Het Nieuwe Bouwen

in Nederland en Slowakije 1918 - 1940

Van Dijk, Van Soomeren en Partners Karolien Dietz

Brecht van Hulten Harm Jan Korthals Altes

Het Nieuwe Bouwen in Nederland en Slowakije 1918-1940

Van Dijk, Van Soomeren en Partners B.V Amsterdam, jun i 1995

C ata logus bij de tentoonstel l ing ' Het Nieuwe Bouwen i n Neder land en Slowakije, 19 18 - 1940 '

Karolien Dietz, Brecht van Hulten en Harm Jan Korthals Altes

Oms lag: plafond raam in het coöperatieblok van Emil Bel lus te B ratis lava

2 I

Woord vooraf

Uit vriendschappel ij ke contacten tussen architectuur- i nstel l ingen i n Slowakije en Van Dijk , Van Soomeren en Partners (DSP) is het idee van een gemeensc happel ijke tentoonstel l i ng over het N ieuwe Bouwen in Neder land en Slowakije geboren. Ons was gebleken dat S lowakije besch ikt over een royale erfenis van bouwwerken d ie getu igen van de i nvloeden van het N ieuwe Bouwen. De bevriende i nstel l i ngen, de Vereniging van Slowaakse Architecten en de Academie van Schone Kunsten te Bratis lava , b leken bovendien over veel tentoonste l l i ngsmateriaal te besch i kken, waarmee deze erfenis u itstekend voor het pub l iek gedocumenteerd is . Spoedig was het idee geboren om dit materiaal ook i n Nederland te laten zien. Merkwaard ig genoeg werd op hetzelfde moment vanu it de S lowaakse i nstel l i ngen belangste l l i ng getoond voor mater iaa l over het N ieuwe Bouwen i n Nederland. En zo werd, na veel commun icatie over en weer, bes loten tot het samenstel len van een gemeenschappel ijke tentoonstel l ing , waar in het Nederlandse en het Slowaakse N ieuwe Bouwen naast elkaar gezet z ij n . Voor de Slowaakse kant werd gebruik gemaakt van het bestaande tentoonste l l i ngs materiaa l , voor de Neder landse kant moest door DSP zelf mater iaal worden vervaa r­d igd . Daarbij is dankbaar gebru ik gemaakt van het arch ief van het Neder­lands Architectuur Instituut te Rotterdam. Vrijwel al het materiaal komt daar vandaan . D e tentoonste l l ing is i n 1995 i n Nederland en i n 1996 i n Slowakije op versch i l lende plaatsen te z ien. W ij kozen voor een paarsgewijze presentatie van objecten . B ij e lk Slowaaks voorbeeld hoort een Nederlands voorbeeld. W ij stonden voor de opgave om een selectie van objecten te maken die tezamen een goede afspiege­l ing van de erfen is van het N ieuwe Bouwen i n beide landen zou vormen. Verder moesten de paren ook werkel ijk pa ren zij n , dus onderl i ng gel i jkenis vertonen in vorm en f unct ie. D it bleek geen eenvoudige opgave te zij n . Om deze o p i nhoudel ijk verantwoorde wijze t e volbrengen was een u itgebreide voorstudie noodzakel i jk. De studie is u itgevoerd door Karol ien Dietz i n het kader van haar studie Kunstgesch iedenis aan de Rijksun iversi­teit te Le iden . Zij l iep bi j DSP een stage i n de periode mei-oktober 1994. Het onderzoek leverde belangwekkend h istorisch materiaal op over de relaties tussen het Nederlandse en het (Tsjecho-) S lowaakse N ieuwe Bouwen. De stage mondde uit in een u itstekend vers lag, dat d i rect a ls tekst voor de catalogus bij de tentoonste l l i ng bruikbaar bleek. De catalogus l igt thans voor u . W ij danken Karol ien Dietz hartel ijk voor het besch ikbaar stel len van haar materiaal en wensen u er veel leesplezier mee toe.

Van Dijk , Van Soomeren en Partners , Harm Jan Korthals Altes

J un i 1995

I 3

4 I

Inleiding

Het Nieuwe Bouwen is een i nternationale aangelegen heid. In heel E u ropa doet deze archi tectuurstroming zijn i ntrede in de periode van het i n terbel­l um . Rond 1920 begint Het Nieuwe Bouwen zich te ontwikkelen i n de Eu ropese cu lturele centra waaronder D u its land (Bauhaus), Frankrijk (Le Corbus ier), Neder land, Rus land en Tsjechos lowakije. Problemen met betrekking tot hu isvesting en hygiëne (er was een n ijpende won ing nood, de hu izen hadden vaak geen of s l echte eigen san ita ire voorzieningen en wein ig l ichtinva l) leiden tot een sociale bewustword ing van de ava ntgarde arch itecten . Tegel ij kertijd is er de mogelij kheid gebru i k te maken van n ieuwe bouwtechn ieken en -materia len, zoa ls gewapend beton, staa l en grote g las pa rtijen. Men gaat z ich afzetten tegen de h istoriserende stij len waarbij teruggegrepen wordt naar het verleden en een overmaat van decorat ie . De n ieuwe jonge generatie arch itecten wi l functioneel bouwen voor een n ieuwe goede toekomst. L icht, l ucht en zon worden de n ieuwe s logans, voor het wonen, maar ook voor de hygiëne en gezondhe id . Het is voor het eerst dat het welzij n van de gebru iker van het gebouw een voorname p laats kreeg in het denken van de architect. Naast de mechani­satie van het bouwbedr ijf en de standaard isatie van het produkt speelt de stedebouwkund ige ana lyse ook een belangrij ke n ieuwe rol . De eis van de eff ic iency geldt voor een won ing, maar ook voor een stad.

