang van het programma te bevorderen,

alert te zijn op eventuele problemen, en we vragen jullie ons daar eventueel op te wijzen,

maar ook om zelf en met elkaar een bijdrage te leveren aan een goed verloop en een

vruchtbare leertijd. Tijdens de eerste module zal Laurens ten Kate uitvoerend coördinator

6

en aanspreekpunt zijn, tijdens de tweede module Joep Dohmen. Houd hier goed rekening

mee als je vragen of problemen hebt!

Tot slot, dit werkboek is met zorg samengesteld en gaat in op alle relevante aspecten van

het programma. Maar, het kan gebeuren dat tijdens het programma een omissie blijkt of

dat een formulering van beleid vragen oproept bij de uitvoering ervan. Zowel in geval van

iets dat niet geregeld is als ingeval van iets dat niet afdoende geregeld blijkt te zijn,

beslissen, na overleg met betrokkenen, de coördinatoren.

Laurens ten Kate

Coördinator module 1

7

ALGEMENE INTRODUCTIE: HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE –

geschiedenis, filosofie en actualiteit

Algemeen Z2 In het eerste jaar, in Z1, maakte je kennis met de centrale thematische gebieden waarop de

humanistiek zich beweegt: identiteit, existentie, narrativiteit, uniciteit, verbondenheid.

Deze werden vanuit verschillende academische invalshoeken bestudeerd: religiestudies,

psychologie en filosofie. In de beide modules Humanisme in ethiek en religie:

geschiedenis, filosofie en actualiteit I en II (tezamen Z2) wordt vervolgens de basis gelegd

voor jullie kennis van en inzicht in de verschillende ethische en levensbeschouwelijke

thema’s en stromingen die in de humanistiek een rol spelen.

Het gaat om twee zelfstandige modules, elk met eigen docenten, eigen inhoud en eigen

toetsing, die niettemin nauw samenhangen. Tezamen vormen de twee modules een

grondige inleiding in de religiestudies en in de ethiek, zoals deze beide disciplines binnen

de humanistiek van belang zijn. Tijdens een gezamenlijk openingscollege geven de beide

coördinatoren Laurens ten Kate en Joep Dohmen, een introductie in de overkoepelende

thematiek van beide modules.

We spitsen de algemene thema’s die in Z1 behandeld worden, verder toe door ons te

verdiepen in de verschillende betekenissen van het humanisme door de westerse

geschiedenis heen, tot in de huidige tijd: zo verschijnt het begrip ‘humanisme’ soms als

wereldbeeld of levensbeschouwing, soms als beschavingsideaal, dan weer als persoonlijke

levensstijl of als politieke beweging van emancipatie. En er zijn meer betekenissen te

ontdekken.

Opnieuw zullen verschillende wetenschappelijke benaderingen ons daarbij helpen: in de

eerste periode zijn dat met name de religiestudies en de theologie, in de tweede de ethiek

en de geschiedwetenschap. Door het hele programma heen zullen de ethische, de

religieuze en de historische vragen die onze poging het humanisme in al zijn complexiteit

te doordenken, telkens met elkaar in verband worden gebracht. Zo heeft de ethiek van de

Stoa in de Oudheid veel te maken met de levensvisie van de eerste christenen; zo heeft het

ethisch en politiek reveil van de humanistern uit de Renaissance onder meer wortels in de

christelijke en islamitische spiritualiteit van de Middeleeuwen en haar verzet tegen de

adellijke en kerkelijke macht; en zo verwijzen hedendaagse spirituele stromingen en

ervaringen in onze westerse wereld naar de geschiedenis en de actualiteit van oosterse

religies, zoals het zen-boeddhisme.

In de eerste module worden, na een inleidende week, in korte blokken van vier colleges

drie levensbeschouwelijke tradities behandeld: boeddhisme, de joods-christelijke traditie

en de islam. Er is veel plaats voor historische verdieping. Steeds zal daarbij de vraag aan

de orde zijn op welke manier deze tradities hebben nagedacht over de ethische dilemma’s

van het menselijk leven, en vormgegeven aan de rijke wereld van levenskunst en

spiritualiteit die door de westerse geschiedenis is voortgebracht. Ook zullen de

8

raakvlakken en verschillen tussen deze drie religieuze tradities en het humanisme worden

behandeld.

In de tweede module staat de ethiek als een belangrijk deelgebied binnen de humanistiek

centraal. Ook hier is de benadering primair historisch, en volgen we de geschiedenis van

de ethiek vanaf de Oudheid tot in de huidige tijd. Uiteenlopende vooronderstellingen en

perspectieven bij wat een zinvol leven is, passeren de revue, zoals onder meer vrijheid en

verbondenheid, of opvoeding en deugd. We zullen vaststellen dat ieders hoop om ‘goed te

leven’, voor zichzelf en voor de ander, niet zo vanzelfsprekend is als het lijkt.

Introductie bij de tweede module van Z2: ETHISCH HUMANISME

Als Socrates rond 400 voor Christus in Athene de markt op loopt en met de aldaar

aanwezigen een gesprek voert over de kwaliteit van hun leven, begint de lange

geschiedenis van de westerse moraal. Natuurlijk ging er iets aan vooraf: het relativisme

van de sofisten dat voor Socrates blijkbaar onhoudbaar en onverdraaglijk was. Er valt

volgens hem wel degelijk iets algemeen zinvols te zeggen over ‘to eu zèn’: het goede

leven. Het gaat om het verwerven van een Socratische autonomie (Nussbaum). Het debat

tussen Socrates en de sofisten over de bepaling van ‘het goede leven’ is in feite nooit

opgehouden en duurt tot op de dag van vandaag voort.

