Holkje van der Veer: ‘denk goed na over je mensvisie’ · december 2017 - Nr. 5 december 2017 -...

dec

ember 2017 - N

r. 5

Holkje van der Veer: ‘denk goed naover je mensvisie’

Nederlands slavernijverleden als rode draad

Lijsttrekkers over waarden in de lokale politiek

2 3

december 2017 - Nr. 5 december 2017 - Nr. 5

van de redactie

VERDER IN DIT NUMMER

Ruimte voor religie in de stad 8Column Margrietha Reinders 9Column Halima Özen 12

Filosofische kijk op dierenrechten 14Commentaar Hans Feddema 15Religie en linkse politiek 18

Onder Ogen 20Een Andere Wang – Wies Houweling 21Recensie Nergensland Femke Halsema 22Cartoon Maarten Wolterink 22Fotoverhaal Bob de Vries 23UitsmijterSylvana Rikkert 23 Theo Brand, hoofdredacteur

Verbinding en verbondenheid... deze begrippen komen op diverse manieren terug in deze editie van De Linker Wang. Bij progressieve politiek hoort vrijheid, zelfont-plooiing en keuzevrijheid. Tegelijk gaat het om het besef dat je als mens ‘onderdeel bent van...’ en kunt kiezen voor solidariteit. Geen linkse en groene politiek zonder compassie.

Holkje van der Veer stond als tiener bekend om haar eigenzinnigheid. Vrijzinnig opgevoed in Amsterdam koos ze haar eigen weg waarbij ook GroenLinks in beeld kwam. Tegelijk verbond zij zich aan de orde van de dominica-nen. Van der Veer roept haar partij op om goed na te denken over het te hanteren mensbeeld: ‘Mijn leven en mijn dood betreffen niet alleen mijzelf. Ik ben meer dan mijzelf, ik sta in verbinding met de Ander.’

Verbinding relativeert menselijke autonomie en zelfbe-schikking. Dit geldt niet alleen voor vragen rond leven en dood, maar ook voor menselijk gedrag in relatie tot de ecologische draagkracht van de aarde. Bioloog Hans Meek schrijft in dit blad: ‘De mens is uit zijn ecologische kracht gegroeid en zal weer binnen ecologische grenzen moeten leren leven.’

In de Amsterdamse wijk Geuzenveld-Slotermeer zoeken Han Dijk en zijn collega’s naar verbinding tussen uiteen-lopende groepen mensen. ‘Misschien kun je alle mensen die een verbindende houding aannemen op een bepaalde manier religieus noemen,’ zo schrijft hij. En hij hoopt dat gelovigen en niet-gelovigen samen optrekken tegen de neoliberale verblinding.

Het slavernijverleden lijkt Nederland eerder te verdelen dan te verbinden. Sherilyn Deen is bezig met een on-derzoek en doet verslag van haar bevindingen. De emancipatie van zwarte en gekleurde Nederlan-ders kan bij anderen aanvoelen als aanval op van oudsher verbindende symbolen: van be-kende zeehelden tot Zwarte Piet. Maar hoe erg is die pijn?

Verbinding moet geen klamme deken worden. Het ‘oude wij’ maakt plaats voor een ‘nieuw wij’. Ondanks kerststallen en sfeer-lichtjes gaat Kerst oorspronkelijk helemaal niet om nestwarmte en be-houdzucht. Wies Houweling verwoordt dat treffend. Kerst gaat volgens haar om kwetsbaarheid als bron van kracht, gericht op compassie en verandering. Daarom wens ik u als lezer van dit blad veel méér toe dan alleen gezellige kerstda-gen en een gelukkig nieuwjaar.

Ecologica: boek over de klimaatcrisis

Lokale lijsttrekkers GroenLinks over hun drijfveren

16

6

Holkje van der Veer heeft boodschap voor GroenLinks4

Stilte: een tegengeluid12

Sherilyn Deen over

‘blinde vlek’ van

slavernij

10

4 5


Martin Visser

Voor GroenLinks in Zwolle was ze jaren actief, onder meer als onder-steuner van de gemeenteraadsfractie. Lange tijd werkte ze in deze stad voor het interkerkelijk studentenpastoraat. ‘In Amsterdam waar ik opgroeide heb ik de vrijzinnigheid meegekregen. Mijn ouders waren actief in de Doopsge-zinde broederschap. Zelf ben ik ook doopsgezind geweest. Het moedigde

mij aan om pacifistisch, politiek actief en maatschappelijk betrokken te zijn.’ Op de openbare montessorischool ke-ken docenten en medeleerlingen soms met verbazing naar haar, vanwege haar eigenzinnige identiteit. Later kwam Holkje in Zwolle terecht en trad ze toe tot de orde van de Dominicanen. Ook hier werd én wordt christelijke inspiratie verbonden met een grote betrokkenheid bij én een kritische kijk op de maatschappij.

Kijk op de wereldIn de jaren zeventig en tachtig waren diverse katholieke religieuzen actief in de linkse politiek. Zo was David van Ooijen PvdA-Kamerlid en later provinciaal (voorman, -red.) van de Dominicanenorde in Nederland. De dominicaan Karl Derksen was actief binnen de beweging Christenen voor Socialisme en later De Linker Wang. Mensen als zij waren voortrekkers bin-

nen de kritische Acht Mei Beweging.Dominicanes Holkje geeft aan dat haar contact met GroenLinks in de loop der tijd verwaterd is. ´Bij het verhuizen van Zwolle naar Nijmegen rond 2010 is het contact verloren gegaan maar ik voel me nog steeds betrokken bij de partij.’ In de jaren tachtig en negentig was Holkje veel in Belfast, Noord-Ierland. Daar werkte ze vanuit het studenten-pastoraat samen met de Peace People, een organisatie die in 1978 de Nobel-prijs van de vrede ontving. Ze bege-leidde studentenuitwisselingen en gaf daarmee vorm aan vredeswerk. Ook was ze enkele maanden in Zuid-Afrika. ´Daar werd ik geconfronteerd met de grenzen van mijn eigen hardline pacifisme. De zelfopoffering en het belijden van mijn overtuigingen brach-ten me daar in gevaarlijke omstandig-heden.´ Uiteindelijk, zo geeft Holkje aan, ontdekte ze dat het gelukkig ook mogelijk is om je in te zetten voor de

wereld zonder je eigen leven op het spel te zetten en voortdurend weg te zijn van huis.Bij het leven vanuit de dominicanen-orde hoort ook een bepaalde kijk op de wereld, aldus Holkje. ‘De toekomst van de aarde is voor ons erg belang-rijk. Wij zijn voorbijgangers. Anderen en andere generaties moeten ook een kans op een goed leven hebben.’

Brouwerij De HemelDe dominicaanse traditie heeft haar veel levenslessen geleerd, maar heeft volgens haar ook de maatschappij veel te bieden. De orde heeft het achthon-derdjarig bestaan aangegrepen om er éen feestje voor en met de samen-leving´ van te maken. Holkje: Álleen al zoiets eenvoudigs als het concept van de zondag bevat een actuele boodschap´, zo geeft de dominicanes aan. ´De zondag kun je benutten als een dag om samen te komen en het te hebben over zaken die ertoe doen. Juist in de herrie en de snelheid van vandaag de dag is zoń rustdag van grote maatschappelijke waarde.´ ‘We hebben een speciaal bier ontwik-keld – nota bene in Brouwerij De Hemel - en hebben dit bier de naam Zondag gegeven. En het mooie is dat het goede leven geen grenzen kent: volgens ons kan het op maandag ook zondag zijn,’ zegt ze met een knipoog. ‘Tijdens ons jubileum hebben we ook een moderne variant ontwikkeld van het dominicaanse habijt. We wilden de kernwaarden die verbonden zijn met ons habijt delen met kunstenaars uit de wereld van mode en design. Het gaat dan om zoeken naar waarheid, reizend in het leven staan en de tijd nemen voor stilte en bezinning. Het ontwerp van ons habijt is duurzaam, het is al terug te vinden in middel-eeuwse geschriften. De vraag die wij de ontwerper meegaven is of je als mens anders kunt omgaan met kle-ding. Kan kleding een leven lang mee?’‘De toenadering tot anderen en het opbouwen van blijvende relaties is

verwerkt in het concept achter deze kledingstukken. ‘Het ontmoeten van mensen uit andere culturen en religies vinden wij belangrijk. Dit zie je terug in de uitvoering van dit habijt, ook door de afwezigheid van religieuze symbo-len.’Op deze wijze probeert de orde zich te laten kennen, haar identiteit te delen. Het aantal dominicanen en domini-canessen is in de afgelopen decennia sterk gedaald, zo geeft Holkje aan. ‘Maar de tijd verandert. Inmiddels stijgt het aantal broeders in Neder-land weer gestaag. Ook melden zich vrouwen die belangstelling hebben voor het kloosterleven. Samen wonen en leven, omdat je samen elkaar kunt versterken, samen kunt leren. Gerech-tigheid, een voor de Dominicanenorde betekenisvol begrip, heeft uiteindelijk in alles ook met het milieu, met onze aarde en onze kwaliteit van samenle-ven te maken. Met de vraag hoeveel een mens nu daadwerkelijk voor zichzelf nodig heeft.´

OntdekkingsreisHolkje heeft gaandeweg haar aandacht verlegd naar haar directe medemens en naar persoonlijke spiritualiteit. Ze geeft lezingen en geniet lande-lijke bekendheid als auteur van haar boeken Verlangen als antwoord (2013) en Veerkracht (2016). Daarin gaat het over haar persoonlijke ontdekkingsreis en thema’s als fysieke kwetsbaarheid. Dat neemt allerminst weg dat ook maatschappelijke en politieke thema´s op haar netvlies staan.‘Ik merk dat ik door mijn eigen lichamelijke situatie meer word geconfronteerd met ethische vragen rond de kwaliteit van het leven,’ zegt

Holkje, die zelf het syndroom van Marfan heeft. ‘De discussie rond ‘vol-tooid leven’ is ook voor mij relevant geworden. Ik ben bang dat er mensen zijn die de mogelijkheden tot levens-beëindiging te veel willen oprekken. Ik woon in een appartement tussen senioren die vaak zorgbehoeftig zijn. Ik zie enorm veel eenzaamheid achter de voordeur. Bezuinigingen in de geestelijke gezondheidszorg hebben vergaande en ingrijpende gevolgen. Veel mensen, onder wie ook pensio-nado’s, hebben moeite om een zinvol leven op te bouwen. Dit zijn thema´s waar GroenLinks zich duidelijker over mag uitspreken.’

MensvisieÓok ten aanzien van inclusiviteit valt er nog veel te bereiken. Het gaat op het vlak van openbaar vervoer vrij goed, maar binnen het onderwijs valt er op dit vlak voor leerlingen met een fysieke beperking nog veel te verbete-ren.´ Volgens Holkje is de zorg om de minder bedeelden in de samenleving en het bieden van gelijke kansen ontzettend belangrijk voor de partij. En religie wordt volgens haar te makkelijk opzij geschoven, bijvoorbeeld rond euthanasie en prenataal onderzoek.‘Denk goed na over je mensvisie. Mijn leven en mijn dood betreffen niet al-leen mijzelf. Ik ben meer dan mijzelf, ik sta in verbinding met de Ander, zo verwoordt bijvoorbeeld de filosoof Emmanuel Levinas dat heel treffend. Deze relationele mensvisie moet ook in het euthanasiedebat meegewogen worden. Kinderen krijgen, leven en sterven… het is nooit een puur indivi-duele zaak.’

‘Het ontmoeten van mensen uit andere culturen en religies vinden wij belangrijk’

Holkje van der Veer gaat graag in gesprek met mensen, soms met een biertje erbij.Foto: William Moore

dominicanes met een duurzame boodschap Holkje van der Veer pleit voor relationele mensvisie

Holkje van der Veer is dominicanes, schrijft boeken over spiritualiteit en was actief voor GroenLinks. Ze bezocht conflictgebieden als Zuid-Afrika en Noord-Ierland. Vanuit de Dominicanenorde richt ze zich op duur-zaamheid en het helpen van mensen in haar omgeving. Hoewel niet meer politiek actief, voelt ze zich betrokken bij GroenLinks: ‘Denk goed na over je mensvisie.’

