1

VAKGROEP ARCHEOLOGIE

Academiejaar 2009-2010

Het roodbeschilderde aardewerk van de

Kemmelberg: technotypologie, verspreiding en

socio-ideologische context

Jessica Palmer

Promotor: Prof. Jean Bourgeois

Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van Master in de archeologie, optie

archeologie van West-Europa

2

Abstract

The goal of this dissertation is to create a comprehensive study of the thick-walled sherds with

red paint commonly referred to as „Kemmelbergaardewerk‟, which originate from the

Kemmelberg, a fifth century B.C. iron age site on the Kemmelberg hill in West-Flanders,

Belgium. To achieve this, the author will start by designing a thorough techno-typology of

this type of pottery. The material is then placed within its regional context by determining at

which other sites in its rather limited circulation zone it can be attested, as well as in its supra-

regional context by determining which influences of other pottery styles can be discerned in

its forms and decorations, thereby linking the material and its makers to other culture groups.

All these data are then combined in an effort to discern the deeper social and ideological

meaning of this pottery type, thus adding weight to existing theories concerning the

population of the Kemmelberg, as well as providing new insights and posing new questions.

Keywords: Kemmelberg, red-painted pottery, Iron age, La Tène, The Celts

Résumé

Le but de cette dissertation est de créer une étude complète de la poterie épaisse avec de la

peinture rouge dit le „Kemmelbergaardewerk‟. Cette poterie vient du Mont Kemmel, une site

de l‟âge du fer datant du cinquième siècle A.C. localisée en Belgique, plus spécifiquement

dans la province de la Flandre occidentale. Pour réussir ce but, on va commencer par décrire

d‟une façon très détaillée la techno-typologie. Alors le matériel est placé dans son contexte

régional, assez limité géographiquement, en déterminant d‟autres sites dans lesquelles cette

poterie a été trouvé. Le contexte suprarégionale est reflété par une détermination d‟autres

styles de céramique qui pourraient avoir influencé la forme et les décorations du

„Kemmelbergaardewerk, liant ainsi le matériel et ses producteurs à d‟autres groupes

culturelles. Toutes ces données sont alors combinées pour tenter d‟effiler la signification

sociale et idéologique de cette poterie, en même temps renforçant les théories existantes

concernant la population du Mont Kemmel, posant de nouvelles questions et proposant de

nouvelles opinions

Mots clef: Mont Kemmel, céramique avec peinture rouge, âge du fer, La Tène, les Celtes

3

Dankwoord

Deze masterproef kon enkel tot stand komen dankzij de hulp van een aantal personen, die de

auteur bijstonden met hun ervaring, expertise en morele en praktische steun. Ik wil dan ook de

gelegenheid nemen om hen allen oprecht mijn erkentelijkheid te betuigen.

In eerste instantie wil ik Prof. Dr. Jean Bourgeois en Drs. Guy De Mulder bedanken, voor hun

begeleiding bij het contacteren van bepaalde musea, het aanreiken van cruciale bronnen, en

het advies bij het schrijven van deze thesis.

Verder dient ook Suzy De Cock vermeld, omdat ze mij als verantwoordelijke van het

archeologisch museum te Waarmaarde dagenlang liet werken met de scherven van de

Kemmelberg, en me ten allen tijde bijstond met informatie en koffie. Ook de

verantwoordelijken van alle andere collecties wil ik bij deze bedanken, namelijk Rudi Van

Hove van de Archeologische Dienst Waasland, Marc Lodewijckx van de Katholieke

Universiteit Leuven, Greet Verschatse van het museum 1302, Germaine Leman-Delerive en

Guillaume Lassaunière van het Centre Archéologique de Séclin, Marjan Debaene van het

Museum M en Renée Borremans en Peter François van het museum van Halle. Ook Luk

Beeckmans, Bert Mestdagh en Yann Hollevoet wil ik hier bedanken, voor hun hulp bij het

lokaliseren van de vondstencollecties.

Ook wil ik Albert Palmer en Ingrid Defeyter bedanken omdat ze mij ondersteunden bij het

vervolledigen van mijn opleiding archeologie en deze thesis in verschillende stadia nalazen.

Ten slotte verdient ook Sacha Baert een hartelijke dankjewel voor alle computer- en

informatica gerelateerde hulp.

4

Inhoudstafel

1. Inleiding .......................................................................................................................................... 6

2. Situering van de Kemmelberg en diens aardewerk .................................................................... 8

2.1 Situering van Sleuf K74/69 laag c ......................................................................................... 10

2.2 Het aardewerk in sleuf K74/69 .............................................................................................. 13

2.3 Nota i.v.m. de chronologie van de ijzertijd ........................................................................... 14

3. Techno-typologische omschrijving van de Kemmelse waar .................................................... 15

3.1 Verschraling en klei ............................................................................................................... 16

3.2 Techniek ................................................................................................................................ 17

3.3 Vormenspectrum ................................................................................................................... 17

3.4 Oppervlaktebehandeling ........................................................................................................ 23

3.5 Versiering: kleuren, techniek en motieven ............................................................................ 24

3.6 Bakking ................................................................................................................................. 27

3.7 Kwaliteitscategorie ................................................................................................................ 28

3.8 Extra opmerkingen ................................................................................................................ 28

3.9 De misbaksels van Kemmelse waar ...................................................................................... 29

4. Aandeel Kemmelwaar in sleuf 69 ............................................................................................... 30

5. Het vraagstuk van de lokale productie ...................................................................................... 31

6. Verspreiding: status quaestionis ................................................................................................ 34

6.1 Onderzoeksproblematiek ....................................................................................................... 34

6.2 Kooigembos ........................................................................................................................... 35

6.3 Kessel .................................................................................................................................... 39

6.4 Kester..................................................................................................................................... 41

6.5 Wange-Damekot .................................................................................................................... 44

6.6 Elversele ................................................................................................................................ 45

6.7 Houplin-Ancoisne ................................................................................................................. 48

6.8 Hove ...................................................................................................................................... 50

6.9 Ranst ...................................................................................................................................... 55

6.10 Thiverny ................................................................................................................................ 56

6.11 Varsenare d‟Hooghe Noene .................................................................................................. 56

6.12 Jandrain-Jandrenouille ........................................................................................................... 57

6.13 Spiere ..................................................................................................................................... 58

6.14 Ellignies-sainte-Anne ............................................................................................................ 58

5

6.15 Eerste conclusies i.v.m. de verspreiding ............................................................................... 59

7. Situering binnen ijzertijd-keramiek: invloeden en parallellen ............................................... 62

7.1 Parallelen tussen de Marne-ceramiek en het Kemmelbergaardewerk ................................... 65

7.2 Conclusies i.v.m. invloeden en parallellen ............................................................................ 70

8. Betekenis en gebruik ................................................................................................................... 71

8.1 Betekenis voor de archeologie ............................................................................................... 73

9. Besluit ........................................................................................................................................... 74

10. Bibliografie ............................................................................................................................... 76

11. Bijlagen ..................................................................................................................................... 80

11.1 Extra beeldmateriaal .............................................................................................................. 80

11.2 Nota‟s aardewerk K74/69/c ................................................................................................... 82

11.3 Tabel aardewerk sleuf K74/69 laag c .................................................................................... 90

6

1. Inleiding

Aardewerk is een belangrijke vondstencategorie op quasi elke archeologische site. Het vormt

bijgevolg een deel van het “basisdieet” van de archeoloog, die systematisch de verschillende

aspecten van dit materiaal moet onderzoeken. Een eerste, evident aspect is de technologie

van het aardewerk, en bijgevolg de technologische kennis van diens makers. Maar ceramiek

verbreedt ook ons beeld op de rest van de samenleving waarbinnen het fungeerde, zoals diens

economische status en diens activiteiten (via de functie van het materiaal). Op een ander, nog

“hoger” niveau kan het ons zelf informatie verschaffen over de denkwereld en ideologie van

de maatschappij, op rechtstreekse en onrechtstreekse wijzen. Aardewerk kan dienen als

recipiënt voor een goed dat als statussymbool gezien wordt en aldus een elitair karakter

krijgen, maar het kan ook zelf een statussymbool zijn. Het is dit laatste aspect, ceramiek als

statussymbool, dat we in de loop van deze thesis stap voor stap gaan onderzoeken, al zullen

we hiervoor ook de andere aspecten enigszins moeten in beschouwing nemen, daar alle

informatie uiteraard finaal bijdraagt tot ons zo volledig mogelijk beeld op de betroffen

vondsten.

Om een concrete studie te kunnen maken van de betekenis van ceramiek als elitair materiaal,

mede rekening houdend met de beperkte tijdspanne van ons onderzoek, werd één specifieke

casus geselecteerd. Deze casus omvat de categorie dikwandig, roodbeschilderd aardewerk die

werd aangetroffen op de Kemmelberg (West-Vlaanderen), wat we hierna zullen definiëren als

Kemmelbergwaar1. Dit materiaal situeert zich chronologisch op de overgang van de vroege

ijzertijd naar de late ijzertijd, een fascinerende periode van opkomende sociale hiërarchieën

(cfr. infra), die zich uiteraard ook op allerlei materiële wijzen uiten. Wanneer we hieraan toe

voegen dat de Kemmelberg vermoedelijk een elitaire hoogtesite was, met Kemmelbergwaar

als uitzonderlijk en hoog kwalitatief aardewerk, is de keuze van onze casus overduidelijk. Het

doel is bijgevolg dit materiaal in detail te bestuderen om zo een glimp op te kunnen vangen

van de betekenis van dit materiaal voor de status van de bewoners van de Kemmelberg.

1 Voor de rest van deze thesis zal de term Kemmelsbergwaar gebruikt worden als de basisterm voor de onderzochte vondstencategorie. Een gedetailleerde omschrijving van het hiermee bedoelde materiaal bevindt zich in hoofdstuk 3.

7

Omtrent de Kemmelberg werd in de voorbije decennia reeds vrij extensief onderzoek verricht.

Desondanks blijven meerdere vraagtekens en lacunes in onze kennis van de rijke en complexe

site bestaan. We hopen hier een aanzet te geven tot oplossing van die resterende vragen.

Om het gestelde doel te bereiken werden de vondsten van de laag c in sleuf K74/69 op de

Kemmelberg als representatief staal gekozen, en in detail bestudeerd. Aan de hand van dit

materiaal zal in eerste instantie getracht worden een gedetailleerde techno-typologie van

Kemmelbergwaar op te stellen, die de eerder beknopte beschrijvingen die tot op heden

bestonden verfijnt. Vooraleer hiermee begonnen wordt zal echter eerst de Kemmelberg nog

eens kort omschreven en gesitueerd worden, ten voordele van de lezer, maar ook zodat de

algemene context niet verloren raakt. Vervolgens worden de resultaten weergegeven van een

statistisch onderzoek naar de feitelijke verhouding tussen deze dikwandige roodbeschilderde

waar en het andere aardewerk binnen de vermelde sleuf. Hierna wordt even kort ingegaan op

de lokale productie op de Kemmelberg, en of die voldoende te funderen valt. Wanneer al deze

intra-site analyses van het aardewerk zijn uitgevoerd, wordt het perspectief verbreed tot de

regionale context. Zo wordt in de mate van het mogelijke een status quaestionis van de

verspreiding van dit type aardewerk gegeven, met alle weerhoudendheid en inherente

praktische beperkingen vandien, vooraleer over te gaan tot een wat complexere deelvraag,

namelijk wat de invloeden en inspiraties van de makers van de Kemmelceramiek waren.

Hierbij wordt een nog breder, supra-regionaal onderzoeksveld geraadpleegd. Met deze laatste

vraagstellingen overschrijden we ook het puur empirische niveau, wat leidt tot wat

diepgaandere maar onvermijdelijk ook minder concrete stellingen. Er zal vooral gewezen

worden op de affiniteiten met de Marne-traditie, alsook op het feit dat dit aardewerktype niet

zodanig veel afwijkt van de contemporaine ijzertijdwaar als men wel eens durft stellen.

Ter afsluiting zullen we dan op basis van de vergaarde data een beeld trachten te geven van de

mogelijke betekenissen van de Kemmelbergwaar voor de ijzertijdpopulatie, waarbij

hoofdzakelijk het gebruik als statusmateriaal ter zake doet, al kan dit gezien de fragmentaire

aard van de gegevens het hypothetische helaas niet overstijgen. Een bondig besluit vat de

bevindingen en geponeerde stellingen samen.

Bij het lezen van deze thesis is het belangrijk een zo breed mogelijke basiscontext in

gedachten te houden, zowel wat betreft de ijzertijdsamenleving op regionaal en

supraregionaal niveau, als wat betreft aardewerk als vondstcategorie op zich. Dat eerste

spreekt voor zich, en zal ook in een volgend hoofdstuk geduid worden. Het tweede aspect

8

wordt nog te dikwijls uit het oog verloren. Aardewerk was millennia lang één van de

belangrijkste objecten in de dagelijkse materiële cultuur van de mens, en vormt ook nu nog

een belangrijke groep van gebruiksvoorwerpen. Naast deze puur praktische functie hebben we

echter ook reeds gewezen op het socio-ideologisch kader. Een categorisatie als

gebruiksvoorwerp betekent niet dat het voorwerp beperkt was in betekenis en dus in meer

efemere functies voor diens gebruikers! Wat deze paragraaf tracht te benadrukken is dat men

in alle wetenschappen, maar zeker in een complexe wetenschap als de archeologie, goed moet

beseffen wat men aan het onderzoeken is, en bijgevolg ook waar een onderzoeksverslag over

handelt.

2. Situering van de Kemmelberg en diens aardewerk

Omtrent de Kemmelberg werd al vrij veel literartuur gepubliceerd. De basisliteratuur bestaat

uit de tussentijdse opgravingsverslagen, uitgebracht in het tijdschrift Archeologia Belgica (De

Meulemeester et al. 1974, Van Doorselaer & De Meulemeester 1975, Van Doorselaer & De

Meulemeester 1976) en als „definitief‟ verslag de monografie van André Van Doorselaer

(Van Doorselaer et al 1987). Deze werken werden als uitgangspunt gebruikt, samen met de

recente publicatie van Jean Bourgeois, Guy De Mulder en Jean-Luc Putman (Bourgeois et al.

2006), voor wat up-to-date informatie. Alle algemene informatie omtrent de Kemmelberg

dient dus aan deze bronnen toegeschreven waar niet nader gerefereerd.

De Kemmelberg is gelegen in het zuiden van de provincie West-Vlaanderen, in de

fusiegemeente Heuvelland, dichtbij de Franse grens. Het is een tertiaire getuigenheuvel, een

landschappelijk relict van de Diestiaanzee die tijdens het Mioceen een significant deel van

België overspoelde, en bij zijn terugtrekking zandbanken achterliet. In de loop van de zeven

miljoen jaar sinds die afzetting zijn de zandbanken verhard (geoxideerd) tot ijzerzandsteen,

waardoor zij, in tegenstelling tot het omgevende sediment, beter bestand waren tegen erosie

door water en wind en bijgevolg boven het landschap bleven uitsteken. Later werd er nog

leem op afgezet. Een hele rij van dit soort getuigenheuvels strekt zich uit van Cassel tot het

Hageland (Ostyn 1985: 49-50).

De Kemmelberg kent een lange archeologische geschiedenis, met als oudste vondsten deze uit

het midden-paleolithicum (Putman & Soenen 1987: 83). De vondsten die voor dit onderzoek

van belang zijn dateren echter uit het begin van de late ijzertijd. Dit is de belangrijkste fase

9

van menselijke aanwezigheid, waaruit de meeste archeologische sporen afkomstig zijn. Deze

periode is vrij uitgebreid geattesteerd op de heuvel, in de vorm van een versterkte

hoogtenederzetting uit het begin van de late ijzertijd.

Het belang van de hoge ligging van de Kemmelberg als getuigenheuvel is meteen duidelijk.

Uiteraard geniet de vestiging met zijn 154,58m (Van Doorselaer et al. 1987: 11) een

dominante positie in het landschap. Vanaf de Kemmelberg kan men controle uitoefenen op

het Ijzerestuarium, de zone van het kanaal en de kust, en binnen deze zone misschien ook wel

op zouthandel (Van Doorselaer 1992: 5) (cfr. infra). Deze controleerbare zone is visueel te

attesteren: op een heldere zonnige dag, kan men vanop de Kemmelberg vrij ver kijken.

Wanneer we de moderne smog en bomen wegcijferen, onthult zich een nog breder panorama.

Zo kan men in het westen bijvoorbeeld De Panne zien, en in het zuiden Noord-Frankrijk en de

terrils van Béthune (Bourgeois, De Mulder & Putman 2006: 1). Zoals deze voorbeelden

indiceren is de visibiliteit van op de Kemmelberg is vrij gelijkmatig verdeeld over alle

windrichtingen, wat Sarah Dalle in haar visibiliteitsstudie bewees (Dalle 2009). Het uitzicht is

dus niet geconcentreerd op één te overschouwen punt. Toch concentreert het uitzicht zich

voornamelijk op de riviervalleien van de Leie en Ijzer, wat wijst op het belang van de

waterwegen voor de site (Dalle 2009: 149-150).

Naast deze opvallende plaatsing in het zichtbare landschap valt de site echter ook te situeren

binnen een groepering van versterkte hoogtesites die allen verschijnen rond het begin van de

late ijzertijd (500/450 v.Chr.), namelijk Kooigem, Kester en Kessel (De Mulder 1998:11) (cfr.

infra). Een andere belangrijke zone van archeologisch geattesteerde activiteit in deze periode

bevond zich in de Ardennen, maar doet hier verder niet ter zake.

Zelfs binnen dat selecte groepje van versterkte hoogtesites blijft de Kemmelberg een speciale

site. Er werd namelijk ongewoon veel rijk materiaal aangetroffen, in de vorm van enkele

gouden objecten, importmateriaal, veel aardewerk van hoge kwaliteit, enz. Dit alles wijst

duidelijk op de aanwezigheid van een elite die contacten onderhield (al dan niet rechtstreeks)

met het mediterrane gebied. De link met de Fürstensitzen uit de vroege ijzertijd zoals de

Heuneburg en de Mont Lassois is niet veraf. Op deze hoogtenederzettingen leefde een elite

die controle uitoefende op de omgeving door een monopolie op de beschikbare ertsen en de

handel (Van Doorselaer & Bourgeois 1996: 29) met andere (meer mediterrane) gebieden. De

Kemmelberg kan dan ook beschouwd worden als een laat voorbeeld van een dergelijke

adellijke site, in de periferie van de uitwisselingszone gecentreerd rond het Middellandse

zeegebied.

10

In een bredere context moet rekening gehouden worden met de toenemende sociale

differentiatie die zich in de ijzertijd manifesteerde, alsook het ontstaan van een

wereldeconomie in deze periode. Verder is ook de Keltische2 expansie vanaf de 5

e eeuw

v.Chr. een niet te onderschatten factor (Cunliffe 1994: 358), aangezien deze een grote flow

van personen en dus invloeden overheen een groot deel van Europa veroorzaakte, waarbij de

migratie personen en/of ideeën naar onze gebieden over de Champagne-streek gebeurde (Van

Doorselaer & Bourgeois 1996: 31)(cfr. infra).

2.1 Situering van Sleuf K74/69 laag c

Laten we nu terugkeren naar ons concrete onderzoeksveld. De menselijke sporen uit het begin

van de late ijzertijd op de Kemmelberg zijn vrij uitgebreid. Best gekend is een relatief

complex en goed uitgewerkt verdedigingssysteem van wallen en grachten. Hiernaast werden

veel vondsten gedaan in een afvallaag op de noordelijke helling. Qua bewoningssporen is de

situatie echter niet zo eenduidig. Dit is een begrijpelijk probleem, aangezien de opgraving

gebeurde aan de hand van beperkte sleuven, daar men bij het onderzoek gehinderd werd door

de vrij dense bebossing op de heuvel (De Mulder & Putman : 2) alsook door de topografie

(De Meulemeester et al. 1974: 6). Gezien de lange opgravingsgeschiedenis, van 1968 tot 1980

(Van Doorselaer 1992: 5) is er wel een grote hoeveelheid vondstmateriaal aan het licht

gekomen. Binnen het kader van deze éénjarige masterthesis was geen ruimte voor een

onderzoek van alle aardewerkvondsten, dus werd er toegespitst op één laag van een sleuf,

namelijk laag c van sleuf K74/69 (zie figuur), wat als staal diende voor het hele areaal aan

ceramiek.

Sleuf K74/69 werd reeds eerder onderzocht door Elke Glabbeke (Glabbeke 2009), waarbij de

oppervlaktebehandeling van al het aardewerk geïnventariseerd en omgezet in statistieken. Dit

onderzoek gaat nog gedetailleerder, toespitsend op één categorie van oppervlaktebehandeling,

namelijk het geëffend tot geglad roodbeschilderd materiaal. De gekozen sleuf en diens laag

vormen een vrij betrouwbaar staal van het aardewerk van de Kemmelberg. De sleuf beslaat

een oppervlakte van vier op acht meter, en bevindt zich op de noordflank van de heuvel, vrij

centraal in de afvallaag die hier laag c wordt genoemd. Deze afvallaag bevond zich buiten de

versterkingen. Vermoedelijk ontstond ze doordat de inwoners van binnen de omwalling hun

afval over de muur wierpen. Hierdoor ontwikkelde zich een laag van organisch en

anorganisch afval van variërende dikte die in de betroffen sleuf zo‟n 60 à 80 cm dik was. De

2 De term “Kelten” zal in de rest van deze thesis zo veel mogelijk gemeden worden, daar deze op zich een hele discussie van etniciteit, fundering en definiëring teweeg brengt, die ons te ver van ons onderwerp zou leiden.

11

laag was zeer rijk aan aardewerk, waaronder ook misbaksels (cfr. infra). Interessant hierbij is

dat de afvallaag zich onder meer direct onder het hoger gelegen plateau dat als productieplaats

van Kemmelbergaardewerk wordt vooropgesteld bevindt (Van Doorselaer 1990: 41) (cfr.

infra). De afvallaag strekt zich echter uit over een groot deel van de helling. De keuze van

sleuf K74/69 als staal van deze afvallaag is gebaseerd op twee belangrijke eigenschappen van

deze sleuf. Ten eerste bevindt ze zich centraal in een reeks sleuven die door de afvallaag zijn

getrokken, waardoor dus de context aan beide zijden gekend is en men weet dat men hier niet

met het uiteinde van de laag te maken heeft. Ten tweede is de afvallaag in deze sleuf ook op

zijn maximale dikte aangetroffen, daar waar die elders slechts 40 centimeter kan bedragen. De

sleuf bevindt zich dus in het kerngedeelte van de afvallagen en biedt ons bijgevolg een vrij

breed vondstenareaal. Bewijs hiervan vormen ook de metalen voorwerpen die in sleuf K74/69

werden aangetroffen (De Meulemeester & Van Doorselaer 1975: 27). De sleuf werd met een

graafmachine opengetrokken en vervolgens handmatig verdiept met behulp van een systeem

van 28 vierkanten van één vierkante meter. Boven laag c bevonden zich een humus- en

verstoringslaag (laag a) en een vullaag (laag b). Laag c is bijgevolg de enige archeologische

laag. Verder werden de grootste beschilderde scherven gevonden in de onderste laag,

namelijk laag zes, van vierkant 16. Veel misbaksels bevonden zich vlakbij, in laag vijf van

vierkant 13 (Glabbeke 2009: 23-24). Voor een gedetailleerd stratigrafisch overzicht van de

sleuf kan worden verwezen naar de thesis van Elke Glabbeke (Glabbeke 2009: 23-25) en de

oorspronkelijke opgravingsverslagen van André Van Doorselaer.

Figuur 1: De Noordelijke helling van de Kemmelberg, getrokken van west naar oost. Bemerk de steile helling en

bebossing (eigen beeldmateriaal).

12

Figuur 2: Plan van de Kemmelberg, met indicatie van alle getrokken proefsleuven, alsook de hoogtelijnen. Sleuf

K74/69 is in het rood aangeduid. (Van Doorselaer et al. 1987: bijlage)

13

2.2 Het aardewerk in sleuf K74/69

Vooraleer we ons volledig toespitsen op het dikwandig roodbeschilderd aardewerk van de

Kemmelberg, dient er uiteraard een scherper beeld gecreëerd te worden van het andere

aardewerk dat zich in ons onderzoeksstaal bevindt. Hiermee wordt het laatste, meest

specifieke niveau van context van de onderzochte Kemmelbergwaar verkregen, volgend op de

hierboven geschetste maatschappelijke, regionale en intra-site context. Alle informatie

hiervoor werd gehaald uit Elke Glabbeke‟s studie van het volledige areaal aan aardewerk van

sleuf K74/69 (Glabbeke 2009).

Het aardewerkspectrum van de betroffen sleuf past in feite heel netjes binnen de verwachte

samenstelling van een wat rijkere ijzertijdsite: er is een combinatie van heel fijn, kwalitatief

aardewerk en ruw dik “lelijk” materiaal. Statistisch gezien was de verhouding tussen deze

twee categorieën ongeveer gelijk: 52 % fijnwandige scherven tegenover 48 % grofwandige,

en dit op een totaal van 6157 scherven gevonden in de sleuf. Dit hoge percentage aan

fijnwandig materiaal past binnen het geschetste kader van een elite-hoogtenederzetting.

Binnen de grofwandige scherven is ongeveer de helft afkomstig van besmeten vormen, en dus

van het meest basale domestieke gebruiksmateriaal. De meest voorkomende vormen in het

gehele aardewerkspectrum zijn schalen, bekers en situlae, zoals men kan verwachten van een

site uit de vroeg-La Tène periode. Vermeldenswaardig is dat het meest fijnwandige aardewerk

meestal glanzend zwart materiaal is van heel hoge kwaliteit. Dit aardewerk is toe te schrijven

aan de Marne-ceramiek, maar is duidelijk van betere makelij dan hetgene men in het

oorsprongsgebied vindt. Dit zwart geglad materiaal is van belang daar het het meest elitaire

materiaal is naast de Kemmelbergwaar en ook wordt aangetroffen op andere sites in context

met Kemmelceramiek (cfr. infra). Verder moeten om dezelfde reden ook slingerkogels als

ceramisch materiaal vermeld worden. Deze om aerodynamische redenen haast citroenvormige

projectielen werden op de Kemmelberg onder andere als groep in een „nest‟ aangetroffen.

Naast de Kemmelbergwaar werd ook ander roodbeschilderd aardewerk aangetroffen, dat kan

geïmporteerd zijn uit de Marneregio. Enkele fragmenten met resten van een witte deklaag

kunnen ten slotte worden toegewezen aan het Jogassesaardewerk.

Belangrijk is dus het hoge percentage fijn kwaliteitsmateriaal, wat onze quasi onbetwistbare

hypothese van de Kemmelberg als elitenederzetting versterkt. Maar ook de duidelijke

verbanden met de Marneregio die uit het aardewerkspectrum blijken vormen een cruciaal

14

gegeven voor dit onderzoek. Ze wijzen namelijk op een uitwisseling met deze vrij machtige

regio, die in die periode influentieel was voor onze “perifere” zone, en kunnen de start

vormen van een debat over de invloeden die inspeelden op de makers van de

Kemmelceramiek (cfr. infra).

Het aardewerk uit sleuf K74/69 is reeds volledig onderzocht, eerst binnen het kader van de

monografie omtrent de Kemmelberg (Van Doorselaer et al. 1987), en later in de masterproef

van Elke Glabeke (Glabeke 2009). Alle diagnostische scherven aanwezig in de

oorspronkelijke inventaris dragen een codenummer. Deze code bestaat uit de algemene

context, namelijk K74/69/c, dus Kemmelberg, opgraving 1974, sleuf 69, laag c en een

specifieke context. De sleuf werd namelijk in een systeem van vierkanten opgegraven, de

specifieke context wordt bijgevolg gevormd door het vierkant van de sleuf waaruit het stuk

afkomstig is. Het laatste nummer in de code is het unieke nummer van de diagnostische

scherf. Losse vondsten worden genummerd met de code HS gevolgd door een nummer.

2.3 Nota i.v.m. de chronologie van de ijzertijd

Er bestaan verschillende chronologische faseringsmodellen voor de ijzertijd van Noordwest-

Europa. Zo gebruikt men in Nederland een drieledig systeem van vroege-, midden-, en late

ijzertijd, terwijl Franse vorsers en de meeste Belgische onderzoekers een tweeledig systeem

van vroege ijzertijd of (Hallstattperiode) en late ijzertijd (of La Tène periode gebruiken). Ook

binnen dat laatste systeem bestaan er verschillen in de specifieke daeringen, zo wordt de La

Tène periode opgedeeld in een fase A, B en C en worden ook binnen deze fasen nog subfasen

onderscheiden. Deze fasen en subfasen krijgen verschillende absolute data mee, afhankelijk

van de ouderdom van de publicatie en het referentiekader gebruikt door de onderzoeker. Zo

wordt bijvoorbeeld De La Tène Ib periode soms geplaatst tussen 350 en 275 v.Chr geplaatst

(naar het systeem van Déchelette), maar elders, tussen ca. 450 en 400 v.Chr. Dit zorgt

uiteraard voor de nodige verwarring.

In deze tekst zal deze hele verwarring in de mate van het mogelijke gemeden worden door het

gebruik van eenvoudige termen, namelijk vroege ijzertijd vaar alles tussen ca. 800- 500/475

v.Chr., en late ijzertijd voor alles tussen 500/475 v.Chr. en de komst van de Romeinen, in

navolging van het Franse systeem. Ons onderzoek valt verder chronologisch te duiden in de

vijfde eeuw v.Chr., dus op de overgangsfase naar de late ijzertijd. Wanneer men dan toch

chronologische termen wel toepassen, moeten we de nederzetting op de Kemmelberg plaatsen

15

in de periodes La Tène Ia en Ib (Leman-Delerive & Van Doorselaer 1993: 47), waarmee de

periode van 500/475 tot 400 v.Chr. wordt bedoeld.

3. Techno-typologische omschrijving van de Kemmelse waar

Onder deze titel zal getracht worden een zo volledig mogelijke beschrijving te geven van de

roodbeschilderde Kemmelse waar. Vooraf dient echter vermeld te worden dat één van de

significante observaties de overtuigende interne variatie van dit materiaal was. Ondanks deze

heterogeniteit blijft het aardewerk toch duidelijk te onderscheiden van het andere

ijzertijdaardewerk, zowel binnen de site als binnen de grotere regionale context. In wat volgt

zal telkens het meest courante kenmerk worden beschreven, het „schoolvoorbeeld‟ als het

ware, gevolgd door enkele mogelijke toevoegingen en variaties. Naast het roodbeschilderd

materiaal uit sleuf K74/69 laag c werden ook fragmenten uit enkele andere sleuven bestudeerd

om een voldoende groot staal te bekomen.

De technieken die gebruikt worden om deze techno-typologische omschrijving te bekomen

waren in feite vrij beperkt. Het materiaal werd op zicht en gevoel onderzocht, met behulp van

schuifpasser, Munsell standard soil color chart, zakmicroscoop en loupe, zonder dat hierbij

geavanceerde wetenschappelijke technologieën werd aangewend. Het bleef dus bij een

klassieke materiaalstudie. Wel werd getracht consequent alle scherven te bekijken onder een

neutrale witte lamp, zeker bij de determinatie op de Munsell standard soil color chart, om

aldus zo reproduceerbaar en correct mogelijke data te bekomen. Wanneer een dergelijke lamp

niet voor handen was (bij het materiaal van de andere sites) werd geopteerd voor natuurlicht.

De zakmicroscoop, met een vergroting van 30 maal, werd vooral gebruikt om een beter beeld

te krijgen van de verschraling, maar bleek ook nuttig om met het oog niet langer te

onderscheiden pigmentresten te observeren. De schuifpasser was tot op 1 millimeter accuraat

en werd gebruikt om de wanddiktes te bepalen.

Voor gedetailleerdere en onbetwistbare kennis van het aardewerk is echter nog steeds een

archeometrisch onderzoek noodzakelijk. Een dergelijk onderzoek zal binnenkort uitgevoerd

worden door doctoranda Kaatje De Langhe en Professor Peter Vandenabeele.

16

3.1 Verschraling en klei

De belangrijkste vorm van verschraling was die met matig grof tot vrij fijn schervengruis.

Slechts uitzonderlijk worden echt grote brokken geobserveerd. Men moet bemerken dat dit

perfect past in de typische kenmerken van alle ijzertijdkeramiek, deze vorm van magering

vinden we namelijk heel vaak terug in deze periode. Het schervengruis heeft in de meeste

gevallen een beige, grijze of (rood-) bruine tint, maar ook witte aardewerkfragmentjes werden

in de magering aangetroffen.

Figuur 3: scherf 75/70/c 5F: 35: voorbeeld van uitzonderlijk grove chamotteverschraling (eigen beeldmateriaal).

Naast deze chamotte, treffen we dikwijls ook kleine indicaties van organisch materiaal aan, al

is dit nooit als belangrijkste verschraler gebruikt. De stukjes grove witte silex waarvan in de

bronnen gewag wordt gemaakt zijn ook soms aanwezig, maar zeker niet in alle scherven, en

in het genomen staal zelfs slecht in minder dan de helft van de stukken. Wanneer deze silex

aanwezig is spelen andere mageringen meestal wel een veel kleinere rol. De silex is ook

steeds vrij grof, met fragmenten tot een centimeter in lengte, en onregelmatig gevormd eerder

dan afgerond. Het is interessant dat een dergelijke “opvallende” verschraling slechts af en toe

aanwezig is, maar dan wel onmiddellijk in overheersende hoeveelheden binnen de scherf. Dit

wijst reeds op de onderlinge variabiliteit van het materiaal die ook uit andere kenmerken zal

blijken (cfr. infra).

17

Figuur 4: Scherf K74/69/HS 1(binnenwand): voorbeeld van silex als verschraler, waarbij een vrij groot fragment

witte opake silex zichtbaar is (eigen beeldmateriaal).

Andere lithische fragmentjes werden tenslotte ook als verschraling aangebracht. Dit waren

dan meestal relatief kleine (minder dan twee millimeter) donkergrijze steentjes met een

afgeronde vorm. Deze “kiezeltjes” zijn eerder zeldzaam gebruikt.

3.2 Techniek

Het aardewerk is handgemaakt en lijkt gezien het breukenpatroon opgebouwd aan de hand

van de worstentechniek. Zeker de binnenste lob van de dekselgeulen (cfr. infra) is gevormd

met opgelegde worsten klei. Een heel klein experimenteel onderzoek wees uit dat het

geobserveerde breukpatroon ook een gevolg kon zijn van een platenopbouwtechniek, waarbij

de worsten klei worden platgeslagen tot lange rechthoekige platen alvorens men ze op de te

vormen pot aanbrengt. Dit is binnen het kader van deze thesis echter slechts een klein

onderscheid, essentieel is dat de potten handgevormd werden, wat perfect past binnen de

ijzertijdsamenleving van de vijfde eeuw v.Chr., voor de invoer van de draaischijf in onze

gewesten.

3.3 Vormenspectrum

Het moeilijkste aspect van de typologie van Kemmelse waar is het vormenspectrum. Het is

namelijk nog steeds niet geweten hoe deze potten er oorspronkelijk uitzagen. Hoewel we vrij

veel schervenmateriaal hebben om mee te werken, zijn volledige potten of profielen afwezig.

De meest volledige vormen zijn zelfs niet gevonden op de Kemmelberg zelf, maar op de site

van Kooigem (cfr. infra). Ook hier werden echter nooit volledige profielen aangetroffen. Het

is haast onwaarschijnlijk dat zoveel materiaal bewaard bleef zonder goede diagnostische

stukken op te leveren. Gezien deze lacune in onze kennis zijn we aangewezen op enig,

weliswaar wetenschappelijk gefundeerd, maar toch nooit onbetwistbaar giswerk.

18

Ten doele een werkhypothese op te kunnen stellen, overlopen we even de relevante

kenmerken van de bestudeerde scherven, om aldus alle aanwezige informatie op een rijtje te

zetten in de hoop markante elementen te kunnen aanwijzen.

Ten eerste zijn de meeste scherven eerder dikwandig, met een doorsnee wanddikte van 0,7 tot

anderhalve centimeter. Hiernaast werden echter ook een niet te verwaarlozen minderheid van

dunwandigere scherven aangetroffen, waarmee wanddiktes van 0,4 tot 0,7 centimeter worden

bedoeld. Deze laatste zullen we in wat volgt echter even buiten beschouwing moeten laten,

daar over de dunwandige scherven Kemmelbergaardewerk nog minder gegevens voorhanden

zijn dan over het dikwandige materiaal. De robuuste wanden zijn vergelijkbaar met de

wanddiktes van de domestieke besmeten voorraadpotten, typische grote eenvoudige vormen.

Diameters vielen in het materiaal van de Kemmelberg mijns inziens niet te bepalen, daar de

stukken nooit groot genoeg of sterk genoeg gekromd waren. Lichte krommingen waren echter

wel vaak zichtbaar, en de randfragmenten leken vaak een steil schuin uitstaand profiel te laten

vermoeden. In de inventaris werd voor twee randfragmenten wel een diameter naar voren

geschoven, namelijk één van 820 millimeter en één van 700 millimeter. De stukken in kwestie

waren inderdaad licht gekromd, wat een grote diameter laat vermoeden, maar het bewaarde

stuk rand was in feite niet voldoende lang om een dergelijke schatting accuraat genoeg voor

gebruik te maken. We kunnen echter wel met zekerheid stellen dat de diameters van de potten

in hoofdzaak vrij groot waren.

De randen vertonen soms de uit de literatuur goed gekende dekselgeul, die al snel een breedte

van meerdere centimeters kent. Voor de deksels die vermoedelijk op deze dekselgeulranden

hoorden kan men geen goede reconstructie maken, daar onvoldoende deksels bewaard zijn.