In deze tweede module behandelen we grote lijn van dat debat: de verschillende

standpunten in de eudaimonistische ethiek van de klassieke Oudheid van Socrates en Plato

tot en met de Stoa. De reactie daarop van het christendom en haar moraal, en de

doorwerking van beide lijnen in de renaissance oa bij Erasmus, Montaigne en Pico.

Daarna behandelen we de breuk en diepe cesuur die het moderne denken (Desacrtes) met

Locke, Voltaire en Kant – aanhangers van de Verlichting - ten opzichte van het gehele

premoderne denken aanbrengt. Vervolgens de heftige reactie van de kant van de

Romantiek (Rousseau, Goethe en Schiller) op het moderne procedurele denken. Een

nieuwe cesuur volgt bij Nietzsche en Kierkegaard die de opening maken naar een nieuwe

moraal in termen van authenticiteit. Daarnaast ontvouwt zich in de negentiende eeuw een

rijk decor van morele houdingen: liberaal, eudaimonistisch, expressionistisch.

De twintigste eeuw reflecteert de clash tussen Verlichting en Romantiek. Het

existentialisme beproeft een moraal van authenticiteit. In de vroege jaren tachtig levert

Foucault daarop heftige kritiek en brengt in samenhang met zijn disciplineringsopvatting

een bestaansethiek. Tegelijk zien we de revival van de deugdethiek en de opkomst van de

zorgethiek. Daarmee zijn we terug bij het begin, het nadenken over een persoonlijke,

morele levensstijl, maar nu in een laat- of postmoderne context. ‘Vandaag zijn we

allemaal levenskunstenaars, of we het nu willen of niet.’ (Bauman).

Willeke Los en Joep Dohmen presenteren deze ideehistorische en wijsgerige

achtergronden van ‘de morele bronnen van het zelf’ (Taylor). Zij zijn jullie gidsen bij de

bestudering van en dialoog over een zorgvuldige selectie van primaire teksten en

secundaire commentaren (oa. Ferry). De module biedt een grondige inleiding in het

ethisch humanisme. Joep Dohmen, coördinator Z2 module 2

9

CURSUSBESCHRIJVING

1. Algemene gegevens

Titel: Zingeving 2: Humanisme in ethiek en religie

Cursuscode: Z2-21 (module 2)

Studiejaar: Bachelor 2, 2011/2012

Periode: II

Omvang: 8 EC, oftewel 224 studiebelastingsuren (SBU)

Coördinatoren: Joep Dohmen (module 2). Tel: (030) 2390113

E-mail: [email protected] Student-assistent: Lori Verlaan (masterstudent)

E-mail: [email protected]

2. Doel/leerresultaat

Doelstellingen voor modulen 1 en 2:

• verwerven van kennis van en inzicht in de geschiedenis en de ideeënwereld van

boeddhisme/hindoeïsme, Jodendom/christendom en islam, in relatie tot het humanisme; en

in de geschiedenis van de ethiek in relatie tot het humanisme;

• blijk kunnen geven van zowel persoonlijk als theoretisch diepgaande reflectie op de

lesstof;

• zich verschillende visies op het humanisme in relatie tot de religieuze en ethische

tradities van onze cultuur eigen maken en daar een goed gefundeerde eigen mening over

kunnen formuleren;

• vertrouwd raken met vragen naar zingeving op theoretisch, existentieel en

maatschappelijk niveau, en deze vragen kunnen relateren aan de actualiteit van de 21ste

eeuw, als ook aan het complexe cultuurbestand van onze westers-moderne wereld;

• bekend zijn met de behandelde levensbeschouwelijke, filosofische en wetenschappelijke

denkers en visies en hun historische en culturele situering; in staat zijn om verbindingen te

leggen tussen lesinhoud en onderliggende (levens)visies en kunnen omgaan met

verschillende en contrasterende visies;

• in kleine projectgroepjes een probleemstelling kunnen formuleren, deze op basis van

literatuur en lesstof uitwerken, en presenteren tijdens een plenair seminar aan het einde de

module

mailto:[email protected]

10

3. Werkvormen, lesuren, student-assistenten en studiebelastingsuren

Werkvormen

Literatuurstudie, colleges, projectgroepen

Literatuurstudie

Het programma Humanisme in ethiek en religie begint bij het grondig lezen van de

literatuur. Zorg dat je voor elke bijeenkomst de opgegeven literatuur leest. Voor elke

bijeenkomst geldt ruim zes uur actieve leestijd, dus dat is tweemaal per week. Plan die tijd

daarom zorgvuldig in en neem het op in je agenda. Lees en studeer effectief. Maak korte

samenvattingen van artikelen of houd kernbegrippen en hoofdlijnen bij met

paginanummers. Maak aantekeningen van vragen en gedachten die bij je opkomen tijdens

het lezen. Pas dan worden de colleges levendige en leerzame onderdelen.

Zonder het zorgvuldig bijhouden van de literatuur is het niet mogelijk om het programma

goed te kunnen volgen en mee te doen, dat wil ook zeggen zelf tot vragen en

aandachtspunten komen en daarbij gericht te zijn op het ontwikkelen van een eigen visie

met betrekking tot de leerstof. Om meer redenen is het van belang de teksten goed te lezen,

zowel in de zin van vergelijking van verschillende soorten teksten als in de zin van de

gelaagdheid van een tekst: het analyseren op inhoud (vooronderstellingen, argumentatie,

spanningen, tegenstrijdigheden, onderliggend debat, betekenisvolle details of

verdichtingen) en op retorica (de wijze waarop argumenten worden ingezet). Als je moeite

hebt met studeren, zoek dan tijdig iemand op die je hierbij advies zou kunnen geven of

actief zou kunnen helpen: een studiegenoot, de docent, de coördinatoren, de

studieadviseur, studentenraadsman, etc. Vaak kan het ook helpen om onderling samen te

werken bij het lezen en bestuderen van literatuur. Door samen afspraken te maken,

literatuur door te nemen, vragen te formuleren en samenvattingen te maken, wordt het veel

gemakkelijker je aan de literatuuropgave te houden. Bovendien kun je elkaar helpen als het

even niet goed loopt. Natuurlijk is het van belang de teksten wel zelf te lezen. Uiteindelijk

scheelt het je een hoop tijd als je de literatuur direct goed bijhoudt, want dan ben je niet

constant bezig oude dingen in te halen. Als je toch achter gaat lopen, is het verstandig,

meteen heldere en haalbare afspraken met jezelf te maken.