6 7


Hans Meek

Graag breng ik mijn kersverse boek Ecologica onder de aandacht. De basis is gelegd toen ik bestuurslid was van De Linker Wang, lange tijd als portefeuillehouder duurzaamheid. Het is dus niet meer dan (eco)logisch om het resultaat te presenteren in dit magazine. In mijn boek benader ik de duurzaam-heidsproblematiek vanuit ecologisch inzicht. Verwondering en gezond ver-stand zijn uitgangspunten onder het motto: de mens is ook maar een dier, maar dieren zijn heel bijzonder.

Ecologisch evenwichtDe mens is van dezelfde ecologi-sche relaties afhankelijk als andere levensvormen. Alle planten en dieren streven naar groei en bloei van de eigen soort. Eikenbomen produ-ceren zo veel mogelijk eikels en koolmezen brengen zo veel moge-lijk jongen groot. Deze intrinsieke biologische groeidrang wordt beperkt door factoren als voedselbeperking, roofdieren, ziekten en watergebrek. Daardoor ontstaan populaties die elkaar in evenwicht houden en niet

verder groeien dan hun draagkracht-niveau. Dit ecologisch evenwicht is de basis van veerkracht en stabiliteit van ecosystemen en de biosfeer. Hoe meer biodiversiteit, des te groter de veerkracht.De mens was tot voor kort geen ecologische uitzondering. Vanaf 1800 begon de populatie en daarna de welvaart echter te groeien tot inmiddels gigantische proporties. Dat komt enerzijds door de menselijke slimheid die hij dankt aan zijn grote hersenen. Die bezat de mens ook al honderdduizend jaar geleden, maar toen liepen er niet meer dan een paar miljoen mensen rond op aarde. In 1800 waren er ongeveer één miljard mensen en in 2017 ruim zeven keer meer. De mens kon zijn vermogen om vuur te gebruiken toepassen op fossiele brandstof. Hij bleek slim genoeg om daarmee geavanceerde machines, voer- vaar- en vliegtuigen en chemische producten te maken. Behalve zijn aantal steeg ook het energiegebruik met een factor zeven, waardoor het totale energiegebruik van de mensheid de afgelopen ruim tweehonderd jaar circa vijftig keer is gestegen en de mens meer energie verbruikt dan alle andere dieren op aarde samen.

Mondiale VoetafdrukDe bevolking groeide omdat fossiele energie werd en wordt ingezet voor het vergroten van de voedselproductie. In 1800 was de gemiddelde opbrengst

van een hectare tarwe in Nederland ongeveer één ton tegenover bijna tien ton, nu. Voor andere gewassen en vee-teelt gelden vergelijkbare toenames. Dat alles op basis van kunstmest, chemische bestrijding van ziektes en plagen en mechanische zaai-, oogst- en verwerkingsmethoden. Daarnaast wordt fossiele energie gebruikt voor import van landbouwproducten als rijst, katoen, koffie en de laatste decennia enorme hoeveelheden soja en palmolie. Daarvoor worden grote oppervlakten oerbos gekapt, met als gevolg verminderde biodiversiteit op aarde.Een goede index om agrarische grond-gebruik in maat en getal uit te drukken is de Mondiale Voetafdruk. Om Ne-derland als voorbeeld te nemen: per inwoner is slechts 0,2 hectare binnen-landse grond beschikbaar, terwijl we per persoon de gemiddelde opbrengst van 2,0 hectare landbouwgrond ver-bruiken. Dit verschil overbruggen we voor 40 procent met hoge opbreng-sten door biotechnologie en voor 60 procent door import. Nederland mag dan als agrarisch exportland bekend staan, we zijn vooral een agrarisch doorsluisland, waar fossiele energie en geïmporteerde biomassa omgezet worden in agrarische eindproducten. Het CO2- en klimaateffect van ons gigantische westerse energiegebruik is inmiddels wel bekend. In Ecologica staan twee andere problemen centraal: de bevolkingsgroei en het verlies aan biodiversiteit. Ecologische gegevens tonen aan dat zonder gebruik van fos-

siele energie een maximale bevolkings-omvang van 1 tot 3 miljard mensen mogelijk is. De voorraad fossiele brandstof is eindig, gas en olie zijn waarschijnlijk aan het eind van deze eeuw niet meer exploiteerbaar. Het is zeer de vraag of duurzame alternatie-ven voldoende energie kunnen leveren. Een duurzaam bestaan van grote aan-tallen mensen komt dan in gevaar.

Gedrag veranderenEen tweede probleem is afnemende biodiversiteit. Biodiversiteit is de basis van veerkracht en stabiliteit van ecosystemen. Al het leven op aarde is daarvan afhankelijk, ook dat van de mens. Bij afnemende biodiversiteit zullen ecologische regulatiemecha-nismen als honger, zoetwatergebrek, besmettelijke ziektes en daarmee sa-menhangende migraties en oorlogen zich steeds sterker laten gelden. Samenvattend concludeer ik op basis van eco-logica dat we er niet zo roos-kleurig voor staan. Ik hoop dat mijn boek lezers stimuleert om hierover na te denken en oplossingen aan te dragen. Er zijn gelukkig tal van initi-atieven en ontwikkelingen maar er is veel meer nodig. Grote vraag daarbij: kan onze logica, ons verstand, ons gedrag veranderen? En dan met name ons groepsgedrag? Bij het stoppen van roken of minder snoepen is het al lastig. In hoeverre gaat dat lukken op populatieniveau wat betreft verduurzaming? Kunnen we ‘vrijwillig’ onze groeidrang en impact op de biosfeer verminderen? Zien we in dat wij zelf het duurzaam-heidsprobleem zijn met onze energie-verslindende westerse samenleving en kunnen we daar wat aan verande-ren? Is een duurzame samenleving maakbaar?

BijbelNaast eco-politiek, eco-economie en eco-ethiek komt dan ook religie in beeld. De Bijbel geeft geen directe antwoorden op duurzaamheidsvra-

gen. Toen de Bij-bel ontstond was er geen mondiale duurzaamheids-problematiek. De natuur was oppermachtig en genereerde naar believen regen en droogte, over-vloed of honger, gezondheid en ziekte. De mens had daar geen invloed op. De circa 200 miljoen men-sen waaruit de wereldbevolking toen bestond, kwamen daar dagelijks mee in aanraking en waren daarvan doordrongen. Religie riep op tot solidariteit, zorg voor de zwakke, zieke en vreemdeling. Je bent afhankelijk van elkaar en kunt zomaar zelf tot die kwetsbare groep behoren. Dat geld nu ook voor eco-systemen met de planten en dieren die ons omringen. Een vrijzinnige benadering van bijbelse inspiratie kan vanuit dit inzicht tot duurzaam-heid leiden. Niet voor niets is De Linker Wang mede voortgekomen uit het ‘conciliair proces’ dat opriep tot vrede, gerechtigheid en heelheid van de schepping, een onlosmakelijke drie-eenheid. We missen een ‘groot verhaal’. Op welk inspirerend verhaal, welk toekomstvisioen kan de maatschap-pij zich richten? Ik denk dat er wel degelijk een groot verhaal is: de mens is uit zijn ecologische kracht gegroeid en zal weer binnen ecologische grenzen moeten leren leven. Het is een verhaal dat we niet graag horen.

Liever houden we elkaar voor dat de mens, het volk, de economie en de welvaart altijd verder zullen groeien tot in het oneindige. Er blijkt echter geen god te zijn die daar voor zorgt, zoveel is wel duidelijk. Hopelijk kun-nen we met elkaar leren dat minder energie, meer biologische landbouw en misschien ook minder mensen niet hoeft te betekenen: minder levensvreugde.

Wat mensen verbindtDe Linker Wang kan als religiewerk-groep helpen om te ontdekken hoe dit gepaard kan gaan met meer soli-dariteit, intensiteit en welbevinden. Religie kan dan weer ten volle zijn oorspronkelijke betekenis krijgen: dat wat mensen verbindt.

De mens is uit zijn ecologische kracht ge-groeid en zal binnen ecologische grenzen moeten leren leven. Dat stelt bioloog Hans Meek in zijn boek ‘Ecologica’. De situatie is niet rooskleurig. ‘Op welk inspirerend ver-haal kan de maatschappij zich richten?’

Hans Meek studeerde biologie in Utrecht en deed promotieonderzoek in Amsterdam. Hij werkte ruim 25 jaar als universitair docent te Nijmegen, waar hij neurobiologisch onderzoek deed en onderwijs gaf in de functionele morfologie van de mens. Na zijn universitaire carrière verdeelde hij vanaf 2005 zijn tijd over het beoefenen van zangkunst, koordirectie en piano-spel en het bestuderen en stimuleren van ecologische duurzaamheid. Hij beheerde langdurig de portefeuille duurzaamheid bij De Linker Wang en was onder meer lid van de landelijke werkgroepen Kerk en Milieu en Kerk en Energie. Hij is secretaris van de Werkgroep Voetafdruk Nederland (www.voetafdruk.eu).

‘Nederland mag dan als agrarisch exportland bekend

staan, we zijn vooral een agrarisch doorsluisland’

Geen ecologische omslag zonder inspiratie

ISBN 978-94-6301-118-1. Prijs: € 24,95.

8 9


COLUMN9

Margrietha Reinders, predikant te Amsterdam

Zwart is ze; de madonna van Czesto-chowa. Met een bedeesde blik kijkt ze je aan vanonder haar koningsblauwe sluier. Op haar schoot omvat ze het Christuskind in een helderrode kaftan, dat de Bijbel in zijn handjes geklemd houdt. Haar gelaatsuitdrukking is van een peilloze droefheid. Misschien komt dat door de scherpe groeven die over haar rechterwang lopen, als litte-kens in haar jonge gezicht. Om haar heen straalt het gouden aureool van een beroemde icoon: de koningin van Polen. Duizenden pelgrims komen jaarlijks naar het klooster waar zij ver-eerd wordt als moeder Gods en waar zij troost biedt aan gepijnigde zielen.

Waarom raakt ze mij zo? Het is maar een klein vrouwtje in een veel te pompeus gewaad, met de sporen van grof geweld duide-lijk zichtbaar op haar donkere huid. Maar juist dat maakt haar tot een menselijke Maria, een pril meisje dat tegen wil en dank in verwachting raakte; met alle angsten en gevolgen van dien. De zwaardhouwen die haar zijn toegediend door soldaten brengen haar dichtbij als levensecht voorbeeld van wat vrouwen elke dag overkomt. Zonder enig sentiment confronteert ze ons daarmee; enkel weerloosheid straalt ze uit. Haar zwijgend staren is duizend keer welsprekender dan de luidruchtige golf van #metoo bood-schappen die de wereld overspoelde, waarbij schaamteloos sek-sisme werd aangeklaagd.

Haar zwijgen verwoordt de harde realiteit van we-reldwijde rechteloosheid waar vrouwen en meisjes

mee te maken krijgen als zij niet de mogelijkheid hebben om in opstand te komen. Zij hebben

te maken met seksuele uitbuiting, achterstel-ling, verminking, misbruik, gedwongen huwelijken en mishandeling. Hun leed zit samengebald in die stom geslagen Maria met de weemoedige ogen, als een verstilde

aanklacht.

En toch is haar gezicht het gezicht van de hoop, geschonden als het is! Want zij is de geliefde van God, de kleine Maria die met haar tedere en krachtige lied tegen de onder-drukkers op zingt. Met een bijna politieke moed juicht zij en neemt ze het op voor alle vernederde men-sen, man en vrouw.