De als deksel gedetermineerde fragmenten zijn mijns inziens vaak fragmenten van potten met

een wijd uitstaande hals en dekselgeulrand. Slechts één fragment is quasi zeker afkomstig

van een deksel (zie figuur 19 in bijlage). Algemeen kan een vrij eenvoudige schaalvorm met

een rand die paste op de dekselgeul kan vermoed worden.

Ook aardewerk dat duidelijk niet tot de Kemmelse waar behoorde in het vondstmateriaal van

de Kemmelberg vertoonde overigens soms een dekselgeul. Een voorbeeld is scherf K74/69/c

21/4: 25 (zie tabel in bijlage), dit is een fragment met een dekselgeul dat als

oppervlaktebehandeling besmijting vertoont, duidelijk geen Kemmelbergaardewerk dus.

Binnen de groep dekselgeulranden waren ook duidelijk verschillende subvormen van dit

19

randtype aanwezig, waarbij de interne groef breder of smaller en ronder of rechthoekiger

werd in profiel en de hele geul groter of kleiner werd. Sommige dekselgeulen waren echt wel

vrij massief en meer dan 3 centimeter breed, waar andere niet breder dan twee centimeter

waren. De geul varieert van drie vloeiende boogjes in profiel tot een brede scherp quasi

rechthoekig afgelijnde greppel. De plaatsing van de dekselgeul op de pot zelf kan tweeërlei

vormen aannemen. Soms is deze rand, en dus in elk geval ook de onmiddellijk daaronder

gelegen zone van de hals, steil, haast rechtopstaand gepositioneerd op de pot. In andere

gevallen is deze bovenste sectie eerder schuin, onder een hoek, aangebracht op de pot, en kan

gesproken worden over een vrij wijd uitstaande hals. Bij deze laatste rijst de twijfel of het

fragment de rand is van de dekselgeul van de pot, of van het deksel.

Figuur 5: drie voorbeelden van verschillende dekselgeulen bij Kemmelbergaardewerk (afkomstig van de

Kemmelberg) (Van Doorselaer & Bourgeois 1996: 39)

We kennen verder ook enkele heel eenvoudige, afgeronde licht taps toelopende randen,

eventueel met een licht naar buiten geknikt lipje. Deze eenvoudige randjes zitten doorgaans

op het dunwandigere Kemmelbergaardewerk en vormen een minderheid (zie figuur 22 in

bijlage).

Wanneer we vervolgens de bodems onder beschouwing nemen, moeten we ons tevreden

stellen met slechts enkele vermoedelijke aanzetten tot bodem. Echte duidelijke

bodemfragmenten waren niet aanwezig, zeker gezien verwarring met een schouderknik

mogelijk is (cfr. infra). Op basis van de fragmenten kunnen we echter met vrij veel zekerheid

stellen dat de bodems uitermate eenvoudig waren, met een simpel „plat‟ profiel, en

vermoedelijk meestal iets dikker dan de rest van de pot. De aanzet tot bodem was afgerond.

Dit gegeven van iets dikkere bodems valt eenvoudig te verklaren als een technisch voordeel

bij productie. Als je start met een dikke bodem heb je nog meer spelingsruimte voor de

20

uiteindelijke diameter hiervan, en verkrijg je een stevigere aanhechtingsbasis voor de

opgaande wanden van de pot. Het is ook een constructief element voor de stabiliteit van het

eindproduct; een zware bodem maakt uiteraard dat de pot minder snel omvalt, iets wat zeker

van nut was bij de grote hoge vormen die we voor Kemmelceramiek vermoeden. Alle data

spreken een hoge of holle voet, zoals soms wordt aangetroffen in onder andere de Marneregio

in deze periode, tegen.

Op basis van alle hierboven verzamelde data kunnen we reeds met zekerheid stellen dat

Kemmelbergaardewerk hoofdzakelijk bestond uit grote vormen, steeds met een eenvoudige

afgeronde bodem en vaak met een type van dekselgeul. Hiermee verkrijgen we echter nog

geen volledig beeld van de feitelijke pot. Daarvoor moeten we een blik werpen op de meest

volledige profielen waarover we beschikken. We zien hier zowel hoge steile als „platte‟ wijd

uitstaande wanden, zoals reeds hierboven vermeld, waarbij de eenvoudige niet-

dekselgeulranden tot een rechtopstaande hals lijken te behoren. De meeste randen zijn echter

te kort om veel informatie over het profiel te verschaffen De bodems wijzen op eenvoudige

uitstaande buiken. Wat was dan de vorm van de pot tussen rand en bodem?

Qua wandfragmenten zien we hoofdzakelijk eenvoudige stukken met een lichte horizontale

kromming. Hieruit kunnen we enkel afleiden dat de potten rond waren, wat niet exact een

onverwachte conclusie is. Enkele fragmenten zijn geknikt (zie figuur 21 in bijlage).

Het grootste, meest volledige profiel uit Kooigem verschaft veel boeiendere data (cfr. infra).

Dit profiel (zie figuur 11) vertoont een knik hoog op de vorm, die in een quasi rechte hoek

naar binnen buigt. De rand is helaas niet bewaard, waardoor we, gezien de mogelijke variatie

binnen randfragmenten van het Kemmelbergaardewerk, met een stevige dosis onzekerheid

kampen. Ook de bodem is niet gekend. Voor deze pot kunnen we twee relevante mogelijke

reconstructies naar voren schuiven. Ofwel vertoonde deze pot een eenvoudig afgerond randje,

en hebben we bijgevolg te maken met een eenvoudige tweeledige situla-vorm, ofwel moeten

we hierop een dekselgeul “plakken”, en bekomen we een drieledige pot met uitstaande hals.

21

Figuur 6: twee mogelijke opties tot reconstructie van het profiel van de pot uit Kooigem. Zowel bodem als rand

werden digitaal toegevoegd aan het gekende profiel (eigen recontructie).

In de vroegere fasen van dit onderzoek werd aangenomen dat de eerste optie de meest

waarschijnlijke was. Aangezien dergelijke reconstructie geen oplossing bood voor de

dekselgeulen, werd aangenomen dat deze een rand vormden op eenvoudige emmervormen. Ze

leken in elk geval ongeschikt als rand op een tweeledige situla, en een grote drieledige vaas

met dekselgeul leek een te lomp model. Aldus werden twee verschillende situla-vormen

vermoedt in het vormenareaal van het Kemmelbergaardewerk. Deze reconstructies leken ook

vrij plausibel binnen de vroeg La Tène context op de Kemmelberg, daar zij konden wijzen op

invloeden van mediterrane situlae, wat paste binnen het beeld op de Kemmelberg als laat

voorbeeld van een hoogtenederzetting zoals de Heuneburg bijvoorbeeld was (cfr. infra).

Na herhaaldelijk herbekijken van de gekende scherven rees toch enige twijfel over deze

werkhypothese. Gaandeweg werd duidelijk dat moest rekening gehouden worden met echt

wel massieve grote vormen, waardoor een dekselgeul niet langer te bombastisch leek op een

drieledige vaas. Ook bleek een inspiratiebron voor deze potten niet zo ver af, grote drieledige

potten met meer of minder uitstaande hals zijn te vinden in de vlakbij gelegen Marneregio, en

ook deze invloed is historisch te onderbouwen (ook al blijkt deze parallel niet zo eenduidig,

cfr. infra). Het voor de eerste optie geopperde argument van mediterrane situlae blijkt dus ook

niet sluitend. Tenslotte rest nog een eenvoudig argument van menselijke logica. Een dergelijk

aardewerktype als de Kemmelceramiek is, met beperkte productieaantallen en een beperkte

verspreiding, heeft geen nood aan twee verschillende grote vormen. Wanneer dan een

oplossing dient gegeven te worden voor zowel de dekselgeulen als het geknikte profiel,

resteert enkel de optie van een hoge drieledige vaas.

22

Uiteraard is deze conclusie allesbehalve waterdicht, zowel door een groot tekort aan sluitende

bewijzen in de vorm van andere profielen, grote hoeveelheden geknikte scherven, en

dergelijke meer, als door een hoeveelheid data die niet binnen dit model valt, in de vorm van

eenvoudige randjes en dunwandige scherven. Voor de dikwandige scherven lijkt het echter

een bruikbare werkhypothese, volgens het principe van Occam‟s scheermes, namelijk dat de

eenvoudigste theorie die het minste veronderstellingen vereist, vaak de correcte is

(Hergenhahn 1986: 83).

Ondanks deze uitgebreide analyse van het schervenmateriaal om tot de geponeerde

werkhypothese te komen, is het mijns inziens toch beter om de determinatie van het

vormenspectrum als een hypothese onder voorbehoud te beschouwen, tot er beter

vondstmateriaal of diepere inzichten voorhanden zijn. De conclusies die op basis van de

gekende dataset kunnen worden getrokken zijn namelijk zo onzeker en zo hypothetisch dat ze

in feite weinig draagkracht hebben binnen een archeologisch onderzoek. Deze hele

bespreking van het vormenspectrum werd bijgevolg in hoofdzaak geschreven om de nadruk te

leggen op diens problematiek, en niet om onweerlegbare conclusies te trekken.

De scherven die niet passen binnen de voor de dikwandige scherven naar voren geschoven

werkhypothese dienen afzonderlijk behandeld. Het dunwandig schervenmateriaal, en de

eenvoudiger gevormde randjes, kunnen mijns inziens mogelijks geplaatst worden binnen een

kleinere aardewerkvorm. Wanneer we het Kemmelbergaardewerk als een uniek, kleinschalig

en in productie exclusief type zien, lijkt, zoals reeds hierboven vermeld, het bestaan van twee

verschillende grote vormen een onwaarschijnlijke redundantie, zeker gezien het beperkte

tijdsbestek waarbinnen dit aardewerk te plaatsen is. Binnen de korte productieperiode is

immers geen typologische evolutie te verwachten, zeker gezien het aardewerk als een

standvastig element van een sterk afgelijnde identiteitsvorming kan gediend hebben (cfr.

infra). Het bestaan van een grote en een kleinere vorm is echter wel aannemelijk, daar dit het

iconografische identiteitsbeeld versterkt eerder dan het te vervagen. Dunwandige scherven

laten ons in wezen, gezien hun technologische en praktische implicaties, al kleine vormen

vermoeden, wat deze theorie bestendigt. Veel verder raken we echter niet in de reconstructie

van vormen voor deze groep scherven. Eén scherf, namelijk fragment K74/69/c 22/4: 5 is

mogelijks wel heel interessant. Een beknopte beschrijving:

23

Scherf K74/69/c 22/4: 5

Wandscherf van fijn Kemmelbergaardewerk, vermoedelijk aanzet tot rand

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 R 6/4, geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 R 2/1, geëffend tot geglad

Verschraling: Vermoedelijk heel fijne chamotte, doch moeilijk af te leiden zonder verse breuk

Wanddikte: 2-4 mm

Vermoedelijk aanzet tot rand

Fijne Kemmelse waar

Diameter: ca. 10 cm (duidelijk gebogen)

Mogelijks afkomstig van een niet heel wijd uitgaand noch heel hoog bekervormpje

Dit scherfje, lijkt dus te wijzen op een kleine bekervorm (cfr. infra). Gezien slechts één

dergelijk fragment werd aangetroffen kunnen we deze vondst slechts als anekdotisch

beschouwen. Mocht nog dergelijk materiaal aan het licht komen, zou echter een hypothese

kunnen geopperd worden van sets van Kemmelbergaardewerk, waarbij het kleine bekertje als

een soort schepinstrument diende voor de grote vorm, met alle implicaties die dit inhoudt voor

het gebruik van Kemmelceramiek.

Met dit laatste wordt echter duidelijk dat men vervaarlijk vergaand kan theoretiseren op

beperkte data, en dus is het enkel verantwoord verdere hypotheses hier in te perken, en enkel

de reconstructie van de grote drieledige vazen als bruikbare theorie te beschouwen.

3.4 Oppervlaktebehandeling

Hoewel de oppervlakte van de scherven meestal deels afgesleten is, was deze toch duidelijk

met veel zorg afgewerkt. Zowel de binnen- als buitenzijde van alle bekeken scherven was

afgewerkt met een laagje fijnere klei dan deze die voor de pot zelf werd gebruikt. Dit laagje

werd vervolgens op z‟n minst geëffend, al zal de term geglad in vele gevallen toepasselijker

geweest zijn. De buitenzijde is zo homogeen mogelijk glad gemaakt, aan de binnenzijde zijn

vaak nog horizontale gladdingssporen zichtbaar. De binnenzijde is ook vaker goed bewaard.

Op de misbaksels (cfr. infra) waren deze afwerkingssporen niet meer te bespeuren. Mijns

inziens wijst dat op het gebruik van dezelfde klei hiervoor als voor de kern (maar dan zonder

de verschraling), waardoor bij hevige verbranding tot versintering het onderscheid onmogelijk

wordt.

24

Figuur 7: scherf van vorm K3 86 11 F2L2 uit Kooigem. De sliblaag die ter afwerking werd aangebracht is

duidelijk zichtbaar nu die door verwering is aan het afschilferen (eigen beeldmateriaal).

De grote vraag blijft dus in wat voor ovens dit materiaal gebakken werd. Op de Kemmelberg

werden geen duidelijke ovens aangetroffen. Voor het andere, ruwe besmeten aandeel aan

ceramiek, kunnen we de typische veldovens, bestaande uit vrij ondiepe kuilen met hete kolen

in en takken over, vermoeden. Voor de constante temperaturen en gecontroleerde luchttoevoer

nodig bij de creatie van Kemmelse waar lijkt dit type ovens echter volkomen adequaat. Ook

bij het andere fijne materiaal kan deze vraag gesteld worden. Voor het fijne zwarte gegladde

vaatwerk, ook gekend in de Marneregio, werd dit vraagstuk reeds vele jaren eerder geponeerd

(Bretz-Mahler 1971: 128). Hopelijk brengt verder onderzoek hier duidelijkheid in.

3.5 Versiering: kleuren, techniek en motieven

De Kemmelse waar kent een heel karakteristiek kleurenspectrum voor zowel de buitenzijde

als de binnenzijde, de kern en uiteraard de beschildering. Alle bepalingen van de kleuren van

het materiaal gebeurden, zoals reeds eerder vermeld, onder een neutraal wit licht (speciale

lamp), waaronder ook, zonder flits, de gebruikte foto‟s werden genomen.

De kleur van de binnen- en buitenzijde wordt hier bij de versiering behandeld daar deze

vermoedelijk ook opzettelijk als esthetisch element werden gebruikt. De geëffende tot

gegladde buitenzijde heeft meestal een bruinbeige kleur, die typisch schommelt tussen 7,5 YR

6à5/4à6 op de Munsell Color chart, al zijn iets donkerdere tinten (bijvoorbeeld 7,5 YR 4/5)

ook mogelijk.

De geëffende tot gegladde binnenzijde echter is in zijn meest herkenbare kleurtoon eerder

zwartgrijs, circa 7,5 YR 3/1, met een typische marge van variatie van 7,5 YR 4à1,7/1à2. Soms

neigt de kleur van de binnenwand echter eerder naar een (donker-)vaalbruin zoals 7,5 YR 5/3.

25

Er is in het kleurenareaal van de binnenzijde in elk geval meer variatie dan in de kleuren van

de buitenzijde. De typische grijszwarte binnenzijde van Kemmelse waar moet dus als een

frequent, doch niet bepalend kenmerk gezien worden.

De kern beslaat dezelfde kleurtonaliteiten als de binnenzijde. Ook hier is een grijszwarte kleur

meest typerend, maar zijn allerhande andere bruine en bruingrijze tinten ook mogelijk. De

kleur van de kern was ook slechts zelden goed te bepalen, daar hiervoor een verse breuk nodig

is en het uiteraard onmogelijk was systematisch scherven te gaan breken.

De kleur van de beschildering tenslotte, met diens alom bekende als “lie de vin” tint, is een

dieprood van 7,5 R 3/6 op de Munsell soil color chart. Het probleem is dat de beschilderde

laag vaak heel gevoelig is aan de tand des tijds, en afgesleten en verkleurd kan zijn. Zo zijn

beschilderingskleuren in het spectrum 7,5 R 4à3/4à6 veel voorkomend, maar zien we ook

vaak beschildering met een waarde van 10 R 4à3/3à6.

Belangrijk is ook hoe men dit type beschildering kon bekomen. De „verflaag‟ werd

aangebracht door middel van een laagje van heel fijne klei waarin pigment vermengd zat. Dit

fijne kleipapje werd vervolgens op de pot aangebracht. Het pigment drong wel enigszins door

in de onderliggende laag, waardoor we beschildering vaak nog kunnen attesteren al is de

sliblaag reeds verdwenen. Er bestaan ook vele voorbeelden met een half-verweerde sliblaag,

die onze interpretatie staven.

Figuur 8: scherf K77/80/c: 8/3: voorbeeld waarbij de gepigmenteerde sliblaag deels is afgeschilferd (eigen

beeldmateriaal).

Hoe de verflaag werd aangebracht is aan de hand van een klassieke materiaalstudie zoals die

hier werd uitgevoerd niet duidelijk. De beschildering ging slechts heel zelden, en dan slechts

kort en weinig, buiten de door groeven afgelijnde zones. Men werkte dus zorgvuldig genoeg

om niet “buiten de lijntjes” te kleuren. We zagen echter op geen enkel van de onderzochte

26

specimens sporen van penseelstreken, noch van brede bandvormige sporen die op applicatie

met de vingers zouden wijzen. De verflaag was steeds homogeen en egaal. Mogelijke opties

zijn een soort rechthoekig sponsachtig werktuigje of een type van leren kwast. De

beschildering lijkt wel voor de bakking aangebracht te zijn, daar, zoals hierboven

omschreven, de pigmenten uit de beschilderingslaag vaak doorgedrongen zijn in de

onderliggende klei. Ware de beschildering na de bakking aangebracht, dan zou men

verwachten dat de onderliggende klei door bakking ondoordringbaar was geworden, en de

pigmenten er dus enkel bovenop zouden kunnen liggen. Het toekomstige archeometrische

onderzoek zal hier alleszins meer zekerheid brengen.

Wanneer we dan de versiering van Kemmelse waar van nabij bekijken, blijkt die een vrij

breed areaal van zuiver geometrische motieven te omvatten. Het meest eenvoudig maar ook

meest voorkomend motief betreft sets van twee tot vier evenwijdige horizontale lijnen met

een tussenafstand van minder dan één millimeter tot drie millimeter. Vaak zien we zo‟n lijnen

kort onder de rand, met vervolgens een niet-ingegroefde zone waarin beschildering aanwezig

is, onderaan begrensd door nogmaals enkele horizontale groeven. Dit accentueert de vorm van

de pot. Hiernaast komen ook groepen van evenwijdige zigzaglijnen voor, alsook

trapmotieven, kruisen, gearceerde zones, verticale parallelle groeven, … Ook gebogen lijnen

komen voor, zij het in mindere mate. Een mooi voorbeeld van een decoratief patroon met

gekromde lijnen is te zien op de grote situlavormige Kemmelse pot uit Kooigem (cfr. infra).

De lijnen zijn steeds in een negatief reliëf op de pot aangebracht, al is hierbinnen wel veel

ruimte voor variatie. Bij de ruwere Kemmelceramiek worden de lijnen met een scherp

voorwerp ingekrast, wat leidt tot een ondiep licht V-vormig profiel van de groeven. Op deze

voorbeelden waren de lijnen ook minder exact evenwijdig met elkaar getrokken, wat het

gebruik van een soort kam lijkt uit te sluiten. De uiteindes van de lijnen, waar ze overgaan in

andere haaks erop liggende lijnen zijn ook minder mooi verzorgd, waardoor er vaak kleine

overlappingen zijn. Bij de meest verzorgde scherven vertonen de groeven eerder een

rechthoekig profiel, en is er meer zorg besteed aan de evenwijdigheid en de uiteindes van de

lijnen. Ook hier zijn de groeven echter niet altijd exact parallel, wat erop wijst dat deze ook

soms elk afzonderlijk met de vrije hand werden getrokken. Soms lijkt men ook een soort

kammetje te hebben gebruikt, wat zou verklaren dat bepaalde lijnen echt wel exact parallel

lopen, en dat de klei tussen de groeven niet hoger is qua reliëf dan de rest van de pot zoals

men zou verwachten bij het uit graveren van afzonderlijke lijnen. Tussen de gegroepeerde

groeven wordt beschildering (cfr. supra) aangebracht die de patronen accentueert.

27

Figuur 9: Scherf K 74/69/c 3/2: 1: voorbeeld van fijn Kemmelbergaardewerk. De groeven zijn mooi parallel en

hebben een rechthoekig profiel (eigen beeldmateriaal).

Figuur 10: Scherf K74/69/c 9/1:1: randscherf met dekselgeul, voorbeeld van ruw Kemmelbergaardewerk. De

groeven zijn niet exact parallel en met minder zorg ingekrast (eigen beeldmateriaal).

3.6 Bakking

Het materiaal is steeds, voor een ijzertijdcontext, goed tot hard gebakken, en veronderstelt een

sterke kennis van het gebruik van de pottenbakkersovens. De donkergrijze tot zwarte kern en

binnenzijde van vele scherven laat vermoeden dat de bakking hoofdzakelijk reducerend

gebeurde. Slechts aan het einde van het bakproces kan een oxiderende bakking verondersteld

worden, die de buitenzijde van de pot zijn bruine kleur gaf, zonder dat de zuurstof echter aan

28

de binnenzijde van de pot raakte. Het zou hierbij logisch zijn dat de potten ondersteboven

stonden bij bakking. Deze theorie is echter eerder hypothetisch. De uiteindelijke kleur van de

pot wordt bepaald door een veel complexer proces dan enkel het al dan niet toevoegen van

zuurstof bij het vuren, en vergt al haast een onderzoek op zich.

Onze kennis van de ijzertijd-pottenbakkersovens is in feite nog relatief beperkt. We kunnen

echter wel met zekerheid melden dat deze het primitieve niveau van eenvoudige veldovens

overschrijden, in tegenstelling tot wat soms wordt aangenomen. De egale kleuren en harde

bakking van het materiaal wijzen op een goed gecontroleerde luchttoevoer en heel constante

brandstofinput.

Een volledige studie van ijzertijdovens zou ons uiteraard te ver leiden, maar als illustratie

kunnen we de oven van Thiverny (cfr. infra) vermelden. Hier werden sporen gevonden van

een pottenbakkersoven. Het gaat om een cirkelvormig spoor van 1m20 à 1m40 in diameter,

opgebouwd uit een onderste laag van kleine steentjes, waarboven aangestampte en gebakken

klei werd aangetroffen (Durvin & Brunaux 1983: 13). In het spoor werden beschilderde

scherven aangetroffen, wat alvast in dit geval wijst op beschildering voor de bakking.

3.7 Kwaliteitscategorie

Alle bestudeerde scherven toonden een verzorgde afwerking, waarbij werd gelet op de

symmetrie en het esthetische aspect van het te bekomen aardewerk. Toch kunnen er duidelijke

verschillen aangetoond worden in de precisie en uitvoering van de versiering (cfr. infra),

waardoor bepaalde fragmenten duidelijk van hogere kwaliteit waren dan anderen. Dit

onderscheid is echter eerder gradueel, het bleek onmogelijk twee subcategorieën te creëren

van ruwer en fijner Kemmelbergaardewerk.

Het is in elk geval onontkenbaar dat de Kemmelse waar een aardewerktype van hoge kwaliteit

was, zeker vergeleken met de typische besmeten (voorraad-)potten en het zandig aanvoelende

domestieke materiaal. Het sluit eerder aan bij de fijnwandige zwarte gegladde ceramiek die

we uit de vroege La Tène kennen, en die ook op de Kemmelberg gevonden werd.

3.8 Extra opmerkingen

Er werd reeds nadrukkelijk gewezen op de onderlinge heterogeniteit van de ceramiek. Deze

variabiliteit verhindert de afbakening van de categorie Kemmelbergaardewerk als één

samenhangende groep echter niet. Hoewel geen enkel kenmerk van het type op zich als een

unicum binnen de vijfde eeuwse context kan beschouwd worden, is de Kemmelceramiek wel

29

degelijk een unieke soort aardewerk, die vaak in een oogopslag te herkennen is binnen het

vondstenmateriaal van een site.

Hiernaast dient er ook aan herinnerd te worden dat het vervaardigen van dit soort aardewerk

allesbehalve kinderspel was. Om zulke grote vormen mooi rond en gelijkmatig op te bouwen,

moet het vormen van de pot alleen al gebeuren over een verloop van verschillende dagen, en

door iemand met veel ervaring ter hande. Ook de versiering is het werk van getalenteerde

personen. We bespraken hoger wel het niet exact evenwijdig zijn van sommige groeven, maar

het uitwerken van dergelijke grote geometrische patronen met de vrije hand is absoluut niet

eenvoudig! Als we dan nog kijken naar de mooie gladde afwerking die steeds werd toegepast,

is het zelfs vrij wonderlijk dat dergelijke ceramiek volledig handmatig geproduceerd werd.

Deze opmerking gaat even goed op voor die andere categorie aardewerk van hoge kwaliteit

op de Kemmelberg, namelijk het fijnwandig zwart geglad materiaal. Het spreekt bijgevolg

voor zich dat deze twee categorieën samen de meest luxueuze waar van de ijzertijdsite

vormden.

3.9 De misbaksels van Kemmelse waar

Wanneer men in de publicaties het aspect lokale productie wil behandelen, wordt steeds in

grote mate geleund op het argument dat er misbaksels van de Kemmelbergwaar aanwezig zijn

op de Kemmelberg. Het is dus evident dat we die zogenaamde misbaksels eens herbekeken

binnen het kader van dit onderzoek.

Deze aardewerkfragmenten zijn steeds heel sterk secundair verbrand, waarbij ze verschillende

kleuren vertonen, rangerend tussen knaloranje (ca. 5 YR 7/8 op de Munsell standard soil color

chart), vaal beige (ca.7,5 YR 6/1 op de Munsell chart) en grijszwart. De sliblaagjes die ter

afwerking werden aangebracht zijn niet langer te onderscheiden van de kern (cfr. supra). Ze

waren wel aanwezig, wat we onder andere afleiden uit de aanwezigheid van

versieringsgroeven, aannemend dat de groeven na afwerking van het oppervlak werden

aangebracht, maar door de extreme hitte „samengesmolten‟ met de onderliggende klei. Ook

het “uiteen krullen” van de buitenste lagen van de scherven kan wijzen op de

afwerkingslaagjes. Op het oppervlak zijn, door sterke verbranding tot versintering, vaak

kleine blaasjes ontstaan. Verder is het opmerkelijk dat de scherven vaak heel licht zijn, wat

ook wijst op een heel sterk doorgedreven verbranding.

De als misbaksels bestempelde scherven hebben dezelfde types van groevenversiering als de

Kemmelse waar, alsook de zelfde wanddiktes (zie figuur 22 in bijlage). Hun determinatie als

30

dusdanig valt mijns inziens bijgevolg niet te betwisten. Beschildering is op deze fragmenten

niet te bespeuren, wat kan wijzen op de fragiliteit van de beschilderingslaag, maar mogelijks

ook op beschildering in een later stadium, bij een tweede bakking, of dan toch na de bakking,

al spreken onze observaties dit tegen (cfr. supra).

4. Aandeel Kemmelwaar in sleuf 69

Een vraag die reeds in 1991 gesteld werd met betrekking tot de Kemmelceramiek, is hoe hoog

het percentage van dit aardewerk is in verhouding tot het andere aardewerk op de site

(Bourgeois 1991: 76). Om hierop een antwoord te geven, werd een tabel opgesteld van alle

diagnostische scherven van sleuf K74/69, dus met alle scherven die in de inventaris van deze

sleuf opgenomen zijn. Deze lijst telde 1670 scherven. Per scherf werd genoteerd of ze

beschilderd was en zo ja of het om Kemmelse waar ging. Aanvullende informatie over andere

versiering, besmijting, de wanddikte, eventuele verbranding of andere relevante opmerkingen

werden ook in de tabel opgenomen. Aan de hand hiervan konden we nog enkele fragmenten

determineren als Kemmelse waar, ook al waren ze niet (meer) beschilderd. Wanneer een

scherf een grote wanddikte had (dikker dan 0,8 cm), werd steeds gekeken naar de verdere

informatie in de inventaris. Wanneer de scherf niet besmeten was, geen vingertop- of

nagelindrukken vertoonde, noch andere kenmerken die de mogelijkheid van Kemmelceramiek

volledig uitsloten, werd deze scherf nogmaals handmatig onderzocht. Op basis van de

hierboven opgestelde techno-typologie kon dan worden bepaald of het vooralsnog om

roodbeschilderde waar ging. In een handvol gevallen bleek dit het geval te zijn, en deze

werden dan ook in onze tabel opgenomen als Kemmelbergaardewerk. Hierdoor wijkt onze

telling enigszins af van de eerder uitgevoerde telling door Elke Glabeke (Glabeke 2008: 54),

die enkel de scherven waarop nog beschildering aanwezig was als Kemmelse waar

determineerde. De verhouding zal bij ons ook anders zijn aangezien enkel gewerkt werd met

de geïnventariseerde scherven, dus met de vermelde 1670 fragmenten, daar waar Elke de hele

sleuf onderzocht, ook de scherven die niet als significant genoeg waren beschouwd om in de

inventaris te beschrijven. Haar staal bedroeg bijgevolg 6157 scherven. Ook kunnen er

afwijkingen zijn omdat een deel van het mooie roodbeschilderde materiaal vermoedelijk in

aparte superselecties, vitrines of tentoonstellingen lag waar Elke Glabeke geen toegang toe

had.

31

In totaal werden zo 63 van de 1670 scherven als Kemmelse waar geïnterpreteerd, slechts een

heel kleine fractie dus. Dit komt neer op 3,8 % scherven van Kemmelse waar in het bekeken

staal. Merk wel dat dit enkel een indicatie geeft van het aandeel van deze aardewerkcategorie,

daar geen rekening werd gehouden met scherven die eventueel van eenzelfde vaas afkomstig

waren, noch met de niet-geïnventariseerde massa aan scherven. Het eigenlijke percentage aan

Kemmelbergaardewerk binnen sleuf K74/69 moet dus nog behoorlijk wat lager ingeschat

worden.

De conclusie die we op basis van deze eenvoudige telling kunnen trekken is dat het toch wel

een heel beperkt percentage Kemmelbergaardewerk betreft voor de site die als productieplaats

van dit type aardewerk wordt aanschouwd (cfr. infra). Dit beperkte percentage op de

“thuisbasis” van het aardewerk kan natuurlijk ook wijzen op een focus op export van het

materiaal. In wat volgt zullen we echter zien dat de hoeveelheden Kemmelbergwaar op andere

sites, wanneer het geattesteerd is, ook steeds heel klein blijven. Het lijkt dus eerder een type

ceramiek waarvan de productie steeds kleinschalig werd gehouden, wat past binnen het kader

van elitair, exclusief statusmateriaal (cfr. infra). Ook de relatief kleine hoeveelheid misbaksels

die we van het Kemmelbergaardewerk vonden wijzen in deze richting. Wanneer we dit

bijvoorbeeld vergelijken met de enorme hopen slecht gevuurde potten die we op Romeinse

pottenbakkerssites aantreffen, kunnen we enkel aannemen dat de productie van dit dikwandig

roodbeschilderd aardewerk nooit zelfs maar lichte industriële neigingen vertoonde. Een

dergelijke hypothese blijft ook overeind binnen de in wezen slechts regionale verspreiding

van het materiaal, met een vrij klein aantal sites die over Kemmelceramiek beschikten.

5. Het vraagstuk van de lokale productie

De opgravers van de Kemmelberg hebben altijd aangenomen dat de Kemmelse waar ook daar

ter plaatse werd vervaardigd. Deze hypothese dient goed geargumenteerd te worden, wil men

in het volgende hoofdstuk de verspreiding van Kemmelbergaardewerk van de Kemmelberg

uit analyseren. Er zijn voor deze stelling meerdere heel valide feiten aangehaald, die we hier

even herhalen en herbekijken. Ten eerste is er de grote hoeveelheid aan zogenaamde

“misbaksels” (Van Doorselaer et al. 1987: 33). Hiermee worden scherven geduid die

dikwandig zijn, met een groevenversiering, maar helemaal gekromd en vervormd van een te

harde bakking. Vaak zijn ze enorm licht, versinterd, en zelfs “opengekruld”. In de geest van

een nieuw kritisch onderzoek van het Kemmelbergaardewerk werden deze misbaksels

32

herbekeken (cfr. supra). Mijns inziens zijn het inderdaad misbaksels, aardewerk dat te lang in

de hitte verbleef, te dicht tegen of te ver van de warmtebron stond, nog niet genoeg gedroogd

was voor de bakking, of gewoon door één van de zovele andere dingen die kunnen misgaan

bij het pottenbakken niet gelukt zijn. Een hypothese van eerder accidentele secundaire

verbranding, of kapotte potten die in het haardvuur belandden etc, lijkt eerder

onwaarschijnlijk, zeker gezien de soms heel hard overgebakken scherven en de hoeveelheid

misbaksels. De conclusie dat we hier wel degelijk met mislukte potten te maken hebben,

bewijst op zich al quasi ontegensprekelijk een lokale productie. Een dergelijke kwantiteit aan

„slecht‟, onbruikbaar en gefragmenteerd aardewerk zal geen enkele nederzetting invoeren, en

al zeker geen elitenederzetting als de Kemmelberg. Er dient wel bemerkt te worden dat de

misbaksels allen enigszins verspreid gevonden zijn in de afvallaag op de noordelijke helling

(cfr. supra). We zouden bij een productiecentrum eerder kuilen vol met enkel van dit soort

afvalmateriaal verwachten, als we de vergelijking maken met andere archeologisch

geattesteerde pottenbakkersateliers. Dit gegeven doet niet af aan de theorie van lokale

productie, maar doet ons wel twijfelen aan waar en hoe die precies gebeurde. Het terras dat

door de opgravers naar voren geschoven wordt als pottenbakkersatelier ligt boven de

afvallaag, binnen de omwalling. Men kon dus wel de misbaksels over de muur omlaag

gesmeten hebben. Het blijft echter ongewoon dat er geen concentraties misbaksels op het

betroffen plateau zelf zijn aangetroffen.

Vooraleer we verder op deze problematiek ingaan, eerst nog een tweede belangrijk argument

om de lokale productie te bewijzen, namelijk de aanwezigheid van ingevoerde klei in de

noordelijke sector op een terrasvormige aangelegde zone. Dichtbij dit kleipakket lag een

gracht die mogelijks als decantatieput diende (De Mulder & Putman 2006: 20). Het is nu,

zoveel jaren na de opgraving, moeilijk te bepalen of er inderdaad aangevoerde klei aanwezig

was op het terrasje. We kunnen hier enkel de interpretatie van de opgravers aanvaarden.

Indien staalname van deze zone nog mogelijk zou zijn zou het interessant zijn de

gedetailleerde mineralogische samenstelling van de zogenaamde importklei te vergelijken met

die van Kemmelse waar, en de andere keramiek aangetroffen op de Kemmelberg, om zo

wetenschappelijke zekerheid te bekomen. Indien het inderdaad een kleidepot betreft lijkt de

aanwezigheid van een decantatieput vlakbij enkel logisch. Klei moet immers enkele maanden

als het ware “rotten” vooraleer men er aardewerk kan mee maken.

33

De grote vraag die zich stelt, gezien de hoge probabiliteit van lokale productie, is uiteraard

waarom men zich met een dergelijke activiteit op een terras OP de heuvel zou hebben

gevestigd. Productie op de heuvel wordt als interpretatie gegeven door de opgravers, maar is

in feite onvoldoende bewezen. Ceramiekproductie vergt namelijk veel zware grondstoffen in

grote hoeveelheden, zoals hout om te stoken, water in verschillende productiefasen, en

natuurlijk klei. Het lijkt niet erg ergonomisch om al dat materiaal de heuvel op te slepen. Van

de aanvoer van hout bestaan uiteraard geen archeologische bewijzen, en van het aanvoeren

van water nog veel minder. Voor de aanvoer van klei beschikken we enkel over de

betwijfelbare vondst van een kleidepot met decantatieput. Aanvoer van materiaal naar de

heuvel kan bijgevolg niet sluitend bewezen worden. Een andere reden om

pottenbakkersatelier op enige afstand van de bewoning te plaatsen, is het inherente

brandgevaar. Op het terras werden ten slotte nog geen sporen van pottenbakkersovens

aangetroffen, waarmee de laatste mogelijkheid tot sluitend archeologisch bewijs van productie

op het plateau wegvalt. Aangezien deze ovens zich in het grote nog niet opgegraven areaal

van de Kemmelberg kunnen bevinden, of misschien zelfs gewoon niet bewaard zijn gebleven,

vormen zij echter in feite geen bruikbaar argument pro of contra.

Bij gebrek aan degelijk archeologisch bewijs moet het ideologisch perspectief in acht

genomen worden. Hoewel een atelier binnen de nederzetting vrij onhandig lijkt, dient men,

mijns inziens, rekening te houden met de status van de Kemmelberg en diens eigen

aardewerk. Het is duidelijk dat dit speciaal materiaal was, geproduceerd door een nederzetting

van personen die rijker en machtiger waren, en betere connecties hadden dan hun omgeving.

De productie van het aardewerk op de versterkte heuvel benadrukt die exclusiviteit, en kan de

marktwaarde ervan, zowel in prestige als in „prijs‟ helpen hooghouden, en zo onrechtstreeks

de status van de site helpen onderhouden. Binnen deze redenering kan een analogie gemaakt

worden met een goudbewerkingsatelier OP een iets vroegere hoogtenederzetting, al was deze

activiteit uiteraard minder belastend qua grondstofbenodigdheden.