Neder land behoorde tot de toonaangevende landen van het N ieuwe Bouwen. Architecten zoals Oud, Du iker, Br inkman en Van der Vlugt worden d i kwij ls in één adem genoemd met grote namen zoals G ropius, Mies van der Rohe en Le Corbus ier. De avant-garde i n Nederland heeft enerz ijds veel i nv loed u itgeoefend op het Nieuwe Bouwen i n het buiten land , maar heeft a nderzijds ook bu itenlandse i nv loeden ondergaan. Er is veel u itwisse l ing geweest tussen de Europese 'N ieuwe Bouwers ' , wat het i nternationale karakter van het N ieuwe Bouwen verklaa rt.

Wat Tsjechos lowakije betreft r ichtte de belangste l l i ng voor het N ieuwe Bouwen zich hoofdzakel ij k op Tsjechië. De avant-garde centra bevonden zich i n Praag en Brno. Slowakije werd gezien a ls het achterland, zowel economisch a ls cultu reel. In vergel ijkende l iteratuurstudies wordt er geen of nauwelij ks meld ing gedaan van het Slowaakse N ieuwe Bouwen. Van beide landen is Slowakije het m inst in de belangste l l i ng geweest terwijl het ondanks een sociaal economische en culturele achterstand toch een eigen identiteit heeft verworven. Slowakije heeft een omvangrij ke en interessante bijdrage geleverd aan het N ieuwe Bouwen in Tsjechos lowak ije. Door de pol itieke omwenteli ng i n 199 1 is de s ituatie i n het voormal ige Oostblok veranderd. Tsjechoslowakije is opgesp l itst i n twee zelfstandige staten; Tsjechië en S lowakije. Beide staten zijn nu democratieën. De herwonnen v rij he id in Slowakije in 199 1 heeft een herstel van het h istorisch zelfbewustz ij n mogelijk gemaakt. In S lowakije ontstond daardoor een toenemende belangstelli ng voor het eigen N ieuwe Bouwen, d ie zich u itte i n een aantal recente pub l i katies en tentoonstel l ingen van S lowaakse a rch itectu u r inste i l i ngen. Kenn ismaking h iermee geeft aan dat het Nieuwe bouwen i n beide landen overeenkomsten heeft, maar laat tegel ij kertijd z ien dat ook Slowakije z ij n specifiek regionale eigenschappen heeft . Door de bouwwerken u i t beide landen met elkaar te vergelijken kan een pog ing gedaan worden Slowakije uit z'n isolement te halen en meer bekendheid te geven aan de mooie voorbeelden van het Nieuwe Bouwen in dit land.

I 5

6 I

Het Nieuwe Bouwen in Nederland

In le iding De term het ' N ieuwe Bouwen' wordt i n Nederland omstreeks 1930 I 7 geïntroduceerd. Versch i l lende termen voor deze arch itectuurstroming

worden in de l iteratuur vaak door elkaar gebruikt. Tegel ij kertijd met de introductie van de term het 'N ieuwe Bouwen' wordt de term ' N ieuwe Zake l ijkheid' gebru i kt. ' F unct iona l isme' is een term d ie de arch itecten van het N ieuwe Bouwen zelf n iet gebru iken. Om het nog erger te maken, spreken de Slowaken van 'De Modernen ' , 'Modernisme' of 'N ieuwe Beweging ' . De term het 'Nieuwe Bouwen' geeft beter aan wat deze stroming wi l , namel ij k een breuk met het verleden en het door m iddel van de a rch itectuur bevorderen van een n ieuwe maatschappij en een n ieuwe cultuu r voor de bev rijde mens . In Nederland is het N ieuwe Bouwen geen homogene groep arch itecten . De Rotterdamse architectenveren ig ing 'Opbouw' en de Amsterdamse veren ig ing 'De 8' zijn de belangrijkste pijlers. Tevens wordt de term meer in het a lgemeen gebru i kt voor de arch itectuur van de Nederlandse C IAM-groep (Congrès I nternat ionaux d' Architecture Moderne). Om de strom ing i n te leiden, kunnen we het beste eerst st i lstaan bij het pri ncipe van de Nieuwe Bouwen-arch itecten om de volks h u isvest ing en daarmee het welzijn van de bewoner/gebruiker centraa l te ste l len. Van Loghem, een belangrijke vertegenwoordiger van het N ieuwe Bouwen formu leerde dit principe van het N ieuwe Bouwen zo: "Door deze groep . . . worden de mensch en de maatschappelijke verhoudingen als uitgangspunt van alle arbeid genomen. Voor de kunstenaars en speciaal voor de architecten heeft dit veranderd levensinzicht gevoerd tot een absoluut gewijzigde instelling tegenover hun werk. Voor deze groep wordt de scheppingsdaad niet geboren uit verlangen naar schoonheid zonder meer, maar de drang tot uiting is primair gericht op vervulling van de essentiële geestelijke en materiële behoeften van den mensch " (catalogus Bouwen '20 - '40, E indhoven, 197 1, pagina 29). D ie essentiële behoeften betekenen in de eerste p laats de behoefte aan een behoorl ijk onderdak. D it maatschappelijk engagement maakt dat de arch itect zich voortdurend bezig houdt met de bestudering van al le aspecten van het wonen en de volks h u isvest ing. L icht, l ucht en zon, de nabijheid van groen, l ichaamsbe­weg ing en ve i l igheid worden n ieuwe doelste l l i ngen. De n ieuwe architec­tu ur moet a-esthetisch z ij n , a ldus het opricht ings man ifest van 'De 8 ' . Bovendien moeten de eisen van de bouwopgave met de meest geavan­ceerde techn ieken worden verwezen l ijkt. Ondanks de nadruk op de n ieuwe bouwmethoden en -materialen wordt er echter nog re latief veel in bak­steen gebouwd. De baksteen industrie was machtig en het gebru i k van baksteen was veelal goedkoper en gaf de mogel i jkheid het gebouw meer kleur te geven.