Gezegende en hoopvolle kerstdagen!

maria’s lied

Laura Vrijsen

Het organiserende Breed Interreli-gieus Intercultureel Overleg (BIIO) in Amsterdam pakte groots uit: bij binnenkomst werden de aanwezigen verrast met een goed verzorgd en gevarieerd Marokkaans buffet. Dat creëerde een gevoel van saamhorig-heid en bood meteen een informele mogelijkheid om nieuwe mensen te spreken en visitekaartjes uit te wis-selen. Het symposium was niet alleen informatief, maar had ook ten doel mensen samen te brengen en dialoog mogelijk te maken.

VerbannenHet hoofdthema van de avond was de verhouding tussen kerk en staat

in Nederland en met name de rol die religie en levensbeschouwing vervullen in de publieke ruimte. Welke ruimte is er in hedendaags Nederland nog voor religie? Daarover bestonden verschillende visies. ‘Hoe dieper je in de samenleving doordringt, des te meer zul je moeten dempen’, aldus Fokko Oldenhuis, hoogleraar Religie en Recht aan de Rijksuniver-siteit Groningen, die de eerste lezing verzorgde. Er is volgens hem geen reden om religie te verbannen uit het publieke domein, of zoals hij het zegt: ‘Religie kun je dempen, maar het hoeft niet te verdampen.’ Als jouw religieuze overtuiging niet overeen-stemt met de grondwet, dan moet je ‘dempen’: je eigen overtuiging naar de achtergrond plaatsen. Er zit in zijn visie dus wel een grens aan religieuze vrijheid, namelijk waar die in strijd is met de wet. De tweede spreker was Pieter Sjoerd van Koningsveld, emeritus hoogleraar Islam aan de Universiteit Leiden. Zijn lezing ging over de houding van Ne-derlandse moslims ten opzichte van de staat. Volgens Van Koningsveld kunnen we in een niet-islamitisch

land als Nederland, drie groepen moslims onderscheiden. Ten eerste zijn er de traditionele moslims die Nederland als een tijdelijke ver-blijfplaats zien en daardoor weinig betrokken zijn bij Nederland. Dan zijn er de moderne moslims, die het koloniale tijdperk achter zich heb-ben gelaten en liever naar het heden kijken. Zij staan over het algemeen positief ten opzichte van de Neder-landse samenleving. De derde groep omvat de moslims die het salafisme aanhangen. Binnen deze groep geldt volgens van Koningsveld alleen het belang van de moslims. Vanuit die houding positioneren ze zich in de Nederlandse samenleving. Door de verschillende houdingen van deze drie groepen is er volgens van Koningsveld sprake van een zekere dubbelzinnigheid. Er bestaan verschil-lende standpunten naast elkaar en die komen niet overeen. Moslims in Nederland slagen er niet in een eenduidige boodschap af te geven. Na de algemene lezingen konden de aanwezigen aansluiten bij één van de vijf workshops.

De workshop ‘ salafisme: een gevaar?’ werd geleid door antropoloog Martijn de Koning. In de workshop werd gediscussieerd over wat bij de islam hoort en wat niet. Salafisme en een mogelijk verbod daarop is een issue, terwijl veel politici niet goed weten wat het inhoudt. Is het een spring-plank voor IS? Alles wat IS doet, heeft daardoor directe consequenties voor de islam en de positie van moslims in de samenleving. Ondanks het contro-versiële thema, was de sfeer tijdens de workshop ontspannen.

DempenOldenhuis omschrijft de sfeer in zijn workshop in een paar kernwoorden: ‘betrokken, tijd tekort, bevlogenheid’. De deelnemers gingen dieper in debat over Oldenhuis’ term ‘dempen’. In de media moet daar volgens hen meer aandacht aan worden gegeven. Harro Hoogerwerf, oud-stadsdeelbestuurder in Amsterdam leidde een workshop over wat religies bijdragen aan de stad. Wat heeft religie te bieden wat de overheid niet biedt? De conclusie van de workshop was dat religie haar bijdrage vooral levert door liefdadig-heidsprojecten. In wat de overheid re-gelt zitten nog veel gaten. Daarnaast werd ook de profetische rol van religie genoemd: de overheid waarschuwen, bijvoorbeeld als het gaat over onze houding ten opzichte van mensen zonder geldige verblijfspapieren. In de workshop van Roemer van Oordt, werkzaam bij Republiek Allochtonië, stond religie in het on-derwijs centraal. Wat zijn de voor- en nadelen van bijvoorbeeld islamitisch onderwijs? De deelnemers werden het uiteindelijk eens dat de kwaliteit van onderwijs voorop moet staan.

Alles gegevenIn de workshop van Van Konings-veld spraken de deelnemers over de godsdienstvrijheid van koning Willem-Alexander. De overgrote meer-derheid was het eens met de stelling

dat de koning zich mag bekeren tot de islam, het Jodendom, of welke religie dan ook. Maar niet iedereen was daar enthousiast over. Zo stelde één van de deelnemers dat hij een republiek wil, als de koning moslim wil worden. Een andere deelnemer maakte een statement vanuit zijn Marokkaanse achtergrond: ‘Ik woon nu 45 jaar in Nederland en voel me hier thuis, Nederland heeft me alles gegeven wat ik nodig heb,’ zei hij. ‘Ik ben bereid om dua (een smeekbede uit de islamitische traditie, red) te doen voor Nederland en zelfs om te sterven voor Nederland. ‘Maar’, voegde de man daaraan toe, ‘Neder-land moet niet de rituele slacht gaan verbieden. Kortom: Nederland moet niet aan mijn godsdienst komen. Want op dat moment wordt in twijfel gebracht of ik wel Nederlander ben.’ Op de vraag van de gespreksleider wie hij dan aanmoedigt als Nederland tegen Marokko voetbalt, antwoordde hij met een knipoog: ‘Dan ben ik voor de sterkste!’

ConstructiefOpvallend was dat de thema’s vooral gericht waren op moslims en christenen en dat bijvoorbeeld mensen van joodse afkomst minder vertegenwoordigd waren. ‘Dat heeft er vooral mee te maken met dat er in Amsterdam Nieuw-West niet erg veel Joden wonen’, legt BIIO-voorzitter Luuk Wieringa uit. ‘Bovendien viel de datum voor hen op een ongelukkig moment, namelijk in de week van het Loofhuttenfeest.’Hoe dan ook was het een avond waarin een constructief gesprek op gang kwam over wat religie niet alleen kleur geeft aan Amsterdam, maar heel Nederland te bieden heeft.

ruimte voor religie in de stad

Godsdienst en de grote stad, dat is geen vanzelfsprekende combinatie. Toch gingen ruim honderd betrokkenen tijdens een sym-posium dit najaar in Amsterdam in gesprek over religie in de stad. ‘Religie kun je dem-pen, maar hoeft niet te verdampen’, stelde hoogleraar Fokko Oldenhuis.

De Sint Nicolaaskerk is de derde Amster-

damse kerk op rij die werd gewijd aan

de middeleeuwse patroonheilige van

de stad (Wikimedia Commons).

De zwarte madonna.

Foto: Miguel Palafox,

Wikimedia Commons.

10 11


Geen zwarte bladzijde maar een rode draad

Sherilyn Deen

Mijn eindexamen vwo deed ik in 2010. ‘Dynamiek en Stagnatie in de Repu-bliek’ was één van mijn eindexamen-onderwerpen. Het ging over de Ne-derlandse geschiedenis van ongeveer de vijftiende tot eind achttiende eeuw. De leerstof bestond uit zo’n honderd pagina’s waarvan één alinea was gewijd aan slavernij, als onderdeel van wat ‘Gouden Eeuw’ werd genoemd. Omdat het Nederlandse koloniale en slavernijverleden dusdanig als bijzaak aan de orde kwam, bleef dit thema in de examenvragen geheel buiten beschouwing. In de zeven jaar daarna heb ik erg mijn best moeten doen om te achterhalen wat er precies schuilde tussen de regels van die ene alinea. Kennis over slavernij en kolonialisme komt je in Nederland niet zomaar aanwaaien.

Keti KotiWat betreft lesmateriaal op middelbare scholen is er nog weinig veranderd. Dit blijkt ook uit een artikel in NRC Han-delsblad (11 september 2017). Experts geven daarin aan dat het niet alleen schort aan kwantiteit, maar ook aan de kwaliteit van het lesmateriaal. Zo staat bijvoorbeeld te lezen dat Europeanen nieuwe werelddelen ‘ontdekten’, terwijl op die plekken natuurlijk allang men-sen leefden. Bovendien ervoeren deze mensen de komst van de Europeanen juist als verovering en onderdrukking. Naast de gebreken binnen het on-derwijs is ook 1 juli geen nationaal

erkende vrije dag van bezinning en viering. 1 juli is de dag waarop mensen in Nederland en Suriname stilstaan bij de slavernij en de afschaffing daarvan tijdens Keti Koti (‘verbroken ketenen’ in het Sranantongo). In 2013, toen het 150 jaar geleden was dat de slavernij formeel werd afgeschaft, werd de herdenking voor het eerst uitgezonden op nationale televisie. Dit gebeurde de afgelopen twee keer ook, maar in 2014 en 2015 was de herdenking niet via de NPO te volgen.Het algemene gebrek aan kennis over en aandacht voor Nederlands imperi-alisme en de wandaden die daarmee gepaard gingen in overzeese gebieden, ligt aan de basis van wat professor Gloria Wekker ‘witte onschuld’ noemt.

In haar boek schrijft zij dat het domi-nante zelfbeeld van de Nederlandse identiteit een is van tolerantie en kleurenblindheid. Gesprekken over ras worden vaak actief vermeden en als iemand racisme benoemt, leidt dit tot woedende en zelfs agressieve reacties. Dit hebben we kunnen zien in het geval van Sylvana Simons.

Morele kwestieHet paradoxale hier is dat racisme enerzijds wordt ontkend, maar deze reacties tegelijkertijd zeer racistisch van aard zijn: er werd Simons op allerlei mensonterende manieren verteld dat ze als zwarte vrouw niet thuishoorde in Nederland. Wekker laat dan ook zien hoe ondanks de stellige

ontkenning van de relevantie van ras, onze interacties wel degelijk worden beïnvloed door ideeën over raciale en etnische verschillen, waarvan het fun-dament ligt in de periode van vierhon-derd jaar slavernij en kolonialisme.Hoewel we leven in een postkoloniale context waarin witte onschuld vaak het uitgangspunt is, zijn er desondanks veel (zwarte) activisten die niet alleen eisen dat er meer aandacht komt voor het slavernijverleden, maar ook voor de manieren waarop dit verleden spo-ren heeft nagelaten in het heden. Zo richten zwarte Nederlandse activisten zich bijvoorbeeld op dekoloniale her-vormingen binnen onderwijs, musea en andere erfgoedinstellingen en op het bestrijden van discriminatie op de arbeidsmarkt en etnisch profileren. Ook op internationale schaal is er een roep om rechtvaardigheid. Zo hebben Caribische landen een commissie ingesteld om reparations te ontvan-gen voor het historisch onrecht dat hen is aangedaan. Reparations wordt in het Nederlands vaak vertaald als ‘herstelbetalingen’ maar het omhelst voor velen veel meer dan financiële compensatie. Het is vooral een morele kwestie waarbij erkenning van (histo-risch) leed, onrecht en ongelijkheid centraal staat. Op dit moment onderzoek ik wat historische verantwoordelijkheid voor kolonialisme en slavernij nu precies inhoudt en hoe verschillende groepen mensen daar invulling aan geven. Dit onderzoek is nog in volle gang, maar een aantal belangrijke punten stip ik vast aan in dit artikel.