Een situering van de aardewerkproductie op het terrasvormige plateau, zoals André Van

Doorselaer et al. poneren (Van Doorselaer et al. 1987: 34) is dus niet zo absurd als die lijkt bij

een puur praktische beschouwing. Indien de interpretatie van het kleidepot en de decantatieput

kloppen is deze zelfs een valabele optie. In de huidige stand van zaken van het onderzoek op

de Kemmelberg kan hierover echter geen uitsluitsel worden geboden. Het belangrijkste

gegeven blijft dat de productie van het Kemmelbergaardewerk gebeurde bij de nederzetting,

of dat nu op het plateau of onderaan de heuvel gebeurde is in feite van secundair belang.

34

6. Verspreiding: status quaestionis

In dit hoofdstuk worden enkele sites bekeken waarop vermoedelijk Kemmelbergaardewerk

aangetroffen is, al werd dit materiaal nog niet noodzakelijk als dusdanig herkend. Elke site

wordt heel kort besproken, om een context te verschaffen aan de betroffen scherven.

Vervolgens worden de bevindingen na het herbekijken van de stukken in het licht van deze

masterthesis weergegeven. In kaders worden de beschrijvingen van de scherven weergegeven.

Diameters werden hierin enkel vermeld in beschrijving waar zij duidelijk af te leiden waren.

6.1 Onderzoeksproblematiek

Een eerste belangrijk probleem bij dit onderzoek is een praktisch aspect van het iconografisch

studiemateriaal. Kemmelbergaardewerk blijkt namelijk heel moeilijk te duiden op basis van

klassieke technische aardewerktekeningen. Voor de meeste aardewerkcategorieën vormen

tekeningen een uitstekende synthese en interpretatie van de ceramiekfragmenten. Voor

Kemmelse waar bleek het echter moeilijk om een goed beeld te krijgen over de aanwezigheid

van scherven op andere sites op basis van deze tekeningen. Foto‟s waren hier een veel

geschiktere optie, onder meer door het belang van kleur bij determinatie. Om echter scherven

waarvan werd vermoed dat ze tot de categorie Kemmelceramiek behoorden goed te

determineren, was het noodzakelijk de scherven in de hand te nemen. Enkel op deze manier

kon een goed beeld gekregen worden van de oppervlaktebehandeling, die men grotendeels op

gevoel herkent, op de exacte kleuren van beide wanden en de kern, alsook op het al dan niet

aanwezig zijn van de afwerkingslaagjes van fijne klei. Deze drie elementen zijn cruciaal bij de

determinatie van Kemmelbergaardewerk, en zelden duidelijk op fotomateriaal, laat staan op

tekeningen. De bekeken sites werden gekozen op basis van vroegere publicaties waarin sprake

was van Kemmelceramiek op de betroffen site, of wanneer sprake was van dikwandig

roodbeschilderd materiaal.

Er bestaat nog een tweede moeilijkheid, inherent aan het hier uitgevoerde onderzoek, van

eerder methodologische aard. Wanneer het vondstmateriaal van de sites werd bekeken, werd

dit steeds gedaan vanuit het standpunt van een zoektocht naar Kemmelceramiek, de collectie

werd met name doorgenomen om te kijken of er dergelijke dikwandige roodbeschilderde

scherven aanwezig waren. Het logische gevolg hiervan is dat de onderzoeker sneller zal

aannemen dat bepaalde scherven tot de categorie Kemmelbergaardewerk behoren dan in feite

35

aan te raden is. Deze vorm van inherente, onbewuste bias werd reeds veelvuldig bewezen in

diverse wetenschappelijke branches. In de medische wetenschappen wordt een dergelijke

problematiek vaak opgelost met een zogenaamde dubbelblindstudie: de wetenschapper weet

niet welke resultaten hij zoekt, en de proefpersoon weet niet waarover het onderzoek gaat. Zo

kan men objectievere resultaten bekomen. Toegepast op de archeologie zou, in een ideale

situatie, aan een vorser met voldoende kennis van aardewerk moeten worden gevraagd het

vondstenmateriaal van elke site onder te verdelen in categorieën. De onderzoeker zou hierbij

geen informatie krijgen over de situering in tijd en ruimte van de ensembles die hij dient te

bestuderen. Wanneer op deze wijze door de vorser op elke „anonieme‟ site, de Kemmelberg

zelf incluis, dezelfde aparte categorie zou gecreëerd worden voor de Kemmelceramiek, dan

pas zouden we met zekerheid over een verspreiding van de Kemmelbergaardewerk kunnen

spreken.

Gezien binnen deze masterproef geen ruimte was voor een dergelijke aanpak, daar alle

onderzoek ondernomen werd door één persoon met een vooraf bepaald onderzoeksveld, en

bepaalde onderzoeksvragen, kon geen sluitende oplossing voor dit probleem bereikt worden.

Ter compensatie werden scherven waarover sterke twijfel bestond geklasseerd als zijnde geen

Kemmelbergaardewerk, om aldus toch de verwachte afwijking van de resultaten tegen te

gaan.

De eerste site waarop Kemmelse waar werd aangetroffen is natuurlijk de Kemmelberg zelf,

wiens vondstmateriaal hierboven reeds besproken werd, en die uiteraard een

ontegensprekelijke hoeveelheid Kemmelbergaardewerk opleverde. Deze site dient dan ook

niet verder meer toegelicht.

6.2 Kooigembos

Deze site is gelegen in het oosten van het dorp Kooigem. Kooigem is een deelgemeente van

de stad Kortijk, gelegen in het uiterste zuiden van de provincie West-Vlaanderen. De site ligt

op circa 35 km in vogelvlucht van de Kemmelberg, en op een ruime twee kilometer van

Spiere (cfr. infra). Opvallend is dat een groot deel van het uitzicht vanop Kooigembos, de

zogenaamde viewshed, overlapt met de viewshed van de Kemmelberg. Dit ondersteunt de

hypothese dat Kooigembos in feite een soort “satellietsite” van de Kemmelberg was, met een

rituele functie alsook een strategische functie als “rivierwachter” (Dalle 2009: 150).

36

Verschillende opgravingscampagnes werden op deze site uitgevoerd, door Suzy De Cock en

Johan Termote. Dit alles onder toezicht van de Vereniging voor oudheidkundig

bodemonderzoek in West-Vlaanderen en diens voorzitter André Van Doorselaer. In

onderstaande tekst zullen we ons baseren op de opgravingsverslagen van de archeologen

(Namelijk De Cock 1987 en Termote 1987). Alle informatie over de site dient dus naar deze

bronnen gerefereerd te worden.

Kooigembos is net als de Kemmelberg een hoogtenederzetting. De maximale hoogte is echter

slechts 55m, veel lager dan de ruime 150 meter van de laatstgenoemde. Desondanks is dit

hoog genoeg om een relatief dominante positie in het landschap in te nemen. Belangrijkste

structuur is een rechthoekige, bijna vierkante enclosure die wordt geïnterpreteerd als een

Viereckschanze, een soort openluchtheiligdom omgeven door een vierkante gracht, typisch

voor de ijzertijdperiode in Noordwest-Europa. De grootste concentratie scherven bevindt zich

ook binnen dit cultusvierkant. Ook erbuiten werden echter scherven Kemmelse waar

aangetroffen, onder andere in kuil 2, 3 en 6 van de kuilen op het plateau. Deze scherven

bevonden zich wel in dezelfde stratigrafische laag als de Viereckschanze. De site kende reeds

een laat-paleolithische, mesolithische en neolithische menselijke aanwezigheid. De

ijzertijdbewoning dateert zich hoofdzakelijk in de late Hallstatt periode en de vroeg-La Tène.

De site kent haar eind in de La Tène Ib periode. Deze wordt door Johan Termote gedefineerd

als de fase tussen ca. 350 en 275 v.Chr., naar een ander chronologisch kader dan wij hier

gebruiken (cfr. supra). Naast Kemmelbergaardewerk werd er ook veel ander luxueus

aardewerk aangetroffen.

Het als Kemmelwaar bestempeld aardewerk behoort inderdaad ontegensprekelijk tot die

categorie. Er zijn zelfs meer grote diagnostische scherven bewaard dan op de Kemmelberg

zelf. Het is interessant dat deze ceramiek in vrij grote mate aanwezig is op een site die

duidelijk een speciaal, ritueel en elitair karakter heeft. De aanwezigheid van Kemmelse waar

in combinatie met ander luxe-aardewerk zegt zowel iets over de site van Kooigem als

uitzonderlijke vestiging, als over de Kemmelceramiek. Dit is duidelijk geen aardewerk dat

men „zomaar‟ produceerde of voor eender wat gebruikte! Kooigem is ook de enige site die

meer dan enkele losse fragmenten Kemmelse waar opleverde, naast de Kemmelberg zelf.

Zelfs mits gevarieerde tafonomische gegevens is dit een opmerkelijke vaststelling. Wat ook

opvallend was, was dat alle scherven dikwandig roodbeschilderd aardewerk van Kooigem

behoorden tot de fijnste, meest verzorgde categorie van Kemmelwaar.

37

Het materiaal van Kooigem was verder vooral van belang vanuit het opzicht van het

verkrijgen van een beter beeld op het vormenspectrum van het Kemmelbergaardewerk. Dit

bleek echter niet zo eenvoudig als was gehoopt, al gaf het materiaal wel extra bewijskracht

aan de vooropgestelde mogelijkheden (cfr. supra). Geen enkele reconstructie toont echter een

volledig profiel van bodem tot rand. Het meest volledige profiel toont een grote vorm met een

heel hoge schouder en een scherpe knik tussen schouder en buik. Op deze vorm zijn geen

sporen van beschildering bewaard, al hindert dit de determinatie als Kemmelceramiek verder

niet.

Figuur 11: meest volledige profiel in Kemmelse waar uit de site Kooigem (Termote 1987: 70). Schaal: ca. 1:4.

Beschreven aan de hand van Scherf K3 86 11 D6 L2 (zak 8185) (cfr. infra)

Na de hierboven vermelde opgravingen werden vanaf 1991 nog vijf jaar lang campagnes

ondernomen door de amateur-archeoloog Etienne Glabeke. Hieruit kwamen nog drie kleine

fragmenten Kemmelbergaardewerk aan het licht, die echter verder weinig toevoegen aan onze

resultaten. Deze latere opgravingscampagnes hebben helaas een heel beperkte

wetenschappelijke informatiewaarde, daar de opgravingsregistratie nogal wat te wensen

overliet (Mestdagh 2009: 156-160).

Daar het beschrijven van alle scherven enigszins zinloos leek, is ervoor geopteerd een selectie

scherven nauwkeurig te onderzoeken. Deze scherven werden gekozen wegens goede

bewaring, zekere determinatie, en de aanwezigheid van significante elementen, zoals een

afbladderende sliblaag of geknikt profiel.

38

-Scherf K3 86 11 E7L2 (zak 8196)

Randscherf

Beschildering: 7,5 R 4/4

Buitenwand: 7,5 YR 5/2, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 2/1, Geëffend tot geglad

Kern: niet te bepalen zonder verse breuk

Verschraling: Matig grove chamotte

Wanddikte: 0,8 (wand) – 3,3 (geul) cm

Versiering bestaat uit 3 groevensets (1-2-2 horizontaal parallelle groeven) waartussen twee

rode banden. Aan de rechterzijde van de binnenkant van de scherf is een verkleuring aanwezig,

door bodemaantasting of brand.

Onder de dekselgeul loopt de scherf heel steil naar binnen, wat een uitstaand profiel insinueert.

De kleur aan de buitenzijde van de scherf is verweerd, en donkerder dan die waarschijnlijke

oorspronkelijk was (dit is het geval op veel van de scherven van Kooigem en heeft mogelijks

met de bewaring in de bodem te zien).

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Dit is fijne waar

-Scherf K3 86 11 F2 L2 (zak 8186) (verschillende scherven van zelfde pot, niet apart

genummerd)

Wandscherven en één vermoedelijk afgebroken randscherfje

Beschildering: 7,5 R 4/4

Buitenwand: 7,5 YR 4/2,5, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 4/1, Geëffend tot geglad

Kern: 7,5 YR 3/1

Verschraling: Vrije grof (tot 0,3 cm), chamotte en steengruis

Wanddikte: 0,9 – 1,1 cm

Horizontale groeven en V-motieven, gevormd met parallelle groeven (afwisselend sets van

twee en drie) waartussen er zich beschilderde zones bevinden

Opgelegde buitenste sliblaag heel duidelijk aangetoond, daar die deels afgeschilferd is. Licht

uitstaand, gekromd profiel.

Het randje is een scherf die bovenaan afgerond is, waarvan aan de binnenzijde duidelijk een

deel is afgebroken. Oorspronkelijk was het dus ofwel een naar binnen enigszins uitgewerkt

eenvoudig randje, of de overgang van een 90° knik.

De kleur is, zowel binnen als buiten, sterk verweerd.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Fijne waar.

-Scherf K3 86 11 D6 L2 (zak 8185)

Wandscherf

Beschildering: afwezig of niet bewaard

Buitenwand: 7,5 YR 5/2,5, Geëffend tot geglad

39

Binnenwand: 7,5 YR 5/2,5, Geëffend tot geglad

Kern: 7,5 YR 3/1

Verschraling: Matig grove chamotte

Wanddikte: 0,8 cm

Stuk van de pot afgebeeld op figuur 11 in de bovenstaande tekst. Zowel binnen- als buitenzijde

zijn verweerd, en er is geen beschildering bewaard. Deze scherf dient als staal voor alle

gevonden fragmenten van dit profiel, allen vertonen dezelfde kenmerken.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Fijne waar

-K3 87/18 G1

6 scherven, drie quasi zeker van zelfde pot, waaronder één aanzet tot bodem

Vorm niet te bepalen maar lijkt grote licht uitgaande vorm

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 YR 6/4, geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 5/2, geëffend tot geglad

Kern: 7,5 YR 4/1

Verschraling: middelgrove chamotte, steengruis (donkergrijs) en kleine witte silexfragmentjes

Wanddikte: 0,9 tot 1,7 cm (dikste meting bij aanzet tot bodem), gemiddeld 1cm

Buiten mooi geëffend, binnen geglad, opgelegde buitenste laagjes rond grovere kern

Zwarte beschildering/residu/…? Aanwezig in de groefjes.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Fijne waar

6.3 Kessel

De Kesselberg is gelegen te Kessel-lo, op slechts enkele kilometers van Leuven in de

provincie Vlaams-Brabant. Het is een hoogtenederzetting die een veertigtal meter boven de

omgeving uitsteekt. Over de aangetroffen structuren is weinig duidelijkheid, vooral

ongedateerde grachten en verdedigingsstructuren worden vermeld (Boschmans 1953: 20).

Menselijke aanwezigheid in vroegere fasen wordt geattesteerd door de lithische vondsten

(Boschmans 1971b: 11). Twee factoren bemoeilijken verder het archeologisch onderzoek,

daar zij een verstoring van de bodem teweeg brengen. Meest destructief was het weghalen van

de bovenste laag van de heuvel voor constructie van een spoorweg (Boschmans 1953: 20).

Ook de motorcross die over de heuvel werd gehouden (Boschmans 1971a: 16) is echter niet

bevorderlijk voor archeologische conservatie.

De opgravingen startten reeds in augustus 1938, en besloegen een leemlaag waarin de

Holleweg zich bevond. Deze laag bleek bij opgraving echter geen duidelijke stratigrafie te

vertonen, en is vermoedelijk een laag met erosiemateriaal dat van de top van de berg kwam

40

(Boschmans 1971a: 15). Onder de vondsten worden de typische ruwe besmeten scherven

vermeld, maar ook zwartglanzend fijn aardewerk van goede kwaliteit (Boschmans 1955: 22).

De ijzertijdnederzetting zou te dateren zijn tussen 450 en 250 v.Chr. (Boschmans 1956: 21).

Het materiaal van de Kesselberg is verspreid over verschillende collecties. Op deze heuvel

zou één scherf beschilderde Kemmelbergaardewerk te vinden zijn (Van Doorselaer et al.

1987: 47).

a) Collectie Boschmans deel 1: Zellik

Het eerste deel van de collectie Boschmans dat onderzocht werd was deze die zich bevindt in

het depot van het VIOE in Zellik. Hierin was echter geen Kemmelbergaardewerk aanwezig.

Het materiaal was nog niet getrieerd, en omvatte scherven uit verscheidene periodes.

Significant zijn de ruwe grote besmeten fragmenten. Verder omvatte deze vondstverzameling

geen nuttig materiaal.

b) Collectie museum M

Ook in een andere collectie die bewaard wordt in het museum M in Leuven waren geen

scherven Kemmelceramiek te determineren. Dit materiaal behoort toe aan de opgraving

uitgevoerd door Mr Mertens. In deze verzameling bevond zich wel een klein fragmentje

dunwandige zwart gegladde ceramiek met ingekraste geometrische motieven, namelijk scherf

“ijzertijd CAT 101”. Dit scherfje werd door de opgravers als Marne-keramiek

gedetermineerd, wat af te lezen viel op het etiket van de vondstverpakking. Deze interpretatie

is mijns inziens volledig correct.

Niet alle materiaal van deze collectie in het museum M kon echter bekeken worden, daar het

museum vollop in verhuis was en bepaalde dozen bijgevolg nog ingepakt en weggestouwd

waren. De conservatrice verzekerde mij echter dat het overige materiaal enkel een gepolijste

bijl en enkele pijlpunten omvatte.

c) Collectie Boschmans deel 2: Aarschot

Een derde deel van het vondstmateriaal van de site van de Kesselberg zou zich bevinden in

het stedelijk museum van Aarschot. Het museum stuurde de inventaris van diens collectie

door, en op basis hiervan werd geconcludeerd dat ook in deze vondstenverzameling

waarschijnlijk geen Kemmelbergaardewerk aanwezig was.

41

Toch mogen wij aannemen dat Kemmelbergaardewerk aanwezig was op de site van de

Kesselberg. Beschilderde scherven werden namelijk in deze collectie herkend door zowel

Prof. Dr. Jean Bourgeois als Drs. Guy De Mulder (persoonlijke communicatie). Ook de

vermelding van André Van Doorselaer wijst in deze richting. De scherven zijn vermoedelijk

misplaatst tijdens een verhuis.

6.4 Kester

De La Tène site van Kester-Heide is gelegen in Kester, de fusiegemeente Hooik, op een ruime

15 kilometer van Brussel in het zuiden van de provincie Vlaams-Brabant. We baseren ons hier

voor verdere situering volledig op het artikel van Paul Strobbe (Strobbe 1987), zijnde een

verkorte versie van diens licentiethesis uit 1981. De archeologische site van Kester-Heide is

gelegen op een vrij prominente heuvel, die 111m hoog is. Ze overschouwt zowel het Dender-

als het Zennebekken. Deze sterke analogie met hoogtesites zoals de Kemmelberg, die ook

uitzien over rivierbekkens, en ook op enige hoogte boven het landschap gelegen zijn, maakte

dat we Kester ook hebben opgenomen in ons onderzoek, daar de aanwezigheid van

Kemmelbergaardewerk een realistische mogelijkheid was.

De site werd opgegraven in de jaren 1965 en 1966. De opgravingen gebeurden echter pas eens

de bovenste bodemlaag, een leempakket, reeds was afgegraven. Bij dit afgraven kwamen

scherven aan het licht, en dus werd een opgravingscampagne gestart. Aangezien een

belangrijke stratigrafische laag reeds weg was gehaald eens men het archeologisch onderzoek

startte, is het niet zo verwonderlijk dat er geen rechtstreekse nederzettingssporen, in de vorm

van paalsporen en dergelijke, werden aangetroffen. Wel werd een dieper gelegen uniforme

donkerbruine leemlaag aangetroffen waarin zich veel schervenmateriaal bevond. Deze

scherven vormen het vondstenareaal van de site Kester-Heide, maar kennen dus geen verdere

context.

Het vondstenmateriaal omvat de gewoonlijke, verwachte categorieën, zoals grote ruwe

besmeten potten, vingernagelindrukken, geknikte vormen en kamstreepversiering. Ook

dunwandig zwart, fijn en geglad materiaal werd echter aangetroffen. Dit materiaal van hoge

kwaliteit wijst toch reeds op enige rijkdom. In het artikel wordt echter helaas nergens gewag

gemaakt van roodbeschilderde fragmenten. In de inventaris die als bijlage aan het artikel is

toegevoegd, zien we echter toch enkele vrij veelbelovende fragmenten, zoals bijvoorbeeld

scherf 14:

42

“- 14, geknikt, d. 9 à 11 mm. Vanboven 2 horizontale groeven; in het midden van de schouder

een band van 5 horizontale groeven en onder de knik 2 horizontale groeven. Buiten- en

binnenwand: een oranje gegladde deklaag van 1 à 2 mm dik. De kern bestaat uit grijze klei

met fijne magering”(Strobbe 1987: 109).

Ook voor de fragmenten 15-32 is sprake van deze oranje deklaag, geometrische

groevenversiering en dikke wanden. Op zich vormt deze inventaris geen sluitend bewijs,

mede gezien geen beschildering aanwezig is en de kleur van de binnenwand afwijkt, maar het

is een interessante indicatie voor onderzoek.

Het had enige voeten in de aarde om deze collectie vondstmateriaal te kunnen bezichtigen,

gezien men de scherven niet onmiddellijk kon lokaliseren. Uiteindelijk was het toch mogelijk

een deel van de scherven te onderzoeken. Een ander deel bleef echter ontoegankelijk, en dus

zijn we genoodzaakt onvolledig te zijn in onze omschrijving van dit materiaal.

Bij het materiaal dat te bekijken was uit depot en vitrine, zaten verschillende scherfjes dun

zwartwandig geglad materiaal met geometrische groevenversiering. Hiermee is de connectie

met de Marneregio alweer duidelijk. Verder zien we de typische geknikte schaaltjes en grote

ruwe besmeten vormen, alsook vingertopversiering en dergelijke meer. De aardewerkcontext

klopt dus voor onze onderzoeksperiode. Een aantal scherven Kemmelbergaardewerk konden

inderdaad gedetermineerd worden. Ze vertoonden geen beschildering, maar waren door hun

oppervlaktebehandeling, sliblaagjes ter afwerking en kleur van kern en buitenwand tot aan

deze aardewerkcategorie toe te schrijven. De beschrijving in het citaat bleek die van scherf

O.K.66-H3-15-a: 14 te zijn, dat inderdaad Kemmelceramiek was. Alle fragmenten lijken van

fijne kwaliteit Kemmelbergaardewerk. Het is uitermate interessant dat we de

Kemmelceramiek aantreffen op een andere La Tène hoogtenederzetting. Misschien kan

Kester gezien worden als een andere, misschien iets minder rijke elitenederzetting, die contact

had met de Kemmelberg. Mogelijks hadden de elites van deze bergen elk een „territorium‟.

-Scherf O.K.66-H3-15-a: 14 en O.K.66-K3-15-a

2 wandscherf, waarvan één scherp geknikt, afkomstig van dezelfde pot

Beschildering: afwezig of niet bewaard

Buitenwand: 7,5 YR 6/4, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 6/4, Geëffend tot geglad

Kern: niet goed te bepalen zonder verse breuk, ongeveer 7,5 YR 5/1

Verschraling: Matig grove chamotte, alsook enig organisch materiaal

43

Wanddikte: 0,9-1,1 cm

Twee parallelle horizontale groeven boven de knik, vijf onder de knik (of vice versa,

bovenzijde niet eenvoudig te bepalen. De tweede scherf kan geïnterpreteerde worden als een

aanzet tot een verbredende uitstaande rand. Het eerste fragment vertoont de scherpe knik (zoals

in Kooigem, Kemmel). De kleur van de binnenzijde is afwijkend, maar mede dankzij de

sliblaagjes ter afwerking is dit zeker Kemmelbergaardewerk.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Fijne waar

-Scherf O.65.K. H3-14-a: 16, O.65.K H3-24-a: 18 en O.65.K H3-9-a: 17

Drie wandscherven, 16 bestaat uit twee aaneengeplakte wandscherven

Beschildering: afwezig of niet bewaard

Buitenwand: 7,5 YR 6/4, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 5/4, Geëffend tot geglad met gladdingssporen op scherf 16

Kern: niet goed te bepalen zonder verse breuk, ongeveer 7,5 YR 4/1

Verschraling: Matig grove chamotte

Wanddikte: 0,9-1 cm

Twee keer twee horizontale parallelle groeven, met een raster van vierkanten eronder.

Misschien enige rest van beschildering in dat raster. Heel „platte‟ scherven, moeilijk te

oriënteren. Sliblaagjes ter afwerking. Afwijkende kleur binnenwand, toch

Kemmelbergaardewerk

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: vrij fijne waar

-Scherf Kester Heide 1966 G3-14-a (in zakje ruwwandig material, niet afzonderlijk

genummerd)

Wandscherf

Beschildering: afwezig of niet bewaard

Buitenwand: 10 YR 6/3, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 4/2, Geëffend tot geglad met gladdingssporen

Kern: niet goed te bepalen zonder verse breuk, ongeveer 10 YR 5/1

Verschraling: Matig grove chamotte

Wanddikte: 1 cm

Lijnen ingegroef, niet volledig parallel, wel mooie groeven. Sliblaagjes ter afwerking. De

scherf is helaas heel stark verweerd, vandaar ook dat hij geklasseerd werd bij ruw besmeten

materiaal

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: middelmatige waar

44

6.5 Wange-Damekot

Wange is een meerperiodensite die werd opgegraven onder Prof. Marc Lodewijckx van de

K.U.Leuven. Er bestaan vrij veel deel-publicaties, maar om de exacte context van de

“verdachte” scherf weer te geven zonder te verdwalen in het andere indrukwekkende

vondstenmateriaal betrouw ik hier op het oorspronkelijk opgravingsplan en de persoonlijke

communicaties van Professor Lodewijckx.

Wange is een dorp in de gemeente Landen, binnen de provincie Vlaams-Brabant. De afstand

tot de Kemmelberg is ca. 160 kilometer in vogelvlucht. Naast het ijzertijdmateriaal werd er

ook veel Bandkeramisch aardewerk aangetroffen, alsook Middeleeuws (Frankisch) en

Romeins materiaal. Binnen het ijzertijdmateriaal zien we vrij veel van de typische

citroenvormige ceramische slingerkogels die we ook te Kemmel aantroffen. Een andere

significante parallel is het vrij fijne zwart gegladde materiaal. Verder zien we de gewoonlijke

massa aan ruwe besmeten vormen, alsook een hoeveelheid onmiskenbaar briquetagemateriaal

dat in verband te brengen is met zout.

Eén scherf werd jaren geleden door André Van Doorselaer herkend als Kemmelse waar, en is

ook als dusdanig beschouwd in de publicaties (Lodewijckx et al. 1999: 87). Deze scherf werd

herbekeken en is inderdaad onmiskenbare Kemmelkeramiek. Het is helaas wel een losse

vondst, gevonden in een sleuf die op enige afstand lag van de rest van het opgravingsvlak. Ze

werd gevonden in september 1997 in een zone van de sleuf omschreven als een “zwarte vlek”,

kort bij het 15m piket.

De scherf is een voorbeeld van eerder ruw Kemmelbergaardewerk, maar is vrij klein en

verschaft ons verder geen opmerkelijke informatie.

-Scherf: ongenummerd fragment, Wange

Wandscherf

Beschildering: 10 R 3/5

Buitenwand: 7,5 YR 5/4 oorspronkelijk geëffend tot geglad, nu verweerd

Binnenwand: 7,5 YR 1,7/1, geglad met gladdingssporen

Kern: 7,5 YR 1,7/1

Verschraling: vrij fijn (max 1mm), witbleke chamotte, onder microscoop (30x) ook heel fijne

grijze en rode chamotte

Wanddikte: 0,6 tot 0,8 cm

Kleine scherf, wat de interpretatie bemoeilijkt, maar duidelijk Kemmelse waar. Eerder ruwe

Kemmelse waar wel; ingekraste in plaats van ingegroefde lijnen die niet perfect evenwijdig

zijn.

45

Verticaal schuin uitstaand stukje, onderaan iets breder dan bovenaan, met lichte horizontale

kromming (te kort om diameter te bepalen). Duidelijke horizontale gladdingsporen op de

binnenwand, en zowel binnenwand als kern heel donker.

Buitenwand vertoont driehoekig beschilderde zone, drie parallelle ingekraste lijnen aan de

linkerzijde van de driehoek, slechts twee bewaard aan de rechterzijde. Haaks op de lijnen aan

de linkerzijde een andere groef. De groefjes zijn eerder ondiep en ingekrast, geen mooi

rechthoekig profiel, en nooit exact evenwijdig.

Zowel de buiten- als binnenwand is afgewerkt met een opgelegd laagje fijne klei, en de

beschildering is de gekende fijne kleipap met pigmenten in.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Vrij ruwe waar

6.6 Elversele

Het dorp Elversele is een deelgemeente van Temse, in het noordoosten van de provincie Oost-

Vlaanderen. De betrokken scherven werden aangetroffen in Elversele-oostwijk op de

Oostzijde, akker 6, perceel 839. Op dit perceel werd slechts één structuur aangetroffen,

namelijk een L-vormige afvalgracht, waarin een houtskoollaag te onderscheiden was en die

veel aardewerk bevatte, zo‟n 1190 scherven. Naast de beschilderde scherven werden vrij veel

fragmenten van de dunwandige fijne zwart gegladde categorie aangetroffen. Van

slingerkogels of zoutcontainers is geen sprake. De hele context wordt in de vroeg-La Tène

periode geplaatst (De Meester 1986: 44-54).

Van de zes beschilderde scherven waarover in de bronnen sprake was, behoren er vier zeker

tot de categorie Kemmelceramiek. Dit zijn de scherven EL.00.71/AG(839)/AG/331,

EL.00.71/AG(839)/AG/334, EL.00.71/AG(839)/AG/328 en EL.00.71/AG(839)/AG/330.

Twee andere kleine fragmentjes, namelijk EL.00.71/AG(839)/AG/332+333 horen mijns

inziens niet in deze categorie, al is volledig uitsluitsel op basis van een klassieke

materiaalstudie onmogelijk. De laatste beschilderde scherf, EL.00.71/AG(839)/AG/214 is

duidelijk geen Kemmelkeramiek, maar eerder fijnwandig zwart roodbeschilderd materiaal,

vergelijkbaar met de kleine ciste die te Kemmel werd gevonden. Ze wijst op contacten met de

Marne-regio.

De scherven Kemmelbergaardewerk zijn van het fijnere, beter verzorgde type van deze

aardewerkcategorie, met mooie parallelle groeven die rechthoekig zijn uitgewerkt.

Opmerkelijk zijn de heel brede groeven van scherf EL.00.71/AG(839)/AG/328, die tot 0,3 cm

breed zijn. Ze laten ons door hun formaat en uitwerking een grote situlavorm vermoeden.

46

-Scherf EL. 00.71/AG(839)/AG/331

Wandscherf

Beschildering: 10 R 4/3

Buitenwand: 5 YR 5/3, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 10 YR 4/1, Geëffend tot geglad

Kern: ongeveer 10 YR 5/2 (niet duidelijk zonder verse breuk)

Verschraling: Vrij grof donkergrijs steengruis (tot 3 mm lengte) en chamotte

Wanddikte: 0,9 cm

Maximale lengte scherf is 4,5 cm, licht gekromd doch te kort voor bepaling diameter. 2 keer 3

horizontale parallelle groefjes, en tussen en boven die twee banden beschildering. Typische

opgelegde fijne sliblaagjes binnen en buiten ter afwerking

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Fijne waar

-Scherf EL. 00.71/AG(839)/AG/334

Wandscherf

Beschildering: 7,5 R 4/4

Buitenwand: 5 YR 6/3, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 5/1, Geëffend tot geglad

Kern: 2,5 Y 4/1

Verschraling: Matig grove chamotte en steengruis (één fragment steengruis was 0,5 cm

breed!), kleine fractie organische verschraling

Wanddikte: 1cm

Maximale lengte scherf was 5,1 cm, heel licht gekromd maar diameter niet te bepalen.

Versiering van 3 horizontale parallelle groeven, waarboven beschildering. Onderaan nog twee

parallelle horizontale groeven. Grof haaks op de drie bovenste groeven zien we andere groeven

die misschien het begin van een zigzag vormen. Typische opgelegde fijne sliblaagjes binnen en

buiten ter afwerking, de beschilderingslaag is iets beter bewaard dan doorsnee.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Fijne waar

-Scherf EL. 00.71/AG(839)/AG/214

Beschilderde scherf, echter geen Kemmelse waar

(fijnwandig frament, rode beschildering op zwarte basislaag)

-Scherf EL. 00.71/AG(839)/AG/328

Wandscherf

Beschildering: 7,5 R 4/6

Buitenwand: 5 YR 5 à 4/2, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 5/1, Geëffend tot geglad

Kern: ongeveer 5 YR 4/1, echter niet zeker te bepalen zonder verse breuk

47

Verschraling: Matig grove chamotte, met donkergrijs steengruis en een beetje organisch

materiaal

Wanddikte: 1 à 1,1 cm

Maximale lengte van de scherf is 3,9 cm, met een lichte kromming waaruit de diameter niet af

te leiden is. Versiering van twee keer twee parallelle horizontale groeven waartussen een

beschilderde band ligt. De beschildering is deels afgesleten doch nog goed zichtbaar. De

groeven zijn heel breed (tot 0,3 cm), wat een zelfs binnen Kemmelbergaardewerk grote vorm

doet vermoeden. Typische opgelegde fijne sliblaagjes binnen en buiten ter afwerking.

De afwijkende donkere kleur van de buitenwand is mogelijks een gevolg van tafonomische

processen, en hindert de determinatie als Kemmelbergaardewerk daarom niet.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Fijne waar

-Scherfjes EL. 00.71/AG(839)/AG/332 en 333

Wandscherven van eenzelfde pot

Beschildering: 2,5 YR 4/4

Buitenwand: 7,5 YR 7,5/2, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 10 YR 6/3, Geëffend tot geglad

Kern: 7,5 YR 7/6

Verschraling: Matig grove chamotte

Wanddikte: 1 à 1,1 cm

De scherfjes zijn klein, nog geen 2 cm maximale lengte. Versiering van twee horizontale

parallelle groefjes waarboven er zich beschildering bevindt. De scherven zijn sterk verweerd en

zijn vermoedelijk blootgesteld aan secundaire oxiderende verbranding. Zowel binnen als

buitenwand vertonen opgelegde slibwandjes. Zelf binnen het kader van eventuele secundaire

verbranding ben ik eerder geneigd deze scherven niet als Kemmelbergaardewerk te klasseren.

-Scherf EL. 00.71/AG(839)/AG/330

Wandscherf

Beschildering: niet bewaard

Buitenwand: Deels afgesleten, meest oorspronkelijk: 7,5 YR 6/3,5, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 10 YR 3/1, Geëffend tot geglad

Kern: niet te bepalen zonder verse breuk

Verschraling: Fijne chamotte en matig grof steengruis. Eén steenfragment van 0,4 cm lang

Wanddikte:

Maximale lengte is 3,4 cm, met een lichte kromming waaruit geen diameter is af te leiden

Versiering van 2 parallelle groefjes, waaronder vermoedelijk oorspronkelijk beschilderde band

onderaan begrensd door nog vier parallelle horizontale groefjes, met haaks daarop verticaal

naar onder drie (oorspronkelijk waarschijnlijk vier) parallelle groeven. In de vermoede

beschilderde zone onde de loupe mogelijks rest van dieprode beschildering. Typische

48

opgelegde fijne sliblaagjes binnen en buiten ter afwerking. Misschien fijne grijze sliblaag in

groeven of is dit slijtage?

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Vrij fijne waar

6.7 Houplin-Ancoisne

Houplin-Ancoisne is een gemeente in Frankrijk, gelegen onder Lille, in het uiterste noorden

van de regio Nord-Pas-De-Calais. Deze site ligt dus in een ander hedendaags land dan de

voorgaande, maar ligt in vogelvlucht op slechts een dag wandelen van de Kemmelberg

(minder dan 30 km).

Er werd verscheidene malen opgegraven in deze gemeente, in 1977 en 2000 in de Rue Max

Dormoy, en in 1986-1987 op de site “La Pouillerie”. De sites liggen echter vlakbij elkaar in

vogelvlucht, en waren dus naar alle waarschijnlijkheid oorspronkelijk één site De meest

recente opgraving gebeurde aan weerszijden van de vermelde straat, op de top en de noord-

westzijde van een kleine uitstekende landtong tussen twee moerassige zones (Bourgeois I. et

al. 2001: 41), een drogere zone in een nat gebied en dus een logische keuze voor een

nederzetting. De vondsten zijn gedateerd in de vijfde eeuw, in de vroeg-La Tène fase, en

komen uit een aantal putten, waaronder één silo en een grote put die eventueel een poel was.

De eigenlijke nederzetting is helaas niet opgegraven daar deze onder een zuiveringsstation ligt

(Bourgeois I. et al. 2001: 42). Vooral in de bovenste lagen bevond zich veel materiaal,

waaronder scherven met een omschrijving die Kemmelse waar laat vermoeden:

“Quelques tessons sont peints selon une technique en aplat encadrée de lignes

imprimées…Par ailleurs, les analogies avec la céramique du Kemmelberg don’t une nouvelle

fois confirmées”(Bourgeois I. et al 2002: 48)

Ook op de site “La Pouillerie” werd beschilderd materiaal aangetroffen, waaronder zeker één

dikwandige scherf (Leman-Delerive 1990: 257). Verder is het interessant om weten dat ook

een gedraaid stuk importmateriaal werd aangetroffen in Houplin-Ancoisne (Leman-Delerive

& Van Doorselaer 1993: 48).