Veel aandacht wordt ook besteed aan de analyse van de functies van een gebouw. Men tracht h iervoor wetenschappel ijke methodes te gebru iken. De skeletbouw maakt de open won ing , het grote glasv lak en de v rije, aan het gebru ik aangepaste plattegrond mogel ij k . De openheid van de won in­gen heeft n iet a l leen de symbol ische betekenis van bevrijd ing , maar ook een hyg iën ische beteken is . Gebouwd wordt e r i n opdracht van de overheden, het bedrijfs leven e n particu l ieren . Van 1920 tot 1925 hebben 8r i nkman & Van der Vlugt, Oud en Van Loghem een overv loed aan opdrachten, met name i n de won ing­bouw. Het bureau 8 ri nkman & Van der Vlugt gaat na 1925 ook met opdrachten in de uti l iteits bouw aan de s lag. Speciale vermeld ing verdient

8 I

De 'Opbouw'

De Amsterdamse a rchitectenve ren iging 'De 8'

de opdracht voor de Van Nel le-fabriek ( 1926-1930) te Rotterdam ; een overbekend voorbeeld van het N ieuwe Bouwen In a l le l iteratuur van b innen- en bu iten land . U it deze opdracht v loeit een reeks a n dere opdrach­ten voort. waaronder het woonhu is (zie foto 1 ) van C. H. van der Leeuw, één der d i recteuren van de Van Nel le-fabriek in Rotterdam . Door het gebru i k van g las en staal komt de openheid van deze gebouwen goed tot u itdrukk ing , d ie zo bepalend is voor het gezicht van het Nieuwe Bouwen. I nternationale ontwikkel ingen, onder a ndere de a rch i tectuur van G rop ius , Le Corbusier en Mies v a n de Rohe, zijn hiervoor bepa lend geweest .

Ondanks dat de architecten van het Nieuwe Bouwen hun grootste taak zien weggelegd op het gebied van de volks h u isvest ing komen de meeste opdrachten voor in de categorie van het part icul iere woonh u is . De aard van de opd rachten voor deze woonhuizen varieert nogal, van zeer l uxe villa 's tot eenvoudige zomerhu isjes . Ook worden er naar verhoud ing tamel ij k veel zwem baden (zie foto 7) gebouwd, hetgeen aans lu it bij de belangstel l i ng voor sport. l i chaamscultuu r en hyg iëne.

Het i nternat ionale karakter van het N ieuwe Bouwen v indt zijn bevest ig ing onder meer i n de Weissenhofsied lung i n Stuttgart i n 1927 . Be langrijk aan deze permanent geworden tentoonste l l i ng van socia le won ingbouw is vooral dat h ier voor het eerst sp rake is van een gezamen l ijke i nternat ionale man ifestatie van de voortrekkers van het N ieuwe Bouwen. I n opdracht van de gemeenteraad van Stuttgart worden 60 woni ngen gebouwd door architecten uit verschillende lan den . De architecten Oud en Stam vertegen­woord igen Nederland . Aan dit p roject neemt Tsjechoslowakije geen deel.

I n 1920 wordt in Rotterdam de veren ig ing 'Op bouw' opgericht door de arch itecten W. Kromhout en M . B ri n kman . De leden z ij n onder a ndere L .C . van der Vlugt. W.H . G ispen , J .J . P. Oud , M . Stam, C. van Eesteren , J . B. van Loghem, W. van Tijen en P. Zwart . De reden om z ich te verenigen, ondanks de vele onderl inge verschi l len, is de hoofdrol d ie Amsterdam volgens hun voortdurend voor zich opeis t . Eén van de verschi l len i s de pol it ieke k leur. Door toedoen van M. Stam, P. Zwart en vooral J . B . van Loghem krijgt de veren ig ing een l i nkse imp u ls . Van Log hem heeft i n d i e t ij d sterke sympathie voor het Russische comm u­n isme. H ij is l id van de Bond van Revolut iona ir-Socia l ist ische Inte l lectuelen . Als één van de weinigen p robeert Van Loghem zijn idea l ist ische ideeën ook in daden om te zetten . In 1921 wordt zijn bureau in een coöperatie omgezet. De arbeidsverhoud ingen worden veranderd: de tekenaars en opzichters zouden delen i n de door het bureau gem aakte winst. Ook gaat Van Loghem naar Rus land , waar h ij i n 1926/27 werkt aan de m ijnstad Kemerovo i n S iberië. I n 1932 p ubl iceert h ij zijn boek Bouwen, Bauen, BMir, Building, een belangrij k f unctiona l ist isch man ifest. H ier in p le it Van Loghem voor afschaff ing van het p rivate grondeigendom en verbeteri ng van de hu isvest ing voor arbeiders . De p lann ing , de opt imale i nzet van techn iek en het i ndustriële p rodukt iep roces worden a ls het werkzame m iddel aangepre­zen om soc ia l ist ische orde in de kap i ta l is t ische chaos te brengen. Deze vermenging van pol i t iek en kunst is voor J .J . P. Oud een reden om in 1928 op te stappen.