‘Zeehelden’Verantwoordelijkheid nemen kan niet zonder de al eerder genoemde erken-ning. Dit betekent dat de verhalen over slavernij, kolonialisme en uitbuiting erkend moeten worden als meer dan alleen die ‘zwarte bladzijde’, maar als rode draad door de geschiedenis van de afgelopen vier eeuwen. Erkenning heeft verder niet alleen

te maken met in welke mate de geschiedenis van slavernij en koloni-alisme wordt verteld, maar ook met de manier waarop, en vanuit welk perspectief. Taal is moreel beladen, dus moeten we het ook hebben over waarom figuren als Jan Pieterszoon Coen en Michiel de Ruyter ‘zeehelden’ worden genoemd, terwijl ze dat voor veel zwarte en gekleurde Nederlanders absoluut niet zijn. Dit betekent dat juist ook feiten die minder bekend zijn, aan het licht worden gebracht en onderdeel worden van de geschiedschrijving. Bijvoor-beeld het feit dat in 1863 niet de tot slaaf gemaakte mensen gecompen-seerd werden, maar hun eigenaren. Zij ontvingen tot driehonderd gulden ‘per verloren arbeidskracht’. En verder het feit dat in Suriname na 1863 tien jaar het zogeheten ‘staatstoezicht’ van kracht was. Dit hield in dat de tot slaaf gemaakte mensen nog tien jaar moesten doorwerken voor ze écht vrij waren. Ten slotte gaat het ook om kennis van hoe hedendaagse verhou-dingen zijn ingebed in een specifieke historische context. Denk bijvoorbeeld aan de economische machtspositie van Nederland en aan de verhoudin-gen tussen verschillende landen en gebieden binnen het Nederlandse koninkrijk.

Raad van KerkenOngeveer twee maanden geleden stuitte ik tijdens de verkennende fase van mijn onderzoek op een verklaring vanuit de Raad van Kerken in Ne-derland, uitgegeven in 2013, waarin de Raad zich expliciet richt tot de Nederlandse kerken en de nazaten van tot slaafgemaakte Afrikanen en schrijft dat ‘theologie in bepaalde omstandig-heden misbruikt is om de slavernij te rechtvaardigen’. In de verklaring staat dat er veel leed is veroorzaakt en dit historische onrecht nog doorwerkt in het heden. Tevens spreekt de Raad van Kerken de wens uit om te ‘zoeken naar een

samenleving waarin menswaardig leven, vrijheid, verantwoordelijkheid, solidariteit en respect elementaire waarden zijn.’Het zijn opvallende woorden van er-kenning en verantwoordelijkheid die in contrast staan met de manier waarop de Nederlandse regering zich tot nu toe over het slavernijverleden heeft uit-gelaten. Vanuit de regering zijn meer-dere malen uitspraken gedaan over het slavernijverleden en is er ‘diepe spijt’ betuigd, maar tot expliciete excuses en verwoording van verantwoordelijkheid is het nog niet gekomen. Dit komt mede doordat verantwoordelijkheid nemen verplichtingen tot herstel met zich meebrengt. Het dwingt ons tot nadenken over hoe het verleden spo-ren heeft nagelaten en vooral: hoe we daar iets aan kunnen veranderen.

Onderzoek in volle gangVerantwoordelijkheid nemen en erken-ning gaan hand in hand, en de gelui-den die het belang ervan benadrukken klinken – vooral binnen de Randstede-lijke context – steeds luider. Mijn onderzoek is in volle gang en ik ga hierover graag met eenieder in gesprek. Mocht u hierover met mij van gedachten willen wisselen, dan kan dat via [email protected].

Slavernijverleden nog steeds een blinde vlek

Wil Nederland werkelijk zijn eigen slaver-nijverleden onder ogen zien? Discussies hierover kennen vaak een harde kant. Sherilyn Deen studeert sociale wetenschap-pen aan de Universiteit van Amsterdam en werkt aan een onderzoeksmaster over het slavernijverleden. ‘Verantwoordelijkheid nemen gaat niet zonder erkenning.’

Veel zwarte en gekleurde Nederlanders ervaren Jan Pieterszoon Coen en Michiel de Ruyter

absoluut niet als zeehelden. Hoe gaan we daarmee om?

Sherilyn Deen: ‘Ook feiten die minder bekend zijn moeten onderdeel worden van de geschiedschrijving’.

12 13


COLUMN

Halima Özen

12

Het was net herfst. De blaadjes aan de bomen kleurden prachtig en de natuur was op z’n mooist. Mijn hoofd zat vol en in een poging haar leeg te maken, reed ik met mijn kin-deren naar het bos. Ik las in een artikel dat je in het bos kon ontladen omdat je daar contact maakt met de natuur.

Vol goede moed liep ik met de kinderen van het pad af, het bos in. Zij renden al gauw alle kanten op en vulden hun zak-ken met kastanjes, blaadjes en takken. Even was ik alleen. Ik keek om me heen en zag daar een prachtige dikke boom. In datzelfde artikel stond dat bomen energie uitstralen en je kunnen ontladen. Nogmaals keek ik om me heen en stap-te op de boom af. Ik ging er met mijn rug tegenaan staan. Doodse stilte…ik schudde mijn lijf een beetje, in de hoop iets los te krijgen. Maar weer niets.

Misschien moest ik mijn armen er omheen doen. Het stukje had het namelijk over bomen knuffelen. Ik controleerde of niemand me zag, draaide me om en omarmde de boom. Enkele minuten gingen voorbij. Er gebeurde helemaal niks. Geen trilling, geen warmte, geen ontlading. Ik begreep het niet, ik deed iets verkeerd. Of de boom moest me gewoon niet, dat kan ook. Die dacht waarschijnlijk: ‘De pot op! Kom jij hier even je negatieve energie op mij afstralen.’

Ik was enorm teleurgesteld. Ik ben jaloers op de mensen die om zes uur ‘s ochtends een wandeling maken en volledig op-geladen de dag beginnen. Ze turen urenlang naar een gras-sprietje en praten met voorbijgangers over datzelfde prach-tige sprietje. Voor mij is dat sprietje gewoon een sprietje. En daar baal ik van. Ik wil ook genieten van de natuur en onder-

deel worden van dat geheel. Op gelijke voet staan met de eik, de beuk en het hert. Gewoon helemaal

onthecht van alles wat moet in deze wereld en genieten van wat kan in deze wereld.

Onlangs werd ik uitgenodigd voor een transitielunch. Ik had geen idee wat me te wachten stond. Voor ik het wist, zat ik aan tafel met twintig vreemden die allemaal vertelden over hun passie. Uitvoerig praatten ze over dat ‘gras-spriet’ gevoel. Misschien kon dit gezelschap me wel vertellen hoe ik ook aan dat oer-gevoel kwam. Maar helaas. Inmiddels weet ik wat ik fout deed in het bos. Ik had gewoon met mijn kinderen kastanjes, blaadjes en takken moeten rapen. Want zij hadden een heerlijke dag in het bos en waren volledig opgeladen.

Grassprietjes

Yvonne Brink

De behoefte aan stilte reist al de hele mensheid mee. De meeste religies ruimen er een grote plaats voor in. Stilte zou een mystieke ervaring kunnen brengen, innerlijke rust, ze doet je raken aan het ongrijpbare, het

goddelijke. Woestijnvaders zoch-ten ernaar, de boeddha leefde het, Quakers, kloosterlingen. Maar stilte is niet alleen een spiritueel thema. De wetenschap wijst erop dat lawaai over twintig jaar milieuprobleem nummer één zal zijn. Onze ogen kunnen we sluiten zodra we iets naars zien. De oren zijn hulpeloos, gedwongen elk geluidje op te vangen; 65 decibel kun-nen we verdragen, daarna stijgt de stress. De meeste steden overschrij-den dit geluidsniveau al en exploreren met noviteiten als white noise en soundmasking, bedoeld om herrie te maskeren.

Boeddhisme ‘light’‘Er drukte altijd iets zwaars op me, toen ik in Londen woonde. Pas toen ik er weg was, wist ik dat het het la-waai was’, zegt auteur Sara Maitland die zes maanden lang allerlei vormen

van stilte opzocht: in geluidloze cabi-nes, in de woestijn en veertig dagen op een welhaast onbewoond eiland. ‘Door de stilte werd ik wakker’, zegt ze. Wat de woestijnvaders aan God toeschreven, leerde zij zien als een direct gevolg van de stilte: geluidshal-lucinaties, intense verbondenheid met het universum, gelukzaligheid.De drang naar stilte vertaalt zich inmiddels in Nederland in een

grote populariteit van stilteretraites, meditatiegroepen, stiltegebieden, stiltewandelingen. En één keer per jaar wordt stilte helemaal in het zonnetje gezet. Eind oktober, in het weekend dat de klok traditioneel een uur teruggezet wordt, vindt de Dag van de Stilte plaats. Het uur extra dat we krijgen, is het idee, kunnen we ge-bruiken om ons op te laden aan stilte. Ingeplande stilte. In alle provincies vinden die dag activiteiten plaats als mindfulness, stiltewandelingen en meditatie, activiteiten die raakvlak lij-ken te hebben met Oosterse tradities. Toch is er een verschil, met name in de nadruk op de individuele erva-ring. Religiewetenschappers wijzen hier de laatste jaren op: spirituele activiteiten die aan het Oosten zijn ontleend, krijgen een heel eigen kleur in de nieuwe, westerse omgeving. Zo zijn stilte en het uren mediteren

Stilte – een tegengel uid

vaak helemaal niet terug te vinden bij Aziatische boeddhisten. Het zijn de westerlingen, die van boed-dhisme een meditatiefilosofie hebben gemaakt. Boeddhisme light wordt het wel genoemd: een aan de westerse levensstijl aangepaste vorm van spi-ritualiteit gekenmerkt door meditatie als ingang tot stressvermindering, verandering van de eigen mindset en een nadruk op de individuele ervaring als toetssteen voor wat waar is.

SmartphoneTegengeluiden zijn er ook. Filosoof Thijs Lijster plaatst in zijn boek De grote vlucht inwaarts kanttekeningen bij het door de markteconomie inge-kapselde zelfverwerkelijkingsstreven. Door de nadruk op het innerlijk en het individuele, betoogt hij, is de mo-derne mens onmondig geworden om collectief de grote wereldproblemen te analyseren en aan te pakken. De titel van zijn boek is inderdaad een variatie op Mao Zedongs ‘Grote Sprong Voorwaarts’, een van die historische gebeurtenissen waarna, aldus Lijster, het idee van de maak-bare geschiedenis en utopische we-reldbeelden in de ban werden gedaan. Die verinnerlijking wordt gevoed door de grote, geglobaliseerde wereld waarin alles met elkaar samenhangt maar waarop de mens geen controle heeft. ‘Je kunt met je smartphone een petitie ondertekenen tegen de sloop van het regenwoud; tegelijkertijd is diezelfde telefoon geproduceerd via uitbuiting van mensen en natuur.’ De mens voelt zich daardoor inge-kapseld in een systeem waaraan niet te ontsnappen valt. ‘We kunnen ons gemakkelijker het einde van de wereld voorstellen dan het einde van het kapitalisme. Toch geven we ons leven een dikke acht; dat is een paradox. Blijkbaar is er een enorm gat tussen hoe je je eigen leven ervaart en de buitenwereld. Of zoals de hoofdper-soon in De Avonden zegt: het gaat slecht maar verder gaat het goed.’

KlimaatcrisisDie nieuwe spiritualiteit laat de kapitalistische motor goed draaien. In de moderne tijd is er geen scheiding meer tussen werk en privé. Het werk wat je doet, moet samenvallen met de eigen unieke persoonlijke ontwikke-ling en passies. De mens staat altijd ‘aan’. Zo bieden werkgevers perso-neel dat tegen een burn-out aanzit een cursus mindfulness, en de Chief Happiness Officer is in opkomst. Lijster: ‘Want een gelukkige werkne-mer presteert beter, heeft een hogere productiviteit. Dat betekent dus een totale assimilatie van de mens door het productiesysteem.’ Die systeemgerichte analyse is op de achtergrond geraakt, geeft Lijster aan. ‘De wereldproblemen worden groter, maar onze gedachten kleiner. Natuurlijk is het fijn als je werkgever je zo’n cursus aanbiedt. Maar is het niet beter om te kijken naar hoe het systeem burn-out in de hand werkt? Of neem de klimaatcrisis: we eten een dag minder vlees en staan korter onder de douche, maar dat is niet de weg. Filosoof Adorno zei: ‘es gibt kein richtiges Leben im Falschen’, er

is geen goed leven mogelijk in een verkeerde omgeving.’ Maar wat dan wel? Lijster wil de noodzaak onderstrepen dat we weer gaan geloven dat we het systeem kunnen veranderen, dat we de geschiedenis kunnen beïnvloeden. ‘De notie dat een betere wereld begint bij jezelf is ook een risicovolle notie. Het komt ook aan op collectief han-delen en collectieve actie. We moeten terug naar het publieke debat en ook een meer ideologisch debat. Het debat in de politiek is te veel pragma-tisch gericht.’