Overzicht van de lesuren De lesuren vinden plaats op ochtenden op dinsdag en vrijdag (9.00 tot 11.45 uur). Zo’n

ochtend is een samenhangend geheel en van studenten wordt verwacht dat zij er de hele

ochtend zijn. De lesuren bestaan in principe uit twee hoorcolleges en een responsiecollege.

Het kan voorkomen dat de betreffende docent je vraagt met je projectgroep (langer) aan

een opdracht te werken. Elke bijeenkomst kent zijn eigen invulling, zie daarvoor de

dagbeschrijvingen.

Colleges Iedere lesdag begint met twee maal een plenair college. De docent geeft een theoretisch kader

bij het thema c.q. de stof van die bijeenkomst, dat verheldert en verdiept. De docent gaat in op

de verplichte literatuur, geeft een toelichting, haalt er zaken uit naar voren, en situeert deze in

een breder kader.

11

Het is van groot belang goede aantekeningen te maken van de colleges, omdat de docenten

niet alleen de verplichte literatuur behandelen, maar ook een aantal eigen thema’s toevoegen.

De schriftelijke tentamens (zie onder, 4 en 5) zullen zowel de literatuur als de inhoud van de

colleges toetsen. De plenaire colleges duren elk 45 minuten. De docenten zullen zorg dragen

voor een afwisselend lesprogramma. Soms wordt er gekozen voor een intermezzo over een

relevant en boeiend thema. Daarnaast zullen de docenten waar mogelijk, gebruik maken van

visuele of muzikale ondersteuning ondxer meer via powerpointpresentaties.

Projectgroepen

In de eerste week van het programma formeren we kleine projectgroepen van gemiddeld 4

à 5 studenten. Deze groepjes blijven gedurende de hele module bij elkaar. De

projectgroepjes werken geheel zelfstandig, op zelf gekozen tijdstippen, aan een

gezamenlijke presentatie over een van de thema’s van de colleges. Deze presentaties

vinden plaats in een afsluitend seminar aan het einde van de module, waarbij alle docenten

aanwezig zullen zijn. Voor de presentaties krijgen jullie per projectgroep één groepscijfer,

dat voor 25% je eindcijfer per module bepaalt.

Jullie kunnen je presentatie inhoudelijk zelfstandig met de projectgroep voorbereiden,

maar overleg en advies van een van de docenten (die relevante expertise heeft over het

betreffende onderwerp) is te allen tijde mogelijk. Hierin wordt het initiatief bij jullie (de

studenten) gelegd. De deelnemers dragen zelf verantwoordelijkheid voor de

projectgroepen. We vragen voor de projectgroepen de inzet, motivatie en actieve deelname

van iedereen. Al met al is de projectgroep een belangrijke oefensituatie: in leren omgaan

met de stof, leren communiceren over de stof en ook je voorbereiding op de tentamens.

Student-assistenten

Lori Verlaan (masterstudent) is de student-assistent voor Z2 (module 1 en 2). Zij zal

inhoudelijk geen grote rol spelen, maar vooral organisatorische taken op zich nemen. Ook

zal zij af in toe namens de coördinator berichten op de SWP (Shared Work Place) zetten.

Samenstelling studiebelastingsuren (SBU)

Activiteit: Aantal uren:

contacturen 44

zelfstudie 180 (hieronder valt ook de gezamenlijke voorbereiding in

projectgroepjes van de presentaties voor de slotseminars)

-------------------------------------------------------

Totaal SBU: 224

12

4. Beoordeling

Overzicht van de afrondingen en de data van module 2

- Projectgroepspresentatie op afsluitend seminar.

Data: dinsdag 24 en vrijdag 27 januari 2012, 9.00 – 11.45 uur.

Het eindcijfer is een groepscijfer, dus niet individueel. Het geldt voor alle

deelnemende studenten per groep.

Cursuscode Z2-21

Verantwoordelijke coördinator: Joep Dohmen

- Humanisme in ethiek en religie II: ethiek en geschiedenis van het humanisme.

Gesloten boek tentamen

Dinsdag 7 februari 2012, 10.00 – 13.00 uur.

75% van je eindcijfer per module.

Cursuscode Z2-21

Verantwoordelijke coördinator: Joep Dohmen

Tentamen:

Dinsdag 7 februari 2012

10.00 - 13.00 uur

nakijktermijn: de

coördinator maakt het cijfer

uiterlijk 5 maart 2012

bekend

Hertentamen:

Dinsdag 17 april 2012 10.00 - 13.00 uur

nakijktermijn: de

coördinator maakt het cijfer

uiterlijk 15 mei 2012

bekend

Opmerkingen over de tentamens en de totstandkoming van het eindcijfer

Z2 kent twee modulen van acht weken. Elke module heeft één tentamen: Z2-11 voor de eerste

module betreft één tentamen en Z2-21 voor de tweede module betreft eveneens één tentamen.

In totaal worden er voor Z2 twee tentamenbriefjes uitgereikt. Het cijfer op het tentamenbriefje

is de optelsom van twee scores: je tentamen (75%) en je projectgroeppresentatie (25%).