I n 1927 wordt i n Amsterdam 'De 8 ' opgericht door B . Merkelbach, C h . Karsten, J . van den Bosch, J. Groenewegen, H. van de Pauwert en P. Verschuyl. In tegenstel l i ng tot de 'Op bouw' , waarvan het a rchief t ijdens het bombardement van Rotterdam verloren is gegaan, is er van ' De 8' veel bekend. Het karakter van ' De 8' wordt du idel i jk in het beg insel man ifest 'WAT IS DE 8' (gepubl i ceerd i n het avant-garde t ij dschrift ilO, nummer 3, 1927) . Daaruit komt het volgende naar voren . 'De 8' is een groep jonge arch itecten, d ie op p ragmat ische wijze b innen de bestaande maatschappij p robeert te komen tot verbeter ingen van de arch itectuur. Men d ringt het begrip schoonheid op de achtergrond ten g u nste van het begrip doel­matigheid. Tevens ziet men het vak meer a ls een wetenschap dan a ls een kunst . Het beg insel man ifest s l u it af met: '''De 8' is a-est hetisch, a-drama­tisch, a-romant isch en a-kubistisch " . De s lotz in lUidt: '''De 8' is resu ltante": men k iest voor een op loss ing d ie reken ing houdt met al le factoren d ie voortv loeien u i t de opdracht.

I n 1928 worden A. Boeken, J. D u iker en J.G. W iebenga lid van 'De 8 ' . D u i ker en W iebenga hebben dan a l een aanta l belangrijke bouwwerken tot

stand gebracht, waaronde r het sanatori um Zonnestraal (zie foto 9) te H i lve rsu m e n de N i rwana-flat in Den Haag. Vanaf 1927 schr ijft Du iker, met medewerk i ng van W iebenga, een boekje over hoogbouw. H ie ri n pleit Du i ke r voor hoogbouw in twaa lf verdie pinge n . I n heel Europa en Amerika i s er ee n te ndens in d e r ichting v a n hoogbouw. De hu isvesti ngproblemen , de n ie uwe bouwtechn ieken , de moge l ij khe id van gemeenschappe l ijke voorzien inge n voor ee n 'mechan ische' u itr usti ng van de won ingen (ce ntra le verwar ming, afva lkokers en wasmach ines) zij n mede verantwoorde l ij k voor d ie ontwik ke l i ng. De doorbraak van deze woonvor m b l ijft echter beper kt. Hoogbouw b l ijkt nog te duur te zijn e n wordt door we in ig opdrachtgeve rs gesch ikt geacht voor de won ingbouw. E nkele voor bee lden van wel gerea l iseerde hoogbouwproje kten zij n de 'Bergpolderf lat' (zie foto 3) i n Rotterdam van W. van Tijen e n de 12 verd iep ingen hoge Wolkenkrabber aan het Victor ie p le in in Amsterdam van J . F. Staa l . Dit laatste project kreeg veel k ritiek te ve rd u ren, omdat het b innen het stedebouwkund ige p lan een esthetische functie verv u lde . De esthetie k was geen u itgangspunt v a n het Nieuwe Bouwen en der ha lve werden de a rch itecte n van dit project als 'ver raders' beschouwd. I n 1929 voegt de stede bouwkund ige C. van Eesteren zich b ij de groep.

I 9 H ij is dan ook nog voorzitte r van de Rotterdamse ve re nig ing 'O pbouw' . A ls hoofd van de Afde l i ng Stadsontwikke l i ng van P ub l ieke Werken te Amste rdam heeft h ij ee n be langr ij ke bijdrage geleverd op stedebouwkun-d ig ge b ied , door u itgebre id onderzoek te doen naar de same nste l l i ng en groe i van de bevolk ing , de groe i van het ver kee r en de be hoefte aan groen en sportfac i l iteiten te n be hoeve van het Amsterdam Uitbre i d ingsplan (AU P) van 1934 . S. van Rave nsteyn is slechts kort lid van 'De 8 ' geweest (193 7-1938). H ij is vooral bekend geworden door zij n ut i l ite itsge bouwen , zoa ls zijn se inhu izen voor de Nede rlandse Spoorwegen en zij n watertore n uit Breda (1926).

Naast de bove nge noe mde beg inse lve rk lar ing man ifesteert ' De 8' zich ook door middel van ee n tentoonstel l ing ove r 'De Ratione le woonwijk ' , samen met het preadv ies 'De organ ische woonwij k in open bebouwing' , in het I nstituut voor Volkshu isvesting en Stedebouw (1932). In het preadvies wijst men op de be hoefte aan l icht, l ucht, groe n e n ve i l ighe id . E r wordt geple i t voor stroken bouw met ee n goed doordachte or iënter ing van de won ingen ten opzichte van de omgev ing , zon en windr ichti ng. De groenstroken moeten gebouwen van a lge mee n nut he rberge n , zoa ls scholen , ke rken , leeszale n, restaurants e n derge l ij ke .

Het tijdschrift ' Oe 8 en Opbouw' wordt i n 1932 opgericht a l s de Amster­damse arch itectenve re n ig ing 'De 8' en de Rotte rdamse vere n ig ing 'De Opbouw' bes lu iten samen te gaan. Het tijdschrift is zee r be langrijk geweest voor het N ieuwe Bouwe n . De art ike len zij n enerzijds p le idooien voor het N ieuwe Bouwen en anderzijds aanval len op a ndere r ichtingen , zoa ls de Amsterdamse School. Expl ic iete pol itieke standpunten komen i n het tijdschrift nauwelijks voor. "Bouwk unst heeft n iets met pol itiek te make n ", vonden i nv loedrijke lede n zoals Merke lbach e n Du iker. Van Loghem is één van de we in igen d ie af en toe pol it iek stel l ing neemt i n zij n artike le n .