Op aanraden van Germaine Leman-Delerive werd vooral het materiaal van de opgraving in La

Pouillerie in 1986-1987 heronderzocht, daar dit de grootste, best te determineren scherven zou

bevatten.

Eerst werd het omgevende aardewerk bekeken, om een algemene context te verkrijgen.

Hiertussen zat veel domestiek gebruiksmateriaal, met kamversiering, besmijting,

49

vingernagelindrukken, en dergelijke meer. Opvallend veel fragmenten vertoonden perforaties.

Nog een mooie vondst was een voor een vrij groot deel gereconstrueerde lappenschaal. Er

waren ook vrij veel scherven aanwezig met rode beschildering, in dezelfde „lie de vin‟ kleur

als die van de Kemmelberg, maar in diverse andere technieken. Eén dunwandig

roodbeschilderd scherfje (namelijk scherf HA 87 B III 2) vertoonde een zwarte basiskleur, en

lijkt van een typische mini-situle van Marne-makelij te komen, volledig vergelijkbaar met

diegene aangetroffen op de Kemmelberg. Andere roodbeschilderde scherven vertonen grote

parallellen met de pot van Ranst (cfr. infra), met in barbotine opgelegde lijnversiering in

geometrische motieven. Verder zien we ook enkele heel fijnwandige zwarte gegladde

fragmenten, van het mooie kwaliteitsmateriaal dat alom bekend was in de regio in het begin

van de vroege ijzertijd.

Slechts één fragment kon met zekerheid gedetermineerd worden als Kemmelbergaardewerk,

namelijk een scherf uit de context HA 86 B II 9. Dit vrij grote fragment vertoont alle typische

kenmerken van Kemmelceramiek, enkel de kleur van de binnenwand is iets lichter dan in de

meeste voorbeelden. Dit is op zich echter geen afdoend argument tegen de determinatie,

aangezien de kleur van de binnenwand wel vaker varieert (cfr. supra: typologische

beschrijving van het Kemmelbergaardewerk) en vervalt volledig wanneer in acht wordt

genomen dat het stuk enigszins verweerd is, zeker aan de binnenzijde. De beschrijving van

twee andere fragmenten wordt hier ook bijgevoegd, één omdat het mogelijks ook

Kemmelwaar betreft, en een ander omdat het significant veel kenmerken heeft die identiek

zijn aan onze aardewerkcategorie.

De vondsten waren niet afzonderlijk genummerd, maar kregen wel een contextnummer mee.

-Scherf HA 86 B II 9

Wandscherf

Beschildering: 10 YR 3/4

Buitenwand: 7,5 YR 6/5, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 10 YR 6/2, Geëffend tot geglad (gladdingssporen), verweerd: afgesleten

Kern: Niet zeker te bepalen zonder verse breuk, ca.7,5 YR 4/1

Verschraling: Matig fijne chamotte, kleine fractie organisch materiaal

Wanddikte: 1 cm

Versiering door sets van drie parallelle horizontale lijnen, mogelijks een driehoek vormend met

drie andere evenwijdige lijnen

Beschildering tussen groevensets

Grote scherf, maar vertoont slechts een lichte kromming waaruit geen diameter te bepalen is.

Dit moet dus van een heel grote vorm afkomstig zijn.

50

Zowel binnen-als buitenzijde is sterk afgesleten, de buitenzijde is tevens deels verkleurd ten

gevolge van tafonomische processen.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Fijne waar

-Scherf HA 86 B IV 1 (vermoedelijk, nummer slecht leesbaar)

Wandscherf

Beschildering: 10 R 3/6, sterk afgesleten

Buitenwand: 7,5 YR 6/4, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 10 YR 4/1, Geëffend tot geglad

Kern: Niet zeker te bepalen zonder verse breuk, ca.7,5 YR 4/1

Verschraling: fijne chamotte

Wanddikte: 0,7 - 0,6 cm

Versiering: sporen van twee parallelle diagonale groeven, met vermoedelijk een horizontale

groef eronder. De buitenwand is echter sterk afgesleten en de groeven waren waarschijnlijk al

niet heel diep om mee te beginnen. De beschildering bevindt zich over de hele scherf, dus ook

over de hypothetische groeven. Dit doet twijfelen aan de zekerheid van die laatstgenoemden

(ondiepe krassen en sporen kunnen ook een tafonomische oorzaak kennen, of ontstaan zijn bij

opgraving en verwerking)

Hoewel we de scherf niet met zekerheid kunnen determineren lijkt dit fragment wel sterk op de

dunwandige voorbeelden van Kemmelbergaardewerk, en klasseren we het hier onder deze

categorie.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: niet te bepalen

-Scherf HA 87 (geen verder nummer)

Wandscherf

Beschildering: 10 R 3/6, sterk afgesleten

Buitenwand: 7,5 YR 6/4, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 10 YR 5/2, Geëffend tot geglad

Kern: Niet zeker te bepalen zonder verse breuk, waarschijnlijk donkergrijs

Verschraling: fijne chamotte

Wanddikte: 0,7 - 0,6 cm

Versiering door middel van rood bandje, niet afgelijnd door groeven. We afgewerkt met

sliblaagjes.

Lijkt heel sterk op Kemmelbergaardewerk maar kan niet als dusdanig gecategoriseerd worden

aangezien er geen afboording met groeven is.

6.8 Hove

Hove is een gemeente in de provincie Antwerpen, in het noordwesten van België. De afstand

naar de Kemmelberg is een ruwe 130 km in vogelvlucht. Er werd opgegraven aan de

51

Boechoutsesteenweg en de J. Coveliersstraat. De ijzertijdvondsten die ons hier interesseren

werden aangetroffen in een kleine kuil. In deze kuil bevonden zich ook aardewerkfragmenten

die passen binnen de Marne-traditie (Verhaert 2001: ).

De roodbeschilderde scherven bleken vrij moeilijk te determineren. Het patroon van de

versiering, met sets van parallelle groeven, alsook de kleur van de beschildering, pasten

binnen de categorie Kemmelse waar. De versiering was echter heel slordig en onzorgvuldig

uitgevoerd, minder mooi dan zelfs de ruwste voorbeelden uit deze categorie. Ook de gekende

afwerking door middel van fijne laagjes klei op binnen-en buitenzijde was op de scherven van

Hove niet te bespeuren. Tenslotte klopten ook de kleuren van de niet-beschilderde zones niet,

waarbij vooral de oranjegele kleur van de binnenlaag toch vrij afwijkend was. De verschraling

tenslotte was vrij fijn voor Kemmelse waar, al is dit geen uitsluitend argument.

Op basis van al deze anomalieën lijken de scherven te Hove niet te behoren tot de

Kemmelceramiek. Het aantal gelijkenissen is echter wel frappant, en stelt ons hier enigszins

voor een raadsel. Zonder te veel in het hypothetische te willen verdwalen, lijkt het als het

ware alsof men hier een soort imitatie van Kemmelse waar heeft aangetroffen.

Voor meer duidelijkheid is echter een chemische analyse van de scherven (en dan met name

de stukken OO.HO.7.23 scherf 1 en 2) nodig.

De betroffen scherven uit Hove waren niet individueel genummerd. Er werd aan de tien

interessantste scherven een cijfer gegeven van één tot tien om praktische redenen.

-Scherf OO.HO.7.23: scherf 1

Randscherf

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 YR 6/6, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 6/6, Geëffend tot geglad

Kern: 2,5 Y 4/2

Verschraling: Vrij fijn, organisch en chamotte

Wanddikte: 0,8 cm

Versiering van drie keer drie parallelle horizontale groeve, waartussen twee rode banden.

Onderaan drie verticale parallelle groeven, rechts waarvan rode beschildering aanwezig is.

Daarnaast nog twee (?) schuine groeven. De oppervlakte van de scherf is vrij sterk aangetast en

vertoont ook sporen van secundaire verbranding. Hierdoor is de kleur, zeker die aan de

binnenzijde, mogelijks niet heel accuraat. Er zijn ook geen duidelijke indicaties van sliblaagjes

ter afwerking. De beschildering lijkt wel goed bewaard. De hele versiering oogt heel grof, de

52

lijnen zijn nooit mooi parallel, en de groeven zijn ingekrast. De beschildering is soms ook wat

“buiten de lijntjes” aangebracht, wat we normaal nooit zien op Kemmelbergaardewerk.

Het randje is eenvoudig, quasi zonder geprononceerde lip.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Ruwe waar, indien het als

Kemmelceramiek te beschouwen is.

-Scherf OO.HO.7.23: scherf 2

Wandscherf

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 YR 6/5, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 6/5, Geëffend tot geglad

Kern: 5 Y 5/1

Verschraling: Moeilijk zonder verse breuk, lijkt matig fijne chamotte

Wanddikte: 0,7 à 0,8 cm

Diameter: 20 à 23 cm

Ineenwevend motief (soort rechte visgraat) van sets van drie parallelle groeven horizontaal en

verticaal, beschildering tussen groevensets. De groeven zijn ook hier uitermate grof, met

moeite evenwijdig, en de beschildering loopt ook soms wat buiten de lijntjes.De scherf is

secundair in contact gekomen met vuur, wat de kleuranalyse minder betrouwbaar maakt. Er

zijn geen indicaties van sliblaagjes ter afwerking.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Ruwe waar, indien het als

Kemmelceramiek te beschouwen is.

Figuur 12: Scherf OO.HO.7.23: 2. Links: buitenwand: Bemerk de slordige ongelijke breedte

van de bovenste rode band. Rechts: binnenwand: bemerk de afwijkende kleur en afwezigheid

van gladdingssporen

-Scherf OO.HO.7.23: scherf 3

Wandscherf, geknikt

Beschildering: niet (meer?) aanwezig

Buitenwand: 7,5 YR 6/3,5, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 6/3,5, Geëffend tot geglad

Kern: niet te bepalen zonder verse breuk

53

Verschraling: Vrij fijne chamotte

Wanddikte: 0,7 cm

Diameter: niet te bepalen, op knik inwaarts ca. 20 cm

Versiering door sets van drie parallelle groeven, twee keer horizontaal en twee keer verticaal.

De groeven zijn vrij diep, maar niet mooi evenwijdig, en ingekrast (V-vormig profiel). Geen

indicaties van opgelegde sliblaagjes ter afwerking.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Ruwe waar, indien het als

Kemmelceramiek te beschouwen is.

-Scherf OO.HO.7.23: scherf 4

Wandscherf, sterk afgesleten

Beschildering: oorspronkelijk 10 R 3/6

Buitenwand: 10 YR 6/4, Oorspronkelijk geëffend tot geglad

Binnenwand: 10 YR 6/4, Oorspronkelijk geëffend tot geglad

Kern: niet te bepalen zonder verse breuk

Verschraling: Vrij fijne chamotte

Wanddikte: 0,8 cm

Versiering door sets van drie parallelle groeven, twee maal horizontaal en één keer verticaal.

Twee beschilderde zones tussen groevensets. Groeven niet mooi evenwijdig, ingekrast maar

wel vrij diep. De scherf is helaas wel sterk aangetast, afgesleten en misschien ook secundair

verbrand.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Ruwe waar, indien het als

Kemmelceramiek te beschouwen is.

-Scherf OO.HO.7.23: scherf 5

Wandscherf

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 YR 6/5 en 7,5 YR 4/1, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 10 YR 6/2, Geëffend tot geglad

Kern: niet te bepalen zonder verse breuk

Verschraling: Vermoedelijk vrij fijne chamotte, moeilijk zonder verse breuk

Wanddikte: 0,8 cm

Versiering van twee horizontale parallelle groeven, waaronder rode beschilderde zone,

waaronder drie evenwijdige groeven. Ook hier geen duidelijke sliblaagjes ter afwerking.

Heel grof materiaal met kleuren die niet passen binnen Kemmelceramiek. Zelfs wanneer we

verwering en secundaire verbranding in acht nemen, lijkt dit niet te determineren als

Kemmelbergaardewerk.

54

-Scherf OO.HO.7.23: scherf 6

Wandscherf, verweerd

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 YR 4/1, Oorspronkelijk geëffend

Binnenwand: heterogeen, 7,5 YR 5/1 tot 10 YR 7/4, Oorspronkelijk geëffend

Kern: niet te bepalen zonder verse breuk

Verschraling: Vrij fijne chamotte? Moeilijk zonder verse breuk

Wanddikte: 0,8 – 0,9 cm

Versiering van twee keer twee parallelle groeven waartussen rode beschildering

(oorspronkelijk waarschijnlijk twee maar drie groeven). Groeven zijn niet exact evenwijdig,

vrij diep maar gewoon ingekrast. Geen indicaties van sliblaagjes ter afwerking. De heterogeen

gekleurde binnenwand indiceert secundaire verbranding, wat de afwijkende zwartgrijze kleur

van de buitenwand kan verklaren.

Kwaliteitsklasse binnen het Kemmelbergaardewerk: Vrij ruwe waar, indien het als

Kemmelceramiek te beschouwen is.

-Scherf OO.HO.7.23: scherf 7

Randscherf

Beschildering: niet (meer?) aanwezig

Buitenwand: 7,5 YR 7/5, Oorspronkelijk geëffend tot geglad

Binnenwand: heterogeen, 7,5 YR 7/5 tot 10 YR 4/1, Oorspronkelijk geëffend tot geglad

Kern: niet te bepalen zonder verse breuk, waarschijnlijk 10 YR 4/1

Verschraling: Vrij fijn tot matig grof, organisch en chamotte

Wanddikte: 0,6 cm

Versiering van twee keer drie parallelle groeven, groeven zijn niet verzorgd evenwijdig, en vrij

ondiep ingekrast. Er zijn mogelijke indicaties van opgelegde sliblaagjes aan binnen-en

buitenzijde, maar deze zijn niet voldoende duidelijk. De rand vertoont een naar beneden

gerichte steile lip, wat absoluut niet past binnen onze kennis van Kemmelse waar. Het stuk is

echter wel vrij verweerd.

Vermoedelijk geen Kemmelbergaardewerk.

Scherven OO.HO.7.23: 8 en 9: Overduidelijk geen Kemmelbergaardewerk, hun beschrijving

is dan ook irrelevant)

-Scherf OO.HO.7.23: scherf 10

Randscherf

Beschildering: afwezig

Buitenwand: 7,5 YR 6/6 Oorspronkelijk geëffend tot misschien geglad

Binnenwand: 7,5 YR 6/6, Oorspronkelijk geëffend tot misschien geglad

Kern: 7,5 YR 4/1

55

Verschraling: Vrij fijne tot matig grove chamotte, + een weinig organisch

Wanddikte: 0,7 - 1 cm

Versiering: vier sets van drie parallelle groeven in kruisvorm, groeven niet heel diep of dun,

noch heel evenwijdig. Verweerd, afgesleten “stoffig” materiaal.

Te verweerd voor determinatie

6.9 Ranst

De gemeente Ranst is gelegen in de provincie Antwerpen, 15 kilometer ten oosten van diens

hoofdstad. De afstand tot de Kemmelberg is een kleine 140 km in vogelvlucht. De

ijzertijdnederzetting werd er aangetroffen bij archeologische begeleiding van de aanleg van de

Fluxys-aardgasleiding. Slechts één pot is relevant voor ons onderzoek, daar die geometrische

versiering en rode beschildering omvatte. Een hele groep roodbeschilderde scherven kon

aaneengepast worden, waardoor een volledig profiel werd bekomen, al kon de volledige pot

niet worden gereconstrueerd. De pot vertoonde een duidelijke Jogasse-vorm. Ze was

inderdaad versierd met een donkerrode beschildering. Deze beschildering was ingekaderd

door lijntjes, die echter opgelegd waren in plaats van ingekrast of ingegroefd. Verder waren

ook sterk afgesleten sporen van een zwarte beschildering aanwezig. De pot was relatief

fijnwandig. Dit alles om duidelijk te maken dat het hier absoluut geen Kemmelse waar betreft.

Toch is het een interessante vondst binnen de context van deze thesis, gezien de beschildering

en diens motieven enkele interessante gelijkenissen vertonen. Deze gegevens sterken de hier

opgebouwde hypothese dat Kemmelse waar wel een unieke categorie vormt, maar daarom

nog niet volledig “vreemd” is binnen de bredere categorie van ijzertijdaardewerk (cfr. infra).

-Scherven FLX-VRH1-012 en FLX-VRH2-012 e.a. (één pot)

Wand, rand en bodem, volledig profiel: Jogasse-vorm

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 YR 4/6, Geëffend tot geglad

Binnenwand: 7,5 YR 4/1, Geëffend tot geglad

Kern: 7,5 YR 4/1

Verschraling: Fijn, organisch en chamotte

Wanddikte: 0,5 cm

Rode beschildering tussen OPGELEGDE parallelle lijnen met lijndikte van 1 à 2 mm, heel

“plat” in reliëf (voelbaar eerder dan zichtbaar). Sporen van zwarte beschildering in vakken

tussen de rode zones.

Duidelijk geen Kemmelse waar, totaal andere vorm, extra beschildering en lijntjes anders.

Toch ook gelijkenissen: zelfde kleurspectrum en enigszins gelijkaardige versiering.

56

6.10 Thiverny

De site van Thiverny is gelegen in het département van de Oise (Picardië, Noord-Frankrijk).

Het is een nederzettingssite, met als interessante vondsten minstens vijf hutten, haarden

(waaronder een pottenbakkersvuur) en silos. Uit al deze sporen kwam uiteraard een vrij grote

hoeveelheid vondstmateriaal. De nederzettting valt te dateren tussen het midden van de

Hallstatt periode en de vroeg-La Tène (Durvin & Brunaux 1983: 12-16).. Ondanks deze iets te

vroege datering werd toch onderzocht of deze site mogelijks Kemmelbergaardewerk had

opgeleverd. Vrij veel scherven werden getekend en beschreven in de hierboven vermelde

publicatie van het vondstenmateriaal. Hiertussen waren ook verschillende types van

beschilderde fragmenten aanwezig. De roodbeschilderde scherven werden op tekening

bekeken. Een groot voordeel hierbij was dat de kleuren van de scherven met behulp van

verschillende arceermethodes op de tekeningen werden aangegeven. Tussen het getekende

materiaal werden echter geen dikwandige scherven met een rode beschildering en oranje

buitenwand ontdekt. Enkele scherven vertoonden veelbelovende eigenschappen, maar

werden afgekeurd omwille van beschildering die niet begrensd werd door groeven, of omdat

de beschildering gewoon over de groeven doorliep.

We kunnen dus concluderen dat binnen het beschreven materiaal van Thiverny, en dus binnen

de diagnostische scherven, geen Kemmelceramiek aanwezig is.

Wel toont dit vondstenmateriaal, met zijn iets vroegere datering dan de Kemmelberg, enkele

interssante elementen die kunnen hebben gediend als inspiratiebron voor het

Kemmelbergaardewerk, zoals de verschillende beschilderingspatronen, soms in combinatie

met groeven (cfr. infra).

6.11 Varsenare d‟Hooghe Noene

Varsenare is een deelgemeente van Jabbeke in de provincie West-Vlaanderen Er werden

sporen en andere vondsten aangetroffen uit de Midden-Bronstijd, de overgang van da Late

Bronstijd naar de Vroege ijzertijd, en de late ijzertijd. Belangrijk is één gracht langs de

oostelijke grens van het opgravingsvlak, in wiens opvullingspaketten aardewerk werd

aangetroffen uit de beginfase van de late ijzertijd (Hollevoet 1997/1998 : 166). Dit

vondstenmateriaal werd later door Ignace Bourgeois aldus beschreven:

57

“Bij het bekijken van het materiaal vielen vooral enkele scherp geknikte schaaltjes en een

randfragment met dekselgeul en lineaire versiering op. Dit laatste is vergelijkbaar met

exemplaren aangetroffen op de Kemmelberg.”(Bourgeois I. 2005: 1)

Van die dekselgeul is in de oorspronkelijke publicatie van Yann Hollevoet echter geen sprake.

Gezien de vermelding van een fragment dat gekenmerkt werd door zowel een dekselgeul als

lineaire versiering in de nota van Ignace Bourgeois, alsook diens eigen bemerking dat dit

materiaal affiniteiten had met aardewerk van de Kemmelberg, leek het relevant dit materiaal

eens te herbekijken. Om praktische redenen bleek dit uiteindelijk echter niet mogelijk, daar na

het opnemen van contact met verscheidene personen en instanties duidelijk werd dat niet

exact geweten was waar dit materiaal zich bevond. We worden bijgevolg genoodzaakt het

onderzoek naar dit materiaal over te dragen aan toekomstige onderzoekers.

6.12 Jandrain-Jandrenouille

De site van Jandrain-Jandrenouille – Moulin De Jauche-la-Marne is gelegen in het zuidoosten

van de provincie Waals-Brabant, op een 150-tal kilometer in vogelvlucht van de

Kemmelberg. Deze site werd als interessant voor onderzoek bestempeld gebaseerd op een

artikel geschreven door Jean Bourgeois. Alle hieronder geformuleerde informatie is uit dit

artikel afkomstig (Bourgeois 1991 :81). Het zou een opgraving van een nederzetting

betreffen, al is onduidelijk in welke context de roodbeschilderde scherven precies werden

aangetroffen op deze vrij oude opgraving. Twee randen zouden van het type

Kemmelbergaardewerk zijn, met dikke wanden, geïnciseerde groeven en rode beschildering.

Het betreft twee randfragmenten van kommen. Dit aardewerk bevindt zich in de collecties van

het Koninklijk Museum voor Kunst en Geschiedenis in Brussel. Herhaaldelijke pogingen om

contact op te nemen met de conservator bleken echter vruchteloos, en dus kon het materiaal

helaas niet verder onderzocht worden. Een ander deel van deze vondstenverzameling bevindt

zich in een privé-collectie en is bijgevolg niet open voor onderzoek.

We kunnen dus enkel aangeven dat de roodbeschilderde fragmenten van Jandrain-

Jandrenouille mogelijks Kemmelceramiek omvatten, zonder de mogelijkheid hierover een

sluitend antwoord te formuleren. Toekomstige vorsers zullen hierin hopelijk verandering

brengen.

58

6.13 Spiere

Spiere is een dorpje in het uiterste zuidoosten van de provincie West-Vlaanderen. Er werd een

meerperiodensite aangetroffen, die werd opgegraven in 1977. Naast vondsten uit de

Michelsbergcultuur, de Romeinse periode, Middeleeuwen en moderne tijden, werd ook een

gracht (namelijk gracht 10) uit de late La Tène fase aangetroffen, alsook enkele kuilsporen uit

de vroeg- La Tène fase (Delaruelle 2001:7). Verder dienen nog 13 scherven, algemeen in de

La Tène gedateerd, uit een Romeinse oven vermeld (Despriet 1987: 81, 83).

Gezien er zekerheid was van menselijke aanwezigheid aan het begin van de late ijzertijd, en

gezien de ligging van de site van Spiere, op een boogscheut van Kooigem, werd deze site

nader bekeken. Ook de melding van deze site als een site met Kemmelbergaardewerk in een

vroeger artikel (Bourgeois 1991: 80) zette aan tot nadere analyse. Deze melding bleek echter

op een vermoedelijk foutieve persoonlijke communicatie te steunen.

De meest volledige publicatie van het materiaal werd geschreven door S. Delaruelle

(Delaruelle 2001). Uit diens tekeningen en omschrijvingen werd met vrij grote zekerheid

afgeleid dat geen Kemmelbergaardewerk was aangetroffen op de site. Wel interessant zijn de

door deze onderzoeker aangewezen parallellen met Marne-aardewerk en de vondst van een

zoutcontainertje. Ook de ongewone rijkdom van het aardewerk, met veel fijnwandig en mooi

materiaal van hoge kwaliteit dient vermeld. Op basis van die ongewone rijkdom, de nabijheid

van de monding van de Spierebeek en de nabijheid van Kooigem-Bos, stelt S. Delaruelle dat

Spiere een vrij belangrijke handelssite was. Mijns inziens kan Spiere aldus in verband

gebracht worden met de Kemmelberg, als kleinere tussenpersoon in het handelsnetwerk rond

deze hoogtenederzetting. Of er grootschalige zouthandel gebeurde, valt niet af te leiden uit

het ene stuk briquetagemateriaal, om dit te bewijzen is namelijk veel meer van dergelijk

kustaardewerk nodig. Enige uitwisseling met de kust is wel af te leiden, maar weinig

onverwacht.

6.14 Ellignies-sainte-Anne

De site van Ellignies-Sainte-Anne - Champ de la Chaussée is gelegen in de gemeente Belœil

in de Belgische provincie Henegouwen, op een zeventigtal kilometer van de Kemmelberg.

Deze ijzertijdsite werd in beschouwing genomen daar in de publicatie sprake was van

aardewerk dat markante gelijkenissen vertoonde met dat van de Kemmelberg (Cahen-Delhaye

1978: 39). De informatie in deze paragraaf komt integraal uit dit artikel van Anne Cahen-

59

Delhaye, en verdere referenties worden dus achterwege gelaten om de leesbaarheid te

vrijwaren.

Uit de opgraving kwamen vrij weinig versierde scherven naar boven. Enkele hiervan

vertoonden inderdaad rode beschildering, maar waren eerder toe te schrijven aan cist-vormen

zoals die in de Marnestreek gekend zijn. Het aardewerk leek na analyse van de afbeeldingen

en beschrijvingen een extreem lage probabiliteit tot determinatie als Kemmelbergaardewerk te

kennen. Bijgevolg werd het materiaal niet verder onderzocht.

Een beschilderde Jogassevorm toonde echter wel affiniteiten met de hierboven omschreven

pot van Ranst. Verder werd op basis van de ceramische vondsten gesteld dat de inwoners van

de site sterke banden hadden met de Champagnestreek bij het aanbreken van de La Tène

periode. Dit is relevant daar het aardewerk van de Kemmelberg ook wezenlijke gelijkenissen

vertoont met dat van Ellignies-Sainte-Anne, en aldus een onrechtstreeks verband met de

Marneregio kan worden vastgesteld (cfr. infra).

6.15 Eerste conclusies i.v.m. de verspreiding

Geografisch gezien treffen we Kemmelbergaardewerk aan in Noordwest-België en het

uiterste noorden van Frankrijk. Zuid-België kent in deze periode duidelijk een andere impuls

(cfr. infra), want hier wordt geen Kemmelceramiek aangetroffen. In Zuid-Nederland zien we

geen sites met Kemmelbergaardewerk.

Slechts een handvol sites leverde ons aardewerktype op, veel minder dan oorspronkelijk

verwacht. De Kemmelse waar lijkt bijgevolg een vrij kleinschalig gegeven in de vijfde

eeuwse ijzertijdsamenleving. Op basis van de gekende sites kan een verspreiding tot

maximaal 200 kilometer in oostelijke en noordoostelijke richting verwacht worden, tot aan de

Schelde in noordelijke richting, tot aan de kust in westelijke richting en tot de regio Nord-Pas-

De-Calais in Noord-Frankrijk. In het noorden van het Département Pas-De-Calais lijkt de

aanwezigheid van Kemmelbergaardewerkechter onwaarschijnlijk. De aldus afgelijnde regio

vorm wel een vrij ruime schatting, vermoedelijk is de echte verspreiding iets beperkter.

Wat opvalt, naast deze geografische situering, is de verspreiding van Kemmelbergaardewerk

over een vrij gevarieerd amalgaam van archeologische sites binnen de vroeg - La Tène

periode. We vinden scherven ervan op andere „speciale‟ hoogtesites zoals Kooigem, met

diens ritueel karakter, maar ook op eerder „gewone‟ rurale nederzettingen zoals Elversele.

60

Opmerkelijk is de aanwezigheid van Kemmelbergaardewerk op de vier gekende

hoogtenederzettingen (cfr. supra), namelijk Kemmel, Kooigem, Kester en Kessel, wat wijst

op de belangrijke status van deze sites.

Alle contexten waarin Kemmelbergaardewerk werd vastgesteld zijn ook nederzettingssites of

sporen die in verband kunnen worden gebracht met een nederzetting, met uitzondering van de

rituele context van Kooigem. Er zijn geen scherven uit funeraire contexten gekend. Dit

gegeven heeft enige invloed op de analyse van de betekenis van het aardewerk, maar kan ook

het eenvoudige gevolg zijn van tafonomische processen en de archeologische stand van

zaken.

Een groot probleem bij de interpretatie van de hierboven bemerkte brede sociale spreiding

wordt gesteld door het gebrek aan context binnen de sites waarop Kemmelceramiek

geattesteerd is. Het fragment van Wange is hier een uitstekend voorbeeld van, daar het een

losse vondst uit een ongedefinieerde „vlek‟ betreft. Maar ook bijvoorbeeld de vondsten van

Elversele genieten weinig context, daar ze afkomstig zijn uit een geïsoleerde afvalkuil, zonder

kennis van de vermoedelijk nabijgelegen nederzetting. Ook te Houplin-Ancoisne is de

eigenlijke nederzetting waar de vondsten toch hoogstwaarschijnlijk mee in verband moeten

worden gebracht afwezig. Zo kan niet worden geanalyseerd welk type nederzetting

Kemmelbergaardewerk bezat of kon bezitten, wat ons begrip van de betekenis van deze

ceramiek bemoeilijkt. We weten namelijk niet hoe groot deze sites waren, hoe rijk diens

inwoners, en dergelijke meer.

Een ander probleem is de gebrekkige herkenning van Kemmelbergaardewerk op

archeologische sites. We kunnen met vrij grote zekerheid stellen dat er al meer

Kemmelceramiek opgegraven is dan wat hier uit publicaties kon worden afgeleid. Zeker

wanneer het onversierde fragmenten van deze roodbeschilderde aardewerkvormen betrof,

maar ook gewoon wanneer de opgraver ze niet als dusdanig herkende, of de beschildering er

bij de vondstverwerking of door bodemerosie afgewreven werd. Een groter bewustzijn van de

Kemmelwaar, zeker bij opgravingen op sites binnen een straal van 100 km van de

Kemmelberg, zou deze situatie kunnen verhelpen. Zeker bij opgravingen in het Noord-Franse

gebied moet men alert zijn voor Kemmelceramiek, gezien de ligging van de Kemmelberg.

Daar de meeste publicaties in het Nederlands zijn, kan men bij Franse vorsers echter weinig

kennis van de vondstcategorie verwachten. Open dialoog en congressen verhelpen dit euvel al

deels, maar meer gewaarwording is nog steeds noodzakelijk. Aan de andere kant van het

61

spectrum zijn er ook vorsers die al gauw alles wat roodbeschilderd en enigszins dikwandig is

als Kemmelbergaardewerk determineren, wat natuurlijk veel te kort door de bocht is. Ook de

implicaties van de aanwezigheid van Kemmelbergaardewerk worden vaak onvoldoende

uitgediept. Het materiaal wordt nog te anekdotisch behandeld. Men moet dus ook kritisch

staan tegenover dergelijke interpretaties.

De feitelijke verspreiding is bijgevolg waarschijnlijk groter dan officieel gekend in de huidige

stand van zaken. De meldingen van Kemmelwaar zullen mijns inziens in de loop van de

volgende jaren, met nieuwe opgravingen zeker toenemen binnen een beperkte zone. Een

verreikende verspreiding, bijvoorbeeld richting Centraal-Frankrijk, Duitsland of Nederland,

lijkt momenteel minder waarschijnlijk, mede gezien onze interpretatie van de betekenis van

het Kemmelbergaardewerk (cfr. infra), maar kan uiteraard niet uitgesloten worden. Wanneer

we de huidige vindplaatsen van Kemmelbergaardewerk beschouwen, bevinden deze zich allen

in wat ruim gezien kan worden beschouwd als de perifere zone van de La Tène cultuur in de

vijfde eeuw v.Chr.. Niets wijst op consequente doelbewuste export naar het kerngebied van

deze cultuur, eerder lijkt het aardewerk gebruikt als machtsicoon voor de regio die de elite

van de Kemmelberg (zelf in de randzone gelegen) wou beheersen.

Alles wijst in feite op een beperkte lokale productie van luxewaar door perifere, niet excessief

rijke elites op de Kemmelberg, waarna dit materiaal begon te circuleren binnen hun wijdste

invloedssfeer, waarmee het gebied wordt bedoeld waarover deze elite enige dominantie kon

uitoefenen (cfr. infra). Al kan niet worden uitgesloten dat af en toe een pot wat verder

„reisde‟, het hoofddoel lijkt toch een export naar de onmiddellijke omgeving te zijn.

62

Figuur 13: Verspreiding van Kemmelbergaardewerk met indicatie van alle onderzochte sites (eigen afbeelding).

7. Situering binnen ijzertijd-keramiek: invloeden en parallellen

Het moge duidelijk zijn dat het Kemmelbergaardewerk een uniek aardewerktype is. Geen

enkel voorwerp van menselijke materiële cultuur valt echter “uit de lucht”, de makers van de

Kemmelse waar zullen zich hebben laten beïnvloeden door andere voorbeelden van vroeg La

Tène aardewerk in hun omgeving. Omgekeerd zal de Kemmelceramiek uiteraard ook hebben

gediend als inspiratiebron voor de tijdgenoten van de pottenbakkers op de Kemmelberg. Wij

zullen ons hier echter voornamelijk bezig houden met dat eerste aspect, waarbij we ons de

vraag stellen waar de Kemmelbergse ceramisten hun mosterd haalden, en waarom.

Enige historische context is hierbij nuttig. De Kemmelberg speelde als plaatselijke elitesite

uiteraard een belangrijke rol binnen de locale maatschappij en cultuurgroep. Naast deze

onmiddellijke sfeer van uitwisseling en contact speelden ook invloeden op een supraregionaal

niveau een belangrijke rol.

63

Zoals hoger reeds vermeld werd, is er in de vijfde eeuw sprake van een “Keltische expansie”.

Dat er inderdaad een uitbreiding van de La Tène cultuur geweest is over een vrij groot gebied,

is archeologisch goed te duiden. Over het waarom van deze expansie is echter minder

duidelijkheid. Traditioneel wordt de martiale aard van de Keltische maatschappij als argument

naar voren geschoven. We zien echter archeologisch geen sporen van versterkingen of

vernielingen in het expansiegebied om dit te staven. Een andere vaak geponeerde reden is

druk door overbevolking, die leidde tot migraties. Ook hiervan bestaat geen archeologisch

bewijs. Een nieuwe, recenter naar voor geschoven theorie stelt dat de expansie een gevolg zou

zijn van maatschappelijke druk door excessieve sociale ongelijkheid (Demoule 2005: 25).

Ook deze theorie is moeilijk te concretiseren, al opent ze wel interessante denkpistes over de

elitaire sites in het perifeer gebied van de Keltische zone. De meest actuele stelling is echter

dat er een probleem van afnemende handel was in de vijfde eeuw v.Chr. tussen het

mediterrane gebied, waarbij in deze periode vooral Italië en de Griekse kolonies van belang

zijn, en de Keltische nederzettingen ten Noorden van de Alpen. Bij gebrek aan andere

oplossingen zouden de Kelten dan zelf zijn beginnen rondreizen om alsnog aan goederen uit

verder gelegen zones te raken (Van Neste 2009: 140). Thierry Van Neste heeft zijn theorie

archeologisch en historisch onderbouwd. Kort gezegd zou de macht van Griekenland, die

zorgde voor de stichting van kolonies als Massalia, de Etrusken onder druk hebben gezet om

nieuwe afzetmarkten voor hun aardewerk (in het artikel besproken aan de hand van bucchero

en snavelkannen) en wijnamforen te vinden. Daarvoor zouden ze handel gaan drijven met de

late Hallstatt hoogtesites, zoals de Heuneburg, Mont Lassois en dergelijke meer. Wanneer

deze handel tussen het gebied ten noorden van de Alpen en de Etrusken stilviel, vermoedelijk

door interne problemen in het Etruskische kerngebied, gingen de Keltische elites op zoek naar

nieuwe bronnen van inkomsten, en zien we dus de geattesteerde expansie. Mijns inziens valt

deze theorie te verkiezen boven de oudere modellen. Ze houdt rekening met de bewogen

periode die de vijfde eeuw was op supraregionaal niveau, met de machtsstrijd tussen Italië en

Griekenland, en baseert zich ook grotendeels op archeologisch materiaal. Hoewel dergelijke

hypotheses uiteraard nooit waterdicht kunnen worden gemaakt, sluiten wij ons hier toch aan

bij deze visie.

Wanneer we dit kader van Keltische expansie willen inpassen in ons beeld van de

Kemmelberg, stuiten we op een belangrijke lacune in de kennis: waren er echte

“volksverhuizen” en migraties, of moeten we eerder denken aan de migratie van een heel

beperkt aantal personen, waarbij de expansie vooral de vorm neemt van verspreiding van de

ideeën en cultuur van de Kelten? Historische bronnen spreken wel over grote migraties

64

(Cunliffe 1994: 358), maar in het archeologische bestand van onze gebieden zien we geen

radicale veranderingen om dit te ondersteunen. De tweede optie lijkt dus realistischer.

Wanneer we het patroon van de expansie van naderbij bekijken, zien we dat deze niet

plotsklaps gebeurde, maar geleidelijk aan een groot gebied begon te beïnvloeden. Reeds

tijdens de vroege ijzertijd zien we een uitbreiding van de Hallstattcultuur naar verschillende

gebieden, waaronder de Marne-streek, een gebied in de Franse Champagne. In een latere fase

wordt de Marneregio één van de zwaartepunten van de La Tène cultuur (Van Doorselaer &

Bourgeois : 31), volgens de wijd aanvaarde theorie. Vanuit de Marnestreek werden onze

regionen dan beïnvloed (cfr. infra). John Collis wees echter recent op de beperkte fundering

van deze hypothese, en stelt dat het eigenlijke La Tène kerngebied zuidelijker te plaatsen valt,

in Centraal-en West-Frankrijk en Spanje (Collis 2008: 50). Hoewel hij hiermee een nieuwe

impuls aan de studie van de La Tène periode biedt, heeft dit weinig impact op ons onderzoek.