Voor beide tentamens Z2-11 en Z2-21 moet een 5,5 gehaald worden voor een voldoende

beoordeling. De beide tentamens kunnen één keer herkanst worden.

Projectgroeppresentaties kunnen niet herkanst worden (tenzij in zeer uitzonderlijke

omstandigheden en na overleg met de coördinator), want deze zijn ingebed in de seminars; het

is uiteraard ondoenlijk hiervoor herkansingen te organiseren.

Indien de student na twee tentamengelegenheden een onvoldoende heeft, hetzij voor Z2-11 of

Z2-21, dan dient hij of zij in een later jaar het gehele tentamen over te doen volgens

programma en richtlijnen van dat jaar.

13

Tentamen Humanisme in ethiek en religie 2 (Z2-21)

Het Z2-21 tentamen is evenals Z2-11 een gesloten boek tentamen. Het wordt gehouden op

dinsdag 7 februari van 10.00 tot 13.00 uur. De vragen zijn zo opgesteld dat zij in twee uur

te beantwoorden zijn. Er is één uur extra marge ingebouwd. Binnen drie uur dient iedereen

klaar te zijn. Het tentamen beslaat twee onderdelen, te weten: ethiek en geschiedenis van

het humanisme.

De vragen kunnen bondig beantwoord worden, en toetsen een combinatie van kennis,

inzicht en greep op de stof. Alle vragen tellen even zwaar mee voor het cijfer.

Opmerking ten aanzien van de herkansing:

Aanmelden voor de herkansing geschiedt door het inleveren van een tentamenbriefje vóór

3 april 2012 in het postvak van Joep Dohmen.

5 Afronding

De inhoud van het schriftelijke tentamen is gebaseerd op de verplichte literatuur voor

college en de inhoud van de colleges. Inhoudelijke toetsingscriteria zijn:

• blijk geven de stof goed gelezen en begrepen te hebben;

• de stof in eigen woorden kunnen weergeven;

• blijk geven van verworven inzichten en overzicht te hebben van de morele bronnen;

• verbanden kunnen leggen tussen de verschillende morele kennisinhouden;

• integratie van de gelezen literatuur in de wijze waarop men zichzelf tot die literatuur en

het thema verhoudt;

• blijk geven van een doorleefde of doordachte visie en standpuntbepaling tot de materie.

Voor de afzonderlijke onderdelen gelden bovendien de volgende criteria:

De schriftelijke tentamens:

• De gestelde vraag wordt beantwoord (en niet een andere).

• De vragen worden volledig, helder, beknopt, en in eigen woorden beantwoord.

De probleemstelling van de projectgroepspresentatie:

• De probleemstelling heeft een duidelijke vraag met een beperkte reikwijdte die

beantwoordbaar is in de mondelinge presentatie van max. tien minuten.

• De probleemstelling bevat een motivatie bij de vraag, waarom wil je dit onderzoeken?

• De probleemstelling bevat een vermelding van de literatuur die je bij het beantwoorden

van de vraag wilt gebruiken.

• De probleemstelling en de presentatie moeten betrekking hebben op de behandelde stof

en een duidelijke relatie hebben met levenskunst en/of spiritualiteit.

• Projectgroepen die dat willen mogen externe literatuur bij hun presentatie gebruiken,

maar moeten wel duidelijk een verband leggen met literatuur en thematiek van Z2.

De presentatie:

• De presentatie wordt in max. tien minuten gehouden. Hierna is er tien minuten de tijd

voor reacties van de docenten en discussie.

14

• Het geheel wordt helder gepresenteerd, het betoog is aansprekend en biedt de

mogelijkheid tot feedback.

• In de presentatie wordt de probleemstelling doortastend beantwoord aan de hand van de

stof van de module. De beantwoording geeft blijk van een verdiepend en origineel denk-

en zoekproces.

6 Uitslag en inzage van het tentamen

De uitslag van de tentamens Z2-11 wordt uiterlijk 13 december 2011 bekend gemaakt.

Deze uitslagen worden op het prikbord van de kantine gehangen en op de Shared Work

Place geplaatst.

De docenten zullen ofwel hun beoordeling in de vorm van een speciaal samengesteld

formulier cijferspecificatie uitschrijven, ofwel gebruik maken van een correctiemodel. De

tentamens zelf blijven bij de coördinatoren, en zullen door de UvH worden gearchiveerd.

Inzage van het tentamen en feedback op het cijfer kan op afspraak met de coördinator

gegeven worden. Hij verwijst je eventueel door naar één van de docenten.

Mocht de uitslag van het tentamen voor een student verwijzen naar structurele problemen

bij het afleggen van tentamens, dan kan er met de coördinator een afspraak worden

gemaakt om dit door te spreken en te bezien welk patroon er wellicht aan ten grondslag

ligt.

7 Onderwijskwaliteitszorg

Aan het eind van de cursus kan je gevraagd worden een evaluatieformulier in te vullen. Het

evalueren van het onderwijs is een onderdeel van ons kwaliteitszorgsysteem. Elk

onderwijsonderdeel wordt minimaal één keer per drie jaar geëvalueerd. De

evaluatieresultaten worden bekeken door de opleiding, de coördinator en de

studentenvertegenwoordigers. In de bibliotheek liggen de onderwijsevaluaties in mappen

ter inzage. Hier wordt periodiek informatie aan toegevoegd met verbetermaatregelen als

vervolg op de evaluaties. Voor vragen en informatie kun je je wenden tot de verschillende

studentafgevaardigden (jaarvertegenwoordigers, Universiteitsraad), of tot de

beleidsmedewerker kwaliteitszorg Sophie Wils en assistent Saskia Zuijderduijn, te

bereiken via [email protected].

mailto:[email protected]

15

PROGRAMMA ZINGEVING 2: HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE:

geschiedenis, filosofie, actualiteit

Beschrijving van programma MODULE 2

Let op: alle colleges zijn van 9.00 tot 11.45 uur.