( lAM Ook de (lAM-congressen , d ie vanaf 1928 worden gehouden , zijn voor het Nederlandse N ie uwe Bouwen van be lang . E ne rzijds is het ee n i nte rnatio­naal forum waar ideeën kunnen worden opgedaan op het ge b ied van won ingbouw en stedebouw en anderzijds leveren de Neder landse architec­ten zelf een be langrijke, actieve bijdrage aan de resu ltaten van de congres­sen . Naast leden van 'De 8 ' en 'Opbouw' zij n G . Rietve ld en S. van Ravesteyn (nog voor zij n aantrede n bij 'De 8') l id van de C IAM. Van Eesteren wordt in 1930 gekozen tot voorzitter van de C IAM. Het ee rste congres (1928, La Sarraz, Zwitser land) is ee n voorbere ide nd congres om ee n a lge meen programma van actie vast te ste l le n . Onder ande re wordt er een a lge mee n standpunt i ngenomen inzake de taak van de a rch i tect i n de maatschappij. Van Nede rlandse zijde zij n Stam, Rietve ld en Berlage aanwezig. De won ing voor het bestaansmin imum vormt het the ma van het tweede congres (F rankf urt 1929). Het gaat er n ie t a l leen om de balans van de won ingnood op te maken , maar ook naar de oorzaken te zoeken . De grote won ingnood d ie na 1918 i n Europa ontstond h ie ld h ie r ve rband mee. Van Loghem, Van der Vlugt, Van Eestere n , Me rke lbach, Du ike r, Boeken , Rietve ld en Van Ravesteyn zijn voor Nederland aanwezig. Naar aan le id ing van het congres wordt de pub l ikatie Die Wohnung für das

10 I

De Stijl

Existenzminimum u itgegeven , waar in een aantal Neder landse platteg ron­de n wordt opgenome n . De arch itecten van het N ie uwe Bouwe n stel len zich als voornaamste doel de volkswon ing te verbeteren . Dit wil me n bere i ken door de won ing zo functioneel moge l ijk in te dele n e n door te zorgen voor ee n ru ime toetred ing van het dag l icht e n ee n goede ve nt i latie . Goed én goedkoop bouwen wordt nagestreefd . Onder i nvloed van de C IAM r ichten de leden van ' De 8' e n 'Opbouw' commissies op d ie moete n onde rzoeken hoe men d it kan bere i ken en wat de gevolgen zu l len zijn van ver beterde volkswoningbouw voor de volks­gezond he id . C IAM 3 houdt z i ch bezig met ratione le bebouwing (B russe l , 1930). Doel van dit congres is de effectiviteit van laag- m idde l hoog- en hoogbouw e n mengvormen daarvan vast te ste l len a a n de hand van een i nventar isatie van bestaande situaties, e n om op grond daarvan 'r ichtl ijnen' op te ste l len . Het vierde cong res: De Functionele Stad (Athe ne, op het sch ip Patr is 11, 1933) heeft a ls hoofddoe l de bestuder ing van 'de bestaande stad ' . Het Neder landse team is ve rantwoorde l i jk voor de organ isatie e rvan en het bijeenbrenge n van kaarte n en de stede bouwkund ige rapporte n . Me n constateert u it de ge prese ntee rde gegeve ns van de versch i l lende lande n dat de stad een onderdee l i s van ee n economisch, soc iaal e n pol it ie k geheel e n dat zij moge l ij kheden moet scheppe n voor de mater i le en psycholog ische levensvoorwaarden van i nd iv iduen e n van de gemeenschap. Het rapport dat e rove r wordt u itgebracht ve rtoont vee l overeenkomsten met het preadvies over ' De organ ische woonwijk in open bebouwing' , waar in geweze n wordt op de moge l ijkhe id van ve rsch i l lende verkave l i ngs­vorme n, op de we nse l ijkhe i d van het integreren van n iet-woonfuncties i n de wijk e n op de noodzaak van het ve rm ijden van won ingbouw langs de ver keerswege n . Het congresmate riaal wordt ook gesch i kt ge maakt voor ee n te ntoonste l l i ng d ie i n 1935 i n het Stede l ijk Museu m in Amsterdam te zien is.