De diffusie van de La Tène-cultuur naar onze gewesten gebeurt in zijn model nog steeds via

de Noord-Franse Champagnestreek. Gezien de geografische ligging is het vrij logisch dat

men in het begin van deze late ijzertijd vanuit het Marnegebied een deel van de rest van West-

Europa zou hebben bereikt, zoals ook Barry Cunliffe aan de hand van ander bewijsmateriaal

poneert (Cunliffe 1994: 361). Wanneer we dit geografisch bekijken, is het vrij evident dat de

Kemmelberg, die in feite vlakbij het Marnegebied gelegen is, in deze periode contact had met

die laatstgenoemde regio. Het vondstenmateriaal van de Kemmelberg ondersteunt deze

assumptie (cfr. supra). Ook algemeen kunnen in de regio West-België, en het noorden van

Frankrijk affiniteiten met de Champagnestreek aangetoond worden (Charpy 2000: 63). Het

lijkt bijgevolg waarschijnlijk dat, wanneer we terugkomen tot ons concrete studiemateriaal, de

invloeden die de bewoners van Kemmelberg aanzetten om de Kemmelse waar te maken, te

vinden zouden zijn in de Marneregio. Om deze hypothese uit te bouwen moeten we uiteraard

kijken of het aardewerk van Marneregio onze stelling ondersteunt. In wat volgt wordt

gekeken of hier inderdaad vormen, technieken en versieringsmotieven te observeren vallen

die affiniteiten vertonen met de Kemmelceramiek.

65

Figuur 14: De La Tènecultuur: oorsprongsgebied en expansie

7.1 Parallelen tussen de Marne-ceramiek en het Kemmelbergaardewerk

De Marnestreek vertoont in de ijzertijd, net als onze gebieden, grosso modo twee

aardewerkcategorieën: ruw dikwandig en frequent besmeten materiaal, en fijn

kwaliteitsmateriaal. Binnen het specialere aardewerk zijn twee zaken van belang voor dit

onderzoek: ten eerste de aanwezigheid van fijn, goed geglad, dunwandig zwart aardewerk met

geometrische motieven, en ten tweede de beschilderde ceramiek. Dat eerstgenoemde zwarte

materiaal van heel hoge kwaliteit treffen we ook aan op de Kemmelberg, in significante

hoeveelheden en op enkele van de andere onderzochte sites (cfr. supra). Het valt dus te

vermoeden dat dit een in die periode in de brede onderzoeksregio bekend elitetype was. Het

verschijnen van ceramiekvormen afkomstig uit de Marneregio tussen 525 een 400 v.Chr. is

overigens reeds bewezen voor België en Zuid-Nederland. Een deel van deze vormen was

rechtstreekse import, maar het meeste materiaal bleek een lokale productie van deze

uitheemse categorie te zijn (Roymans 1991 : 65). Het zwarte gegladde aardewerk is

onmiskenbaar een type aardewerk dat origineerde in de Marnestreek. Daarmee hebben we in

66

feite reeds een onontkenbaar bewijs van Marne-invloeden op de elite van de Kemmelberg,

daar hier een vrij grote hoeveelheid van dit soort zwart geglad fijnwandig materiaal aanwezig

was. Deze aanwezigheid van Marne-invloeden is allesbehalve onverwacht, gezien de gekende

archeologische evolutie. Om af te leiden of ook Kemmelsbergaardewerk van deze invloed

getuigt moeten we wat dieper graven in het beschilderde aardewerk van de Marne.

Een complicatie hierbij is dat het aardewerk van de Marnecultuur grote regionale variatie

vertoont (Charpy 1991a: 54). Ook is het vroeg-La Tène aardewerk, en specifiek het

beschilderde materiaal, in de Marnestreek vooral gekend uit funeraire contexten (Roualet

1991: 10), wat uiteraard een vertekend beeld geeft.

Het beschilderd aardewerk van deze cultuurgroep is meestal wit beschilderd, en soms rood of

bruin (Bretz-Mahler 1971: 130). De verschraling en bakking werden niet vergeleken, daar

deze kenmerken te weinig type-specifiek zijn. De versiering van dit aardewerk bestaat, vooral

in de vroeg-La Tène Ib periode, uit ingegrifte lijnen met beschildering in of tussen (Roualet

1991: 20). De lijnen zijn aangebracht, enkelvoudig of als sets van parallelle lijnen, en vormen

geometrische, abstracte motieven. Dit is een overduidelijke parallel met de Kemmelse waar.

Op eerste zicht lijkt de versiering eerder ongeïnspireerd en repetitief, maar een zorgvuldigere

analyse wijst uit dat de versiering, mits bekende basispatronen, in feite heel divers is, en wijst

op een grote inventiviteit van de pottenbakker (Roualet 1991: 24). Dezelfde opmerking kan

worden gemaakt bij de technotypologische analyse van het Kemmelbergaardewerk. De

parallellen in deze geometrische versiering zijn haast overweldigend. Als we echter kijken

naar de tekeningen die bij Pierre Roualet‟s artikel horen, zien we dat de beschildering

dikwijls, vaak zelfs uitsluitend, in de groeven is aangebracht, daar waar dit bij

Kemmelbergaardewerk nooit wordt geobserveerd. Daar zal de beschildering zich enkel tussen

de groeven bevinden. Wel zien we de ons goed bekende geometrische versieringen, met veel

horizontale banden. Er is duidelijk goed nagedacht over de versiering, die de vorm van de

potten accentueert. Een eerste conclusie die hieruit kan worden getrokken is bijgevolg dat het

geometrische vormenspectrum van de versiering van de Kemmelse waar niet uniek is, en

affiniteiten vertoont met de beschilderde keramiek van de Marnegroep. Belangrijk is dat de

groevenversiering die zo veel gelijkenissen vertoont, bij nadere observatie vrij verschillend

blijkt in uitwerking. Dit kan als volg geïnterpreteerd worden: men nam ideeën over, maar

vertoonde geen aspiraties om de Marnewaar exact te kopiëren.

Er dient bij dit gegeven wel een belangrijke opmerking gemaakt te worden met betrekking tot

die geometrische versiering. Deze is namelijk sowieso al vrij alomtegenwoordig op het

67

mooiere ijzertijdaardewerk, zonder dat hierbij noodzakelijk een connectie is met

Marneceramiek. Wanneer we deze bemerking in acht nemen, blijken de specifieke motieven

van het Kemmelbergaardewerk en het Marne-aardewerk echter nog steeds meer similariteiten

te vertonen met elkaar dan de andere ceramiek binnen de geometrisch versierde laat-Hallstatt

tot vroeg-La Tène vondsten.

Als we kijken naar de verdere brede context van het Marne-gebied, zien we dat ook

aardewerk uit andere relatief dichtbij gelegen streken parallellen vertoont met deze Marne-

versieringsmotieven. Ten noorden van de kern van de Marne-regio, in Zuid-België

bijvoorbeeld, zijn funeraire contexten opgegraven uit de vroeg-La Tène Ib periode. Enkel in

deze fase wordt in de regio beschilderd aardewerk aangetroffen (Cahen-Delhaye 1991: 65).

Quasi uitsluitend situlae vertonen hier beschildering. De versieringsmotieven (zowel de

motieven als hun schikking en de kleur van de beschildering) zijn heel gelijkaardig aan die

van de Champagnestreek zelf, maar het aantal verschillende vormen waarop men die aantreft

is duidelijk beperkter (Cahen-Delhaye 1991: 67). Opvallend is dat in Zuid-België de vroeg La

Tène periode hoofdzakelijk geattesteerd wordt in de vorm van graven, terwijl in de rest van

het land er veel meer kennis van nederzettingscontexten is. Meer naar het zuiden kan het

voorbeeld van Bragny-sûr-Saône dienen. Op deze site uit de vijfde eeuw v.Chr. zien we ook

parallellen met de Champagnestreek in de motieven van de beschildering, al zijn de profielen

en dus het vormenspectrum van dit aardewerk duidelijk verschillend (Flouest 1991: 63).

Deze twee voorbeelden vormen een heel beperkte illustratie van de vrij wijde verspreiding

van de geometrische versiering zoals we die kennen in de cultuurgroep van de Marne. Tal van

andere sites uit de regio kunnen echter naar voren geschoven worden om als verder bewijs te

dienen. Aangezien de Kemmelberg gelegen is in het uiterste zuiden van de provincie West-

Vlaanderen, vlakbij de franse grens, is het in feite allesbehalve verassend dat de op deze site

aangetroffen ceramische vondsten, waaronder het Kemmelbergaardewerk, ook gelijkaardige

kenmerken vertonen.

Wanneer we trachten de invloeden op te sporen die de makers van het Kemmelbergaardewerk

hebben aangezet tot de keuze van hun vormenspectrum, staat we uiteraard voor een aantal

praktische problemen. We kennen namelijk nog geen enkel volledig profiel van Kemmelse

waar (cfr. supra). De twee mogelijke reconstructies die op basis van het gekende materiaal

naar voren worden geschoven, zouden elk op verschillende invloeden kunnen wijzen.

68

De eerste reconstructie als eenvoudige tweeledige geknikte situla, die als de minst

waarschijnlijke reconstructie werd behandeld, zou wijzen op wortels in de imitaties van

mediterrane metalen vormen, ingevoerd uit het Oost-Alpijnse gebied (Roymans 1991: 43).

Deze vormen werden in hun oorsprongsgebied gebruikt als onderdeel van wijnservies

(Charpy 1991b: 54), waardoor deze interpretatie onmiddellijk ook implicaties heeft voor het

gebruik en de betekenis van het aardewerk, al neemt men uiteraard niet noodzakelijk dit

gebruik over. Dit soort hoog geknikte situlae zien we vrij vaak terug in het beschilderde

aardewerk van de Marneregio, de invloed ervan valt dus goed te funderen. Wanneer we deze

reconstructie doorvoeren, dient echter een eenvoudige éénledige pot met dekselgeul

toegevoegd te worden aan het vormenspectrum van het Kemmelbergaardewerk. Voor deze

grote vazen zien we dan weer geen parallel, wat de credibiliteit van de reconstructiehypothese

doet afnemen.

Figuur 15: Drie voorbeelden van situlae uit de Ve eeuw in de Champagne (Charpy 1991: 52-53)

De tweede mogelijke reconstructie van de vormen van Kemmelbergaardewerk is die van de

grote drieledige pot met hoge uitstaande hals en dekselgeul. Parallellen hiervoor vinden we

met vrij veel gemak in het vormenspectrum van de beschilderde Marnewaar, met uitzondering

van de dekselgeul. Dergelijke randen lijken niet voor te komen op de Marneceramiek, en

dienen dus geïnterpreteerd als eigen inbreng van de Kemmelse pottenbakkers, of als een

invloed van elders. De sterk geknikte triconische opbouw is echter wel geattesteerd in de

Marnestreek. Deze sterke knikken zijn tevens ook een algemeen kenmerkend gegeven in de

late ijzertijd. In het Marne-aardewerk zien we ook nog veel drieledige potten met vloeiendere

69

profielen in deze overgangsfase tussen vroege en late ijzertijd, maar ook de opkomende sterk

geknikte vormen zijn aanwezig. Bij bepaalde exemplaren kan een vrij duidelijke gelijkenis

met het veronderstelde profiel van Kemmelbergaardewerk geobserveerd worden.

Figuur 16: voorbeelden van grote drieledige potten uit de Marnestreek. 1: pot met barbotineversiering, Manre

123. 2:barbotineversiering met reliëf, Poix 33. 3: Geinciseerde versiering met reliëf, Sarry 13. 4,5:

Barbotineversiering met reliëf, Sogny 50 & 46 (Roualet 1991: 28, 34, 35, 37).

Nummer 1 & 3 vertonen de nauwste parallelen met de voorgestelde reconstructie van het profiel van

Kemmelbergaardewerk.

Wat betreft de dekselgeulen is, zoals pas vermeld, geen zo‟n duidelijke parallel aan te duiden

als voor de rest van het profiel. Nochtans is deze dekselgeul van wezenlijk belang voor ons

onderzoek, daar ze veel kan vertellen over het gebruik van de pot. Een dekselgeul wijst op een

deksel, al zijn deze laatste nog niet met zekerheid gedetermineerd (cfr. infra). Een deksel wijst

dan weer op het bewaren van iets, of althans op een reden om de inhoud van de pot af te

dekken. Dit deksel kan uiteraard ook uit organische materie vervaardigd geweest zijn.

70

Parallelen voor de delselgeulen zouden bijgevolg enorm nuttig zijn, zeker indien over deze

parallelen meer geweten was van de functie van het aardewerk. Een relevant gegeven is dat

op metalen situlae vaak een deksel aanwezig was, in de vorm van een soort kap over de situle,

of in de vorm van een eenvoudige platte schijf met een knop op (Charpy 1991: 42). De situlen

kunnen dus onrechtstreeks als inspiratiebron voor de deksels en dekselgeulen van het

Kemmelbergaardewerk worden beschouwd, als is deze hypothese weinig substantieel gezien

de deksels sowieso een andere vorm zouden hebben en parallellen met situlae nog niet

bewezen kunnen worden.

In de typologische beschrijving van het vormenspectrum werd ook een dunwandig gekromd

scherfje Kemmelbergaardewerk vermeld en besproken (cfr. supra). Hoewel dit fragment

uiteraard te klein en te weinig diagnostisch was voor een reconstructie van het profiel, werd

wel een mogelijke parallel ontdekt, namelijk een eenvoudig uitstaand bekertje. Gezien de

kleine diameter van de scherf (ongeveer 10 centimeter) lijkt dit de meest waarschijnlijke

reconstructiehypothese binnen de vroegste fase van de La Tène priode.

Figuur 17: Licht uitstaand bekertje met cist-vorm, Beine 16. Mogelijke parallel en reconstructiehypothese voor

Scherf K74/69/c 22/4: 5 (Roualet 1991: 27).

7.2 Conclusies i.v.m. invloeden en parallellen

De meest frappante parallellen voor het Kemmelbergaardewerk blijken dus te vinden te zijn in

de Marnestreek. Gezien de omschreven socio-culturele dynamiek van expansie vanuit dit

gebied, en de reeds geattesteerde invloed op de andere aardewerken en andere materiële

cultuur is dit resultaat in feite allesbehalve onverwacht. Toch blijft een belangrijke vraag

onbeantwoord, namelijk waar men het idee van de dekselgeul haalde. Metalen situlae werden

als optie aangehaald, maar deze parallel valt onvoldoende te bewijzen. Indien men zich

hiervoor niet inspireerde op andere aardewerkvormen, maar op eigen initiatief een dekselgeul

toevoegde, resteert enkel de prangende vraag „waarom?‟. Binnen dit onderzoek werden geen

71

duidelijke aanwijzingen gevonden om dit vraagstuk mee op te lossen. Hopelijk brengen

toekomstige opgravingen en analyses hier verandering in.

8. Betekenis en gebruik

Dé grote vraag waarrond dit volledige onderzoek draait, is in feite wat de betekenis van het

Kemmelbergaardewerk was voor de gemeenschap waarbinnen het circuleerde. Binnen deze

vraagstelling is de functie van dit aardewerk uiteraard van vrij groot belang.

De Kemmelse waar blijkt een aardewerkcategorie met een vrij grote interne variabiliteit, doch

met een duidelijk af te lijnen unieke typologie. Het is dus een afzonderlijk type binnen de

ijzertijdceramiek. Het is ook materiaal van hoge kwaliteit, dat met veel zorg werd

geproduceerd, en wiens productie verliep op één specifieke elitesite. Van hieruit kende het

materiaal een beperkte maar onontkenbare verspreiding, binnen de eigen perifere context.

Uit deze gegevens kunnen we afleiden dat het Kemmelbergaardewerk geen materiaal was dat

vervaardigd werd voor dagelijks gebruik in de domestieke context. Men kan zich niet

inbeelden dat men dergelijke potten gebruikte als kookpot of ordinaire voorraadpot en

dergelijke meer. Toch bezaten de potten hoogstwaarschijnlijk een deksel, gezien de

dekselgeul. Daaruit kunnen we afleiden dat de potten gebruikt werden om zaken voor een

korte of lange tijdsduur in op te slaan, en niet enkel als pronkstukken.

Een voor de hand liggende interpretatie is dat deze vormen werden gebruikt als onderdeel van

een wijnservies, in een imitatie van mediterrane gewoontes.

In hoeverre men mediterrane gewoontes wou imiteren is echter onduidelijk. Wanneer we de

sociale dynamiek tussen perifere zones en kernzones in de ijzertijd van dichtbij analyseren,

zien we dat men mediterrane materialen graag importeert en tot op zekere hoogte imiteert,

maar dat men de eigen gewoontes daarom nog niet verloochent. Binnen deze argumentatie

dient het grafveld van Court-Saint-Etienne uit de vroege ijzertijd naar voren geschoven: hier

gebruikte men metalen situla uit de mediterrane wereld als urne in de crematiegraven, en niet

als bijgift. Indien men de gebruiken van de mediterrane wereld wou overnemen, zou men de

urne als bijgift geven, deze werd namelijk in zijn oorsprongsgebied gebruikt als wijnrecipiënt.

Het is dus niet zeker of men hetzelfde belang hechtte aan wijn als luxeproduct als in de

mediterrane wereld, noch of men dit uitte op dezelfde manier, namelijk door het creëren van

aangepast vaatwerk.

72

Het is ook niet zeker dat mediterrane invloeden een grote rol speelden voor de elite van de

Kemmelberg. Hun belangrijkste invloeden zouden meer waarschijnlijk uit het Marnegebied

zijn gekomen (cfr. infra), waardoor deze „Keltische cultuur‟ veel sterker zou kunnen

doorwegen dan die van het Middellandse Zeegebied, dat in deze hypothese slechts

onrechtstreeks van belang zou zijn. De aanwezigheid van een vermoedelijk Attisch scherfje

op de Kemmelberg ondersteunt deze hypothese eerder dan ze tegen te spreken, gezien het

slechts één (mogelijk) scherfje betreft, nauwelijks bewijs van grondige beïnvloeding te

noemen.

Gezien de vrij lokale spreiding kan worden vermoed dat het aardewerk van belang was binnen

een regionaal gebruik. Een ritueel gebruik kan worden geopperd, maar wordt te vaak

aangehaald in archeologische studies wanneer men de functies van een structuur, spoor of

artefact niet kent. Toch dient eraan herinnerd dat het aardewerk veelvuldig voorkwam te

Kooigem, meer dan op eender welke andere site, en daar gebruikt kan zijn als offerrecipiënt,

of in het kader van een soort eet- of drankfestijnen. Een dergelijk gebruik kan uiteraard ook

een secundaire functie van het Kemmelbergaardewerk representeren, wat het onderzoek nog

complexer maakt.

De praktische functie van het aardewerk valt dus, kort samengevat, niet te achterhalen.

Hiernaast kan ook de functie van het aardewerk op een sociaal, maatschappelijk niveau

bekeken worden. Kemmelbergaardewerk is heel mooi kwaliteitsmateriaal, geproduceerd op

de dominante, hooggelegen woonplaats van een groep die duidelijk rijker is dan diens

omgeving (cfr. supra). Het is dus materiaal van hoge waarde, dat de lagere klasse zich niet

zomaar kan aanschaffen. Hierdoor wordt de Kemmelceramiek een soort symbool van de

rijkdom en macht van de bewoners van de Kemmelberg. Het verspreiden van deze potten in

de zone waarover men macht wil uitoefenen, kan gezien worden als het versterken en

herbevestigen van een claim van superioriteit en autoriteit over die omgeving, wat dan weer

kan leiden tot controle over de in de regio geproduceerde grondstoffen en het handelsverkeer.

Aldus konden de bewoners van de Kemmelberg een regionaal machtsveld opbouwen. Zij

slaagden er echter nooit in de rijkdom van de eerdere Noordwest-Europese

hoogtenederzettingen te evenaren. Hun ligging in het perifere gebied van machtigere

handelaars van de Marneregio kan hier een rol in spelen, maar de ook onvoldoende gekende

maatschappelijke organisatie in onze gewesten in de vijfde eeuw kan een rol gespeeld hebben.

Ook de beschikbaarheid van grondstoffen, nodig voor een dominante machtige

handelspositie, kan een beperking geweest zijn. Algemeen wordt aangenomen dat de

73

inwoners van de Kemmelberg controle hadden over de surplusproductie van de landbouw in

hun regio. Daarnaast wordt hun controle over de zouthandel vaak naar voren geschoven (Van

Doorselaer et al. 1987: 47). Deze laatste stelling valt helaas moeilijk archeologisch te

funderen, daar men geen grote hoeveelheden van het briquetageaardewerk geassocieerd met

zoutproductie op de Kemmelberg heeft aangetroffen. De nabijheid van De Panne, zichtbaar

vanop de Kemmelberg (cfr. supra), maakt echter dat we deze hypothese toch in acht moeten

nemen. Deze gekende ijzertijd-zoutwinningssite is echter moeilijk precies te dateren, al

opteerde Siegfried Jan De Laet wel voor een vroeg- La Tène nederzetting in De Panne (De

Ceunynck & Thoen 1981: 24). Hoewel een monopolie over de lokale zouthandel door de

Kemmelberg wel plausibel lijkt, is sterker bewijsmateriaal nodig.

De stelling dat Kemmelbergaardewerk een actieve rol had in het onderhouden van de

machtspositie van de Kemmelse elite, past ten slotte ook in het gekende verspreidingsbeeld.

We vinden het aardewerk namelijk steeds in heel kleine hoeveelheden op andere sites, daar

grotere hoeveelheden overbodig zouden zijn, en zelfs in feite afdoen aan de exclusiviteit. De

ligging van de sites stelt ons echter wel voor een probleem: bepaalde sites zijn vrij ver van de

Kemmelberg gelegen. Is een dergelijk groot invloedsgebied van de Kemmelberg mogelijk?

Het is echter ook mogelijk dat men Kemmelbergaardewerk verhandelde of schonk aan

nederzettingen buiten het absolute machtsgebied, teneinde een bufferzone van vriendelijk

gestemde groepen te creëren. Het Kemmelbergaardewerk op de andere hoogtenederzettingen

van Kessel en Kester kan gezien worden als een soort gift aan iets minder rijke naburige elites

in die bufferzones. De aanwezigheid van het materiaal op deze sites bevestigd ook nogmaals

diens elitaire aard.

8.1 Betekenis voor de archeologie

Naast de betekenis die het aardewerk had voor diens gebruikers aan het begin van de late

ijzertijd, is mijns inziens ook de praktische betekenis van het aardewerk bij hedendaags

archeologisch onderzoek van belang. De vraag is dus; wat is Kemmelbergaardewerk en welke

informatie biedt het aan archeologen indien zij het aantreffen op hun site, of bij een

materiaalstudie? Het eerste wat je kunt afleiden uit dit aardewerk is de ouderdom van je

context. Kemmelbergaardewerk kan namelijk dienen als vrij accuraat gidsfossiel, daar het

slechts gedurende een beperkte periode geproduceerd werd, namelijk in de 5e en misschien

het begin van de 4e eeuw v.Chr. Verder kan worden geconcludeerd dat de inwoners van de

74

site op rechtstreekse of onrechtstreekse wijze contact hadden met de elite op de Kemmelberg,

aangezien dit de enige gekende productieplaats van het materiaal is.

Ten slotte kan ook worden gespeculeerd over de status van de site die dit materiaal verkregen

had, en over de vormen van contact die tot de verwerving van Kemmelbergaardewerk leidde.

De bewijskracht van deze laatste denkpiste is uiteraard vrij zwak, maar dient daarom niet

volledig gemeden te worden, daar het toetsen van theorieën de basis vormt van archeologisch

onderzoek. Zeker indien dit aardewerk zou worden aangetroffen in ver verwijderde gebieden,

of in het kerngebied van de Marnestreek, zou dit tot interessante stellingen kunnen leiden.

9. Besluit

Het roodbeschilderd aardewerk dat in dit onderzoek geanalyseerd werd, heeft alweer bewezen

hoe belangrijk studies van aardewerk kunnen zijn in een archeologisch onderzoek. Zo leverde

dit aardewerk cruciale informatie over de contacten binnen de vroeg La Tène periode, alsook

over de producenten en hun maatschappij.

Het Kemmelbergaardewerk bleek typologisch goed te duiden en vrij goed te onderscheiden

van andere aardewerkcategorieën. Toch was er een opvallende en onverwachte interne

variatie binnen het materiaal. Wat de betekenis is van deze verscheidenheid bleek helaas niet

te achterhalen, zeker gezien kon worden aangetoond dat Kemmelceramiek slechts een kleine

fractie van het aardewerkspectrum op de site was, en ook op andere sites nooit in grote

hoeveelheden voorkwam.

Wat betreft de verspreiding van het Kemmelbergaardewerk kwamen nog enkele interessante

zaken naar voren, namelijk de beperkte spreiding zowel qua afstand als aantal sites en de

moeilijk te achterhalen of afwezige context van het aardewerk op deze sites, wat elke

interpretatie van de verspreiding bemoeilijkte. Merkwaardig is de aanwezigheid van de

Kemmelse waar te Kooigem, Kessel en Kester, allen ook hoogtenederzettingen op

getuigenheuvels. De aanwezigheid te Kooigem kan verklaard worden door de interpretatie

van deze site als ritueel centrum en satellietsite van de Kemmelberg, die te Kessel en Kester

door een aldaar gevestigde bevriende elite. Het heel ruwe Kemmelachtige aardewerk dat te

Hove werd aangetroffen valt veel moeilijker te interpreteren. Mogelijks betrof het namaak-

Kemmelbergaardewerk, of enkele uiterst ruwe fragmenten van dit ceramiektype. De

resterende locaties waarop de Kemmelse waar werd aangetroffen, namelijk Wange, Elversele

75

en Houplin Ancoisne lijken op eerste zicht rurale nederzettingen uit de eerste fasen van de late

ijzertijd.

Naast de context verschaft door de verspreiding van Kemmelbergaardewerk, dient echter ook

een bredere context verschaft worden om de invloeden aanwezig in het materiaal te

achterhalen. Alle gegevens wijzen in de richting van een sterke culturele beïnvloeding door de

Marne-streek, het kerngebied van de “Keltische cultuur” van de La Tène periode. De

Kemmelberg wordt bijgevolg als een perifere elite net buiten dit cultuurgebied beschouwd.

Naast invloeden op de vorm, moet de ceramiek ook een diepgaandere betekenis hebben

gehad. Aangezien de eigenlijke functie ervan niet af te leiden viel, moeten we alle hiervoor

verzamelde data bundelen om logische deducties te kunnen maken. Zo kan met zekerheid

gesteld dat het rijk elitemateriaal is, dat verdeeld werd onder controle van de inwoners van de

Kemmelberg. Zo kan een symboliek van dit Kemmelbergaardewerk voor de macht en

controle van die elite worden vermoed, alsook een gebruik voor speciale gelegenheden of

rituelen, onder andere als pronkstuk.

Kort samengevat wordt dus vanuit „ordinaire‟ scherven aardewerk een volledige hypothese

gefundeerd omtrent de macht, betekenis en invloeden van de inwoners van de Kemmelberg.

Er wordt aangetoond dat zelfs zonder geavanceerde technieken zoals archeometrie, zuiver

door nauwkeurige observaties en analyses van het materiaal in conjunctie met een

literatuuronderzoek, een grote hoeveelheid informatie over de gebruikers van een

aardewerktype kan worden achterhaald. Aardewerkstudies vormen aldus een cruciale stap

wanneer men het hoofddoel van de archeologie wil bereiken, namelijk de volledige wereld

van de mens in het verleden reconstrueren in al diens facetten.

Het hier uitgevoerde deelonderzoek kaderde binnen het lopende onderzoek omtrent de

Kemmelberg uitgaande van de Universiteit Gent, en hoopt een nuttige bijdrage te hebben

geleverd tot onze kennis van deze complexe ijzertijdsite.

76

10. Bibliografie

Boschmans A. 1955. De voorhistorische nederzetting op de Kesselberg. Meer schoonheid 2,.

4: 20-22.

Boschmans A. 1956. De voorhistorische nederzetting op de Kesselberg. Meer schoonheid 4,

2: 17-23.

Boschmans A. 1971a. De Kesselberg, een versterking uit de ijzertijd. Hona 2: 16-18.

Boschmans A. 1971b. Boeren in de steentijd. Hona 1: 9-12.

Bourgeois I. 2005. Varsenare „d‟Hooghe Noene‟

Bourgeois J., De Mulder G., Putman J.-L. 2006. De Kemmelberg en verwante elitesites in

Centraal- en West-Europa (6de

-5de

eeuw): perspectieven voor toekomstig onderzoek. The

Kemmelberg and related elite sites in Central and Western Europe (6th-5th century):

perspectives for future research, Ieper-Kemmel, 11-12 september 2006, Brussel: 1-46.

Bourgeois J., Van Doorselaer A. 1996. Van boeren en adellijke heren. Sociale differentiatie in

de Ijzertijd ca 750 v. Chr. – Romeinen. J.-P. Van Roeyen (red.), Uit Vlaamse Bodem. 10

archeologische verhalen, Vlaamse Vereniging voor archeologisch Onderzoek: 29-47.

Bourgeois J. 1991. Céramique peinte de La Tène ancienne dans le bassin de l‟Escaut belge.

La céramique peinte celtique dans son contexte européen: actes du symposium international

d’Hautvillers 9-11 octobre 1987. Mémoire de la société archéologique champenoise 5:

supplément au bulletin N° 1: 75-81.

Bretz-Mahler D. 1971. La civilization de La Tène I en Champagne: le faciès Marnien. XXIII e

supplement à Gallia. Paris, CNRS.

Cahen-Delhaye A. 1978. Habitat de La Tène I à Ellgnies-Sainte-Anne. Archaeologia Belgica

206: 35-39.

Cahen-Delhaye A., Maes L. 1991. La céramique peinte de La Tène I en Belgique. La

céramique peinte celtique dans son contexte Européen, actes du symposium international

d’Hautvillers. Mémoire de la société archéologique champenoise 5: supplément au bulletin

N° 1: 65-74.

Charpy J.-J., Roualet P. 1987. Céramique peinte gauloise en Champagne du VIe au I

er siècle

avant Jésus-Christ. Catalogue de l‟exposition, Musée d‟Epernay, du 10 juin au 30 octobre

1987.

Charpy J.-J. 1991a. Les situles de Ve siècle en Champagne: forms et décors. In: La céramique

peinte celtique dans son contexte Européen, actes du symposium international d’Hautvillers.

Mémoire de la société archéologique champenoise 5: supplément au bulletin N° 1: 41-57

77

Charpy J.-J. 1991b. La civilization celtique du Vème siècle en Champagne (époque

Marnienne). Charpy J.-J., Roualet P., Kruta V. (eds.) Les Celtes en Champagne : cinq siècles

d'histoire. Musée d'Epernay, 23 juin-3 novembre 1991.

Charpy J.-J., Roualet P., Kruta V. (eds.) 1991. Les Celtes en Champagne : cinq siècles

d'histoire. Musée d'Epernay, 23 juin-3 novembre 1991.

Charpy J.-J. 2000. Le Ve siècle en Champagne et ses rapports avec le Nord. Lunula VIII.

Collis J. 2008. The Celts as „grand narrative‟. Andrew Jones (ed.) Prehistoric Europe: theory

and practice: 35-53.

Cunliffe B. (ed.) 1994. The Oxford illustrated history of prehistoric Europe. Oxford

university press, Oxford.

Dalle S. 2009. Visueel-ruimtelijke analyse van de ijzertijdsite op de Kemmelberg (provincie

West-Vlaanderen, België). Lunula XVII: 143-152.

De Ceunynck R., Thoen H. 1981. The iron age settlement at de Panne-Westhoek. Ecological

and geological context. Helinium XXI: 21-42.

De Cock S. 1987. Het archeologisch onderzoek te Kooigem-Kortrijk. In Westvlaamse

archaeologica 3, 1: 3-15.

De Cock S., Van Doorselaer A. 2004. 1974-2004 = 30 jaar archeologisch onderzoek in West-

Vlaanderen, 30 jaar V.O.B.O.W. Westvlaamse archaeologica: themanummer.

De Meester p. 1986. Vondsten uit de ijzertijd en de Romeinse periode te Elversele

(verzameling L. De Clerq): studie van de keramiek. Deel I. Niet uitgegeven

licentiaatsverhandeling, Gent.

De Meulemeester J., Putman J.-L., Van Doorselaer A. 1974. Resultaten van zes

opgravingscampagnes op de Kemmelberg. Archaeologia Belgica 161.

De Mulder G., 1998. De ijzertijd in Vlaanderen (750 – ca. 50 v. Chr.). L. Toorians (red.),

Kelten en de Nederlanden van prehistorie tot heden: 1-32 (= Orbis Linguarum, 1).

De Mulder G., Putman J.-L. 2006. Een status quaestionis van het archeologisch onderzoek op

de Kemmelberg. Bourgeois J., De Mulder G., Putman J.-L. (eds.) De Kemmelberg en

verwante elitesites in Centraal en West-Europa (6de-5de eeuw): perspectieven voor

toekomstig onderzoek:19-23.

Delaruelle S. 2001. De ijzertijdbewoning van Spiere – De Hel. Archeologische en historische

monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 21, 3, 47.

Demoule J.-P. 2005. Migrations et théories migratoires aux époques préhistoriques. Vitali D.

(ed.). Celtes et Gaulois: l’Archeologie face à l’histoire, 2: la préhistoire des Celtes. Actes de

la table ronde de Bologne-Monterenzio, 28-29 mai 2005. Bibracte 12,2: 17-25.

78

Despriet P. 1987. Artisanale Gallo-Romeinse bedrijfsresten te Spiere. Archeologische en

historische monografieën van Zuidwest-Vlaanderen: overdruk uit 15de

jaarboek van de

geschied-en heemkundige kring “De Gaverstreke”: 81-100.

Durvin P., Brunaux J.-L. 1983. Le materiel protohistorique de Thiverny (Oise). Revue

archéologique de Picardie 1: les Celtes dans le Nord du Bassin parisien : 12-32.

Flouest J.-L. 1991. Note sur la céramique peinte du site de Bragny-sur-Saône (71)

[Champagne 1987]. La céramique peinte celtique dans son contexte Européen, actes du

symposium international d’Hautvillers. Mémoire de la société archéologique champenoise 5:

supplément au bulletin N° 1: 59-64.

Hergenhahn B.R. 1986. An introduction to the history of psychology. Thomson-Wadsworth,

Belmont.

Hollevoet Y. 1997/1998. „D Hooghe Noene van midden Bronstijd tot volle Middeleeuwen.

Archeologisch onderzoek in een verkaveling langs de Zandstraat te Varsenare (gem. Jabbeke,

prov. West-Vlaanderen). Archeologie in Vlaanderen IV: 161-189

Leman-Delerive G., Van Doorselaer A. 1993. Over Kelten en Belgen: de heuvels in de

periode van de metaaltijden. Y. Roumegoux & J. Termote (eds.) Kemmel-Cassel: de vroegste

bewoningsgeschiedenis van de Vlaamse heuvels, Westvlaamse archaeologica 3, nr. 2: 39-55

Lodewijckx M., Opsteyn L., Billiau M., Kumps F. 1999. Enkele bijzondere vondsten te

Wange (Vl.-Bt). In: Lunula: 87-88

Mestdagh B. 2009. De ijzertijdsite van Kooigembos. Materiaal van de activiteiten na 1990

(provincie West-Vlaanderen, België). Lunula XVII, 153-161.

Ostyn G. 1985. Een ommekeer voor de Kemmelberg? Monumenten en Landschappen 4, 6:

48-55.

Putman R, Soenen M. 1987. Midden-paleolithicum op de Kemmelberg. Westvlaamse

archaeologica 3, 3: 83-92.

Roualet P. 1991. Les vases peints marniens de La Tène ancienne I dans leur contexte

funéraire. La céramique peinte celtique dans son contexte Européen, actes du symposium

international d’Hautvillers. Mémoire de la société archéologique champenoise 5: supplément

au bulletin N° 1: 9-39.

Roymans, N., 1991: Late Urnfield societies in the Northwest European Plain and the

expanding networks of Central European Hallstatt groups. N. Roymans & F. Theuws (eds.),

Images of the past. Studies on ancient societies in northwestern Europe: 9-89.

Strobbe P. 1987. Een nederzetting uit de La Tène tijd (ijzertijd) te Kester (Brabant). Het oude

land van Edingen en omliggende XV, 2: 83-140.

Termote J. 1987. De Keltische hoogtenederzetting van Kooigem Bos. De

opgravingscampagne 1986. Westvlaamse archaeologica 3, 2: 61-72.

79

Termote J. 1990. Une site fortifié de l‟âge du fer à Kooigem, commune de Coutrai (Flandre

Occidentale). Leman-Delerive (ed.) Les Celtes en France du Nord et en Belgique, VIe-Ier

siècle avant J.-C: 43-46.

Van Doorselaer A., De Meulemeester J. 1975. De ijzertijdversterking op de Kemmelberg.

Archaeologia Belgica 177: 24-27.

Van Doorselaer A., De Meulemeester J. 1976. De ijzertijdversterking op de Kemmelberg.

Archaeologia Belgica 186: 25-33.

Van Doorselaer A., Putman R., Van Der Gucht K., Janssens F. 1987. De Kemmelberg, een

Keltische bergvesting. Westvlaamse archaeologica monografieën, III.

Van Doorselaer A. 1990. Le Mont Kemmel, une fortification celtique. Leman-Delerive (ed.)

Les Celtes en France du Nord et en Belgique, VIe-Ier siècle avant J.-C: 39-42.