Dinsdagen Vrijdagen

1 dinsdag 22 november 2011

- Inleiding in de ethiek

- Overzicht cursus en literatuur

- Socratisch zelfonderzoek (Nussbaum)

Docent: Joep Dohmen

Vrijdag 25 november 2011

Aristoteles DEUGDETHIEK

- Inleiding in de Ethica Nicomachea

- Deugden en Vriendschap

- Opdracht: Socratisch zelfonderzoek;

deugd bij Aristoteles.

Docent: Joep Dohmen

2 dinsdag 29 november 2011

Hellenistische ethiek: hedonisme

- Epicurus’ hedonisme

- Geschiedenis van het geluk

- tekst: Brief over het geluk (Opdracht)

Docent: Joep Dohmen

vrijdag 2 december 2011

Stoa: AANDACHT

- Seneca, Epictetus, Marcus Aurelius

(mede via Ferry)

- Overgang naar het christendom (Ferry)

- Teksten stoïcijnen (Opdracht)

Docent: Joep Dohmen

3 dinsdag 6 december 2011

Renaissance: Erasmus

- Inleiding in de renaissance

- Erasmus

- Montaigne (overeenkost/verschil M/E)

- tekstlezing: Encheiridion (opdracht)

Docente: Willeke Los


Renaissance: Montaigne

- Vervolg Renaissance

- Het gewone leven

- Pico en Montaigne

- Teksten (Opdracht)

Docent: Joep Dohmen

16


Verlichting: Voltaire

- Historische inleiding in de Verlichting

- Voltaire als voorbeeldfiguur

- Tekst Voltaire (Candide) (Opdracht)



Verlichting: Kants PLICHTSETHIEK

- Ideëen radicale Verlichting (Luc Ferry)

- de filosofie van Immanuel Kant

- de plichtethiek van Kant

- Tekst Kants Fundering van de moraal

(Opdracht)

Docent: Joep Dohmen


Romantiek: Verbondenheid

- Inleiding tot de Romantiek

- Duitse romantiek

- expressivisme

- Goethe als sluitsteen

- Tekstlezing

Docent: Joep Dohmen


Rousseau als sleutelfiguur

- Historische inleiding op de romantiek

- Jean Jacques Rousseau

- Teksten Rousseau (passages uit

Confessions en/of Reveries)


LET OP: 26 DEC T/M 9 JAN KERSTVAKANTIE!!

6 dinsdag 10 januari 2012

19e eeuw: Nietzsches moraalkritiek

- Schopenhauer en Kierkegaard

- Nietzsche en zijn invloed. (Ferry)

- Tekstlezing

Docent: Joep Dohmen

vrijdag 13 januari 2012

20e eeuw Foucaults bestaansethiek

- De terugkeer van de levenskunst

- Actuele bestaansethiek van de (late)

Foucault : zorg voor zichzelf

- Brief aan een middelmatige man

(Dohmen) Tekstlezing : Foucault

Docent : Joep Dohmen

17


20e eeuw 1: Existentialisme

- inleiding over existentialisme

Sartre en De Beauvoir

- Tekstlezing De Beauvoir

(De gebroken vrouw)



Actuele humanistische ethiek (1)

- Ontwerp van een bestaansethiek

- Kritieken vanuit deugden zorgethiek

- Tekstlezing: Middelmatige man

Docent: Joep Dohmen


Actuele humanistische ethiek (slot)

- Brief aan een middelmatige man

- Luc Ferry: Na de deconstructie. De

hedendaagse filosofie

- 11.15 – 12.00: Seminar met presentaties

projectgroepen

Docenten: WL en JDO


Seminars en slotbeschouwing

9.00 – 12.00 Seminar met presentaties

projectgroepen

Docenten: WL en JDO

Let op: DIES UvH begint pas in de

middag. Het seminar gaat dus gewoon

door!

9 30 januari t/m 3 februari 2012

Zelfstudieweek / Hertentamens

30 januari t/m 3 februari 2012

Zelfstudieweek / Hertentamens

10 Dinsdag 7 februari 2012

10.00-13.00 uur

SCHRIFTELIJK TENTAMEN Z2-21

Module 2

18

CURSUSPROGRAMMA Module 2:

WEEK 1

College 1 INLEIDING IN DE EUROPESE ETHIEK

Dinsdag 22 november 2011

9.00 - 11.45 uur

Docent: Joep Dohmen

Beschrijving

College Overzicht van de module

Algemene inleiding in de ethiek

Socrates als vader van de westerse ethiek / Plato

Responsie: gesprek over moraal/ethiek

Zelfstudie - Luc Ferry: Wat is filosofie? In: Beginnen met filosofie 9-37

- Plato: Wanneer draagt men zorg voor zichzelf? In: J.Dohmen,

Over levenskunst, 25-38

- Martha Nussbaum: Socratic self-examination. [Readertekst 1]

WEEK 1

College 2 ARISTOTELES DEUGDETHIEK

Vrijdag 25 november 2011

9.00 - 11.45 uur

Docent: Joep Dohmen

Beschrijving

College De Grote Twee: Plato en Aristoteles

Aristoteles’ deugdethiek; vriendschap

Responsie: twee vragen staan centraal. Behandel ze met je

projectgroep. 1.Wat is socratisch zelfonderzoek? Wat vind je van

de 5 claims? 2. Wat is deugd bij Aristoteles? Wat is het juiste

midden? Geef voorbeelden van deugden.