Vanaf 1917 wordt door de sch i l de rs Piet Mondriaan en Theo van Doesburg een abstracte kunst ontwikke ld , d ie met behu lp van rechthoekige vlakken , rechte l ij ne n e n pr imai re kleuren ee n un ive rse le waarhe id u i t wi l bee lden , d ie het subjectieve en i nd iv idue le u it de sch i l derkunst moet banne n . Ze geve n h ier de naam 'Nie uwe Bee ld ing ' of 'Neoplasticisme' aan . De architecten Oud, Wi l s en Van ' t Hoff s lu i te n zich bij de Stij l-groe p aan . De architectuur u it de beg inper iode wordt be paald door ee n r itmisch spe l van vlak en massa . Het i n en u it e l kaar late n schu ive n van blokmassa 's i s het hande lsme rk van De Stijl. Pr imaire k leure n (rood, gee l e n blauw) spele n daarbij ee n be langr ij ke ro l . I n same nwerking met bee ldend kunste naars, d ie verantwoorde l ij k zijn voor de kleur inbre ng, komt een ge bouw tot stand . Voor bee lde n van dit vormenspel zij n de hu ize n in Daa l e n Berg te Den Haag van J . W i ls (1920-21) en het ontwerp voor strandhu ize n i n Scheven ingen (191 7) van J . J . P. Oud . Het a l le rbeke ndste voorbee ld i s natuur l ijk het Rietve ld-Schröder hu i s (1924-25) dat de arch itect R ietve ld i n nauwe same nwer king met z ijn opdrachtgeefster Mevrouw Schröder ontwerpt en bouwt. Dit h u is visua l iseert het d u ide l ijkst de standpunten van Van Doesburg, d ie h ij i n 1924 publ iceert i n het tijdschrift De Stijl i n het art ike l 'Tot ee n Bee ldende Architectuur ' . De n ieuwe arch itectuur moet, zo sch rijft h ij , onde r andere voldoen aan een du idel ij ke plattegrond e n openhe id biede n i n i nter ieur e n exterieu r. De r u imte moet aange past kunnen worde n aan de ve rsch i l lende functies door midde l van mobiele wande n en het gebru i k van kleur d ient n iet ter decoratie, maar is ee n m iddel om de re latie tussen tijd e n r u imte aan te geve n . I n datze lfde jaar maakt h ij same n met Van Eesteren zij n arch itectuurmode l len d ie ook in De Stijl worden ge publ iceerd. Het is d ie 'b lokke ndoze n ' -arch itectuur van De Stij l d ie i nvloed heeft ge had op b innen landse en bu iten landse architectuurontwikke l i nge n .

Het tijdsc hr ift De Stijl (1917-1931) speelt een be langrijke rol bij de verspre i­ding van de ideeë n van De Stij l . De grote motor h ie rachter is Van Does­burg . Z i jn contacte n in het bu iten land e n zi jn vele re ize n en publ icaties hebben de i deeë n tot ve r over de g re nze n ve rspre id . Volgens Van Doesburg ze lf hebbe n deze ideeë n ook grote i nvloed gehad in het bu ite n land. In ee n bepaald n iet besc he iden art ike l van zij n hand in het tijdsch rift De Stijl uit 1927 (De Stijl, nummer 14, 1927, pagina 53 - 71) noemt h ij data en feiten betreffe nde de i nvloedsontwikke l i ng in het bu iten land . I n een tabel wordt voor elk land in Europa aangegeven hoe groot de invloed van De Stijl daar is.

De i nvloed op het Bauhaus (Du its land) is het grootst volge ns Van Doesburg . Nede rland e n Oostenrijk staan respectieve ij k op de tweede en de rde p laats. Tsjechoslowakije, Rusland en Frankrijk delen de vierde p laats in deze tabe l . Ook i n Tsjechoslowakije heeft Van Doesburg e n ke le be langrijke contacten en worden a rt ike len van he m in avantgardistische tijdschrifte n ge publ iceerd (zie het hoofdstuk 'W isselwe rk ing ' ) . I n het beg i n van de twintiger jaren ve randert de samenste l l i ng van de groe p. Oud, W i ls en Van het Hoff treden i n 1921 u it de Stij l-beweging en e n ke le buite n lande rs worden door Van Doesburg a l s n ieuwe lede n geï ntro­duceerd. Dankzij de toetred ing van bu ite n landse leden en de inte rnationale activite i­ten van de voortre kke r van de beweging, Van Doesburg, krijgt 'De Stijl' een i nte rnationaal karakte r. De be langrij kste Nede rlandse lede n-arch i tecten van het N ie uwe Bouwen zijn dan echter n iet meer bij de beweging betrokke n .

I 1 1

12 I

Het Nieuwe Bouwen in Slowakije

In le idi ng De Ee rste Were ldoorlog had de i neenstort ing van de Oostenrij ks-Hongaarse I