Van Doorselaer A. 1992. Balans van 15 jaar archeologische opgravingen in West-Vlaanderen.

Westvlaamse archaeologica 8, 2.

Van Neste T. 2009. Recessie in de late Hallstatt: hoe handel grootschalige migratie kan

veroorzaken. Lunula, XVII, 137-141.

Verhaert A. 2001. Enkele ijzertijdvondsten te Hove (An.): een voorlopig rapport. Lunula IX:

73-74.

80

11. Bijlagen

11.1 Extra beeldmateriaal

Figuur 18: Zicht op de noordelijke hellingen van de Kemmelberg

Figuur 19: Scherf K73/60.L5, het enige vrij zekere fragment van een deksel (Van Doorselaer et al. 1987: 154)

81

Figuur 20: Scherf K74/69/c 17/5:1 (links) en K74/69/c 17/4:1 (rechts); twee voorbeelden van

Kemmelbergaardewerk met een eenvoudig randje (Van Doorselaer et al. 1987: 146).

Figuur 21: Scherf K73/60.L42 (links) en scherf K77/81/c.18B (rechts): twee voorbeelden van

Kemmelbergaardewerk met knik (Van Doorselaer et al. 1987: 156)

Figuur 22: Scherf K74/69/c 13/4 (links), scherf K74/69/c (geen verdere nummering) en scherf K74/69/c 5/13;

drie voorbeelden van misbaksels. Bemerk de vervorming door sterke verbranding (Van Doorselaer et al. 1987:

175).

82

11.2 Nota‟s aardewerk K74/69/c

Het aardewerk uit sleuf K74/69 laag c werd hoofdzakelijk bekeken met het doel een typologie

op te stellen en vertrouwd te raken met het materiaal ten doele het te kunnen herkennen op

andere sites. Het was dus niet het doel een volledige beschrijving van alle scherven volgens

een vast systeem te maken, eerder werden per scherf, voor een selectie van scherven

Kemmelbergaardewerk, enkel de opmerkelijke kenmerken genoteerd. Voor een volledige

beschrijving wordt verwezen naar de gedetailleerde inventaris die van deze sleuf bestaat.

-Scherf K77/81/c 19B

Fig 427 p166 in Van Doorselaer et al. 1987

Buitenwand: 5 YR 5/6

Beschildering: 7,5 R 3,5/5

Geometrische motieven, licht ingekraste lijnen, geglad

Binnenwand: donker gegladde bovenlaag 5YR 3/3

Deels vergane bovenlaag, onderlaag = 5 YR 6/4

(geglad: gegladde bovenlaag, deels afgegaan, onderlaag schemert door)

Verschraling: vrij grof

-Scherf K74/69/c, 5/4: 16

Oorspronkelijk met opgelegde dekselgeul (opgelegde worst), niet bewaard

Horizontale groeven onder rand

Verschraling: matig grof, witte spikkels

Onderaan scherf afgebogen in verschillende lagen

-Scherf K74/69/c 2/5: 1

Verschraling: witte spikkels

Binnenzijde oorspronkelijk geglad

Buitenwand: 7,5 YR 6/3 tot 10 YR 5/2

Beschildering: 7,5 R 4/4

Binnenwand: 10 YR 4/1

-Scherf K74/69/5/c 2 (nota’s: K69/5/c:2)

Roodbeschilderde rand

Diameter: niet af te leiden

Verschraling: matig grof, beige en grijszwarte spikkels, chamotte

Vrij platte eenvoudige rand

3 groeven horizontaal aan rand, daaronder beschildering

-Scherf K74/69/c 25/7: 5

Verbrand: binnenzijde gecraqueleerd, deels afgesprongen

Horizontale groeven, misschien oorspronkelijk beschilderd (maar groeven niet perfect

evenwijdig)

Verschraling: matig grof, witbleke en grijszwarte spikkels chamotte

Vermoedelijk oorspronkelijk beschilderd

83

-Scherf K74/69/c 21/4: 5

Niet beschilderd

-Scherf K75/70/c 16/E 1a

Roodbeschilderd

Dekselgeul, van de gebogen niet rechte-lijn soort

Dikwandig: 0,8cm-1,1cm (en dekselgeul 3cm)

Buiten en binnen; geëffend tot geglad (binnen meer naar de gegladde kant toe)

Beschilderd: 10R 4/4

Buitenwand: YR 5/5

Binnenwand: 5 YR 5/4 tot 5/2

Intern: 2,5 Y 4/1

Dekselgeul duidelijk „aangeplakt‟

-Scherf K74/69/c 8/3: 1

Past aan K73/60: 1

~> naasteen liggende sleuven

(en 8/3: in het zuidoosten van de sleuf 69)

Beschildering: 10 R 4/4

Buitenwand: geglad, 5YR 5/5

Binnenwand: geglad

Verschraling: matig grof

Witbleke maar vooral donkere spikkels, steengruis en chamotte

Eerder bij het “fijn kemmelbergaardewerk”

Zowel buitenste als binnenste laag lijken van fijnere klei dan de kern

(binnenlaag deels afgesprongen bij K73/60, toont dat mooi, en aan de buitenzijde van die

scherf opgelegde “afwerkingslaag” zichtbaar, want afgechipt aan rechterzijkant)

Afb 424 in monografie

-Scherf K74/69/c 21/4: 23

Dekselgeul: heel ander model (zie nota‟s)

Verbrand

Dekselgeul: binnenste worst met absolute zekerheid opgeplakt, en de buitenste worst

waarschijnlijk ook

Verschraling: matig grof; donkere steenfragmentjes (grijszwart)

Witbleke spikkels (fijner dan donkergrijs)

Gaten: organische verschraling

-ScherfK74/69/c 17/5: 1,2

Niet in zakje

-Scherf K74/69/c 9/4: 24

Binnenwand 7,5 R 3/1

Slordig geëffend

Geen Kemmelbergaardewerk

-Scherf K74/69/c 9/1: 1

Goed voorbeeld van het “ruwere Kemmelbergaardewerk”, lijkt van een grote (situla?)vorm te

komen, dekselgeul

84

Evenwijdige horizontale groeven, maar slordig, niet mooi parallel, meerdere halen niet altijd

goed aaneen verbonden (zie foto)

Beschildering: 10 R 3/5

Buitenwand: 5 YR 5/5

Binnenwand: 5 YR 5/5

Donkergrijze kern

Verschraling: matig grof; chamotte, een weinig fijn steengruis (diam < 1mm)

Buitenste lagen klei fijner, quasi niet verschraalde fijne klei

-Scherf K74/69/c 17/3: 10

Verbrand, kleuren niet meer accuraat

Verschraling: witte spikkels

Gaten: organisch

Donkergrijze spikkels

Matig grof

-Scherf K74/69/c 22/4: 2

=> zwartgrijswandig!!

Maar dikte en versiering = Kemmelbergaardewerk

Wel grover en met anders ogend materiaal verschraald

-Scherf K74/69/c 22/3: 14

Niet beschilderd

-Scherf K74/69/c 22/3: 4

Niet in zakje

-Scherf K74/69/c 22/2: 1

Niet beschilderd

-Scherf K74/69/c 22/4: 1

Buitenwand: 7,5 YR 6/5

Beschildering: 7,5 YR 3/3

Binnenwand: 7,5 YR 3/1-2

Verschraling: moeilijk af te leiden, kleine afgesleten scherf, matig grof, witbleke spikkels

-Scherf K74/69/HS: 2

Buitenwand: 7,5 YR 5/5

Beschildering: 10 R 3/5

Binnenwand: 7,5 YR 4/3

Verschraling: matig grof, wit (verbrande?) silex, andere (geligere) witte spikkels

-Scherf K74/69/HS 1

Sterk verweerde scherf

Buitenwand: 7,5 YR 5/7

Beschildering: 10 R 5/8

Binnenwand: 5YR 3/1 (aan randen, minst)

Verschraling: matig grof

Groot wit silexfragment (8mm lang)

Nog witte silex zichtbaar, alsook gelere witte spikkels

85

-Scherf K74/69/c 9/4: 31

Verbrand, vervormd, dekselgeul, evenwijdige horizontale groeven

Oorspronkelijk beschilderde scherf

Verschraling: organisch en chamotte

(kleur niet langer representatief)

-ScherfK74/69/c 13/5: 21

Verbrand, vervormd, maar oorspronkelijk waarschijnlijk Kemmelbergaardewerk

Verschraling organisch en chamotte, matig grof

-ScherfK74/69/c 13/5: 23

Opvallende gelaagde structuur, niet te determineren of het beschilderd was, buitenwand

volledig afgesleten

-Scherf K74/69/c 13/5: 18

Zwaar verbrand, horizontale groeven, verschraling: organisch en chamotte

Vermoedelijk Kemmelbergaardewerk

-Scherf K73/60 L11

Roodbeschilderde scherf

Silexverschraling, matig grof

Beschildering: 7,5 YR 4/ 6

Buiten: 5YR 5/6

Binnen: 5 YR 5/2

-Scherf K75/70/c 3F 14

Roodbeschilderd aardewerk, op donkergrijze achtergrond

Verschraling: organisch en chamotte

Vrij verzorgde ingekraste lijnen, rechthoekig lijnprofiel, geometrisch motief: horizontale

banden en zigzagpatroon eronder

Beschildering: 7,5 R 4/6

Buiten: 10 YR 3/1

Binnen: 10 YR 4/1

Hypothese: Kemmelbergaardewerk maar foutje in bakproces waardoor reducerend gebakken

(want aan linkerbovenhoek wel bruine kleur , dikte, versiering en verschraling passen in

Kemmelse type

Rode beschildering: deklaagje van rode pigmenten, deels afgesleten

-Scherf K76/74/c 3F

Roodbeschilderd stuk met horizontale groeven en dekselgeul

Foto om recht type dekselgeul te illustreren

-Scherf K74/69/c 18/3:3

Heel zacht geglad, drie horizontale groefjes bovenaan

Vermoedelijk Kemmelbergaardewerk

Verschraling: chamotte en organisch, typische witte spikkels (te zacht voor silex)

-Scherf K74/69/c 25/6: 4

Roodbeschilderd klein scherfje

Randje?

86

Dunwandig! 0,4-0,6 cm

Heel verzorgde parallel uitgewerkte groefjes

Helemaal in het fijne Kemmelbergaardewerk

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 YR 5/4

Binnenwand: 7,5 YR 5/4

-Scherf K74/69/c 19/3: 1

Beschildering: 7,5 R ¾

Buitenwand: 7,5 6/4

Binnenwand: 10 YR 5/3

-Scherf K74/69/c 17/5: 1

Randfragment,

Beschildering 7,5 ¾

Buitenwand: 7,5 YR 5/3

Binnenwand: 7,5 3/1

Geglad laagje op groefjes deels afgesleten, donkere kern

Eenvoudige rand, geen geul of eender wat.

Verzorgd en vrij dunwandig

-Scherf K74/69/c 6/4: 16

Dunwandig beschilderd scherfje

Beschildering: 10 R ¾

Buitenwand: 7,5 YR 6/4

Binnenwand: 7,5 YR 3/1

Sterk afgesleten, half bewaard groefje

Niet getekend: 2 horizontale evenwijdige groeven, met beschildering tussen de groeven

-Scherf K74/69/c 16/7: 1

In inventaris als deel beschilderde beker, nochtans niet af te leiden uit scherf

Dunwandig randscherfje zonder geprononceerde rand

Buitenwand deels afgesleten

Te fijn verschraald om af te leiden

Beschildering: 10 R 3/4

Buitenwand: 7,5 YR 6/4

Binnenwand: 7,5 YR 5/3

-Scherf K74/69/c 8/6 (niet verder genummerd

Klein geknikt fragmentje, donkergrijze binnen- en buitenwand, groeven en rode beschildering

Beschildering: 10 R 3/3 (afgesleten)

Buitenwand: 7,5 YR 3/1

Binnenwand: 7,5 YR 3/1

Mogelijks een bodempje, diameter niet te bepalen

Niet binnen Kemmelbergaardewerk, heel dunwandig en donkergrijs van wanden, eerder te

vergelijken met kleine zwarte situlavorm met rode beschildering (Marne-parallel)

-Scherf K74/69/c 17/4: 3

Is eigenlijk 17/4: 1 in excellijst (fout tussen inventaris en nummering op scherf)

Beschildering: 10 R 3/6

87

Buitenwand: 7,5 YR 6/4

Binnenwand: 7,5 YR 4/1

Randfragment, rand is niet geprononceerd, gewoon versmallend naar boven toe.

Gemiddeld fragment, niet echt dun of dikwandig

Licht gebogen vorm doet opstaande schaal vermoeden

-Scherf K74/69/c 11/5: 11

Vrij fijnwandig heel mooi uitgewerkt wandscherfje

Buitenzijde helaas deels afgesleten

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 YR 6/4 (enkel oorspronkelijke kleur geregistreerd)

Binnenwand: 7,5 YR 4/1

Fijn verschraald: organisch en chamotte

-Scherf K74/69/c 13/4: 2

Dikwandig roodbeschilderd aardewerk

Ruw Kemmelbergaardewerk

Donkere kern en binnenwand, oranje buitenwand en lie de vin beschildering, idem als

hiervoor

Opvallend: donkergrijze accentuering van de groeven: 7,5 YR 3/1

Lijkt ook vorm van beschildering

-Scherf K74/69/c 19/3: 2

Het zogenaamde zwartbeschilderde stuk

Is ook (eerder ruw) Kemmelbergaardewerk

Geen beschildering zichtbaar, maar onmiskenbaar (zie foto)

Binnen en buiten kleur en groevenpatroon idem als al gezien

Donkergrijze (7,5 YR 3/1) accentuering van de groeven, net als scherf 13/4: 2

Variante binnen Kemmelbergaardewerk.

-Scherf K74/69/c 5/2: 1

Ruwer Kemmelbergaardewerk, idem als hiervoor

Niet gefotografeerd

-Scherf K74/69/c 14/5: 1

Ruw Kemmelbergaardewerk

Dekselgeul (binnenste deel geul opgelegd, worst afgevallen

Verder idem hierboven

Niet gefotografeerd

-Scherf K74/69/c 26/5: 1

Ruwer Kemmelbergaardewerk

Vrij grove witte silexverschraling zichtbaar, ook chamotte

-Scherf K74/69/c 2/3: 1

Halfruw Kemmelbergaardewerk, chamotte en organische verschraling

Kleur klei en beschildering en textuur perfect in Kemmelse traditie

Niet gefotografeerd

-Scherf K74/69/c 21/4: 1

Dunwandig Kemmelbergaardewerk, typische kleuren

88

Fijn materiaal, buitenwand gedeeltelijk afgesleten, maar deel gegladde bovenlaag en

beschildering nog aanwezig

Verschraling van heel fijne chamotte (geen silex noch organisch)

-Scherf K74/69/c 9/4: 2

Aanzet tot rand (licht naar buiten geknikt randje, geen dekselgeul of dergelijke)

Vrij fijn Kemmelbergaardewerk (doch niet extreem dunwandig)

Verschraling met middelgrove silex en vrij fijne chamotte

Niet gefotografeerd

-Scherf K74/69/c 17/3 (niet verder genummerd)

Niet aanwezig in inventaris

Hard gebakken, kleuren typisch

Rand met deels bewaarde dekselgeul van Kemmelbergaardewerk (geen beschildering

bewaard)

Verschraling: middelgrove chamotte

Niet gefotografeerd

-Scherf K74/69/c 26/5: 2

Enkel buitenwand bewaard

Kleuren kloppen

Ruwer Kemmelbergaardewerk, groeven niet heel mooi parallel

Niet gefotografeerd

-Scherf K74/69/c 17/5: 2

Klassiek Kemmelbergaardewerk, horizontale banden en zigzag met rode beschildering tussen

Typische kleuren, geen nieuwe info

-Scherf K74/69/c 22/4: 5

Heel fijnwandig roodbeschilderd aardewerk, interessant stukje (2-4 mm dikte)

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 7,5 R 6/4

Binnenwand: 7,5 R 2/1

Vermoedelijk aanzet tot rand

Fijn Kemmelbergaardewerk

Duidelijk gebogen, diameter: ongeveer 10 cm (paste heel mooi rond het suikerpotje :p)

Vermoedelijk een bekervormpje, niet heel wijd uitgaand noch heel groot

Heel fijn verschraald, maar verschraling niet af te leiden zonder verse breuk

-Scherf K74/69/c 3/2: 1

Dikwandig fijn Kemmelbergaardewerk

Heel mooie diepe horizontale groeven

Beschildering: 10 R 3/6

Buitenwand: 5 YR 5/4

Binnenwand:7,5 YR 3/1

Verschraling: chamotte en een weinig organisch

-Scherf K74/69/c 4/4 ongenummerd

Klein roodbeschilderd fragment met zigzaglijnen

Beschilderd:10 R 3/6

89

Buitenwand: 5 YR 5/4

Binnenwand: 7,5 R 4/2

Verschraling: chamotte, vrij fijn, en een weinig organisch

Wanddikte: 11mm

Voorbeeld van heel grove chamotte verschraling:

-Scherf K75/70/c f: 35

Roodbeschilderde scherf, met chamottestukjes tot 9 mm lang in de verschraling (zie foto)

Dikwandig materiaal, tot 13mm dik

Eerder in de ruwer Kemmelbergaardewerk, al zijn de groeven nog vrij mooi parallel

Voorbeeld van uitgesproken witte silexverschraling: Scherf K73/60 L 34

Deze scherf is vanbinnen niet donker geglad maar eerder bruin (7,5 YR 4/3), misschien

afgesleten binnenlaag

-Scherf K76/74/c 2c

Beschildering: 10 R 3/4

Buitenwand: 7,5 YR 5/4

Binnenwand: 7,5 YR 3/1 tot 2,5 YR 2/1

Verschraling: Chamotte matig grof tot vrij grof (brokje van)

Mooi voorbeeld van de typische kleuren binnen en buiten

OPMERKING: enkel de scherven uit de inventaris zijn individueel genummerd. Hiernaast

bestaan hele zakken niet-diagnostische scherven waarop enkel het vierkant binnen de

proefsleuf is geïndiceerd. Een deel van het materiaal is onderverdeeld in zakjes met besmeten

aardewerk, geglad materiaal, en dergelijke meer.

90

11.3 Tabel aardewerk sleuf K74/69 laag c

Van het aardewerk uit sleuf K74/69 laag c bestaat reeds een inventaris, waarin alle

diagnostische scherven per vierkant van die sleuf zijn opgenomen. Deze inventaris werd

volledig doorgenomen om de fragmenten Kemmelberg te kunnen lokaliseren, waarbij van alle

geïnventariseerde scherven bepaalde kenmerken werden overgenomen in een tabel als

hulpmiddel bij het onderzoek. De inventaris werd echter ook gebruikt om nog niet

gedetermineerde scherven van de Kemmelceramiek op te sporen. Zo werden „verdachte‟

scherven, die in hun beschrijving de correcte wanddikte, kleur, afwerking, en dergelijke meer

hadden, herbekeken. Aldus konden nog enkele scherven Kemmelbergaardewerk ontdekt

worden, waarvan de beschildering niet bewaard was en die dus niet herkend waren bij het

eerste onderzoek.

In de eerste kolom wordt het specifieke contextnummer en uniek eigen nummer van het

fragment weergegeven. Voor dit nummer dient men dus de code K74/69/c te plaatsen om de

volledige code van het stuk te bekomen. In de tweede kolom wordt genoteerd of het stuk

Kemmelbergaardewerk is of niet. Zoniet wordt genoteerd of het stuk besmeten is (B) of op

een andere manier versierd (V), wat een beeld geeft op de hele aardewerkcontext van deze

sleuf. Vervolgens wordt de wanddikte overgenomen uit de tabel en wordt genoteerd of de

scherf verbrand is of niet. In een laatste kolom werden andere opmerkingen vermeld. Zo

bleken sommige fragmenten niet terug te vinden in het zakje waar zij hoorden te zitten. Deze

scherven bevinden zich vermoedelijk elders in een tentoonstelling of superselectie. Vaak

wordt bij de opmerkingen vermeld waarom het fragment duidelijk geen

Kemmelbergaardewerk is, ondanks correcte wanddiktes etc. en wanneer het niet besmeten is.

Soms wordt ook verwezen naar de hierboven verschafte beschrijvingen van bepaalde

scherven Kemmelbergaardewerk.

Scherfnr. KB AW? Wanddikte Verbrand Opmerkingen

1/1: 1 nee: B 10,5-12,9 nee 1/1: 2 nee 4,0-8 nee 1/1: 3 nee 8-10,5 ja 1/1: 4 nee: V 3,8-5,4 nee 1/1: 5 nee: V 2,5-3,3 nee 1/1: 6 nee: V 2,3-2,6 ja 1/2: 1 nee: V 2,7-3,7 nee 1/2: 2 nee: V 1,8-3 nee 1/2: 3 (blanco)

1/2: 4 nee 5,5-9,4 nee 1/2: 5 nee 4,7-7,2 nee

91

1/2: 6 nee 8-9,7 nee 1/2: 7 nee 5,9-10,2 nee 1/2: 8 nee 8,4-12,3 nee 1/3: 1 nee: V 4-4,7 nee 1/3: 2 nee: V 1,8-2,7 nee 1/3: 3 nee: V 3,6-12,2 nee 1/3: 4 nee: B 8,8-14 nee 1/3: 5 nee 8,5-13,4 nee 1/3: 6 nee 5,5-8 nee 1/3: 7 nee 4,6-7,4 nee 1/3: 8 (blanco)

1/3: 9 nee 5,0-9 ja 1/4: 1 ja 3,6-5,2 nee niet in zakje

1/4: 2 nee: V 4,3-4,5 nee 1/4: 3 nee: V 2,3-3,1 nee 1/4: 4 nee: V 2-3,6 nee 1/4: 5 nee: V 2,0-4 nee 1/4: 6 nee: V 5-9,7 nee 1/4: 7 nee 4,0-6 nee 1/4: 8 nee 5,2-7,4 nee 1/4: 9 nee 6-8,3 nee 1/4: 10 nee 3,8-5,2 nee 1/4: 11 nee 5,0-7 ja 1/4: 12 nee 3,8-5,5 nee 1/4: 13 nee: V, B 9,0-12 nee 1/4: 14 nee 12-21,9 nee 1/4: 15 (blanco)

1/4: 16 nee 13-25,5 nee Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

1/5: 1 ja 7,2-8,4 nee niet in zakje

1/5: 2 nee: V 2,4-3,5 nee 1/5: 3 nee: V ---- nee Wanddikte niet bewaard

1/5: 4 nee: V 3,5-4,1 nee 1/5: 5 nee 5,6-8,8 nee 1/5: 6 nee 5,1-9,3 ja 1/5: 7 nee 7,8-9,2 nee 1/5: 8 nee 7,6-9 ja 1/5: 9 nee 5,6-7 ja 1/5: 10 nee 5,6-8,7 nee 1/5: 11 nee 5,8-7,5 nee 1/5: 12 nee 4-5,6 nee 1/5: 13 nee 8,8-10 nee 1/5: 14 nee 5-8,3 ja 1/5: 15 nee 8,3-11 nee 1/5: 16 nee 7,5-13,4 ja 1/5: 17 nee 4,8-11,3 nee 1/5: 18 nee 7,2-10,7 ja 1/5: 19 nee 7,3-16,1 nee 1/6: 1 nee 2,6-4,7 ja 1/6: 2 nee 2,5-4,8 nee

92

1/6: 3 nee: V 6-8,8 nee 1/6: 4 nee: V 3,3-4,6 nee 1/6: 5 nee: V 6,7-7,9 nee 1/6: 6 nee 5,0-9 ja 1/6: 7 nee 6,0-10 ja 1/6: 8 nee 3,2-4 ja 1/6: 9 nee 4,3-7,4 ja 1/6: 10 nee 3,8-8 ja 1/6: 11 nee 6,2-9,8 ja 1/6: 12 nee 5-6,8 ja 1/6: 13 nee 8-12,4 nee 1/6: 14 nee: B 11,4-18,5 nee 1/6: 15 nee 4,4-6,6 nee 2/1: 1 nee: V 1,8-4,3 ja 2/1: 2 nee 2,4-4,2 ja 2/1: 3 nee 4-6,6 nee 2/1: 4 nee 8-11,3 ja 2/2: 1 nee: V 4,1-7,2 nee 2/2: 2 (blanco)

2/2: 3 nee: B 6-7,2 nee 2/2: 4 nee 5,3-7,4 ja 2/2: 5 nee 5,2-9,1 ja 2/2: 6 nee: V 2,9-41 ja 2/3: 1 ja 9,1-10,3 ja Zie beschrijving

2/3: 2 nee: V 6,7-7,3 ja 2/3: 3 nee 3-5,3 nee Geen Kemmelbergaardewerk

2/3: 4 nee 3-4,5 ja Geen Kemmelbergaardewerk

2/3: 5 nee 6,3-15 ja Geen Kemmelbergaardewerk

2/3: 6 nee 6,2-8,5 ja Geen Kemmelbergaardewerk

2/3: 7 nee 6,5-8,4 ja Geen Kemmelbergaardewerk

2/3: 8 nee 2,9-6,3 ja 2/3: 9 nee 3,8-5,6 ja 2/3: 10 nee 5-6,3 ja 2/3: 11 nee 6,3-8 ja 2/3: 12 (blanco)

2/3: 13 nee: V 3,0-5 ja 2/3: 14 nee 5,8-7,7 nee 2/3: 15 nee 5,9-7,6 ja 2/3: 16 nee 4,4-7,4 ja 2/3: 17 nee:B 6,6-10,7 ja 2/3: 18 nee: V 3,8-4,4 ja 2/3: 19 nee 5,6-12,3 ja 2/3: 20 nee: V 6,7-8 nee 2/4: 1 nee 7-8,3 ja 2/4: 2 nee 5-7,1 ja 2/4: 3 nee 8,5-9,2 nee 2/4: 4 nee 6,2-10,5 nee 2/4: 5 nee 5,0-8 nee 2/5: 1 ja 9-9,4 nee Zie beschrijving

93

2/5: 2 nee: V 2,8-3,5 ja 2/5: 3 nee: V 2,7-3,3 ja 2/5: 4 nee: V 4,2-6,7 ja 2/5: 5 nee: V 3-4,2 ja 2/5: 6 nee: V 3,5-5,3 nee 2/5: 7 nee: V 1,8-2 ja 2/5: 8 nee 7,8-8,4 ja 2/5: 9 nee 7-8,8 ja 2/5: 10 nee 8,6-10,5 ja 2/5: 11 nee 8-9,3 ja 2/5:12 nee 8-13,7 ja 2/5: 13 nee 4,8-6,3 ja 2/5: 14 nee 12,0-20 ja 2/5: 15 nee 7,4-19 ja Bodem. Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

2/15: 16 nee 4-6,5 ja 2/5: 17 nee 4,3-8,4 ja 2/6: 1 nee: V 5,3-7,3 ja 2/6: 2 nee: V 4,2-6,3 ja 2/6: 3 nee: V 1,7-2,6 nee 2/6: 4 nee: V 2,5-3,4 nee 2/6: 5 nee: V 2-2,5 nee 2/6: 6 nee 5-7,9 ja 2/6: 7 nee 5,7-8,2 ja 2/6: 8 nee 3-5,4 ja 2/6: 9 nee 4,4-6,3 ja 2/6: 10 nee 4-6,1 ja 2/6: 11 nee 5,4-8 ja 2/6: 12 nee: V 3,8-5,1 nee 2/6: 13 nee 6,8-8,5 nee 2/6: 14 nee: V 3,3-5,9 ja 2/6: 15 nee 4-6,1 nee 2/6: 16 (blanco)

2/6: 17 nee 6,3-8 nee 2/6: 18 nee 4-6,4 ja 2/6: 19 nee 7,6-12,4 nee 2/6: 20 nee: V,B 8,5-9,7 nee 2/6: 21 nee: V 4,4-7,9 nee 2/6: 22 nee 7,3-9 ja 2/6: 23 nee 7,6-12,4 nee 2/6: 24 nee 5,8-7,3 nee 2/6: 25 nee 13-18,4 ja 2/6: 26 nee 3,7-6,5 ja 2/6: 27 nee 5,3-9 ja 2/6: 28 nee 11,2-16,8 ja 3/1: 1 nee 5-5,5 nee 3/2: 1 ja 11,0-14 nee Zie beschrijving

3/2: 2 nee: V 2,3-3,4 nee 3/2: 3 nee: V 3-6,5 nee 3/2: 4 nee: V 4,2-5,6 ja

94

3/2: 5 nee 5,8-8 ja 3/2: 6 nee: V,B 5,8-9,7 nee 3/2: 7 nee 5,5-10,4 ja 3/2: 8 nee 6,8-9 nee 3/2: 9 nee: V 2,2-4,2 nee 3/3: 1 nee: V 6,0-8 nee 3/3: 2 nee 5,0-9 nee 3/3: 3 nee 6,4-8,1 ja 3/3: 4 nee 4,4-6,7 ja 3/3: 5 nee 4,9-8,1 ja 3/3: 6 nee: V 6,4-10,2 nee 3/3: 7 nee 10,1-11,6 nee 3/3: 8 nee 5,5-10,4 ja 3/3: 9 nee: B 6,5-12,1 nee 3/3: 10 nee: V 3,6-6 ja 3/3: 11 (blanco)

3/3: 12 nee 6,7-11,4 ja 3/3: 13 nee: B 7,5-12 ja 3/3: 14 nee 9,8-12 nee 3/3: 15 nee 8,2-10,3 nee 3/3: 16 nee 4,2-5,5 nee 3/4: 1 nee: V 3,5-7,7 ja 3/4: 2 nee 5,9-7,7 nee 3/5: 1 nee: V 4,3-4,9 nee 3/5: 2 nee: V 3,4-4,5 nee 3/5: 3 nee: V 3,8-5,7 nee 3/5: 4 nee: V 2,6-4,5 nee 3/5: 5 nee 5,0-7 nee 3/5: 6 nee 5,3-7,5 ja 3/5: 7 nee 7,4-10,5 nee 3/5: 8 nee 5,5-9,5 nee 3/5: 9 nee 5,4-8 nee 3/5: 10 nee 4,8-6,6 nee 3/5: 11 nee 7,3-13 nee 3/5: 12 nee 4,4-6,4 nee 3/5: 13 nee 8-13,1 nee 3/5: 14 nee 10,4-14,4 ja 3/6: 1 nee: V 3-3,5 nee 3/6: 2 nee: V 5-10,8 nee 3/6: 3 nee: B 7-10,3 ja 3/6: 4 nee: B 5,4-9 nee 3/6: 5 nee 5,8-6 nee 3/6: 6 nee 7,0-9 ja 3/6: 7 nee 7-11,7 ja 3/6: 8 nee: B 9,5-11,2 nee (4/1) ---- ---- ---- Geen diagnostische stkken

4/2: 1 nee: V 3,1-6,4 ja 4/2: 2 nee: V 4-6,3 nee 4/2: 3 nee 7,7-9,8 nee

95

4/2: 4 nee 5,6-10,7 ja 4/2: 5 nee 3,6-9,4 nee 4/3: 1 nee: V 3-4,1 nee 4/3: 2 nee: V 4,1-4,9 nee 4/3: 3 nee: V 2,2-4,1 nee 4/3: 4 nee 1,6-3,3 nee 4/3: 5 nee 4-5,6 nee 4/3: 6 nee 6,8-10, nee 4/3: 7 nee 11 nee 4/4: 1 nee: V 2,4-2,8 nee 4/4: 2 nee 3,9-4,8 nee 4/4: 3 nee 4,5-8,3 nee 4/5: 1 nee: V 3,3-3,5 nee 4/5: 2 nee 5-6,8 ja 4/5: 3 nee 5,8-8,2 nee 4/5: 4 nee: V 3-6,5 nee 4/5: 5 nee 4,6-6,4 nee 4/5: 6 nee: B 7,9-11,6 ja 4/5: 7 nee 6,3-8,7 nee 4/5: 8 nee 4-6,4 nee 4/5: 9 nee: V 5,3-10,4 nee 4/5: 10 nee 3,6-5,4 nee 4/5: 11 nee 3,2-6 nee 4/5: 12 nee 4,6-6,4 nee 4/5: 13 nee 5,5-8,4 ja 4/5: 14 nee 7-9,6 ja 4/5:15 nee: V 6,3-7 ja 4/6: 1 nee: V 2,6-4,4 nee 4/6: 2 nee 5,2-6,7 nee 4/6: 3 nee 5,1-6,4 ja 4/6: 4 nee: B 13,3 nee 4/6: 5 nee: B 9,5-19 nee 5/1: 1 nee: V 5,7-6,2 ja 5/1: 2 nee 2,7-6,8 ja 5/1: 3 nee 2,6-4,2 nee 5/1: 4 nee 5-7,4 ja 5/1: 5 nee 7,2-7,5 nee 5/1: 6 nee 9,7-11,2 nee 5/2: 1 ja 10,5-11 nee Zie beschrijving

5/2: 2 nee: V 2,2-3,3 nee 5/2: 3 nee: V 3,1-6 nee 5/2: 4 nee 5,2-8,7 nee 5/2: 5 nee 7-9,9 nee 5/2: 6 nee 4-9,4 ja 5/2: 7 nee 4,2-6 ja 5/2: 8 nee 3,8-7 nee 5/2: 9 nee 3,4-8,6 nee 5/2: 10 nee 7,8-10 nee 5/2: 11 nee 4,4-6,7 ja

96

5/2: 12 nee 5-7,2 nee 5/2: 13 nee 4-6,8 nee 5/3: 1 ja 7,2-8 nee Bekeken: Kemmelbergaardewerk

5/3: 2 nee: V 2,4-3 nee 5/3: 3 nee 5 nee 5/3: 4 nee 6,3-9 nee 5/3: 5 nee 3,2-5 nee 5/3: 6 nee 8-10,3 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

5/3: 7 nee: B 7,5-10,3 nee 5/3: 8 nee 5,3-7,8 nee 5/3: 9 nee: V 3,0-10 ja 5/3: 1 nee: V 4,6-5 nee 5/4: 2 nee: V 4-6,1 nee 5/4: 3 nee: V 3,6-4 nee 5/4: 4 nee: V 3,2-3,8 nee 5/4: 5 nee: V 4,6-7 nee 5/4: 6 nee 5,4-6,8 nee 5/4: 7 nee 6,3-8,4 nee 5/4: 8 nee: V 4,6-8 nee 5/4: 9 nee 5-7,6 nee 5/4: 10 nee 5-5,7 nee 5/4: 11 nee 5-5,5 nee 5/4: 12 nee 11-13,3 nee 5/4: 13 nee 5,7-6,6 ja 5/4: 14 nee 4,8-8,9 nee 5/4: 15 nee 8,5-13,2 nee 5/5: 1 nee: V+B 6,6 nee 5/5: 2 nee 9,3-10,4 ja 5/6: 1 nee 3,6-6,6 ja 5/6: 2 nee: B 7,7-12,8 nee 5/6: 3 nee 6-7,5 nee 5/6: 4 nee 5-6,8 nee 5/6: 5 nee 7,2-10 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

5/7: 1 nee 4-6,4 ja 6/1: 1 nee: V 3,3-3,5 nee 6/1: 2 nee: V 3,1-4,6 nee 6/1: 3 nee: V 5-7,8 ja 6/1: 4 nee: V 4,3-6 nee 6/1: 5 nee: V 5,2-8,3 nee 6/1: 6 nee: B 7-10,5 nee 6/1: 7 nee: B 9-19,5 nee 6/1: 8 nee 5-5,7 ja 6/1: 9 nee: V 3,3-7,4 nee 6/1: 10 nee: B 11,5-18,2 nee 6/1: 11 nee 5,2-11,5 nee 6/2: 1 ja 10,8-31,8 nee groot silexfragment in verschraling

6/2: 2 nee: V 4,6-5,2 nee 6/2: 3 nee: V 2,4-4 ja 6/2: 4 nee: V 2,6-4,3 ja

97

6/2: 5 nee: V 2,7-3,1 nee 6/2: 6 nee 4-6,8 ja 6/2: 7 nee 6,8-7,8 nee 6/2: 8 nee 5,7-10,2 nee 6/2: 9 nee 4,8-7,9 nee 6/2: 10 nee: V 4-5,4 nee 6/3: 1 nee: V 5,8-6,3 ja 6/3: 2 nee: V 3,2-4 ja 6/3: 3 nee: V 5,5-7,3 ja 6/3: 4 nee: V 2,7-5,2 nee 6/3: 5 nee: V 3,5-4,6 nee 6/3: 6 nee 6,6-9 nee 6/3: 7 nee 4-4,5 nee 6/3: 8 nee 6,5-10 nee 6/3: 9 nee 7-8,7 nee 6/3: 10 (blanco)

6/3: 11 nee: V 2,5-4,3 ja 6/4: 1 nee: V 12-14,5 nee buiten en binnen zwartgrijs

6/4: 2 nee: V 3,1-5,5 nee 6/4: 3 nee: V 2,4-4,4 nee 6/4: 4 nee 4-6,6 nee 6/4: 5 nee 8,2-11,6 ja 6/4: 6 nee 7-9,2 nee 6/4: 7 nee 5,4-7,8 nee 6/4: 8 nee 5-6,3 nee 6/4: 9 (blanco)

6/4: 10 nee 3-4,1 ja 6/4: 11 nee 7,1-10,4 ja 6/4: 12 nee 7,1-9 ja 6/4: 13 nee 7,5-15,7 nee 6/4: 14 nee 5,4-7,6 ja 6/4: 15 nee: V 6,6-8,2 ja 6/4: 16 ja 5,2-5,8 ja niet getekend, zie beschrijving

6/5: 1 nee: V (niet bewaard) nee

6/5: 2 nee 6,1-8,3 ja 6/5: 3 nee 6,8-9 nee 6/5: 4 nee 10,0-30 nee dekselgeul, bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