19

Zelfstudie - Voortreffelijkheid van karakter. In: J.Dohmen: Over levenskunst,

39-49

- Herhaling M. Nussbaum: Socratic self-examination. [Readertekst 1]

WEEK 2

College 3 HELLENISTISCHE ETHIEK: EPICURUS

Dinsdag 29 november 2011

9.00 - 11.45 uur

Docent: Joep Dohmen

Beschrijving

College Het hedonisme van Epicurus.

Geschiedenis van het geluk

Responsie: lees en bestudeer Epicurus’Brief over het geluk/Brief

aan Menoikeus (In J. Dohmen,Over levenskunst 50-56)

Onderzoeksvragen:

Wat is geluk volgens Epicurus? Wat is de hedonistische calculus?

Hoe staat hij tegenover de dood? Wat vindt je van zijn geluksleer?

Zelfstudie - Epicurus’ Brief over het geluk/Brief aan Menoikeus

In J. Dohmen,Over levenskunst 50-56

WEEK 2

College 4: HELLENISTISCHE ETHIEK: STOA

(EN DE OVERGANG NAAR HET CHRISTENDOM)

Vrijdag 2 december 2011

9.00 - 11.45 uur

Docent: Joep Dohmen

Beschrijving

College De late Stoa (Seneca, Marcus Aurelius en Epictetus): wat is de

kern van de stoicijnse ethiek? Behandeling thema’s en auteurs.

20

Korte uitwijding van: De overwinning van het christendom op de

klassieke Oudheid.

Responsie: Wat is stoïcijns? Hoe moet je leven volgens de stoa?

Wat zegt Ferry erover (de kern). Geef enkele voorbeelden uit

Epictetus en Marcus Aurelius; Wat verstaat Seneca onder woede,

waarom is woede zo gevaarlijk en vind je zijn bestrijding van

woede overtuigend?

Zelfstudie - Seneca over de woede : [readertekst 2]

- Epictetus: Wenken v. e. evenwichtig leven, In J.Dohmen, Over

levenskunst 82-88

- Marcus Aurelius, Persoonlijke notities, In J.Dohmen, Over

levenskunst 88-97

- Luc Ferry, Het liefhebben van de wijsheid volgens de stoïcijnen

(37-82).

Vrijblijvend: - Luc Ferry: De overwinning van het christendom op de Griekse

filosofie (82-134).

WEEK 3

College 5 RENAISSANCE (I):

DE ETHIEK VAN HET GEWONE LEVEN

Dinsdag 6 december 2011

9.00 - 11.45 uur

Docenten: Willeke Los

Beschrijving

College

9.00 – 10.45 uur In de geschiedenis van het humanisme neemt de Renaissance een

belangrijke plaats in. In dit college beschouwen we deze periode

vanuit historisch perspectief. Daarbij wordt speciale aandacht

besteed aan Erasmus en Montaigne die voor de geschiedenis van

het humanisme van grote betekenis zijn.

21

11.00 – 11.45 Responsiecollege: bespreking van de voorbereidingsopdracht en

gelegenheid tot het stellen van eigen vragen over de stof.

Zelfstudie Verplichte literatuur:

- Erasmus, ‘The Handbook of the Christian Soldier’ [readertekst 3]

- Desiderius Erasmus, ‘Moeten kinderen autoritair of vrij worden

opgevoed?’ In J.Dohmen, Over levenskunst p. 130 – 136.

- fragmenten uit het essay van Montaigne, ‘Over de opvoeding’

[readertekst 4].

Voorbereidingsopdracht

Lees de opgegeven literatuur goed door. Noteer zaken die je niet

begrijpt.

Beantwoord de volgende vragen op schrift:

1) Leg op basis van de Enchiridion uit wat Erasmus onder volmaakte

vroomheid verstaat. Op welke tegenstellingen is deze vroomheid

gebaseerd?

2) Waarin is volgens Erasmus het ware christendom gelegen? Licht je

antwoord toe.

WEEK 3

College 6 RENAISSANCE (II) Vervolg


9.00 - 11.45 uur

Docenten: Joep Dohmen

Beschrijving

College: Vervolg Renaissance. Behandeling van ‘het gewone

leven’ als item. Noordeuropese en zuideuropese renaissance met

als representanten: Montaigne en Pico.

Responsiecollege: beschrijf Montaigne en Picos visie op het goede

leven. Wat zijn de belangrijkste elementen? Welke verschillen zie

je? Waar sta je zelf?

22

Zelfstudie - Fragmenten uit het essay van Montaigne, ‘Over de opvoeding’

[readertekst 4]

- Montaigne, Over de ervaring, in J.Dohmen, Over levenskunst

148-156.

- Pico della Mirandola, Over de menselijke waardigheid. In

J.Dohmen, Over levenskunst 126-130.

WEEK 4

College 7 VERLICHTING (I): RATIONELE ETHIEK


9.00 - 11.45 uur


Beschrijving College:

9.00 – 10.45 uur Binnen het hedendaagse publieke debat in het algemeen en het

humanisme in het bijzonder is er de laatste tijd weer veel aandacht

voor de Verlichting. In het publieke debat lijkt de Verlichting

samengevat te kunnen worden in een paar kernwaarden. Hoe

verhoudt deze visie zich tot een meer historische manier van

kijken naar de Verlichting? In dit college presenteert Willeke Los

een aantal historische visies op de Verlichting. Daarbij besteedt zij

ook aandacht voor het humanisme interessante denkers, zoals

Voltaire.

11.00 – 11.45 uur Responsiecollege: bespreking van de voorbereidingsopdracht en



- Voltaire, (2010) Candide : of het optimisme. Amsterdam :

Uitgeverij L.J. Veen. Let op : hele boekje


Lees de opgegeven literatuur goed door. Noteer zaken die je niet begrijpt.