13 d ubbe l monarchie tot gevo lg . Bohe me n e n Moravië, die i nge l ijfd waren door Oostenr ij k, alsmede Slowakije, dat onder de naam Opper-Hongarije a l du ize nd jaar gezucht had onde r het Hongaarse j u k, he rwonne n a l ledr ie hun ze lfstandighe id . De landsde le n vormde n ee n federatieve staat onder de naam Tsjechoslowakije . Het ontstaan van ee n zelfstand ige Tsjechoslowaakse republ iek ('Ee rste Repub l iek ' , 1918 - 1940) is ee n mij lpaal voor de ontwikke l ing van de moderne Slowaakse architectuur. Sociale, polit ie ke en economische verander i nge n brengen ee n n ie uwe tijdgeest met zich mee. E r ontwikkelen zich n ie uwe gedachte n en n ieuwe progress ieve stromingen i n de maat­schappij. De nationale bevrijd ing en de moge l ijkhe id tot wede ropbouw van een door de Ee rste We re ldoor log beschadigde maatschappij stimu le ren n ie uwe bouwontwikkeli nge n . De maatschappe l ij ke beteke n is van de arch i tectuur nee mt toe door de gevolgen van de oorlog. Door de ve randerde situatie i n 1918 zien vee l jonge a rch itecten hun kans schoon om ter ug te ke re n naar Slowakije . Slowakije had name l ijk geen e igen architectuurople id ing en vele S lowaken genoten hun ople id ing e lders, zoals i n B udapest, Wenen , Praag, Mü nchen , Par ijs, Be rl i jn en Dresden . Naast de Slowaakse arch i tecten leverde n Tsjech ische bouwkund i ­gen ook een be langrij ke bijdrage aan het N ie uwe Bouwen i n Slowakije . Ze kwamen er naartoe om te wonen en te wer ken . De contacte n met het buiten land en de i nvloed vanu it de arch itectuurople id ingen uit Praag e n Br no (Tsjechië) he bbe n mede de ontwikke l i ng naar ee n moder ne architec­tuur i n Slowak ije bevorderd. Dat de ontwikke ling i n Slowakije tussen 1918 en 1940 moe i l ij k los gezien kan worden van Tsjech ië is de hoofdste ll i ng van het be langrijkste we rk van Ladislav Foltyn : Slowakische Architektur und die Tschechische Avantgarde (1991, oorspronke l ij ke Tsjech ische versie 1972). Dit is één van de schaarse ve rtaalde publ icaties op het gebied van de Slowaakse arch itectuur. Ook $tefan $ Iachta, tot voor kort voorz itter van de Slowaakse Arch i tecten Veren ig ing , heeft een be langrijke b ijdrage geleverd om het S lowaakse N ie uwe Bouwen mee r bekendheid te geve n . Zo zij n er i n de pe riode 1991-1993 i n Slowakije d rie tentoonste l li nge n georganiseerd, met bijbehore nde catalogi , over het S lowaakse N ieuwe Bouwe n . Alhoewel $ Iachta de invloed van Tsjech ië op het Slowaakse bouwen n iet ontkent, kent h ij het n iet zo'n grote invloed toe als Foltyn . $ Iachta probeert het e igen karakter van het Slowaakse N ie uwe Bouwen in deze cata logi tot u itdrukking te brengen . Met name de arch itecte n Em i l Be l l us en Fr id r ich Wei nwurm spe len h ier i n ee n be langrijke rol . Dit meer regionale karakte r van het Slowaakse N ieuwe Bouwen komt nog n iet tot u itdrukk ing i n ee n ee rder versche ne n art ike l van $ Iachta i n 1980 in het tijdsch rift de Archithese met a ls titel 'Ausgewah lte Baute n de r tschechoslowakische n Arch itektur' , waar in Slowaakse bouwwe rken met een ' I nter nationale stijl' karakter besproken worde n . De ve randerde houding van $ Iachta heeft de herwonnen onafhanke lij khe id van S lowakije i n 1991 als achtergrond. Omdat de kenn ismaking van de Slowaakse activite iten met het Neder­landse N ie uwe Bouwen vee la l via Tsjechië loopt, wordt ook aandacht besteed aan de ontwikke l i ngen i n Tsjechië.

14 I

Opkomst van de Avant-garde in de Eerste Rep ubl iek

Van 1918 tot 1924 wordt in Slowakije nog n iet vee l i n de n ieuwe stij l ge bouwd. De traditione le maatschappelijke structuur in Slowakije en het ontbre ken van ee n e igen arch itectuurople id i ng (geen e igen culturee l­pedagogische achte rg rond) vormen een h inde rnis voor het ontstaan van n ie uwe ideeën. De vern ie uwing komt van u it P raag het land b inne n . Tege l ijkertijd vormen het Nede rlandse tijdschrift ' De Stij l ' (191 7-1931), het we rk van het Bauhaus in D u itsland (1919-1933), het purisme van Le Corbusie r en het konstruktivisme in Rusland aanknopingspunte n voor een he roriënter ing van de kunst. Ook de bouwtech n iek is van grote i nvloed op de ontwikke l i ng van de arch itectuur. Nieuwe constructie methoden , zoals het gewapend beton, staalskeletbouw en de produktie van grote g lasplate n sche ppen de moge­l ijkhe id tot een n ieuwe arch itecton ische vormentaa l . I n 1920 wordt i n P raag onde r le id ing van Karel Te ige de socia l istisch georiënteerde jonge kunstenaarsveren ig ing ' Devets i l ' opgericht, d ie zich a l s doe l ste lt een n ieuwe were ld op te bouwe n, waarbij de a rch itectuur gezien wordt als de inspire re nde kracht. Het we lzijn van de mens staat h ie rb ij centraal . I n 1924 ontstaat e r in Brno ee n ge l i jkwaard ige kunste naars­vere n ig ing . I n 1922 worden door Oldrich Stary de n ie uwe pur ist ische beg insele n van de arch itectuur in ee n omvangrijke studie i n de Stavba gepub l icee rd, hét avant-garde architectuurtijdschrift in Tsjechië (opgericht onde r meer door Karel Te ige). In de twee volgende jaargangen worden er rege lmatig buite n landse artike le n ge pub l icee rd , waaronder a rtike le n uit Neder land. Dit t ijdschrift c ircu leert ook i n S lowakije .

I n Slowak ije ontstaat rondom de architect Dusan Ju rkovic de kunste naars­veren ig i ng 'Umelecká Beseda S love nská ' . Deze g roep bestaat u it de arch itecten: A. Ba lán , J . G rossmann, K. $ i l i nger, J . Merganc, J . Marek en V. Sebor. Hun gebouwen ken me rke n z i ch nog door een gebru ik van decoratieve ele menten . De invloed van het mode rn isme d ringt zich echte r steeds meer naar vore n . I n 1924 wordt door Balá n e n G rossmann het ve re n ig i ngs- en te ntoonste l l i ngsgebouw voor de Slowaakse kunstenaars­ve ren ig ing ontworpe n . Door het gebru i k van gewapend beton hebbe n de te ntoonste l l i ngsruimten ee n grote spanwijdte . Het exter ie u r wordt geken­merkt door een i n e l kaar schu ive n van b lokachtige massa's. De jonge arch itecte n zijn g raag bere i d n ieuwe ideeën ove r te ne men, maar i n Slowak ije was een konse rvatiever m i l ie u waardoor de ontwikke l i ng m inde r georgan iseerd e n voorspoed ig ver l iep . I n 1923/24 ontstaan de ee rste bouwwe rke n zonder versierse le n . De p ionie r i s Fr id rich Weinwurm. Weinwurm introduceert het N ie uwe Bouwe n i n S lowak ije met z ij n ontwerpen voor v i l la 's. De plattegrond speelt ee n sle ute l rol in het ontwerp, waardoor de i nde l i ng voortaan het aanzicht van het gebouw gaat bepale n . De a-sy m metrische façade en het vlakke dak zijn daarbij revol utionaire novite iten voor S lowakije . De ontwerpen van We inwurm zu l le n een be langrij ke i nvloed gaan uitoefene n . Vanaf 1924 z ie n we dan ook steeds meer ee n afname van de h istorisere nde en decora­tieve stij len en nee mt de beteke nis van het N ieuwe Bouwe n toe .