Doorgedraaide machine‘Sterke verhalen’ kunnen daarbij helpen, een term die Lijster ontleent aan medefilosoof René Boomkens. ‘Sterke verhalen over de samenleving, de wereld, de geschiedenis, die je uitdagen om de wereld op een totaal andere manier te bekijken. Die ons opnieuw doen nadenken over wat we waardevol vinden in het leven. De doorgedraaide efficiency machine staat haaks op wat we een humane samenleving vinden.’

Eens - het is bijna niet in te denken – riep lawaai trots op. Het geluid van stoommachines, de eerste vliegtuigmotoren, de kletterende wielen over de straatstenen van de eerste rijtuigen, was een teken van vooruitgang. Maar die trots duurde niet lang. ‘Herrie maakt onze gedachten kapot’, zei Schopenhauer in 1850.

Het zijn de westerlingen, die van boeddhisme een meditatiefilosofie

hebben gemaakt

Silence. Foto: Thomas Leuthard, Fickr.com creative com-mons.

14 15


COMMENTAAR

december 2017 - Nr. 5

Volgens filosoof Goethe zijn we ‘burgers van twee we-relden’. Vaak vergeten we dat. Goethe doelt op twee ver-schillende werelden: een innerlijke tijdloze wereld en een uiterlijke tijdelijke wereld; kairos en chronos genaamd. In hoeverre we stevig geworteld zijn in beide ‘werelden’, be-paalt of we in balans, of heel, zijn.

Het maar niet willen veranderen en zelfs verstarren, staat haaks op die heelheid. Innerlijke groei lijkt een must om in verbondenheid en in aandacht te kunnen leven. Maar zo vanuit de ziel leven is vandaag een hele opgave. We leven in een cultuur, waarin bijna alles gericht lijkt op het uiter-lijke. Dit leidt tot een eenzijdigheid, die bij de moderne mens onder andere vervreemding geeft en een afgeschei-den of eenzaam gevoel oproept. Soms leidt dit ook tot zelfafwijzing. ‘De maatschappij veranderen is niet gemak-kelijk, maar jezelf veranderen, is het moeilijkst’, zei Nelson Mandela bij zijn afscheid als president van Zuid Afrika.

Dit geldt, nu het individu steeds meer rechten krijgt, ook voor ons vredesactivisme. Dat komt immers ongeloof-waardig over, als we zelf niet in innerlijke vrede zijn. Daar-om wint het ‘ken je zelf’ van Socrates, Jezus en Boeddha aan belang in onze tijd. Datzelfde gaat op voor onze, wat in vergetelheid geraakte, innerlijke reis. Hierbij is, net als bij Odysseus en Parcival het onderweg zijn de bestemming. Een lange voet- of fietstocht naar Santiago de Compostella is daarbij best wel functioneel. Onlangs vertelden twee pel-grims mij hun ervaringen, ook hoe ze daardoor contact kregen met hun innerlijke zelf.

Een pelgrimstocht is nuttig, maar niet beslist nodig, het contact maken met je innerlijke zelf kan ook gewoon op een mediatieve plek thuis rond een kaars. In deze hecti-sche tijd is hoe dan ook, behalve rust en stilte, het wer-ken aan onze innerlijke groei van groot belang. Ook om in onze innerlijke kracht te komen en zo vanuit vertrouwen te leven, met een bezielde, blije, positieve uitstraling. Nelson Mandela had ook gelijk met zijn uitspraak dat ‘ons krach-tig zijn onze diepste angst is’.

Dr. Hans Feddema antropoloog, voormalig universitair docent en publicist.

beZIeLd LeVeN

Nadine Huiskes

De wijze waarop mensen met dieren omgaan, zegt veel over ons mens-beeld. In zijn nieuwste boek Onder Dieren. Voor een diervriendelijker wereld laat Lemaire diverse filosofen de revue passeren. Zo kende de zeven-tiende eeuw Descartes en Spinoza, beiden rationalist en grondlegger van het antropocentrische wereldbeeld. Descartes typeerde dieren als com-plexe machines en Spinoza schreef dat het de mens vrij staat om dieren ‘naar willekeur te gebruiken en te be-handelen zoals het ons het best past’.

ChristendomOok het christendom heeft volgens Lemaire significant bijgedragen aan het gedachtegoed dat de mens verheven is boven alle andere levende wezens. Dit uitgangspunt, plus het mogen eten van dieren, komt niet alleen terug in de Bijbel, maar was ook eeuwenlang onderdeel van de kerkleer. Het is pas sinds de jaren negentig dat de kerk andere geluiden laat horen, zoals de afwijzing van het onnodig laten lijden van dieren en het verspillen van hun levens.In de achttiende eeuw ontstonden

breuklijnen met het rationalisme en antropocentrisme van de Verlichting en kwam de nadruk meer te liggen op het gevoel als basis voor ethiek. De filosoof die dit uitgangspunt naar een hoger plan tilde, was de negentiende-eeuwse Arthur Scho-penhauer. Het vermogen tot reflectie en het zich kunnen verplaatsen in andere mensen én dieren is volgens hem iets uniek menselijks. Hiermee kan de mensen inzien dat alle levende wezens over dezelfde kosmische we-reldwil of levensdrang beschikken. Deze wil leidt tot verlangen, iets dat nooit volledig of permanent verzadigd kan worden en dus lijden tot gevolg heeft. Volgens Schopenhauer kan de mens zich aan de ketenen van de wil ontworstelen door middel van ascese, kunst en ethiek. Hierdoor kan hij een staat bereiken waarin de grenzen van de individualiteit zijn doorbroken en de eenheid van al wat leeft wordt ervaren; een visie die veel doet denken aan het boed-dhisme. Een dergelijk ‘moreel genie’ loopt over van mededogen en een tekort aan mededogen ligt volgens de filosoof aan de basis van elk moreel tekortschieten. Dat laatste doet hij uitgebreid uit de doeken wanneer hij schrijft over diverse dieronterende praktijken. Desondanks was Schopen-hauer geen vegetariër, omdat hij de destijds wijdverbreide opvatting was toegedaan dat mensen niet zonder vlees konden overleven.

EvolutieDe evolutietheorie van Charles Darwin werd in de negentiende eeuw, maar ook in onze tijd, ingezet ten behoeve van diverse wereldbeelden. Dat mens en dier onderdeel uitmaken van eenzelfde biologisch proces van evolutie en grote verwantschap ver-tonen, betekende een breuk met het traditionele idee dat de mens buiten en boven de natuur stond. Desal-niettemin werd en wordt de mens vaak als hoogste levensvorm in een

rangorde van levende wezens gezien, ook door Darwin zelf. De scherpe afbakening tussen mens en dier brokkelde verder af door de opkomst van de ethologie in de jaren zestig van de twintigste eeuw. Door het bestuderen van dieren in hun natuurlijke omgeving ontstond gelei-delijk meer ruimte om dieren te zien als subjecten met gevoelens, intel-ligentie en bewustzijn, en niet enkel als objecten. Ondanks zijn bezorgdheid over het humanisme waarbij de mens zichzelf als het ware sacraliseert, is Lemaire hoopvol voor de totstandkoming van wat hij humanimalisme noemt. Een ‘humanisme dat zich verruimt en ma-tigt en tevens de dieren binnen zijn morele verantwoordelijkheid betrekt.’ Hij benadrukt daarbij dat het van essentieel belang is dat de ongelijk-heid tussen mensen wordt opgelost, aangezien fenomenen als discrimi-natie en economische ongelijkheid tekenen aan de wand zijn van een gebrek aan betrokkenheid en mede-leven. Wat onze omgang met dieren betreft, is het belangrijk dat mensen de cognitieve dissonantie onder ogen durven te zien tussen het vertroetelen van honden, katten en paarden en het opeten van anonieme stukken vlees uit de supermarkt.

Politieke stemAfgelopen september verdedigde filosofe Eva Meijer (lijstduwer Partij voor de Dieren) haar proefschrift Political Animal Voices. Volgens haar is de dominante opvatting in zowel de filosofie als de politiek dat dieren geen politieke actoren kunnen zijn, omdat ze niet kunnen praten. Een antropocentrische visie op (politieke) zelfbeschikking en taal die hopeloos achterloopt op de vele wetenschap-pelijke inzichten over de rijke com-municatie van dieren en wat deze te betekenen heeft. Meijer stelt dat wanneer je een dier erkent als subject, het vanuit demo-

dierenrechten: een filosofische verk enning

cratisch en filosofisch denken niet te verantwoorden is dat mensen bepalen hoe met deze dieren wordt omgegaan. Ze pleit dan ook voor een politieke stem voor dieren. Deze zeg-genschap kunnen ze natuurlijk niet actief zelf uitvoeren, wat betekent dat de mens de belangen van dieren moet waarborgen.In de veelheid aan visies op dieren-rechten miste de Canadese filosoof Will Kymlicka een onderscheid tussen diersoorten. In Zoopolis. A political theory of animal rights pleit Kymlicka samen met zijn partner Sue Do-naldson voor een gedifferentieerde omgang met diersoorten. Gedomesti-ceerde dieren (huisdieren en boerde-rijdieren) moeten onze medeburgers worden; wilde dieren moeten we als soevereine naties beschouwen, wiens territorium we moeten respecteren; en de categorie ‘bewoners’ (dieren die tussen de mensen leven) hebben eveneens hun eigen rechten. Stadsvo-

gels verdienen bescherming, bijvoor-beeld door grote glazen oppervlakten – alleen al in de VS vallen naar schat-ting 599 miljoen raamslachtoffers per jaar – te voorzien van een speciale coating. De omgang met het dier wordt bepaald door de relatie van het dier met de mens. Volgens Kymlicka is het namelijk niet logisch om dieren enkel en alleen vanuit hun biologische samenstelling te zien.

CompassieZowel Lemaire, Meijer als Kymlicka zien een verband tussen hoe mensen met elkaar omgaan en hoe we met dieren (zouden moeten) omgaan. In dit opzicht kunnen concepten zoals humanisme en compassie verbreed worden. Hoe? Door ons antropocen-trische wereldbeeld, gemakzuchtig-heid en drogredenen aan de kant te schuiven en te durven vertrouwen op ons vermogen tot compassie. Maar wie zei dat het makkelijk zou zijn..?!

Waarom zouden we dieren beter moeten behandelen dan nu het geval is? Kunnen we hiervoor het beste teruggrijpen op ons empathisch vermogen of speelt ook de rede een rol? Antropoloog en filosoof Ton Lemai-re pleit voor wat hij humanimalisme noemt. Ook zijn er filosofen die stellen dat dieren een politieke stem moeten krijgen.

Huisdieren en boerderijdieren moeten onze medeburgers

worden

We moeten het territorium van wilde dieren respecteren, zegt Will Kymlicka. Foto via Pixabay.

16 17


Vier lokale GroenLinks-lijsttrekkers over hun drijfveren

Yfke Nawijn Ina Scholma-Huisman

GroenLinks is sterk gebaseerd op waar-den. Dat geldt ook voor de meeste actieve GroenLinksers. Door welke levensbeschouwelijke, filosofische of maatschappelijke overtuiging of visie zijn die waarden bij jou bepaald? Hoe werkt dat door in jouw politieke werk?

Worden geloofsgemeenschappen die zich inzetten voor bijvoorbeeld daklozen, vluchtelingen of mensen in armoede gezien als bondgenoten van de gemeentelijke overheid? Zo ja, hoe krijgt dat concreet gestalte?