23


1) Het denken van de 18e-eeuwse philosophes wordt door

sommige auteurs als humanistisch beschouwd. Geef op basis

van Candide drie voorbeelden waaruit het humanisme van

Voltaire blijkt. Licht elk voorbeeld toe.

2) Volgens Voltaire dient de filosofie zich bezig te houden met

hoe je je moet gedragen in het dagelijks leven. Hoe geeft

Voltaire uitdrukking aan deze opvatting in Candide?

WEEK 4

College 8 VERLICHTING (II): KANT


9.00 - 11.45 uur

Docenten: Joep Dohmen

Beschrijving

College: Bespreking van Luc Ferry hoofdstuk 4: het humanisime of het

onstaan van de moderne filosofie. De grootste filosoof van de

Verlichting is Immanuel Kant. Hij ziet een gevaar in de radicale

verlichting. Daarom presenteert hij een alternatieve ethiek.

Behandeling van Kants plichtmoraal.

Responsie: wat is de grote ethische omwenteling in de moderniteit

volgens Ferry? Welke is Kants kritiek op de Griekse geluksmoraal?

Welk alternatief biedt hij? Leg uit. Wat een plichtsmoraal is.

Zelfstudie: - Immanuel Kant: Fundering van de metafysica van

de zeden. Tweede hoofdstuk: Overgang van de populaire zedelijke

wijsbegeerte naar de metafysica van de zeden. (passage)

[Readertekst 5]

- Luc Ferry: Het humanisme of het ontstaan van de moderne

filosofie. p. 134 – 204.

24

WEEK 5

College 9 ROMANTIEK (1)


9.00 - 11.45 uur

Joep Dohmen

Beschrijving

College: Verlichting en Romantiek worden gezien als twee tegengestelde

stromingen binnen de cultuurgeschiedenis. In dit college gaan we

in op de romantiek, ten dele op de duitse romantiek (oa Schiller).

Wat is eigenlijk romantiek, wanneer was ze en welke aspecten

kenmerken deze periode? Filosofische inleiding op deze periode,

met nadruk op het romantisch expressivisme en het slot van de

classicist JW von Goethe.

Responsie: wat is romantiek en wat is haar bezwaar tegen de

Verlichting? Wat is zelfexpresssie, hoe doe je dat? welke rol

spelen de natuur en de verbeelding?

Zelfstudie

verplichte literatuur - Charles Taylor, De expressivsitische wending. [Readertekst 6]

- Teksten van Rousseau, Goethe en Schiller uit J.Dohmen: Over

levenskunst.

WEEK 5

College 10 ROMANTIEK (II): ROUSSEAU ALS SLEUTELFIGUUR?


9.00 - 11.45 uur


Beschrijving college:

9.00 – 10.45 Rousseau wordt door veel mensen beschouwd als een representant

van de (vroege) Romantiek. Hij leefde echter in de periode van de

Verlichting en wordt door andere auteurs ook wel het geweten van

de Verlichting genoemd. In dit college onderzoeken we de vraag

hoe we Rousseau moeten begrijpen: als vertegenwoordiger van de

Romantiek of van de Verlichting? We doen dit aan de hand van

25

visies op beide periodes en een aantal centrale ideeën uit

Rousseau’s werk, waaronder zijn autobiografische geschriften.

Daarbij gaan we ook in op de vraag naar de betekenis van

Rousseau voor de geschiedenis van het humanisme.

11.00 – 11.45 uur Responsiecollege: bespreking van de voorbereidingsopdracht en



- Jean-Jacques Rousseau, Overpeinzingen van een eenzaam

wandelaar: Eerste wandeling, Vierde wandeling, Vijfde wandeling

en Achtste wandeling. [ca. 40 pagina’s]

- Rousseau, fragmenten uit Bekentenissen [readertekst 7]




1) Analyseer de betekenis van de begrippen autonomie en

authenticiteit in de Overpeinzingen van een eenzaam

wandelaar. Welke relatie kun je leggen met Verlichting en

Romantiek?

2) Wat is volgens jou de waarde van Rousseau’s

autobiografische project? Is het door hem geformuleerde doel

een waarachtig beeld van zichzelf te schetsen volgens jou

haalbaar? Motiveer je antwoord.

LET OP: ma 26 december 2011 t/m vrij 6 januari 2012 KERSTVAKANTIE!

26

WEEK 6

College 11 NEGENTIENDE EEUW: NIETZSCHES MORAAL KRITIEK

Dinsdag 10 januari 2012

9.00 - 11.45 uur

Docent: Joep Dohmen

Beschrijving

College: Na de Verlichting en de romantiek.

Schopenhauer en Kierkegaard

Nietzsche als criticus van de Europese moraal

Responsie: maak een analyse van Nietzsches: Menselijk al te

menselijk ( In Levenskunst, 251-263). Welke stappen onderscheid

Nietzsche op weg naar de vrije geest ? Wat vind je van deze visie

op vrijheid ? Kun je het plaatsen in Luc Ferry’s visie op

Nietzsche?

Zelfstudie: - Teksten van Schopenhauer, Kierkegaard en Nietzsche in:

J.Dohmen: Over levenskunst p. 221-262.

- Luc Ferry: De postmoderniteit. Het geval Nietzsche. P. 204 - 274

WEEK 6

College 12 20E EEUW (1): FOUCAULTS BESTAANSETHIEK

Vrijdag 13 januari 2012

9.00 - 11.45 uur

Docent: Joep Dohmen

Beschrijving

College : Beschrijving college over Foucaults bestaansethiek. De terugkeer

van de levenskunst. Plaatsing in het oeuvre van Foucault. Analyse

van de zelfzorg. Actualiteit van de bestaansethiek via de Brief aan

een middelmatige man.