6/5: 5 nee 4-7,4 nee 6/5: 6 nee 4,1-5,4 ja

6/6: 1 nee: V 7,3-7,9 nee buitenwand: grijs tot zwart vrij ruw geefend, binnen zwart geefend

6/6: 2 nee 7-8,2 nee 6/6: 3 nee 4-6,5 nee 6/7: 1 nee 5,3-12,2 ja 7/1: 1 nee: V 1,8-2,2 nee 7/1: 2 nee: V 3,3-4,1 nee 7/1: 3 nee: V 4,3-6,5 ja 7/1: 4 nee: V 4-6,8 nee 7/1: 5 nee: V 3,5-8,2 nee

98

7/1: 6 nee: V 2-2,8 ja 7/1: 7 nee: V 4,3-7,2 nee 7/1: 8 nee 5,6-10 ja 7/1: 9 nee 5,2-8,9 ja 7/1: 10 nee 5-5,4 nee 7/1: 11 nee 1,8-10,8 nee zacht gebakken en ruwwandig en donker vanbuiten

7/1: 12 nee 2,5-3,4 nee 7/2: 1 nee: V 3,1-4,4 nee 7/2: 2 nee 3,8-7,9 nee 7/3: 1 nee: V 5,5-6 nee 7/3: 2 nee: V 2,9-3,3 nee 7/3: 3 nee: V 2,3-3,2 nee 7/3: 4 nee: V 4,1-4,8 ja 7/3: 5 nee: V 3,2-7,4 nee 7/3: 6 nee 3,6-6,5 ja 7/3: 7 nee 6-6,3 nee 7/3: 8 nee 6,7-11 ja 7/3: 9 nee: B 10-11,2 ja 7/3: 10 nee 4,7-7,3 ja 7/3: 11 nee 7,2-11,2 ja 7/3: 12 nee 4,4-7,2 ja 7/3: 13 nee 4,8-7,1 ja 7/3: 14 nee 4,5-7,5 ja 7/4: 1 nee: V 3,5-4 nee 7/4: 2 nee 5-8,7 nee 7/4: 3 nee: V 4,4-7 nee 7/4: 4 nee 3,8-5,4 ja 7/4: 5 nee 5,3-6,6 nee 7/4: 6 nee 6,3-7,9 nee 7/4: 7 nee 4,4-7,7 ja 7/5: 1 nee: V 2,6-4 nee 7/5: 2 nee 4,8-7 nee 7/5: 3 nee 6,8-9,2 ja 7/5: 4 nee 4,6-5,7 ja 7/5: 5 nee: V 6,3-7,5 nee 7/6: 1 nee: V 2,8-4,1 nee 7/6: 2 nee 6-8,4 nee 7/6: 3 nee 5-6,3 nee 7/6: 4 nee 5,7-10,2 nee 7/6: 5 nee 5,8-6,6 nee

7/6: 6 nee 10,0-11 ja bodemfragment, kleuren kloppen niet (binnen grijs buiten beige tot grijs)

7/7: 1 nee 5,9-10 ja 7/7: 2 nee 5,3-7,8 nee 8/1: 1 nee: V 2,8-4,3 nee 8/1: 2 nee: V 2,9-4,2 nee 8/1: 3 nee: V 4,0-7 nee 8/1: 4 nee: V 2,1-2,7 nee 8/1: 5 nee: V 1,8-4,2 nee

99

8/1: 6 nee 5,2-10,3 ja 8/1: 7 nee: V 3,4-7,9 nee 8/1: 8 nee 4,0-6 nee 8/1: 9 nee 6,3-8,7 ja 8/7: 1 nee 4,2-7,8 ja 8/7: 2 nee: V? 6,5 nee 8/6: 1 nee 7,8-9,4 nee 8/5: 1 nee: V 3,4-5,3 nee 8/5: 2 nee 6,6-6,9 nee 8/5: 3 nee 8,8 ja 8/5: 4 nee 8,9-13 nee ruwwandig

8/5: 5 nee 15-18,7 nee 8/4:1 nee: V 5-5,5 nee 8/4:2 nee 4,7-6,8 nee 8/4:3 nee 7,6-14,7 ja 8/3: 1 ja 9,7-11,1 nee Zie beschrijving

8/3: 2 ja 10,5-12,8 nee niet in zakje

8/3: 3 ja 11,8-12,2 nee niet in zakje

8/3: 4 nee: V 3,5-4 nee 8/3: 5 nee: V 2,7-3,4 nee 8/3: 6 nee: V 7,7-9,5 nee 8/3: 7 nee: V 4,0-5 nee 8/3: 8 nee: V 2,2-4 nee 8/3: 9 nee 5,7-14 nee 8/3: 10 nee 3,8-6,4 nee 8/3: 11 nee 3,5-6 nee 8/3: 12 (blanco)

8/2: 1 nee: V 4,2-6 nee 8/2: 2 nee 5,9-8,3 nee 8/2: 3 nee 7,3-11,2 ja 8/2: 4 nee 3,6-7,4 nee 8/2: 5 nee 3,3-5,3 nee 8/2: 6 nee 6,0-11 nee 8/2: 7 nee 4,7-7,1 nee 8/2: 8 nee 3,6-6,9 nee 8/2: 9 nee 1,6-2,7 nee 8/2: 10 nee 7,3-10,3 nee 8/2: 11 nee: V 5-6,3 nee 8/2: 12 nee 4,8-7,4 nee 8/2: 13 nee 5,8-6,7 ja 8/2: 14 nee 7-9,3 nee 8/2: 15 nee 6,4-11,6 ja 8/2: 16 nee 6,4-9,3 ja 8/2: 17 nee 6,4-10,3 ja 8/2: 18 nee 6,3-9,7 nee 8/2: 19 nee 7,0-13 nee 12/5: 1 nee: V 6,1-6,6 nee 12/5: 2 nee 4,2-6,6 nee 12/5: 3 nee 6,7-8 nee

100

12/5: 4 nee 7,8-11,4 nee 12/5: 5 nee 3,0-5 nee 12/5: 6 nee: V 7-12,7 nee (buitenwand grijs tot zwart)

12/5: 7 nee 5,3-7,5 ja 12/5: 8 nee 5,3-11,5 nee 12/5: 9 nee: V 10,8-12,4 nee 12/6: 1 nee 4,5-8 nee 12/6: 2 nee 5,7-6,7 nee 12/6: 3 nee: V 10,3-11,2 nee 13/3: 1 nee: V 2,1-4,5 nee 13/3: 2 nee: V 2,8-5,2 nee 13/3: 3 nee: V 2-4,8 nee 13/3: 4 nee: V 2,2-3,3 nee 13/3: 5 nee: V 5,6-16,3 nee dekselgeul, maar buitenwand zwart geglad

13/3: 6 nee 5,2-11,1 nee 13/2: 1 nee: V 2,9-3,6 nee 13/2: 2 nee: V 3,2-4,3 nee

13/2: 3 nee: B

(niet beschreven) nee

13/2: 4 nee: B 7,0-9 nee 13/2: 5 nee 5,3-7,1 nee 13/2: 6 nee 7-8,1 nee 13/2: 7 nee 6,5-7,2 nee 13/1: 1 nee 4,7-6,6 nee 13/1: 2 nee 5-6,1 nee 13/1: 3 nee 6,5-12 nee 13/1: 4 nee 5,6-8,3 ja 13/3: 7 nee 3,7-5,8 nee 13/3: 8 nee: B 5-9,2 nee 13/3: 9 nee 5,6-7,5 ja ) nee 5-11,6 nee 13/3: 11 nee 4,5-7 nee 13/3: 12 nee: V 3,1-8,3 nee 13/3: 13 nee: B 9,4-14,6 ja

13/3: 14 nee 9-11,1 ja

Bekeken: waarschijnlijk Kemmelbergaardewerk (interessant: geknikt fragment, maar niet zeker genoeg voor vormanalyse)

13/3: 15 nee 11,2-12,6 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

13/3: 16 nee 9,4-10 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

13/3: 17 nee 5,7-9,8 nee 13/3: 18 nee: B 12,6-19,5 nee 13/3: 19 (blanco)

13/3: 20 nee: V 7,9-8,7 nee kamversiering

13/3: 21 nee 5,4-5,9 nee 13/4:1 ja 9-10,3 nee in aparte selectie, niet gevonden

13/4:2 ja 9,7-11,2 nee Zie beschrijving

13/4:3 ja 10,1-10,4 nee Bekeken: Kemmelbergaardewerk

13/4:4 nee: V 2,1-3,6 nee 13/4:5 nee: V 4,2-6,6 nee

101

13/4:6 nee: V 2,8-5,8 nee 13/4:7 nee: V 4-7,5 nee

13/4:8 nee: V (niet bewaard) ja Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

13/4:9 nee: V 3,8-4,9 nee 13/4:10 nee: V 3,7-5,2 nee 13/4:11 nee 4,3-6,7 nee 13/4:12 nee: B 10-10,5 nee 13/4:13 nee 3,9-5,5 nee 13/4:14 nee 4,4-5,9 nee 13/4:15 nee 3,3-5,7 nee 13/4:16 nee: B 9,6-14,7 nee 13/4: 17 nee: V 5,2-10,1 ja 13/5: 1 nee: V 5-6,6 nee 13/5: 2 nee 7,4-11,5 nee ruwwandig

13/5: 3 nee 4-8,2 nee 13/5: 4 nee 5,5-7,6 nee 13/5: 5 nee 4-8,4 nee 13/5: 6 nee 4-7,3 nee 13/5: 7 nee: B 8-10,8 nee

13/5: 8 nee 7-8,5 nee (buitenwand grijs tot zwart), Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

13/5: 9 nee 7,9-9,7 nee buiten oranje tot bruin geglad, binnen oranje tot bruin geeffend: niet in zakje

13/5: 10 nee 7,8-8,1 nee 13/5: 11 nee 6-6,6 nee 13/5: 12 nee 9,0-13 nee ruwwandig

13/5: 13 nee: V 7-9,5 ja 13/5: 14 ja 13,9-15,1 ja 13/5: 15 nee: V 11,1-16,7 ja Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

13/5: 16 nee: V 9,8-10,5 ja te bekijken: niet in zakje

13/5: 17 ja 10,5-12,8 ja Bekeken, zwaar verbrand, Kemmelbergaardewerk

13/5: 18 ja 14,1-14,4 ja Bekeken: Kemmelbergaardewerk

13/5: 19 ja 10,8-12 ja Bekeken: verbrand Kemmelbergaardewerk

13/5: 20 ja 9,8-12 ja Bekeken: verbrand Kemmelbergaardewerk

13/5: 21 ja 12-15,5 ja Bekeken, Kemmelbergaardewerk, zie beschrijving

13/5: 22 nee: V 10,4-16,4 ja opgelegd ribbeltje

13/5: 23 nee 4,0-6 ja Bekeken, mogelijks Kemmelbergaardewerk maar te onzeker, zie beschrijving

13/5: 24 nee 10,8-11,3 ja Bekeken, buiten ruwwandig

13/5: 25 nee 9,6-12,8 ja buiten ruwwandig

13/5: 26 nee 13,4-17,3 ja buiten ruwwandig

13/6: 1 nee 5,-7,9 nee 13/6: 2 (blanco)

13/6: 3 nee 7,8-9,4 nee 13/6: 4 nee 7,8-10,5 nee ruwwandig

13/6: 5 nee 4,5-10,6 nee 14/1: 1 nee 6-7,8 nee 14/1: 2 nee 7,6-9,9 nee ruwwandig

14/1: 3 nee 7,0-8 ja 14/2: 1 nee: V 4,4-6,3 nee

102

14/2: 2 nee: V 6,5-6,9 nee 14/2: 3 nee: V 2,8-4 nee 14/2: 4 nee: V 3-7,1 nee 14/2: 5 nee 3,4-7,7 nee 14/2: 6 nee 3,5-6,7 nee 14/2: 7 nee: V 3,1-8,2 nee 14/2: 8 nee 7,0-10 nee ruw geëffend

14/2: 9 nee 4,1-7,1 nee 14/2: 10 nee: B 8,4-11,3 nee 14/2: 11 nee: B 5,4-9 nee 14/2: 12 nee: B 7,2-11 ja 14/2: 13 nee 5,6-7,9 ja 14/2: 14 nee 3,8-5,2 nee 14/2: 15 nee 7,0-12 ja Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

14/2: 16 nee: V 3,1-4,9 nee 14/3: 1 nee: V 4,3-7,4 nee 14/3: 2 nee: V 3-4,4 nee 14/3: 3 nee 4-6,7 nee 14/3: 4 nee 10,3-15 ja ruwwandig buite, geeffend binnen

14/3: 5 nee 3,6-5,3 nee 14/3: 6 nee: V 7-9,6 nee vingertopindrukken

14/3: 7 nee: V 7,0-13 nee binnen en buiten grijs geeffend

14/3: 8 nee 4,7-6,2 nee 14/3: 9 nee: V 8,4-10,7 nee 14/3: 10 nee 7,6-12 nee buiten ruwwandig

14/3: 11 nee 8,7-10,5 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

14/3: 12 nee: B 9,2-14 nee 14/3: 13 nee 7,3-10 nee 14/3: 14 nee 9-9,7 nee Bekeken: Kemmelbergaardewerk

14/3: 15 nee 5,3-10 nee 14/4: 1 nee: V 4,0-6 nee 14/4: 2 nee: V 2,4-3,1 nee 14/4: 3 nee: V 2,6-5,2 nee 14/4: 4 nee 6,0-11 nee 14/4: 5 nee: V 3-4,1 nee 14/4: 6 nee: V 3,8-6,8 nee 14/4: 7 nee 5-8,9 nee 14/4: 8 nee 4,8-10,6 nee 14/4: 9 nee 5,4-12,9 nee 14/4: 10 nee 4,0-8 nee 14/4: 11 nee 5,7-7 nee 14/5: 1 ja 7-14,6 nee Zie beschrijving

14/5: 2 nee: V 6,6-7,4 nee 14/5: 3 nee: V 3,3-3,8 nee 14/5: 4 nee: V 3,4-5,5 nee 14/5: 5 nee: V 4,0-5 nee 14/5: 6 nee: V 3-3,6 nee 14/5: 7 nee: V 2,7-3,3 nee 14/5: 8 nee 3,0-5 nee

103

14/5: 9 nee 4,7-6,6 nee 14/5: 10 nee: B 8,8-13 nee 14/5: 11 nee: V 4,3-7,1 nee 14/5: 12 nee 5,3-9,6 nee 14/5: 13 nee 6-9,2 nee 14/5: 14 nee 5,4-9 nee 14/5: 15 nee 3,4-7,2 nee 14/5: 16 nee: V 5,5-7,2 nee 14/5: 17 nee 2,2-6 nee 14/5: 18 nee 5,3-9,3 nee 14/5: 19 nee 4,4-10,7 nee 14/5: 20 nee 4,6-6 nee 14/5: 21 (spinschijfje)

14/5: 22

versinterd materiaal

14/5: 24 nee: V 10,5-12,2 ja Bekeken, te zwaar verbrand voor determinatie

14/5: 25 nee: V 10,4-13,6 ja te bekijken: niet in zakje

14/5: 26 nee 10,6-20 ja Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

11/3: 6 nee: B 7,0-15 ja 11/3: 7 nee 8-13,6 nee ruwwandige buitenkant

11/4: 1 nee: V 12-12,8 nee buiten grijs geglad binnen bruin tot grijs geeffend

11/4: 2 nee: V 4,4-5 nee 11/4: 3 nee: V 2,2-2,5 nee 11/4: 4 nee: V 1,4-2,8 nee 11/4: 5 nee 8,6-12,5 nee buiten beige geeffend binnen grijs tot zwart geeffend

11/4: 6 nee 7,2-10,5 nee buiten grijs tot zwart ruwwandig

11/4: 7 nee 6,1-8 nee 11/4: 8 nee 6,3-8,5 nee 11/4: 9 nee 6,-7,2 nee 11/4: 10 nee 6,7-9,1 ja 11/4: 11 nee 8-12,4 nee 11/4: 12 nee 5,8-8,4 nee 11/4: 13 nee 5-6,8 ja 11/5: 1 nee: V 2,5-3,2 nee 11/5: 2 nee: V 4,2-5,8 nee 11/5: 3 nee: V 3,5-4,5 nee 11/5: 4 nee: V 5,5-5,9 nee 11/5: 5 nee: V 3,4-4,2 nee 11/5: 6 nee: V 2,2-2,7 nee 11/5: 7 nee: V 2,8-4 nee 11/5: 8 nee: V 9,0-12 nee nagelindrukken

11/5: 9 nee 4,4-8,5 nee 11/5: 10 nee 7,3-8,7 nee buiten grijs tot zwart

11/5: 11 ja 5,5-5,8 nee Zie beschrijving

11/6: 1 nee: V 9,7-13,2 nee buiten grijs tot zwart geglad

11/6: 2 nee: B 7,6-9,4 nee 11/6: 3 nee: V 3-4,5 nee 11/6: 4 nee 3,0-10 nee 11/6: 5 nee 6,3-10 nee 11/7: 0 (blanco)

bruin geëffende buitenwand en zwarte geëffende

104

binnenwand

12/1: 1 nee: V 8,4-9,3 nee buiten bruingrijs geglad binnen beigebruin geëffend: te bekijken: waarschijnlijk Kemmelbergaardewerk

12/1: 2 nee: V 3,2-3,7 nee 12/1: 3 nee 7,6-13,1 nee ruwwandig

12/1: 4 nee 3,3-4,6 nee 12/1: 5 nee 6,7-9 nee 12/2: 1 nee: V 3,8-5,2 nee 12/2: 2 nee: V 2-3,2 nee 12/2: 3 nee: V 3,4-3,6 nee 12/2: 4 nee: B 6,8-10,5 ja 12/2: 5 nee: V 2,6-4 nee 12/2: 6 nee 6,2-10 nee 12/2: 7 nee 6,2-13,2 nee 12/3: 1 nee: V 3,2-3,6 nee 12/3: 2 nee: V 2,1-2,7 nee

12/3: 3 nee: V 4,2-4,6 nee 12/3: 4 nee: V 4-4,4 nee 12/3: 5 nee: V 2,2-3,4 nee 12/3: 6 nee: V 2,2-3,8 nee 12/4: 1 nee: V 4,7-6,8 nee 12/4: 2 nee: V 2,2-3,2 nee 12/4: 3 nee: V 4,7-5,3 nee 12/4: 4 nee 3,8-8,1 nee 12/4: 5 nee 5,8-6,6 nee 14/6: 1 nee: V 3,6-6,7 nee 14/6: 2 nee 5,4-9,6 nee 14/6: 3 nee: B 6,0-9 nee 14/6: 4 nee: V, B 6,5-11,1 nee vingertopindrukken

14/6: 5 nee 6,3-6,5 nee 14/6: 6 nee: B 8-11,2 nee 11/3: 1 ja 10,5-11,6 nee 11/3: 2 ja 9-10,8 nee van zelfde pot als 11/3: 1, binnenwand weg

11/3: 3 nee: V 3,8-7,3 nee 11/3: 4 nee 5,2-7,5 ja 11/3: 5 nee 6,3-9,9 nee 11/2: 1 nee: V 3-4,1 nee 11/2: 2 nee: V 2,8-4,1 nee 11/2: 3 nee: V 4,6-6,6 nee 11/2: 4 nee 4,5-5,6 nee 11/2: 5 nee 6,7-8 ja ruwwandig

11/2: 6 nee 6,7-9 nee 11/2: 7 nee 7,3-12,9 nee ruwwandig

11/2: 8 nee 9-14,3 nee ruwwandig

11/2: 9 nee 7-11,4 nee 11/2: 10 nee 5,7-8,8 nee 11/1: 1 nee: V 6,1-6,9 nee 11/1: 2 nee: V 7,1-8,7 nee binnen en buiten grijs tot zwart geëffend

11/1: 3 nee: V 6,7-7,3 nee

105

11/1: 4 nee: V 3,5-3,8 nee 11/1: 5 nee: V 6-8,8 nee 11/1: 6 nee: V 2,5-3,5 nee 11/1: 7 nee 5,9-9 nee 11/1: 11 nee 3,6-5,5 ja 10/7: 1 nee: V 2,3-3,3 nee 10/7: 2 nee: V 3,8-5,7 nee 10/7: 3 nee: V 4,0-5 nee 10/7: 4 nee: B 7-9,4 nee

10/7: 5 nee 7-9,2 ja 10/7: 6 nee 2,2-2,8 nee 10/7: 7 nee: B 7,3-10,2 ja 10/7: 8 nee 3,8-5,5 nee 10/7: 9 nee 5,6-7,3 ja 10/7: 10 nee 7,0-9 nee ruwwandig

10/6: 1 nee 4,0-7 nee 10/6: 2 nee 6-17,7 nee 10/5: 1 nee: V 6-4,7 nee kamversiering

10/5: 2 nee 7-7,3 nee ruwwandig

10/5: 3 nee 3-9,5 nee 10/5: 4 nee 3,8-6,4 nee 10/5: 5 nee 5,8-8,6 nee 10/4: 1 nee: V 3,4-3,8 nee 10/4: 2 nee: V 5,8-8,2 nee 10/4: 3 nee 7,7-13 nee ruwwandig

10/4: 4 nee 5,5-7,1 nee 10/4: 5 nee 4,8-10,4 nee 10/4: 6 nee 4,3-10,5 nee 10/4: 7 nee: V 2,6-3,8 nee 10/4: 8 nee 3,8-4,9 nee 10/4: 9 nee 3,9-8,5 nee 10/4: 10 nee 3,8-8 nee 10/4: 11 nee 3,8-6,8 nee 10/4: 12 nee 4,3-5,2 nee 10/4: 13 nee 3,2-5,1 nee 10/4: 14 nee 4,3-5,8 nee 10/4: 15 nee 4,6-6,6 nee 10/4: 16 nee 8,7-15,6 nee buiten zwart geeffend

10/4: 17 nee 5,3-6,1 nee 10/3: 1 nee: V 2,9-3,2 nee 10/3: 2 nee: V 11,6-12 nee Bekeken: waarschijnlijk Kemmelbergaardewerk

10/3: 3 nee: V 2,3-3,6 nee 10/3: 4 nee: V 1,8-2,6 nee 10/3: 5 nee: V 1,9-4,1 nee 10/3: 6 nee: V 3-4,8 nee 10/3: 7 nee 6,6-8,3 ja 10/3: 8 nee 4-5,5 nee

10/3: 9 nee: V 15,7-21,5 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk, te donkere buitenwand

106

10/3: 10 nee 6,6-10,4 ja 10/3: 11 nee 4,7-8,8 ja 10/3: 12 nee: V 7,5-10,4 nee nagelindruk

10/3: 13 nee 5-11,3 nee

10/3: 14 nee 11,8-14,6 nee buiten bruin tot grijs geëffend, binnen grijs tot zwart geëffend

9/4: 1 ja 10,4-11,6 nee 9/4: 2 ja 8,8-10,4 nee Zie beschrijving

9/4: 3 nee: V 4 nee 9/4: 4 nee: V 4,5-5,2 nee 9/4: 5 (blanco)

9/4: 6 nee: V 3,6-4 nee 9/4: 7 nee: V 5,5-6,5 nee 9/4: 8 nee: V 3,3-4,3 nee 9/4: 9 (blanco)

9/4: 10 nee: V 2,6-4,2 nee 9/4: 11 nee: V 4-4,5 nee

9/4: 12 nee 6,2-7,5 nee silexfragmentje in verschraling, zit in aparte selectie, niet gevonden

9/4: 13 nee: V 6,8-10 nee bruine kern

9/4: 14 nee 2,6-5,5 nee 9/4: 15 nee: V 4,7-6,4 nee 9/4: 16 nee 4,8-7 nee 9/4: 17 nee 5-7,8 nee 9/4: 18 nee 3,6-6,8 nee 9/4: 19 nee 5,9-11 nee 9/4: 20 nee 7-9,6 nee 9/4: 21 nee 7,6-11,8 nee Diameter 230, bekeken: niet beschilderd

9/4: 22 nee: V 7,2-11,2 nee geruwd, ronde indruk

9/4: 23 nee 5,5-11,6 nee 9/4: 24 nee: B 13,6-15,9 nee 9/4: 25 nee: V 5,0-8 nee 9/4: 26 nee: B 8,2-12 nee 9/4: 27 nee 3,8-11,6 nee 9/4: 28 nee 2,3-5,5 nee 9/4: 29 nee 7,8-9,2 nee Bruine kern, in aparte selectie, niet gevonden

9/4: 30 nee 6,4-12,4 nee

9/4: 31 nee: V 10,3-17,7 ja Bekeken: dekselgeul (enigszins vervormd), Kemmelbergaardewerk, zie beschrijving

9/5: 1 nee: V 3,8-4,7 nee 9/5: 2 nee 3-4,6 nee 9/5: 3 nee 4,7-6,6 nee 9/5: 4 nee: V 7-9,7 nee onregelmatige versiering

9/5: 5 nee 4-6,8 nee 9/5: 6 nee 5-9,4 nee 9/5: 7 nee 9,3-16 nee buitenwand geruwd

9/6: 1 nee 5,9-10 ja 9/6: 2 nee 7-11,5 ja buitenwand geruwd

9/6: 3 nee 4,2-5 nee 10/2: 1 nee: V 5,3-6,6 nee kamersiering

10/2: 2 nee: V 5,5-6,9 nee

107

10/2: 3 nee: V 8,6-11 ja zwarte kern, onzuivere klei geëffend beige bruin: bekijken: niet in zakje

10/2: 4 nee: V 6,7-28 nee onregelmatige versiering

10/2: 5 nee 3,8-7,5 nee 10/2: 6 nee 4,4-6 nee 10/2: 7 nee 7,3-11 nee geruwd

10/2: 8 nee: V 10-11,2 ja Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

9/1: 1 ja 10,9-27,6 nee Zie beschrijving

9/1: 2 nee: V 3-3,6 nee 9/1: 3 nee: V 3,2-4,7 nee 9/1: 4 nee: V 2,4-3,4 nee 9/1: 5 nee: V 2,5-3,4 nee 9/2: 1 nee: V 2,4-3,1 nee 9/2: 2 nee: V 4-5,1 nee 9/2: 3 nee 6,2-13,3 nee 9/2: 4 nee: V 5,1-8,2 nee 9/2: 5 nee 4,5-8 nee 9/2: 6 nee 6,1-10,4 ja 9/2: 7 nee 7,3-8 nee 9/3: 1 nee: V 7,3-9,9 ja niet in zakje

9/3: 2 nee: V 2,9-3,5 nee 9/3: 3 nee: V 3,8-4,5 nee 9/3: 4 (blanco)

9/3: 5 nee: V 3,2-3,8 nee 9/3: 6 nee: V 2,2-3 nee 9/3: 7 nee: V 2,7-4,3 nee 9/3: 8 nee: V 1,6-2,4 nee 9/3: 9 nee 3,3-9,8 nee 9/3: 10 nee 3,8-4,5 nee 9/3: 11 nee: V 9-11,2 nee twee kleine ong ronde indrukken

9/3: 12 nee: V 12,4-15 nee vingertopindrukken

9/3: 13 nee: V 6,3-11,9 nee vingertopindruk

9/3: 14 nee 3,3-5,9 nee 9/3: 15 nee 8,8-14 nee Geëffend, niet beschilderd

9/3: 16 nee: V 3,7-6,5 nee 9/3: 17 nee: V 3,3-5,1 nee 9/3: 18 nee 2,7-4,8 nee 9/3: 19 nee 4,9-9 nee 9/3: 20 nee: V 4,4-6,8 nee 9/3: 21 nee 5,2-6,4 nee 9/3: 22 nee 11-15,6 nee buitenwand geruwd

9/3: 23 nee 4,1-6,3 nee 9/3: 24 nee 5,5-8,8 nee 9/3: 25 nee 4,8-8 nee 9/3: 26 nee: B 9-16,5 ja 9/3: 27 nee 4-7,6 nee 9/3: 28 nee 6,3-7,8 nee 9/3: 29 nee: V, B 6,7-9,8 nee 9/3: 30 ja 11,8-14,3 ja

108

9/3: 31 nee niet bepaald ja 9/3: 32 nee 7,5-9,6 ja ruwwandig

15/1: 1 nee: V 3,0-4 nee 15/1: 2 nee: V 6,3-6,6 nee 15/1: 3 nee: V 5,2-6,1 nee 15/1: 4 nee 4,7-5,2 ja 15/1: 5 nee 9,5-16,3 ja onregelmatig, ruw

15/1: 6 nee 7,2-9,4 nee Bodem. Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

15/1: 7 ja 11,2-15,8 ja Bekeken: verbrand Kemmelbergaardewerk

15/2: 1 nee: V 6,3-7,1 nee kamversiering

15/2: 2 nee: V 5,8-8,3 nee onregelmatige versiering

15/2: 3 nee: V 4,2-5 nee 15/2: 4 nee: V 8-8,8 nee 15/2: 5 nee: V 2,6-5 nee 15/2: 6 nee: V 3,5-3,8 nee 15/2: 7 nee: V 2,6-5,1 nee 15/2: 8 nee: V 3,2-4,1 nee 15/2: 9 nee: V 11,4-28 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

15/2: 10 nee 5,4-8 ja 15/2: 11 nee: B 7-9,2 nee 15/2: 12 nee 5,3-6 nee 15/2: 13 nee: V 4-8,4 nee 15/2: 14 nee 3,4-4,7 nee 15/2: 15 nee 11,1 ja bodem. Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

15/2: 16 nee 5-5,7 nee 15/3: 1 nee: V 6,1-7,3 nee kamversiering

15/3: 2 nee: V 4-5,8 nee 15/3: 3 nee: V 2,2-6,8 nee 15/3: 4 nee: V 5-5,5 nee 15/3: 5 nee: V 5,0-7 nee 15/3: 6 nee: V 3,2-4,4 nee 15/3: 7 nee: V 2,9-4,4 nee 15/3: 8 nee: V 3,8-7,2 nee 15/3: 9 nee: V 2,6-8,4 nee 15/3: 10 nee 6,6-7,7 nee 15/3: 11 nee 5,7-7,6 nee 15/3: 12 nee: V 2,5-4 nee 15/3: 13 nee: V 2,5-3,2 nee 15/3: 14 nee: V 2,8-4 nee 15/3: 15 nee: V 7,5-14 ja vingertopindrukken

15/3: 16 nee: V 2,7-3,4 nee 15/3: 17 nee: V 2,5-3,3 nee 15/3: 18 nee: V 3,3-7,7 nee 15/3: 19 nee: V 5,6-5,8 nee 15/3: 20 nee 6-10,8 nee 15/3: 21 nee 4,5-7,4 nee 15/3: 22 nee 11,6-14 nee binnen en buiten grijs tot zwart geëffend

15/3: 23 nee 3,7-4,2 nee 15/3: 24 nee 3,3-9,4 nee

109

15/3: 25 nee 5-8,8 nee 15/3: 26 nee 4,6-8,4 nee 15/3: 27 nee: V 3,7-4,5 nee 15/4: 1 nee: V 6,2 nee kamversiering

15/4: 2 nee: V 7,8-17,1 nee boogvormige indruk

15/4: 3 nee 4,5-6,3 nee 15/4: 4 nee: V 4,6-5,7 nee 15/4: 5 nee 3,5-5,3 nee 15/4: 6 nee: V 2,7-4,4 nee 15/4: 7 nee: B 8-11,9 nee 15/4: 8 nee: V 5,2-9,1 nee 15/4: 9 nee 3,9-7,1 nee 15/4: 10

spinschijfje

15/4: 11 nee 4-8,6 nee 15/5: 1 ja 9,8-42,2 ja Grove silexverschraling, in aparte selectie, niet gevonden

15/5: 2 nee: V 2,5-3,4 nee 15/5: 3 nee: V 2,5-4,1 nee 15/5: 4 nee: V 4-4,9 nee 15/5: 5 nee 5,8-7,2 nee 15/5: 6 nee 6,1-8 nee 15/5: 7 nee 6,7-10 nee ruwwandig

15/5: 8 nee 4,4-8,3 nee 15/5: 9 nee: B 7,0-9 nee 15/5: 10 nee 4,0-5 nee 15/5: 11 nee 7-9,5 ja ruwwandig

15/5: 12 nee 5-8,6 nee 15/5: 13 nee 4,6-7,4 nee 15/5: 14 nee 4,3-6,1 nee

15/5: 15 nee 7-10,1 ja diam 230, geëffend. Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

15/5: 16 nee 4,4-7 nee 15/5: 17 nee 7,8-9,7

Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

15/5: 18 nee 5,3-7,4 nee 15/5: 19 nee 5-8,2 nee 15/5: 20 nee: V 11,0-31 ja Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

15/5: 21 nee: V 12,1-29,6 ja Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

15/6: 1 nee: V 5,4-8,2 nee 15/6: 2 nee: V 2,5-3,5 nee 15/6: 3 nee: V 2,7-3,7 nee 15/6: 4 nee: V 1,8-2,7 nee 15/6: 5 nee 3-4,2 nee 15/6: 6 nee 4,5-5,6 nee 15/6: 7 (blanco)

15/6: 8 nee: V 6,6-11 nee vingertopindrukken

15/6: 9 nee 4,7-8,8 nee 15/6: 10 nee 3,8-5,8 nee 15/6: 11 nee 5,5-7 nee 15/6: 12 (blanco)

15/6: 13 nee 3,0-6 nee

110

15/6: 14 nee 6-10,7 nee 15/6: 15 nee 9,4-13,8 ja ruwwandig

15/7: 1 nee 5,5-8,8 nee 15/7: 2 nee 5,6-11,3 nee 15/7: 3 nee 8,2-12,3 ja 16/1: 1 nee 8,6-9,3 nee 16/1: 2 nee 7-8,8 nee 16/1: 3 nee: V 7,5-8,3 nee gebogen lijn

16/2: 1 Ja 9,7-10,3 nee Bekeken: Kemmelbergaardewerk (al is er geen beschildering bewaard)

16/2: 2 nee: V 4-5,1 nee 16/2: 3 nee 6,8-7,4 nee 16/2: 4 nee 4,8-5,5 nee 16/4: 1 nee: V 3,1-4,6 nee 16/4: 2 nee: V 2,2-2,9 nee 16/4: 3 nee: V 3-4,1 nee 16/4: 4 nee 4-7,4 nee 16/5: 1 nee: V 6,1-6,6 nee 16/5: 2 nee: V 3,5-4,1 nee 16/5: 3 nee: V 1,8-2,4 nee 16/5: 4 nee 4,7-7 nee 16/5: 5 nee: B 8,6-11,2 nee 16/5: 6 nee: V 4,3-6 nee 16/5: 7 nee: V 3,6-7,9 nee 16/5: 8 nee 6,0-9 nee 16/5: 9 nee 3,0-6 nee 16/5: 10 nee: B 7,9-10 ja 16/5: 11 nee 8,3-11,6 ja Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

16/5: 12 nee 5-6,8 nee 16/6: 1 ja 10-10,7 nee in aparte selectie, niet gevonden

16/6: 2 ja 11,2-11,6 nee Grove silexverschraling, in aparte selectie, niet gevonden

16/6: 3 nee: V 9,3-10,4 nee min of meer evenwijdige groefjes, bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

16/6: 4 nee: V 2,4-5 nee 16/6: 5 nee: V 5,7-10,2 nee 16/6: 6 (blanco)

16/6: 7 nee 6,2-11,4 nee 16/6: 8 nee 8,2-11,4 nee ruwwandig

16/6: 9 nee: V 5-17,6 nee dekselgeul

16/6: 10 nee 3,5-6 nee 16/6: 11 nee 3,3-6,1 nee 16/7: 1 ja 2,6-5,5 nee beschilderde beker, zie beschrijving

16/7: 2 nee 3,0-4 nee 16/7: 3 nee 5,0-8 nee 17/2: 1 nee: V 3,4-3,7 nee 17/2: 2 nee: V 3,5-4,7 nee 17/2: 3 nee: V 3,8-7 nee 17/2: 4 nee: V 3-3,7 nee 17/2: 5 nee 3,5-4,6 nee 17/2: 6 nee 6,2-7,8 nee

111

17/2: 7 nee: V max 11,4 ja 17/3: ? ja 11,5-26 nee Geen nummer, Zie beschrijving

17/3: 1 nee: V 4,7-5,4 nee 17/3: 2 nee 7,7-12,4 nee ruwwandig

17/3: 3 nee 3,7-7,2 nee 17/3: 4 nee 6,6-9 nee 17/3: 5 nee 5-9,1 nee 17/3: 6 nee 6,9-8,5 nee 17/3: 7 nee 5,4-7,3 nee 17/3: 8 nee 8,4-11,7 nee 17/3: 9 nee 6,4-10 ja 17/3: 10 ja 10,4-11,3 ja Zie beschrijving

17/3: 11 nee 11,5-12,7 ja ruwwandig

17/3: 12 nee 4,8-5,7 ja 17/3: 13 nee 2,5-7,1 ja 17/3: 14 nee 1,6-5,9 ja 17/3: 15 nee: B 6,8-7,6 ja 17/3: 16 nee 11,1-19,6 ja 17/3: 17 ja 10,4-12,4 ja niet in zakje

17/4: 1 ja 4,5-8,6 nee pot, niet in zakje, is 17/4: 3 genummerd, zie beschrijving

17/4: 2 nee: V 3,3-4,1 nee 17/4: 3 nee: V 2,4-3,2 nee 17/4: 4 nee: V 2,9-4,2 nee 17/4: 5 nee: V 2,9-4,2 nee 17/4: 6 nee: V 2,2-3,1 nee 17/4: 7 nee: V 2,3-3,2 nee 17/4: 8 nee: V 3,6-5,5 nee 17/4: 9 nee: V 4,5-6,1 nee 17/4: 10 nee 3,3-6,8 nee 17/4: 11 nee 3,8-6,1 nee 17/4: 12 nee 4,5-9,4 nee 17/4: 13 nee 4,1-7,9 nee silexfragmentje in verschraling