Ellen Out (58) werkte voorheen als verloskundige, verloskundig beleidsme-dewerker en als manager in het primair onderwijs. De GroenLinksfractie in Ede, waarvan Ellen sinds maart 2014 deel uitmaakt en fractievoorzitter is, bestaat uit twee raadsleden, twee fractievolgers en zes steunfractieleden.In reactie op de eerste vraag zegt zij: ‘Ik ben ervan overtuigd dat ongelijkheid, oneerlijkheid en onrechtvaardigheid be-streden moeten worden. Iedereen moet zich vrij en veilig voelen. We moeten vooral op zoek naar de overeenkom-sten en niet naar de tegenstellingen. We moeten zuinig zijn op elkaar en op onze leefomgeving. We moeten voor elkaar en met name voor de kwetsba-ren zorgen. Daar horen de natuur en de dieren bij. Dit zijn mijn uitgangspun-ten bij het politieke maar ook bij mijn dagelijkse werk.’ Over geloofsgemeenschappen die zich inzetten zegt zij: ‘Deze spelen in Ede een belangrijke rol. De Coördinatie Vrijwilligers Vluchtelingen Ede heeft een christelijke grondslag, het Leger des Heils verzorgt de opvang en bege-leiding van daklozen en Schuldhulp-maatjes is een kerkelijk initiatief. Sinds kort is er een Noodfonds voor minima en mensen in financiële problemen dat wordt beheerd door de diaconie. Zo zijn er nog talloze voorbeelden te noemen.’

Heleen de Boer (51), werkt als beleids-adviseur bij de FNV, sector Publiek Belang. Ze is voorzitter van een fractie van negen mensen sinds vijf jaar en ze zit zevenjaar voor GroenLinks in de Utrechtse gemeenteraad.Over haar grondhouding zegt zij: ‘Ik ben opgegroeid met waarden als recht-vaardigheid, eerlijk delen en zorg voor de natuur. In eerste instantie was het christelijk geloof hiervan de basis, zo-wel thuis als op de lagere school. Later werd ook de politieke invloed groot. Mijn vader was actief bij de PPR, mijn moeder gaf les op een LOM-school en streed voor gelijke behandeling van jongens en meiden. Zelf was ik vanaf mijn veertiende actief in de vrouwenbe-weging, ging naar demonstraties tegen kernwapens en kernenergie en was lid van de jeugdbond voor natuurstudie (ACJN), wat ook grote invloed heeft gehad op mijn ontwikkeling. Later ben ik geïnspireerd door de anarchistische beweging. Ik ben ervan overtuigd dat een mens niemands baas en niemands knecht zou moeten zijn. Ik geloof niet meer in een god of in de hemel, maar wel in een betere wereld.In Utrecht zijn geloofsgemeenschap-pen die zich inzetten voor vluchtelingen of daklozen of tegen armoede. Heleen: ‘Die worden in Utrecht zeker gezien als bondgenoot voor de gemeente. Utrecht heeft noodopvang voor uitgeproce-deerde asielzoekers, waarin bed, bad, brood en begeleiding centraal staan. Hierin wordt intensief samengewerkt

met de Stichting Noodopvang Dak-loze Vreemdelingen Utrecht, opgezet door de Utrechtse Stedelijke Raad van Kerken en met De Toevlucht, even-eens vanuit de kerken ontstaan. Ook organisaties als het Leger des Heils zijn hierbij betrokken. Als het gaat om armoedebestrijding en de opvang van daklozen wordt ook samengewerkt met het Leger des Heils, en met organisa-ties als het buurtpastoraat en Stichting De Omduw. Veel van deze organisaties werken samen in de Armoedecoalitie, hét aanspreekpunt voor de gemeente als het om armoedebeleid gaat.’

April Ranshuijsen (40) is in september verkozen tot lijsttrekker in Nijmegen. Ze was fractievolger sinds 2012 en raadslid vanaf 2014. De Nijmeegse GroenLinksfractie bestaat uit acht leden en zes fractievolgers. April is oprichter van Sirius Moves en werkt als inspira-tiespreker, dagvoorzitter en coach.‘Mijn politieke drijfveer heeft dezelfde basis als de drijfveer en waarden van mijn onderneming’, reageert ze. ‘Ik wil mensen inspireren het beste uit zichzelf én elkaar te halen door het innerlijk vuur weer te laten branden. Vanaf mijn zeventiende beweeg ik mij door een spierziekte voort in een rolstoel. Deze omslag in mijn leven, in combinatie met een niet al te mak-kelijke jeugd, heeft mij geleerd om te gaan met tegenslag en de impact van afhankelijkheid. Ik raakte gefascineerd door hoe je zelf invloed kan uitoefenen

om je leven positief te beïnvloeden. En zag ook steeds scherper welke invloed wij hierop als samenleving hebben. Ik ben ervan overtuigd dat mensen veel meer in zich hebben dan zijzelf, of hun omgeving, vaak denken. Politiek gaat over de randvoorwaarden die je creëert om mensen de mogelijkheden te geven daadwerkelijk gelijkwaardig mee te kunnen doen en zich te kunnen ontwik-kelen. Op een positieve stimulerende wijze en vanuit vertrouwen.’Ook de gemeente Nijmegen werkt samen met geloofsgemeenschap-pen in de zorg voor burgers die het moeilijk hebben: ‘Dat gebeurt zeker, bijvoorbeeld in overlegorganen, op themadagen of met inspraak. Al kan er vast een nog betere vorm worden bedacht waardoor nog meer mensen de ondersteuning kunnen krijgen die ze nodig hebben.’

Nieke Jansen (58) is sinds 2010 frac-tievoorzitter en lijsttrekker in Kampen, waar ze sinds 2009 in de raad zit. GroenLinks heeft er twee zetels. Nieke is profielmanager identiteit in een Onderwijsgroep voor mbo en vo en freelance voorganger binnen de Protes-tantse Kerk.‘Ik ben groot geworden met bijbelse verhalen en beelden over God en mensen. Als een spiegel vergezellen ze me, om te ontdekken waar het om begonnen is, in de wereld, in mijn leven. Geloven raakt voor mij aan hopen en verlangen. Aan een droom van deze wereld omgekeerd; laatsten die eersten worden, geweldenaars die zwerfvuil gaan verzamelen, beleggers die armoede oplossen, mensen die er op uit zijn om elkaars leven mooier te maken.’ ‘Sociaal, groen en (h)eerlijk’ is de drie-slag die in Kampen richting geeft aan ons politieke werk. Ik hoor daarin de waarden van het conciliair proces terug: gerechtigheid, heelheid van de schep-ping, vrede. Daarmee heb ik woorden voor wat we samen beogen en waar we voor staan. Ik ben ook geïnspireerd

door de ‘radicale zachtmoedigheid’ die Ruard Ganzevoort bij zijn afscheid als voorzitter van De Linker Wang be-schreef: ergens voor staan en intussen niet op mijn strepen staan. Zoeken waar het ten diepste om draait in plaats van snel een standpunt kiezen. Verbindingen zoeken, bijdragen aan een inclusieve samenleving, en lelijke politiek niet met lelijkheid beantwoor-den, hoe groot de verleiding soms ook kan zijn.’‘Van de 31 raadsleden in Kampen verte-genwoordigen zeventien een christe-lijke partij. En van de anderen is zeker de helft actief betrokken bij een kerk of moskee. De kerken, de moskee en het Leger des Heils zijn hier ‘natuur-lijke bondgenoten’, met name voor de opvang van daklozen en voor het sig-naleren, voorkomen en wegwerken van armoede. Los van de daklozenopvang door het Leger des Heils gebeurt dat niet in een heel vaste structuur. De be-hoefte en de wil om daarin samen op te trekken komt van beide kanten. Op het gebied van zorg en begeleiding is van meet af aan ingezet op ruime keuzevrij-heid. Wie zorg wil vanuit een specifieke levensbeschouwelijke invalshoek heeft die mogelijkheid. Daarmee zijn we sinds de decentralisatie van het sociaal domein in elk geval af van discussies over wel of geen ruimte voor bijvoor-beeld evangeliserende begeleiding van verslaafden.’

‘Zuinig zijn op elkaar en onze leef omgeving’

Na de Tweede Kamerverkiezingen volgde een lange kabinetsformatie. GroenLinks zat twee keer aan tafel, maar overeenstemming bleef uit. Onder meer wat betreft vluchte-lingen hield GoenLinks vast aan zijn eigen waarden. Nu de gemeenteraadsverkiezin-gen van 21 maart 2018 in aantocht zijn, biedt De Linker Wang vier lokale Groen-Links-lijsttrekkers een podium om te vertel-len over waarden die voor hen bepalend zijn. Ze kregen twee vragen voorgelegd.

18 19


Han Dijk

‘Religie’ is niet nauwkeurig af te ba-kenen. Het dringt onverwacht binnen in het dagelijks en maatschappelijk leven. Religie, als institutie bezien, heeft de neiging zich te verbinden met de macht en de systeemlogica waarop de macht is gebaseerd: het kapitalisme, vandaag in neoliberale gestalte. Er zijn meer manieren om

‘religie’ te beschouwen. Wat gebeurt er als we bewust naar religie kijken vanuit het perspectief van de onder-kant van de samenleving?

Lastig begripAls wijkpredikant en coördinator neem ik deel aan het oecumenische kerk & buurt werkproject ‘Stimulans’ in de Amsterdamse wijk Geuzenveld-Slotermeer. We komen veel mensen tegen onder wie migranten die geloven, een religie aanhangen of zich juist tegen religie afzetten of atheïstisch zijn. We ontdekken dat ‘religie’ een heel lastig en beslist geen eenduidig begrip is. Wij kiezen in ons werk voor de benadering van ‘religie’ die staat voor individuen overstijgende sociale gerechtigheid. Wij houden ons bij

onze (christelijke) lijn en proberen te-gelijk open te staan voor anderen. We kijken vanuit de kwetsbare onderkant van de samenleving en vanuit een op verbinding gerichte houding, voorbij het uitsluitende schema van ‘ware gelovigen’ versus ‘ongelovigen’.

Religie en opiumZo kijkend komt ook de Opiumtekst van Karl Marx in beeld. Ik heb hem opnieuw en met de ogen van vandaag gelezen. Marx heeft aandacht voor mensen die er maatschappelijk niet best voor staan en die zuchten onder hun juk. Zij zuchten in religieuze ter-men. In de negentiende eeuw was het nog begrijpelijk dat in traditioneel-religieuze termen te doen. Marx zag dat godsdienst mensen hielp weg te dromen uit het aardse tranendal.

Maar ook dat het hen niet echt verder hielp. Religie hield hen weg van een analyse van hun toestand. Verzet te-gen die toestand kon langs deze weg niet op gang komen. Vandaag kun je ook kijken op welke manier mensen aan de onderkant zuchten, zeker als ze Henk en Ingrid heten. Je kunt het als ‘religie’ zien als zij zich vastklampen aan opvattingen à la Wilders over buitenlanders en moslims als het wérkelijke probleem en Wilders als een soort ‘verlosser’ zien. Los hiervan zijn er velen die geen heil meer zien in welke politieke partij dan ook.Minder uitgesproken en veel breder verbreid is een ander geloof: er moet nu eenmaal bezuinigd worden en er zijn geen echte beleidsalternatieven. Religie verstaan we dan binnen het

bredere begrip ideologie. Ik bedoel hiermee een set van vormen en gedachten over het wel en wee van de wereld waarin mensen leven zonder dat ze tot een begrip komen van hoe het wérkelijk in elkaar zit. Gedachten dus die verblinden, zoals opium kan verdoven, zodat je de werkelijkheid niet meer ziet of een verwrongen beeld ervan krijgt.