Responsie: Welke overgang kent Foucaults werk? Welke vier

aspecten vormen de kern van Foucaults bestaansethiek? Wat is een

vrijheidspraktijk? Wat verstaat MF onder een leven als kunstwerk?

27

Zelfstudie: - Brief aan een middelmatige man (J. Dohmen), 73-96

- Michel Foucault : Waarom zou niet iedereen van zijn leven een

kunstwerk kunnen maken? In : Over Levenskunst, 309- 323.

WEEK 7

College 13 TWINTIGSTE EEUW (1) : EXISTENTIALISME


09.00 – 11.45 uur

Docent: Willeke Los

Beschrijving

College

9.00 – 10.45 uur Na de Tweede Wereldoorlog was het existentialisme, met name in

Frankrijk, een ware rage. Voor de doorbraak van het existentialisme

als populaire filosofie was Sartre van groot belang. Het was echter

de verdienste van Sartres levensgezel, Simone de Beauvoir, dat zij

zijn filosofie uitwerkte tot een ethiek die ook voor het humanisme

interessant is. In dit college gaan we in op de belangrijkste begrippen

uit het existentialisme van Sartre en De Beauvoir en hun betekenis

voor het humanisme.

11.00 – 11.45 Responsiecollege: bespreking van de voorbereidingsopdracht en



- Karen Vintges, ‘Vrijheid in verbondenheid. Het actuele denken van

Simone de Beauvoir’ [readertekst 8]

- Simone de Beauvoir, De gebroken vrouw [alleen dit verhaal uit het

gelijknamige boek met 3 novellen].



28


1) Waarin schiet de hoofdpersoon van De gebroken vrouw

tekort vanuit existentialistisch oogpunt? Noteer

vindplaatsen van relevante passages.

2) In welke opzichten kun je De gebroken vrouw

beschouwen als een literaire pendant van De Tweede

Sekse?

3) Welke adviezen die de hoofdpersoon krijgt komen

overeen met/sluiten aan op het existentialisme van

Simone de Beauvoir?

WEEK 7

College 14: ACTUELE HUMANISTISCHE ETHIEK (1)


9.00 - 11.45 uur

Docent: Joep Dohmen

Colleges: Opkomst van diverse nieuwe vormen van ethiek in de jaren

tachtig. Uitwerking van de bestaansethiek ofwel zorg voor

zichzelf. Kritisch commentaar vanuit de deugden zorgethiek.

Een vergelijking tussen deze ethieken.

Responsie: Zelfzorg is een holistisch concept: leg uit. Welke

aanvulling levert Bieri op Foucault? Welke aanvulling levert

Taylor op Bieri? Welke kritiek levert Walker op de autonomie-

gedachte?

Zelfstudie: Lees en bestudeer de hoofdstukken 4 en 5 uit Dohmens Brief aan

een middelmatige man (96-180).

29

WEEK 8

College 15 ACTUELE HUMANISTISCHE ETHIEK (SLOT )


9.00 - 10.45 uur

Docent: Joep Dohmen

College : Afsluiting van deze Z2 module over ethiek. Behandeling en

commentaar op het slothoofdstuk van Luc Ferry.

Responsie: Vragen over Ferry . Afsluiting met: wie is de

middelmatrige man? Hoe sta je tegenover deze analyse? Wat is dit

antwoord waard? is het jouw antwoord?

Zelfstudie: - Luc Ferry, Beginnen met filosofie: Na de deconstructie. De

hedendaagse filosofie p. 274-354

- Dohmen: Wie is de middelmatige man? p. 180-207.

11.15 – 12.00: Start seminar met presentaties projectgroepen (deel 1)

Docenten: Dohmen en Los, evt. met docenten van Module 1.

WEEK 8

College 16


9.00 - 11.45 uur

Docenten: Joep Dohmen en Willeke Los

Let op: in jullie rooster staat DIES aangegeven. Dit begint echter

pas in de middag. In de ochtend gaat het seminar gewoon door!

Seminar met presentaties projectgroepen (deel 2)

Pauze

Slotbeschouwing.

30

LITERATUUR

Verplichte literatuur (aanschaffen):

Dohmen, J. (2010). Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven. (15e druk).

Amsterdam: Ambo. ISBN: 9789026321498

Ferry, L. (2009). Beginnen met filosofie. Met andere ogen naar je leven kijken.

Amsterdam: Uitgeverij Maarten Muntenga. (serietitel: Rainbow Delphi 2009) ISBN:

9041730168

Dohmen, J. (2010). Brief aan een middelmatige man. Amsterdam: Ambo. ISBN:

9026323808.

Voltaire, (2010) Candide : of het optimisme. Amsterdam : Uitgeverij L.J. Veen. ISBN :

902041061X

Rousseau, J. (2009) Overpeinzingen van een eenzame wandelaar. Amsterdam : Uitgeverij

L.J. Veen. ISBN : 9020406124

Beauvoir, de, S. ( 1998) De gebroken vrouw (alleen het derde verhaal = titelverhaal uit

deze bundel met drie verhalen). Vele malen herdrukt ; makkelijk te krijgen via bibliotheek

of 2e hands via internet (www.boekwinkeltjes.nl of www.bol.com).

ISBN : 9026952589

TEKSTEN OPGENOMEN IN DE READER

http://www.boekwinkeltjes.nl/

http://www.bol.com/

HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE geschiedenis, filosofie en ... · Studiejaar: Bachelor 2, 2011/2012...

Documents

Transcript of HUMANISME IN ETHIEK EN RELIGIE geschiedenis, filosofie en ... · Studiejaar: Bachelor 2, 2011/2012...