17/4: 14 nee 3,5-4,1 nee 17/4: 15 nee 6,8-8,8 nee 17/4: 16 nee 9,2-12,6 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

17/4: 17 nee 6-12,1 nee 17/4: 18 nee 8-11,2 nee ruwwandig

17/4: 19 nee 4-4,4 nee 17/4: 20 nee 5,9-7 nee 17/4: 21 nee 7-9,7 ja kom of pot, bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

17/4: 22 nee 6,2-7,7 nee 17/4: 23 nee 3,1-4,8 nee 17/4: 24 nee 7,8-8,7 nee buitenwand bruin tot zwart geglad

17/5: 1 ja 5,3-10 nee Zie beschrijving

17/5: 2 ja 9,6-11,5 nee Zie beschrijving

17/5: 3 nee: V 7,4-9 ja kamversiering

17/5: 4 nee: V 3,7-4 nee 17/5: 5 nee: V 6-6,3 nee 17/5: 6 nee: V 2,7-4,8 nee

112

17/5: 7 nee: V 2,4-5,6 nee 17/5: 8 nee: V 4,3-7,8 nee 17/5: 9 nee 4,9-5,8 nee 17/5: 10 nee 3,9-6,4 nee 17/5: 11 nee 4,3-5,6 nee

17/5: 12 nee: V 6,7-11,4 nee Kleuren kloppen maar slechts 1 horizontaal groefje: niet in zakje

17/5: 13 nee 4-7,3 nee 17/5: 14 nee: V 5,2-12,5 nee binnen en buiten grijszwart

17/5: 15 nee: B 8,8-15 nee 17/5: 16 (blanco)

17/5: 17 nee 8-11,2 nee 17/5: 18 nee 7,2-11,2 nee 17/5: 19 nee 5,9-8,9 nee 17/5: 20 nee 3,7-5,2 nee 17/5: 21 nee 3,7-5,5 nee 17/5: 22 nee 5,6-6,8 nee 17/5: 23 nee 3,8-5,5 nee 17/5: 24 nee 4,8-10,6 nee 17/5: 25 nee 3,8-6 nee 17/5: 26 nee 3,4-6,6 nee 17/5: 27 nee 4,3-4,8 nee 17/5: 28 nee 4,3-6 nee 17/5: 29 nee 13,2-14 nee ruwwandig

17/5: 30 nee: V 11,5-15 ja te bekijken: niet in zakje

17/6: 1 nee: V 5,3-10,1 nee wat onregelmatig

17/6: 2 nee: V 3,1-3,9 nee 17/6: 3 nee 4,3-5,4 nee 17/6: 4 nee 5,2-7,4 nee 17/6: 5 nee 5,5-7,8 nee 17/6: 6 nee 4,8-7,4 nee 17/6: 7 nee 4,4-5,7 nee 17/6: 8 nee 5,8-6,3 nee 17/6: 9 nee: V 5,0-7 nee 17/6: 10 nee 6,9-15 nee ruwwandig

17/6: 11 nee 3,4-7 nee 17/6: 12 nee 9,0-14 nee 17/6: 13 nee: V 5-7,8 nee 17/6: 14 nee 4,8-10,1 nee 17/6: 15 nee 4,4-5,7 nee 17/6: 16 nee 5-10,3 nee 17/6: 17 nee 4,3-6,7 nee 17/6: 18 nee 9,3-15,5 nee ruwwandig

17/6: 19 nee 4,2-7,8 nee 17/6: 20 ja 9,6-10 ja Bekeken: Kemmelbergaardewerk ,horizontale lijntjes

18/2: 1 nee: V 4,2-6,4 nee 18/2: 2 nee: V 7,4-8,2 nee 18/2: 3 nee: V 3,6-3,9 nee 18/2: 4 nee: V 7-8,1 nee buitenwand donker

113

18/2: 5 nee 4,2-8,8 nee 18/3: 1 ja 12-17,5 nee grove silexverschraling

18/3: 2 nee: V 2,3-3 nee buiten zwart

18/3: 3 ja 7,8-11 nee Bekeken, Kemmelbergaardewerk, zie beschrijving

18/3: 4 nee: V 4,2-4,8 nee 18/3: 5 nee: V 4,1-4,8 nee 18/3: 6 nee 3,3-3,7 nee 18/3: 7 nee 4,2-7,5 nee 18/3: 8 nee: V 2,1-3,7 nee 18/3: 9 nee 8,1-9,9 nee ruwwandig

18/3: 10 nee 10,8-14,9 nee ruwwandig

18/3: 11 nee 4,4-6,1 nee 18/3: 12 nee 4,1-6 nee 18/3: 13 nee 5,3-8,4 nee 18/3: 14 nee: V 12-15,9 ja niet in zakje

18/4: 1 nee: V 2,5-4,2 nee 18/4: 2 nee: V 3,6-4,4 nee 18/4: 3 nee 5,3-6,1 nee 18/4: 4 nee 4,4-6,4 nee 18/4: 5 nee 5,4-8 nee 18/4: 6 nee 2,8-5,4 nee 18/4: 7 nee 8,6-14,6 ja ruwwandig

18/4: 8 nee 7,3-12,1 ja ruwwandig

18/4: 9 nee 4,2-5,7 nee 18/4: 10 nee 5,3-5,7 nee 18/4: 11 nee: V 2,9-4,6 nee 18/4: 12 nee 7-9,2 nee 18/4: 13 nee: B 6-10,5 nee 18/4: 14 nee 7,5-10,6 nee buiten bruingrijs geeffend

18/4: 15 nee 8,8-13,2 nee ruwwandig

18/4: 16 nee 5,8-8 nee buitenwand bruingrijs-zwart

18/4: 17 nee 7-10,6 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

18/4: 18 nee 4,9-6,3 nee 18/4: 19 nee 3-4,2 nee 18/4: 20 nee 11,2-16,7 nee ruwwandig

18/4: 21 nee: B 10,4-14,8 nee 18/4: 22 nee 10,7-14,4 nee ruwwandig

18/5: 1 nee: V 3-4,4 nee 18/5: 2 (blanco)

18/5: 3 nee: V 2,8-4 nee 18/5: 4 (blanco)

18/5: 5 nee: V 1,9-3 nee 18/5: 6 nee: V 3,8-6,3 nee 18/5: 7 nee: V 4-5,6 nee 18/5: 8 nee 4,3-9,5 nee 18/5: 9 nee 5,3-7,4 nee 18/5: 10 nee: V 7,2-13,4 nee vingertopindrukken

18/5: 11 nee: V 6,4-13,8 ja vingertopindrukken

18/5: 12 nee 4,4-7,5 nee

114

18/5: 13 nee: B 7,5-10,4 nee 18/5: 14 nee 5,4-6 nee 18/5: 15 nee 3-5,6 nee 18/5: 16 nee 5,6-6,4 nee 18/5: 17 nee 7-7,5 nee 18/5: 18 nee 4,8-7,7 nee 18/6: 1 nee 4,7-8 nee 18/6: 2 nee 6-9,4 nee 18/6: 3 nee 5,2-6 nee 18/6: 4 nee 3-4,4 nee 18/6: 5 nee 7,4-11,6 nee te bekijken

18/6: 6 nee 6,7-7,7 nee 18/6: 7 nee 5,4-6,6 nee 18/6: 8 nee: V 5,4-8,3 nee 18/6: 9 nee 5,9-7,6 nee 18/6: 10 nee 2,8-6,4 nee 18/6: 11 nee 3,1-6 nee 18/6: 12 nee: V 5,8-7,2 nee versierd of accidenteel?

18/6: 13 nee 7,3-13 nee Diameter: ca. 80. Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

18/6: 14 nee 6,0-7 nee 18/6: 15 nee 8,6-19,4 nee zware standring, te bekijken

18/6: 16 nee 10,2-10,9 ja 18/6: 17 ja 9,5-10 ja Bekeken, Kemmelbergaardewerk, misbaksel

18/6: 18 nee: V max 12,3 ja ruwwandig

18/6: 19 nee: B 9-11,7 ja 18/6: 20 nee: V max 5,3 ja 19/1: 1 nee 7,6-8,8 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

19/1: 2 nee: V 4-6,2 nee 19/1: 3 nee 5,8-11,2 nee 19/1: 4 nee 5,4-7,9 ja 19/1: 5 nee 3,6-8,6 nee 19/1: 6 nee 8,2-10,4 nee ruwwandig

19/1: 7 nee 5-6,5 ja

19/2: 1 nee: V 6,4-8 nee kamversiering (en opgepast: vrij zuivere klei, grijze kern, buiten bruin geeffend, binnen grijszwart geeffend!

19/2: 2 nee: V 3,0-4 nee 19/2: 3 nee: V 8,0-14 ja indrukken (vingertop?)

19/2: 4 nee 6,8-10 nee 19/2: 5 nee 10,8-14 ja Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

19/2: 6 nee 7,2-11,4 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

19/2: 7 nee: V 4-7,2 nee 19/2: 8 nee: V 2,2-6,2 nee 19/3: 1 ja 5,6-6,2 nee Zie beschrijving

19/3: 2 ja (!) 8,4-9,9 nee zwart beschilderd!!!!!

19/3: 3 nee: V 4-6,5 nee 19/3: 4 nee: V 5,7-8,4 nee 19/3: 5 nee 7,1-8,6 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

19/3: 6 nee 6,5-10,7 nee 19/3: 7 nee 9,1-9,5 nee onzuivere klei

115

19/3: 8 nee 6,0-9 nee 19/3: 9 nee 5-6,1 nee 19/3: 10 nee: V 3,0-5 nee 19/3: 11 nee: V 3,7-7,7 nee 19/3: 12 nee 3,6-6,4 nee 19/3: 13 nee 6-11,1 nee 19/3: 14 nee: B 11-17,8 nee 19/3: 15 nee 6,3-7,1 nee 19/3: 16 nee: V 10-17,7 ja te bekijken: niet in zakje

19/3: 17 nee 7,2-9,4 ja te bekijken: niet in zakje

19/3: 18 nee 11-12,2 ja ruwwandig

19/3: 19 nee: B 10,6-15 ja 19/3: 20 nee: V 11,2-20,3 ja vingertopindrukken

19/4: 1 nee: V 5,5-6,3 nee kamversiering

19/4: 2 nee 5,6-8 nee 19/4: 3 nee: V 3,8-6,1 nee 19/4: 4 nee 6,8-9,7 nee 19/4: 5 nee 5,4-7,2 nee 19/4: 6 nee: V 9,2-10 ja

19/4: 7 nee: V niet te bepalen ja

19/4: 8 nee 5-7,9 ja 19/4: 9 nee 6,2-8,3 nee 19/6: 1 ja? 2,3-3,9 nee van dunwandige beker, mss roodbeschilderd

19/6: 2 nee: V 7,4-10,2 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

19/6: 3 nee: V 3,8-7,1 nee 19/6: 4 nee 6,1-8 nee 19/6: 5 nee 6,8-10 nee 19/6: 6 nee 6,9-8 nee 19/6: 7 nee: V 10,4-12,3 ja ruwwandig

19/6: 8 ja max 44,4 ja dekselgeul, bekeken: Kemmelbergaardewerk

19/6: 9 nee: V 15,3-16 ja 20/1: 1 nee 3,3-3,9 nee 20/2: 1 nee: V 1,8-3,9 nee 20/2: 2 nee: V 2,5-4,1 nee 20/2: 3 nee: V 3,1-3,3 nee 20/2: 4 nee: V 2,4-4 nee 20/2: 5 nee 4,5-8,1 nee 20/2: 6 nee 6-7,1 nee 20/2: 7 nee: B, V 8,9-12 nee vingertopindrukken

20/2: 8 nee 7-10,5 nee 20/2: 9 nee 8-11,7 nee onregelmatige rand

20/2: 10 nee 3-5,3 nee 20/2: 11 nee 5,5-6,8 nee 20/2: 12 nee 6,0-8 nee 20/2: 13 nee: B 10,5-14,7 nee 20/2: 14 nee: B 10,0-13 nee 20/2: 15 nee 5,4-9,7 nee 20/3: 1 nee: V 2,4-4 nee

116

20/3: 2 nee: V 2,4-4,2 nee 20/3: 3 nee 7-13,4 ja buiten ruwwandig

20/3: 4 nee 4,4-11,2 nee 20/3: 5 nee 3,6-7,1 nee 20/3: 6 nee 5,6-6,3 nee 20/3: 7 nee: B 7,5-11,5 nee 20/3: 8 nee 5,7-7,3 nee 20/3: 9 nee: V 3,4-3,7 nee 20/4: 1 nee: V 2,7-5,7 nee 20/4: 2 nee: B 9,4-11 nee 20/4: 3 nee 6,5-7,9 nee 20/4: 4 nee: B 8,4-11 ja 20/4: 5 nee: B 8,3-9,3 nee 20/4: 6 nee: V 9,3-19,5 ja te bekijken: dekselgeul:niet in zakje

20/4: 7 nee: B 14,3-16,9 ja 20/4: 8 nee 8,2-10 ja ruwwandig

20/6: 1 nee: V 6-7,5 nee 20/6: 2 nee: V 2,1-2,5 nee 20/6: 3 nee 4,0-6 nee 20/6: 4 nee 4-7,4 ja 20/6: 5 nee 4,3-5,8 nee 20/6: 6 nee: B 10,3-16,9 ja

21/1: 0

geen belangrijke scherven

21/2: 1 nee: V 4,4-6 nee 21/2: 2 nee: V 3,5 nee 21/2: 3 nee: V 4,0-8 nee opgelegde plastische band

21/2: 4 nee 3,2-4,6 nee oorspronkelijk: buitenwand met zwart gegladde deklaag, beschilderd maar geen Kemmelbergaardewerk

21/2: 5 nee 4,4-8,3 nee 21/2: 6 nee 4,7-9,2 nee ruwwandig

21/2: 7 nee 7-9,1 nee 21/2: 8 nee 4,4-7,2 nee 21/2: 9 nee 4,7-5,6 nee 21/2: 10 nee 6-6,3 nee 21/2: 11 nee 5,9-10,4 nee 21/2: 12 nee: V 6,1-7,4 nee kamversiering

21/3: 1 nee: V 5,5 nee 21/3: 2 nee: V 3,8-8 nee 21/3: 3 nee: V 3,0-6 nee 21/3: 4 nee: V 3,7-5,8 nee 21/3: 5 nee: V 2,4-2,7 nee 21/3: 6 nee: V 3,7-4,4 nee 21/3: 7 nee 6-8,5 nee ruwwandig

21/3: 8 nee 3,2-4,1 nee 21/3: 9 nee: V 6,3-11,5 nee nagelindrukken

21/4: 1 ja 5,3-6,2 nee Zie beschrijving

21/4: 2 nee: V 2,4-3,4 nee 21/4: 3 nee: V 3,2-4,6 nee

117

21/4: 4 nee: V 4,2-4,4 nee 21/4: 5 nee: V 6,5-7,9 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

21/4: 6 nee: V 2,6-3,1 nee 21/4: 7 nee: V 2,4-3,1 nee 21/4: 8 nee: V 3-3,7 nee 21/4: 9 nee 3,4-6,2 nee 21/4: 10 (blanco)

21/4: 11 nee 4,6-9 nee 21/4: 12 nee 7-10,7 nee ruwwandig

21/4: 13 nee 6,9-9,9 nee 21/4: 14 nee: B 7-11,7 nee 21/4: 15 nee 8,7-12,8 nee vrij ruw

21/4: 16 nee 3,4-7,7 nee 21/4: 17 nee 5,3-6,3 nee 21/4: 18 nee: B 15,5-20 nee 21/4: 19 nee 8,2-14 nee ruwwandig

21/4: 20 nee: V 4,6-7,1 nee kamversiering

22/1: 1 nee: V 2,6-3,4 nee 22/1: 2 nee: V 3,6-7,1 nee 22/1: 3 nee: V 3,8-5,1 nee 22/2: 1 nee: V 8-8,5 nee Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

22/2: 2 nee: V 4,8-5,2 nee 22/2: 3 nee niet bepaald nee 22/2: 4 nee 5-9,1 nee 22/2: 5 nee 5,5-11,5 nee 22/2: 6 nee 4,4-5,8 nee 22/2: 7 nee: V 6,9-7,3 nee 22/3: 1 ja 8,8-9,3 nee in aparte selectie, niet gevonden

22/3: 2 nee: V 3,2-4,1 nee 22/3: 3 nee: V 5,5-10 nee kamversiering

22/3: 4 nee: V 3,3-4,2 nee niet in zakje

22/3: 5 nee: V 2,5-3,3 nee 22/3: 6 nee: V 6-7,5 nee 22/3: 7 nee: V 3-5,2 nee 22/3: 8 nee: V 7-9,3 nee kamversiering

22/3: 9 nee 3,6-5,6 nee 22/3: 10 nee 5,0-8 nee 22/3: 11 nee: V 3,3-6,4 nee 22/3: 12 (blanco)

22/3: 13 nee 5,5-6,4 nee 22/3: 14 nee 10-13,1 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

22/3: 15 nee 4,6-6,7 nee 22/3: 16 nee 5,6-7,9 nee 22/3: 17 nee 3,8-6,6 nee 22/4: 1 ja 6,6-6,9 nee Zie beschrijving

22/4: 2 nee: V 11,4-12,1 nee buitenwand zwart, zie beschrijving

22/4: 3 nee: V 5,3-6,6 nee 22/4: 4 nee: B, V 9-10,9 nee 22/4: 5 ja 2,7-4 nee Zie beschrijving

118

22/4: 6 nee 4,6-7 nee 22/4: 7 nee 5,3-6,1 nee 22/4: 8 nee 4-5,4 nee 22/4: 9 nee 7,5-11,2 nee Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

22/4: 10 nee 4,7-6,6 nee 22/4: 11 nee: V 4,1-5,9 nee 22/4: 12 nee 6,3-8,4 nee 22/4: 13 nee 5,6-9,1 nee 22/4: 14 nee: V 2,2-2,6 nee 22/4: 15 nee 5,2-13,9 nee ruwwandig

22/4: 16 nee 4,6-6,1 nee 22/4: 17 nee: B 7,8-8,8 nee 22/4: 18 nee 5-6,8 nee 22/4: 19 nee 3,4-9,5 nee 22/4: 20 nee 4,6-9,4 nee 8/3: 13 nee 7,4-11,3 ja ruwwandig

7/2: 3 nee: V 4,2-5,1 ja 6/6: 4 nee 5,3-10,5 ja 6/4: 17 nee: V 11-12,1 ja niet in zakje

5/4: 16 ja 11,3-17,4 ja Oorspronkelijk dekselgeul, Kemmelbergaardewerk (zie beschrijving)

5/5: 3 nee: V 9-11,5 ja ruwwandig

5/5: 4 nee: V 4,4-11,2 ja 5/3: 10 ja 10,3-11,5 ja Bekeken, deels afgesprongen

5/3: 11 nee: V 8,4-9,4 ja niet in zakje

5/3: 12 nee: V 8,9-9,1 ja niet in zakje

3/5: 15 nee: B 10,2-14,2 ja 2/6: 29 nee: V 7,0-10 ja te bekijken: niet in zakje

2/6: 30 nee: V 11,4-18,3 ja ruwwandig

2/6: 31 a+b nee: V 12,4-26 nee Bekeken, dekselgeul, niet te bepalen

2/6: 31 c nee: V 9,2-9,5 ja Bekeken, niet te bepalen

2/6: 31 d nee: V 8,8-9,1 ja ruw geëffend

2/6: 31 e nee: V 8,5-10 ja niet in zakje

2/6: 31 f nee: V 8,5-9 ja niet in zakje

2/6: 31 g nee: V 9,3-9,7 ja niet in zakje

2/6: 32 nee 7,7-9,6 nee Bekeken: niet te bepalen

1/4: 17 nee: V 4,7-7,2 ja

1/5: 20 ja 4-6,2 ja 1/5: 21 nee: V 9,0-10 ja te bekijken

HS: 1 ja 10,3-10,7 nee Zie beschrijving

HS: 2 ja 6,6-7,3 nee Zie beschrijving

HS: 3 nee: V 9,9-11,2 nee HS: 4 nee: V 14,2-16,4 nee vingertopindrukken

HS: 5 nee: V 8-8,4 nee HS: 6 nee: V 6,4-11,5 nee HS: 7 nee: V 2,8-3,6 nee HS: 8 nee: V 5 nee HS: 9 nee: V 3-3,5 nee HS: 10 nee: V 5,6-6, nee

119

HS: 11 nee: V 2,1-3,5 nee HS: 12 nee: V 4,3-7 nee HS: 13 nee: V 2,3-4,1 nee HS: 14 nee: V 2,7-4,5 nee HS: 15 nee: V 7,2-9,6 nee vingertopindruk

HS: 16 nee: V 6,4-9,1 nee indrukken

HS: 17 nee: V 3,3-5,1 nee HS: 18 nee: V 2,5-3,8 nee HS: 19 nee 9,8-12,7 nee ruwwandig

HS: 20 nee 7,2-8,4 nee buiten zwart

HS: 21 nee 5-6,4 nee HS: 22 nee 3,9-6,4 nee HS: 23 nee 5,2-7,3 nee HS: 24 nee: V 3-5,8 nee HS: 25 nee 5,6-9,8 nee HS: 26 nee 9,7-11,2 nee buiten zwart

HS: 27 nee 4,8-8,7 nee HS: 28 nee 7-12,2 nee HS: 29 nee 5,5-8 nee HS: 30 nee 4,4-7,2 nee HS: 31 nee 4,9-8,6 nee HS: 32 nee 6,4-10,8 nee HS: 33 nee 7,2-10,3 nee HS: 34 nee 4-8,8 nee HS: 35 nee 3,1-4,2 nee HS: 36 nee 7,8-15,4 nee HS: 37 nee: B 8,8-11,4 nee 23/1: 1 nee: V 3,1-5,9 nee 23/1: 2 nee: V 2,6-4,1 nee 23/1: 3 nee 3,6-7,8 nee 23/1: 4 nee 7,8-13,6 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

23/1: 5 nee 4,4-6,7 nee 23/1: 6 nee 3-5,7 nee 23/1: 7 nee 5-6,6 nee 23/1: 8 nee 6-7,8 nee 23/1: 9 nee: B 7,4-11,2 nee 23/2: 1 nee: V max 2,8 nee 23/2: 2 nee 4,1-5,7 nee 23/2: 3 nee 4,0-5 nee 23/2: 4 nee 4,8-5,6 nee 23/2: 5 nee 4,2-6,2 nee 23/2: 6 nee 5,3-6 nee 23/2: 7 nee 5,4-10 nee 23/2: 8 nee 9,6-15 nee ruwwandig

23/3: 1 nee: V 2,6-3,2 nee 23/3: 2 nee 6,0-9 nee 23/3: 3 nee: V 5,0-9 nee 23/3: 4 nee 4,7-5,1 nee 23/3: 5 nee 6-9,2 nee

120

23/3: 6 nee 4,8-6,2 nee 23/3: 7 nee 4,2-7,2 nee 23/4: 1 nee: V 5,2-7,9 nee 23/4: 2 nee 3,6-5,1 nee 23/4: 3 nee: V 8,8-11,2 nee kamversiering

23/4: 4 nee: V 9-11,1 nee kamversiering

23/4: 5 nee: V 13,1-14 nee niet in zakje

23/4: 6 nee: V 10,5-12,9 nee niet in zakje

23/4: 7 nee: V 2,1-4,7 nee 23/4: 8 nee: V 3,4-3,6 nee 23/4: 9 nee: V 6,4-8,1 nee 23/4: 10 nee: V 8,9-9,3 nee 23/4: 11 nee: V 2,8-6,3 nee 23/4: 12 nee: V 2-3,1 nee 23/4: 13 nee 3,6-11,3 nee 23/4: 14 nee 4,1-9,4 nee 23/4: 15 nee 4,1-6,7 nee 23/4: 16 nee 5,7-6,7 nee 23/4: 17 nee 4,6-7,5 nee 23/4: 18 nee 3,3-6,5 nee 23/4: 19 nee 3,4-4,4 nee 23/4: 20 nee 75-9,7 nee ruwwandig

23/4: 21 nee 6,4-8 nee 23/4: 22 nee 3,8-4,7 nee 23/4: 23 nee 5-6,6 nee 23/4: 24 nee: V 4,9-8 nee 23/4: 25 nee 4,6-5,2 nee 23/4: 26 nee 4,6-8,7 nee 23/4: 27 nee 3-8,7 nee 23/4: 28 nee: V 4,6-6 nee 23/4: 29 nee 4,0-8 nee 23/4: 30 nee 4,7-7,3 nee 23/4: 31 nee 4,5-8,3 nee 23/4: 32 nee 5,6-6,5 nee 23/4: 33 nee 10,6-11,3 nee buiten bruizwart geeffend

23/4: 34 nee 6,8-10,2 nee 23/4: 35 nee 4,4-7 nee 23/4: 36 nee 4,5-5,1 nee 23/4: 37 nee 8,3-11,1 nee 23/4: 38 nee 6,2-10,5 nee 23/4: 39 nee 5,1-9 nee 23/4: 40 nee 3,3-6 nee 23/4: 41 nee 7,7-10,9 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

23/4: 42 nee 7,1-10,1 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

23/4: 43 nee: B 9,5-22,5 nee 23/4: 44 nee 8,8-16,8 nee ruwwandig

23/4: 45 nee 10,0-19 nee Bekeken: geen Kemmelbergaardewerk

23/4: 46 nee 11-16,2 nee ruwwandig

23/4: 47 nee 6,6-9,4 nee

121

23/4: 48 nee 7,1-9,2 nee Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

23/4: 49 nee 5,4-6,1 nee 23/4: 50 nee 5,3-6,1 nee 24/1: 1 nee 8,0-10 nee ruwwandig

24/1: 2 nee 3,6-6,6 nee 24/1: 3 nee 2,6-5,4 nee 24/1: 4 nee 5,8-7,8 nee 24/1: 5 nee 6,2-8 nee 24/2: 1 nee 5-8,9 nee 24/2: 2 nee 5,4-7,3 nee 24/2: 3 nee 6,3-6,9 nee 24/2: 4 nee 7-9,2 nee 24/3: 1 nee: V 3,6-4,7 nee 24/3: 2 nee 5,7-10,5 nee 24/3: 3 nee: B 8,2-9,4 nee 24/3: 4 nee 4,4-7,6 nee 24/3: 5 nee 4,6-5,7 nee 24/3: 6 nee 2,4-3,4 nee 24/3: 7 nee 5,3-8,2 nee 24/3: 8 nee 4,8-8,7 nee 24/3: 9 nee 7,5-10 nee 24/3: 10 nee: V 6,8-7,7 nee 24/4: 1 nee: B 6,3-10,7 nee 24/4: 2 (blanco)

24/4: 3 nee 5,2-7,2 nee 24/4: 4 nee 5,2-8 nee 25/1: 1 nee 5,4-6,8 nee 25/1: 2 nee 4,2-5,2 nee 25/1: 3 nee 5,3-12 nee 25/2: 1 nee: V 5,3-6,3 nee 25/2: 2 nee 4,5-6,4 nee 25/2: 3 nee 6,7-7 nee 25/3: 1 nee: V 1,8-2,1 nee 25/3: 2 nee: V 5,1-5,3 nee 25/3: 3 nee: B, V 7,8-9,7 nee kamversiering

25/3: 4 nee: V 4,2-4,8 nee 25/3: 5 nee: V 3-4,2 nee 25/3: 6 nee 5,3-8,6 nee 25/4: 1 nee: V 5,0-8 nee 25/4: 2 nee: V 10,5-11,5 nee te bekijken

25/4: 3 nee 6-8,1 nee 25/4: 4 nee 4,2-5,5 nee 25/5: 1 nee: V 3-5,3 nee verticale rijen opgelegde kleipartikeltjes

25/5: 2 nee: V 3,5-4,8 nee 25/5: 3 nee: V 2,3-3 nee 25/5: 4 nee: V 2,5-3,9 nee 25/5: 5 nee: V 3,8-4,2 nee 25/5: 6 nee: V 3,7-5,2 nee 25/5: 7 nee: V 4,1-5 nee

122

25/5: 8 nee: V 2,4-3,5 nee 25/5: 9 nee: V 3,2-3,6 nee 25/5: 10 nee 3,6-5,7 nee 25/5: 11 nee: V 9,3-10,7 nee vingertopindrukken

25/5: 12 nee 5,9-9,4 nee 25/5: 13 (blanco)

25/5: 14 nee 9,2-11,1 nee grijszwarte buitenwand

25/5: 15 nee 4,2-7,6 nee 25/5: 16 nee 4,4-7,8 nee 25/5: 17 nee 3,6-4,7 nee 25/5: 18 nee 4-13,6 nee 25/6: 1 nee: V 2,8-3,1 nee 25/6: 2 nee: V 4,8-5,8 nee 25/6: 3 nee: V 2,5-3,2 nee 25/6: 4 ja 4,2-4,8 nee Zie beschrijving

25/6: 5 nee: V 3,1-5,8 nee 25/6: 6 nee 4,6-5,6 nee 25/6: 7 nee 4,5-5,1 nee 25/6: 8 nee: B 7,3-9,5 nee 25/6: 9 nee 7,2-8,4 nee buitenwand grijs tot zwart

25/6: 10 nee: B 7,8-13,2 nee 25/7: 1 nee 9,3-13 nee ruwwandig

25/7: 2 nee 7,2-9,4 nee ruwwandig

25/7: 3 nee 3,5-4,9 nee 25/8: 1 nee: V 4,1-5,5 nee versierd met kleipastilles

25/8: 2 nee: V 4,2-6,1 nee 25/8: 3 nee: V 7,1-8,7 nee 11 horizontale groeven, geen 'kemmels' versieringspatroon

25/8: 4 nee: V 3,8-6,1 nee 25/8: 5 nee 8-12,2 nee ruwwandig

25/8: 6 nee 8-12,7 nee ruwwandig

25/8: 7 nee 5,2-7,2 nee 26::1 nee: V 6-7,1 nee 26::2 nee: V 2,7-3 nee 26::3 nee 5,3-6,3 nee 26::4 nee 4,4-7 nee 26::5 nee 6,3-9,9 nee 26/5: 1 ja 10-16,6 nee Zie beschrijving

26/5: 2 ja 3,5-3,8 nee Zie beschrijving

26/5: 3 nee: V 7,4-9,1 nee buitenwand grijs tot zwart

26/5: 4 nee: V 3 nee 26/5: 5 nee: V 1,8-3 nee 26/5: 6 nee: V 3,5-4,4 nee 26/5: 7 nee: V 3,2-5,7 nee 26/5: 8 nee: V 4,1-7,3 nee kamversiering

26/5: 9 nee 4,8-5, nee 26/5: 10 nee: B 8,5-10,5 nee 26/5: 11 nee 3,7-7,7 nee 26/5: 12 nee 8,2-13 nee 26/5: 13 nee: B 9,4-12,7 nee

123

26/5: 14 nee 5-6,2 nee 26/5: 15 nee 4,3-5,7 nee 26/5: 16 nee 5-6,9 nee 26/5: 17 nee 4,8-11,8 nee 27/1: 1 nee: V 3,3-3,9 nee 27/1: 2 nee 8,2-16,5 nee bodemstuk

27/2: 1 nee: V 2,4-3,4 nee 27/2: 2 nee 4,2-7,4 ja 27/2: 3 nee: V 6,5-10,2 nee 27/3: 1 nee: V 6,2-6,8 nee 27/3: 2 nee: V 3,0-4 nee 27/3: 3 nee: V 2,4-4,1 nee 27/3: 4 nee 7,1-8,3 nee 27/4: 1 nee: V 7,2-8,5 nee pot versierd met gebogen lijnen

27/4: 2 nee: V 7,3-7,9 nee buitenwand zwart

27/4: 3 nee 5,9-7,3 nee 27/4: 4 nee 6,7-8,4 nee 27/4: 5 nee 6,7-9,4 nee 27/4: 6 nee 4,3-6,6 nee 27/4: 7 nee 5,6-6,8 nee 27/4: 8 nee 3,8-6,7 nee 27/4: 9 nee 8,8-10,8 nee ruwwandig

27/4: 10 nee 7-10,6 nee ruwwandig

27/4: 11 nee 6,1-8,2 nee 27/4: 12 nee 13,5-14,7 nee bodem

27/5: 1 nee: V 3,2-3,8 nee 27/5: 2 nee: V 3,3-3,7 nee 27/5: 3 nee: V 6,0-7 nee indrukken

27/5: 4 nee niet bepaald nee 27/5: 5 nee 6-7,2 nee 27/5: 6 nee: V 2,8-3,1 nee 27/5: 7 nee: V 2-2,7 nee 27/5: 8 nee 5,7-10,5 nee 27/5: 9 nee 11,9-17,2 nee onzuivere klei, alles grijs

27/5: 10 nee 5,2-6,8 nee alles beige-grijs

27/6: 1 nee: V 6,2-6,5 nee 27/6: 2 nee: V 5,3-6,6 nee 27/6: 3 nee: V 5,4-7,3 nee 27/6: 4 nee 4,1-8,8 nee 27/6: 5 nee 5,7-8,8 nee 27/6: 6 nee 6,5-7,4 nee 28/1: 1 nee 11-13,3

ruwwandig

28/1: 2 nee 6,3-8,1 nee 28/2: 1 nee 6-7,7 ja 28/3: 1 nee: V 4,3-5,4 nee 28/4: 1 nee: V 3,5-3,9 nee 28/4: 2 nee: V 4,7-5,2 nee 28/4: 3 nee 4,1-5,7 nee 28/4: 4 nee: V 5-6,8 nee

124

28/4: 5 nee: V 6,8-8,1 nee 28/4: 6 nee 4,3-6,5 nee 28/4: 7 nee: B 8,3-15,6 nee 28/4: 8 nee 7-11,2 nee te bekijken

28/4: 9 nee 6-9,4 nee 28/4: 10 nee 7,1-12,5 nee 28/5: 1 nee: V 3,2-8 nee 28/5: 2 nee 4,6-6,6 nee 28/5: 3 nee 9,7-11,6 nee ruwwandig

28/5: 4 nee: B 9-14,1 nee 28/5: 5 nee 7,6-9 nee te bekijken

28/5: 6 nee 8,8-9,7 nee te bekijken

28/5: 7 nee 6,4-12,5 nee ruwwandig

28/6: 1 nee: V 5,2-6,1 nee 28/6: 2 nee 2,5-5,3 nee 28/6: 3 nee 4,4-8 nee 28/6: 4 nee 5,2-5,5 nee 28/6: 5 nee: V 6,3-9,3 nee 28/6: 6 nee: B 5,7-7,8 nee 28/7: 1 nee 6,3-10 nee 28/7: 2 nee 4,7-6,4 nee 28/7: 3 nee 9,8-14,6 nee bodem, ruw

28/7: 4 nee 11-14,7 nee ruwwandig

21/2: 13 nee: V 10,4-31,8 ja dekselgeul maar ruwwandig

21/3: 10 nee 11,3-17,1 ja 21/4: 21 nee 9,1-11,5 ja te verbrand voor verdere determinatie

21/4: 22 nee: V 8,6-11,3 ja 21/4: 23 ja 8,7-45 ja dekselgeul, zie beschrijving

21/4: 24 nee: V 11,3-52,2 ja dekselgeul, bekeken: ruwwandig

21/4: 25 nee 14-42,2 ja dekselgeul, bekeken: heel vlak uitgewerkte dekselgeul (zie foto), licht besmeten)

21/4: 26 nee 10,6-13,6 ja 22/4: 21 nee: V 11,5-32,8 ja dekselgeul

22/4: 22 nee 10-12,6 ja 23/4: 48 nee max 20,4 nee binnenwand afgesprongen, te bekijken

23/4: 49 nee: V 9,1-11 ja Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

23/4: 50 nee 12,4-15 nee Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

23/4: 51 nee: B 15-17,4 ja Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

23/4: 52 nee 8,6-10,2 ja ruwwandig

25/5: 19 nee max 20,5 ja Bekeken: dekselgeul, te klein fragment voor determinatie

25/6: 11 nee: V 5,5-9,4 ja Bekeken: afgesprongen, zwaar verbrand fragmentje

25/7: 4 nee: V 10,3-27,4 ja dekselgeul: bekeken: ruwwandig, geen Kemmelbergaardewerk

25/7: 5 ja 9,8-15 ja Zie beschrijving

26::6 nee: V 6,3-8 ja 26/5: 18 nee: V 9,5-44,5 ja dekselgeul

26/5: 19 ja 14-15,6 ja niet in zakje

26/5: 20 nee: V 19-23,6 ja ruwwandig, onregelmatig versierd

26::7 nee: V 8,0-9 ja 26::8 nee: B 9-12,8 ja

125

27/5: 11 nee: V 7,5-10,6 ja Bekeken, geen Kemmelbergaardewerk

27/6: 7 nee 5,3-9,9 ja 28/1: 3 nee 21-40,3 ja ruwwandig

HS 38 nee: V 7,8-11,5 ja HS 39 nee: V 3,8-7,2 ja HS 40 nee: V 7,5-10 ja Bekeken, niet te bepalen

HS 41 nee: V 9-10,9 ja HS 42 (neolithisch)

HS 43 nee: V 18,2-30,4 ja dekselgeul

Gn nr 1 nee: V max 9 ja Gn nr 2 nee: V max 7,4 ja Gn nr 3 nee: V max 8 ja Gn nr 4 nee: B 11-17,8 ja Gn nr 5 nee max 14,4 ja misschien dekselgeul