Verblinding en verbindingHet begrip ‘religie’ is afkomstig van een Latijns werkwoord dat verbinden en binden betekent. En juist verbin-ding komt tot stand vanuit het kerk &buurt project vanwege de contacten met buurtbewoners in kwetsbare om-standigheden onder wie migranten. Daarvan zijn velen moslim. We willen verbinding zoeken in plaats van zoe-ken naar wat mensen uit elkaar houdt of drijft. We willen geen opening laten voor de verdeel- en heerspolitiek die van boven graag wordt toegepast. Misschien kun je alle mensen die een verbindende houding innemen op een bepaalde manier religieus noemen. Niet om niet-gelovige en atheïstische mensen langs een om-weg toch religieus te willen verklaren. Nee, mensen maken als ‘verbinders’ niet plotseling deel uit van een geïn-stitutionaliseerde religie. Het gaat mij om een manier van duiden van wat gebeurt: het realiseren van verbin-ding of bondgenootschap. Ook dit is een mogelijke uitleg van het begrip ‘religie’.

SpiritualiteitEen andere benadering is afkomstig van de Britse godsdienstwetenschap-pers Jeremy Carrette en Richard King. Zij spreken van de stille uitverkoop van religie en het in omloop brengen van het ‘merk’ spiritualiteit door het kapitalisme. Niet alleen publieke sec-toren als gezondheidszorg, openbaar vervoer, energie en onderwijs worden geprivatiseerd. De religie blijft ook niet onaangetast. De hele culturele

religie: verblinding of verbinding

Links loopt een kans mis wanneer ze niet ziet dat de kern van de Bijbel atheïstisch is. Niet de God van de Bijbel dient in het zoek-licht van de kritiek te staan, maar de goden die juist vanuit een bijbels perspectief wor-den bestreden: Mammon (Geld) en Moloch (Geweld). Het is hoog tijd voor een nieuwe coalitie tegen de neoliberale verblinding.

ruimte wordt bezet door product-den-ken, zo menen Carrette en King. Die gerichtheid ondersteunt consu-mentisme (‘als je dit koopt, word je pas echt gelukkig’) en ondernemings-geest (‘als je bij dit bedrijf gaat wer-ken, worden pas echt je levenswensen vervuld’). Het is de oplossing van individuele wensen en verlangens. Maar het begrip ‘religie’ is impopulair en daarom heet het nu ‘spirituali-teit’. Religie is immers een failliet bedrijf: religieuze gebouwen, ideeën en concepten worden opgekocht en omgezet ten dienste van de verdere verbreiding van het marktdenken. En spiritualiteit is een product op de markt geworden.Maar de sociale en op sociale ge-rechtigheid gerichte dimensie van juist traditionele religies is tegelijk springlevend. Deze dimensie blijft buiten schot, menen Carrette en King. Zij levert een nieuwe basis voor verzet tegen de neoliberale operatie die gaande is. Religies zijn gericht op het sociale en kunnen door de bedrieglij-ke oppervlakte van het neoliberalisme heen breken. Vanuit mijn optiek is hier overigens sprake van een principieel atheïsti-sche inslag: een gerichtheid tegen de goden Mammon, Kapitaal, Geld, Markt en Winst als oplossers van de problemen die deze goden nu juist vergroten. Denk aan de financieel-economische crisis en haar wereld-wijde gevolgen. Dit houdt niet alleen een andere kijk op religie in, maar ook op atheïsme, juist als invulling van de kern van het christendom. De neoli-berale ideologie wordt hier in feite ontmaskerd als een religie ten dienste van het pure kapitalisme.

Accra-verklaringIn 2004 verscheen vanuit de World Alliance of Reformed Churches de ‘Accra-verklaring’ met een prikkelende stellingname die nauw verwant is aan het denken van Carrette en King. We lezen daar: ‘Wij verwerpen de

huidige economische wereldorde die ons door het wereldwijde neoliberale kapitalisme wordt opgelegd. Deze orde tart de armen, de kwetsbaren en de hele schepping door ze uit te sluiten van de volheid van leven’. En: ‘de neoliberale ideologie claimt zeggenschap over het hele leven en eist totale overgave’. Gesproken wordt van een wereldorde waarin drie begrippen centraal staan: neolibera-lisme, globalisering en Empire. Deze orde probeert zich wereldwijd te voltrekken. Het gaat om een com-plex systeem van (supra-)nationale, bedrijfsmatige en informatietechno-logische machten. Neoliberalisme kenmerkt zich door het terugtreden van de regelgevende overheid (dere-gulering), voortgaande privatisering van allerlei openbare diensten en het ondergeschikt maken van overheids-bescherming van armen en zwakken aan de grillige processen van econo-mische groei en opeenstapeling van geld en kapitaal.

Protestantse KerkOok de Protestantse Kerk in Ne-derland heeft de Accra-verklaring onderschreven. De discussie is echter vastgelopen in een moeras van onwil of interne onmacht om als kerk deze analyses actief uit te werken. Men zou daarmee heel wat fundamentele kritiek uitspreken op het heersende denken en handelen ook in Neder-land. Dat wil niet zeggen dat in de

kerken geen personen en stromingen zijn die de Accra-verklaring wel als oriëntatiepunt nemen.Religieuze instituties en instellingen lijken eerder mee te helpen om zand in de ogen van gewone mensen te strooien, dan in de raderen van het

systeem. Dat gebeurt wanneer ze niet open staan voor het zien van de dingen om ons heen als deel van een systeem: het neoliberalisme. Linkse en atheïstisch ingestelde mensen en bewegingen lopen echter een kans mis, wanneer ze niet zien dat de kern van de Bijbel atheïstisch is. Niet de God van de Bijbel dient in het zoeklicht van de kritiek te staan, maar de goden die juist vanuit een bijbels perspectief worden bestreden: Mammon (Geld) en Moloch (Ge-weld). Een verbinding tussen linkse politiek en gelovige mensen die deze analyse maken, kan helpen religieuze verblinding te doorbreken, inclusief de actuele verblinding die neolibera-lisme heet.

‘Religieuze instituties lijken eerder mee te helpen om zand in de ogen van gewone mensen te strooien, dan in de raderen van het systeem’

Kerkgebouw in Boston, Verenigde Staten. Foto: Pixabay.

De ontmaskering van het neoliberalisme

‘Spiritualiteit is een product op de markt geworden’

Han Dijk is wijkpredi-

kant in Amsterdam.

20 21


C o l o f o n O n d e r o g e nMagazine De Linker Wang is een uitgave van stichting De Lin-ker Wang. ‘Politiek met compas-sie’ is het motto van De Linker Wang, de religiewerkgroep van GroenLinks.

Redactie: Theo Brand (hoofdredacteur), Bas Joosse (eindredacteur), Yvonne Brink, Carin Hereijgers, Nadine Huiskes, Yfke Nawijn, Brandon Pakker, Ina Scholma-Huisman en Laura Vrijsen.

Medewerkers: Han Dijk, Hans Feddema, Wies Houweling, Hans Meek, Halima Özen, Margrietha Reinders, Sylvana Rikkert, Martin Visser en Bob de Vries.

Commentaartekening: Maarten Wolterink.Omslagfoto: Holkje van der Veer,Foto William MooreOpmaak/vormgeving: Max Prins.

Drukwerk: Twigt GrafiMedia, Waddinx-veen. Gedrukt op geheel gerecy-cled FSC-papier.

Redactiesecretariaat: Theo Brand, Wagenschuurstraat 14, 8043 XW Zwolle. [email protected]. Abonnement-administratie:De Linker Wang, Prins Hendrikstraat 143, 2405 AJ Alphen aan den Rijn. [email protected]. Jaarabonnement: €19 (5 nrs.)Betalingen en donaties: NL60TRIO0390264393 t.n.v. De Linker Wang o.v.v. Abonne-ment of Donatie.Bestuur Stichting De Linker Wang: Wies Houweling (voorzitter extern), Tjeerd de Jong (voorzitter intern), Trevor Mooijman (secre-taris), Pieter van Abshoven (pen-ningmeester), Pieter Hartevelt, Bas Roufs, Helene Timmers en Martin Visser

[email protected] www.linkerwang.nl. @DeLinkerWang.

Op mijn prikbord aan de muur hangt een ansichtkaart van ‘the angry Christ of Negros’. Het is een ansichtkaart uit de Filippijnen met de afbeelding van een boos kijkende Jezus. De kaart kreeg ik in de jaren negentig van een vriendin. De kaart, met daarop een boze man met een opgeheven vinger, komt van het eiland Negros. De vissers daar waren boos op de grote Japanse schepen die hun zeeën leegvisten. Jezus was hun held tegen de vijand. Deze kaart was toen voor mij een verrassing. Zo’n afbeelding van Jezus kende ik niet. Nog steeds zijn deze afbeeldingen schaars in vergelijking met alle kindjes in kribben met kerst, of alle lijken aan het kruis in de lijdenstijd.

Ook zijn de meeste andere plaatjes en afbeeldingen van Jezus ‘zoet’ of droevig. In ieder geval vaak een lieve baby of een knappe man met baard en bruine ogen. En vooral ook helemaal seksloos. Het is een kunst op zich om mannen zo seksloos af te beelden.

In deze tijd van het jaar overheerst in onze christelijke samenleving het beeld van het zwakke, kwetsbare kind Jezus. Het symbool van het licht dat de duisternis overwint, de kleine vlam die blijft branden. Vaak wordt dat uitgelegd als het verhaal van de hoop dat het zwak-kere goede een lange adem heeft en het grote kwaad zal overwinnen. Een mooi en troostend beeld, maar maakt dat mensen niet veel te afwachtend? Waar is de woede om de misstanden in de wereld?

Waar is de ‘Handen uit de mouwen’ traditie? Steeds verder verzinkt onze kerstviering in vrede en lief zijn voor elkaar, gezellig met de familie. Het is wel de enige keer in het jaar dat er miljoenen Neder-landers om een kribbe met het kerstkind staan. Wat voor christelijk beeld laten wij dan zien?

Natuurlijk was hij zwak en klein als kind, maar als je de rest van de verhalen leest, was de persoon Jezus daarin wel zo zwak, lief en pas-toraal? Eigenlijk helemaal niet. Hij riep op tot wereldverbetering. Liet zijn stem horen en werd door velen gehoord en aanvaard als leider. Een leider en leraar die het onrecht aanwees en mensen in beweging zette. Vanzelfsprekend zijn zorg en liefde een belangrijke taak voor gelovigen, en niet alleen voor elkaar als broeders en zusters. Maar in plaats van zorg heeft deze tijd niet meer dan ooit leiders nodig? Duidelijke stemmen tegen het neoliberalisme, voor een duurzame samenleving, voor betere zorg?

Bij een tentoonstelling in de Nieuwe Kerk in Amsterdam wordt het verhaal verteld van drie grote leiders en inspirators van bevrijdings-bewegingen: Nelson Mandela, Mahatma Gandhi en Martin Luther King. Ik vind het een prachtige tentoonstelling, met inspirerende filmbeelden en verhalen van ooggetuigen. De tentoonstelling bevat maar drie voorwerpen: de fiets van Gandhi, een boek dat Mandela in de gevangenis las en een geschreven preek van King.

We staan deze kerstdagen stil bij de kwetsbaarheid van het kind. Maar is het niet beter om stil te staan bij de potentie die er in men-sen en kleine kinderen schuilt? Namelijk een groot mens te zijn en een potentiële leider? In elk kwetsbaar kind schuilt in potentie een groot persoon, een nieuwe leider, een Mandela, een King, een Gan-dhi (m/v). Daarmee bedoel ik niet een nieuwe bekende Nederlander of een politiek strateeg, maar iemand die mensen kan inspireren en aanzetten tot het goede. Iemand die mensen in beweging zet voor een betere wereld, met hoop voor velen.

Waarom vertellen we, naast alle kribbes, niet het verhaal van mensen die zich inzetten voor hoop, voor elkaar en voor een betere wereld? Het zal een schok zijn als mensen een kaart van een boze Jezus ont-vangen met Kerst in plaats een kribbekind. We moeten dan weer heel wat uitleggen, maar dat brengt wel een interessant gesprek op gang!

Wies Houweling is voorzitter van De Linker Wang


21E e n a n d e r e w a n g

KwetSbare baby of StrIjdbare jeZuS

Wies Houweling

Nominaties Ab Harrewijn Prijs gezochtDe Ab Harrewijn Prijs, genoemd naar de voorma-lig voorzitter van De Linker Wang en GroenLinks-politicus die in 2002 overleed, wordt ook in 2018 weer uitgereikt. De jury zoekt mensen die zich op bijzondere manieren inzetten voor hun mede-mensen aan de rafelrand van de samenleving. De Ab Harrewijn Prijs van 2017 ging naar stichting De Eethoek uit Almelo, een gaarkeuken waar mensen kunnen eten. Nomineren voor de prijs kan tot 1 maart 2018. Meer informatie over de prijs en over de wijze van nomineren is te vinden op www.abharrewijnprijs.nl.

Diaconale ‘Smaakmaker van het jaar’ Het diaconale project HapSnap uit Montfoort is begin november uitgeroepen tot ‘Smaakmaker van het Jaar’. HapSnap helpt vluchtelingen in Montfoort via maaltijden aan een sociaal net-werk. Het project werd door duizend diakenen als winnaar gekozen.

Andere genomineerde projecten waren een pro-ject om muziek te maken in een Utrechts asiel-zoekerscentrum en een initiatief waarbij mensen elkaar ontmoeten onder het genot van een kop soep in Leersum.

Ontdekkingsreis Palestina en IsraëlDe stichting Oecumenische Vrouwengroep Twente-Bethlehem organiseert eind 2018 een tiendaagse ontdekkings-reis naar Palestina en Israël. Samenwer-kingspart-ners zijn het Arabisch Onderwijs-centrum (AEI) in Palestina en Nes Ammim, een Duits-Nederlands centrum, in Israël. Tijdens de reis komen deelnemers in gesprek met mensen van allerlei slag over recente politieke ontwikkelingen en het religieuze en sociale leven in beide landen. Wie belangstelling heeft kan contact opnemen met Margreet Stroo. E-mail: [email protected] of tel. (053) 433 18 86.

Oecumenelezing 19 januariAartsbisschop Antje Jackelén van Uppsala ver-zorgt de Oecumenelezing 2018.

Ze spreekt op vrijdag 19 janu-ari om 15.00 uur in de Geertekerk in Utrecht over ‘Future of Europe’. Zij zal later in 2018, tijdens de assemblee van de Europese Kerkencon-ferentie in Novi Sad, één van de keynote-

sprekers zijn over dat thema. Na de lezing is er een vesper en de nieuwjaarsreceptie van de Raad van Kerken. Wie wil komen dient zich vooraf op te geven via [email protected]; betalen kan bij de ingang (10 euro p.p. en studenten gratis).

Racisme, witheid en theologie Racisme, witheid en het onbegrip dat wederzijds ontstaat. Gesprekken daarover zijn vaak moeizaam: mensen voelen zich kwetsbaar en/of beschuldigd. Theo-loog Janneke Stegeman gaat in op die verschillen, de spanningen die ontstaan en de rol van religie daarin. Zondag 7 januari, 15.30 uur in Gebouw Concordia, Westhaven 27 te Gouda.

In elk kwetsbaar kind schuilt in potentie een nieuwe leider

The angry Christ of Negros.

Foto: Wies H

ouweling

22 23


receNSIe22

Hoe moet de wereld omgaan met schijnbaar onoplosbare problemen. Zeker als het debat erover steeds verder naar de uithoeken polariseert. Wie heeft de moed om dat soort pro-blemen toch recht in de ogen te kij-ken en ondanks alles te zoeken naar een verbetering van een onmogelijke situatie? Die moed heeft Femke Halsema met

haar utopie over Nergensland. Er zijn heel veel problemen wereldwijd. De crises van klimaat, armoede, honger, dictaturen en oorlog passe-ren de revue in ons tv-journaal en we hebben de oplossingen gedelegeerd aan NGO’s, diplomaten en likes op Facebook. Maar komen daar ook de oplossingen vandaan, of is er meer denkvermogen nodig, ook in het pu-blieke bewustzijn? Het streven is het nemen van echte verantwoordelijk-heid voor elkaar en het vinden van creatieve, praktische oplossingen, die de werkelijke nood lenigen. De wereldwijde vluchtelingenstroom is het onderwerp van Nergensland. De grenzen tussen rijke en arme landen zijn inmiddels vrijwel net zo dodelijk als de oorlogen die er achter worden gevoerd. De Europese grens is tegenwoordig het gevaarlijkste. De welvarende landen van deze wereld hebben besloten dat de vluchtelin-genstroom niet langer bij hen terecht kan. Er worden muren opgetrokken.

Er wordt getornd aan het vluchtelin-genverdrag. Drones waarschuwen als er mensen aankomen. En naast het klassieke prikkeldraad is er nu ook scheermesdraad ontwikkeld. De stroom is groot; 65 miljoen oor-logsvluchtelingen zijn er veel. Men-sen die vluchten voor honger en on-derdrukking, zijn daar nog niet eens bij meegeteld. Het idee dat er reëel levende mensen in deze stroom schuilen, raakt ons steeds minder, omdat we niet weten waar te begin-nen met een echte oplossing. Zon-der oplossing lijkt ons denken te stoppen. Tot die tijd zitten deze mensen zon-der mensenrechten, zonder zeggen-schap over hun leven, gemiddeld zeventien jaar lang, in tenten op een plek waar ze niet geacht worden te zijn. Femke Halsema probeert, aan de hand van het werk van filosoof Karl Popper, letterlijk een nieuw licht te werpen op dit groeiende, ingewik-

kelde probleem. Ze wil het leven van deze mensen verlichten door te zorgen dat zij niet meer in een tent, maar in een huis kunnen leven, met water en sanitaire voorzieningen. Halsema wil ook dat de kinderen naar school kunnen en dat mensen mogen werken en zelf-standig handel kunnen drijven. Ten slotte wil ze dat vluchtelingen zelf zeggenschap hebben over de inrich-ting van hun plek. De wereld hoeft gelukkig niet te be-rusten in de vernedering die deze mensen nu moeten ondergaan. Door deze officieuze zelfvoorzie-nende stadstaten serieus een kans te geven en niet weg te willen redene-ren, organiseer je dat er meer sprake is van menselijke waardigheid en de mogelijkheid van het opbouwen van een nieuw bestaan.

Nergensland, nieuw licht op migratie. Femke Halsema. Ambo/Anthos, Am-sterdam 2017. ISBN 9789026340017.

NerGeNSLaNd aLS eerSte StaP Carin Hereijgers

Foto: Bob de Vries

24


UIT

SMIJ

TER

Pas geleden zag ik op internet een foto van een zeepaardje met een wat-tenstaafje. Het wattenstaafje wordt omklemd door de staart van het zeepaardje, dat even groot is als het staafje. Het wattenstaafje, een door mensen gemaakt wegwerpproduct, is totaal misplaatst in het helderblauwe water, vastgehouden door zo’n prach-tig diertje. De foto raakte me enorm. Net als foto’s van de plastic soep en de zeedieren die verstrikt zitten in door ons weggegooide spullen. De omvang van dit soort milieupro-blemen maakt dat ze voor mij enorm overweldigend voelen. En dat heb ik al mijn hele leven. Ik kon me als kind bijvoorbeeld enorm boos maken over en tegelijk verantwoordelijk voelen voor ontbossing en onrecht ver weg. Maar waar moet je beginnen om zo’n groot probleem aan te pakken? Kun-nen wij als individu überhaupt ook maar een klein beetje verschil maken? De zoektocht naar antwoord op deze vraag, motiveert mij iedere dag. Het is de reden dat ik twaalf jaar geleden vegetariër ben geworden, zo duur-zaam mogelijk leef en al sinds ik mag stemmen GroenLinks stem. Dat voelde soms wel een beetje als vech-ten tegen de bierkaai en als zwem-men tegen de stroom in. Vegetariër zijn kan soms nogal de sfeer aan tafel bepalen en is dan onderwerp van gesprek, zonder dat je er zelf over begint. En dan ben je ook nog lid van een partij van ‘linkse gekkies’ die alles wat leuk is (vuurwerk, jagen, vliegen om maar eens wat te noemen) aan banden wil leggen. Gewoon niks zeg-gen en me nergens mee bemoeien, is dan de makkelijke uitweg. Maar zo zit ik niet in elkaar...

In september ben ik door de leden van GroenLinks Zwolle gekozen tot lijsttrekker. Een fantastische kans voor mij om me op grotere schaal in te gaan zetten voor een groen, duur-zaam en sociaal Zwolle. Ik ben ontzet-tend dankbaar en blij dat de leden

van deze afdeling zoveel vertrouwen in mij hebben om mij op deze positie te zetten. Maar er breekt voor mij nu ook een hele spannende tijd aan.Want ik besef ook dat ik in de rol van lijsttrekker ‘in de wind’ sta. Ik kan me niet meer verstoppen en gewoon lek-ker op mijn eigen eilandje vegetarisch eten en duurzaam doen. Ik sta in Zwolle ineens in de voorhoede als het gaat om het verduurzamen van onze stad. Er wordt naar mij gekeken voor een koers, en voor een echte sociale en duurzame oplossing voor maat-schappelijke problemen op Zwolse schaal. Maar ik ben enorm blij met deze rol. Omdat ik zie, binnen onze gemeente, maar ook in de rest van het land en ver daarbuiten, dat onze boodschap relevant is en urgenter dan ooit. Maar ook dat we het tij mee hebben. We zijn als GroenLinks allang geen roepende in de woestijn meer als het gaat om duurzaamheid. Er zijn tal van burgers die niet meer wachten op de besluiteloze (ambitie-loze?) overheid en gewoon zelf een initiatief beginnen. Bijvoorbeeld door samen groene stroom op te wekken. Ook in het bedrijfsleven zijn er kleine start-ups die proberen met technische innovaties bijvoorbeeld een oplos-sing te vinden voor duurzaamheids-problemen. Zij inspireren het grote bedrijfsleven om maatschappelijk verantwoord te gaan ondernemen. Om met de woorden van een liberale partij uit mijn stad te spreken; ‘groen is poen’! Dat duurzaamheid in brede zin steeds meer omarmd wordt door allerlei verschillende partijen, vind ik fantastisch en dat geeft mij enorm veel energie. Linksom of andersom gaat het om het bereiken van een-zelfde doel, en wat mij betreft doen zoveel mogelijk mensen, organisaties, bedrijven en partijen daaraan mee.

Je zou bijna denken dat onze taak als GroenLinks er dan op zit. Niets is minder waar uiteraard, maar we

hebben ons wel te verhouden tot een steeds groter wordend en diverser speelveld. Met partijen die allemaal (min of meer, meewerkend of mee-stribbelend) dezelfde kant op gaan. Wat is onze taak als GroenLinks dan? De lat hoger leggen! Zorgen dat alle mooie woorden en ambities met betrekking tot duurzaamheid ook leiden tot echte actie. Blijven zoeken naar slimme en sociale oplossingen voor maatschappelijke opgaven. De achterhoede controleren, stimule-ren of waar nodig dwingen om ook verantwoordelijkheid te nemen. Maar bovenal moeten we die burgers en organisaties die voorop lopen op het gebied van duurzaamheid en sociale initiatieven ondersteunen waar mo-gelijk. En de samenwerking opzoeken binnen de samenleving met partijen die dezelfde kant op willen. Wat mij betreft komen we allemaal van ons eilandje af! Ik ga mij daar in Zwolle, samen met mijn getalen-teerde en diverse team, met heel veel energie voor inzetten.

de lat hoger leggen!Sylvana Rikkert

Sylvana Rikkert is lijsttrekker voor GroenLinks in Zwolle.

We zijn allang geen

roepende in de

woestijn meer

Holkje van der Veer: ‘denk goed na over je mensvisie’ · december 2017 - Nr. 5 december 2017 -...

Documents

Transcript of Holkje van der Veer: ‘denk goed na over je mensvisie’ · december 2017 - Nr. 5 december 2017 -...