Rond 1920 is er zo' n grote won ingnood i n Tsjechoslowakije dat het M in i sterie van Socia le Zaken deze stand van zake n a ls " gevaarl ij k voor de ope n bare orde e n ve i l ighe i d " e rvaart. Een typ isch ken me rk van de won ing­nood betreft het grote aantal éénkamer won inge n . Bovend ie n was het h u u rhu is tot voor kort een speku latieobje kt geweest van particu l ie re bouwhe re n . Vanaf 1918 echte r ne men de Staat e n de won i ngbouw­ve ren ig inge n (d ie door de staat gefinancie rd worde n) de bouw van huur­h uizen op zich, door won ingproje kte n op grote schaal te organ isere n . Dat betrof i n de beg intijd echter nog geen we rk van de N ie uwe Bouwen­arch itecten . Ook E m i l Be l l us s lu it zich aan bij de progressieve a rch itectuur. Eén van de we in ige grote projecte n op het gebied van de volkshu isvest ing d ie voor 1930 door de N ieuwe Bouwers tot stand komen is ee n won ingencomplex van Emi l Be l l us (1926) i n de Björnsonova straat i n B ratislava. Be l l us maakt h ie r een aanvang met ee n gediffe re ntiee rde funktiebestemming van de ru imten , waarbij ook aandacht wordt besteed aan de l ichti nval i n d ie ru imten . Maar het accent bl ijft i n d ie periode l igge n op de v i l la-bouw (zie foto 2, V illa Dvorak). Veel opdrachten worden door F. Weinwurm uitgevoerd in de

ch iq ue wijken van B ratislava; later zal Weinwurm vooral be kendhe id ge n ieten a ls soc iaal hu isvester. Om kort te gaan: wat de woni ngbouw betreft bl ijft het N ieuwe Bouwe n i n

Slowakije in deze ee rste periode beperkt tot k le i nere , losse projecten . We l z ij n e r grote projecte n op het gebied van onderwijs. G rote un iversite its­complexen e n schole n worden ge bouwd . Ee n volks- e n burgerschool te Bratislava van Karel Se ifert en Pave l Smetana is i n 1927 het eerste school­ge bouw in Slowak ije dat géén trad itionele stijlelementen meer heeft.

Een n ieuwe fase Het jaar 1928 is in vee l opzichten ee n be langrijk jaar in de ontwikke l i ng naar een n ieuw bouwe n . I n d i t jaar wordt de ee rste kunstnijve rhe idsschool van Slowakije opge richt waarbij het Bauhaus in Du its land het grote voorbee ld is. Onder de leden van het curatori u m van deze school zijn de be langrij kste vertege nwoordigers van de progressieve arch itectuur, zoals Be l l us , Weinwurm en $ i l i nger. Het doel van het oprichten van deze school is het verbeteren van de S lowaakse arch itectuurproduktie, te ne inde de geïsoleerde positie van Slowakije ten opz ichte van de i nte rnationale ontwikke l i ngen te verkle i ne n . De impuls tot deze doorbraak komt vanu it de hoofdstad Bratislava. De plaats Bratislava, net als Wenen , Budapest en Praag, vormt ee n centrum van culture le i nvloeden . Inte l lectuele n spre ke n niet a l leen S lowaaks, maar ook D uits en Hongaars. Op oude foto's van het d ie nstgebouw van Bata in Bratislava (zie foto 16) ziet men de opschrifte n ook nog i n 3 tale n .

I n 1928 bevrijdt de arch itectuur z ich van d e i nvloed van het trad it ional isme. De beg infase is voorbij. Daar getuigt ook de arch itectuurte ntoonste l l i ng van 1928 van , d ie ge houden werd i n Brno. De tentoonste l l i ng 'Vystava sudobej ku ltury' (Tentoonste l l i ng van hedendaagse cu ltuur) is ee n man ifes­tatie van de moderne arch itectuur van Tsjechoslowak ije . Vee rtig Tsjech ische en Du i tse architecte n ne men er aan dee l. De dee lname u it Slowak ije is geri ng, a l leen J. Merganc wordt genoemd . De te ntoonste l l i ng biedt een ve rge l ijk ing tussen het eclectic istische modernisme ene rz ijds en de ve rn ieu­we nde architectuurstromingen anderz ijds . De vern ieuwende strominge n v inden hun inspiratie i n de human istische eth iek van het sociale nut . Eén project op deze te ntoonste l l i ng vormt de Sied lung 'Novy dum' (het n ieuwe hu i s), opgezet door de Tsjechoslowaakse ve ren ig ing 'D i lo ' . H ie rtoe behore n 16 eengezinswoningen . A I deze won ingen hebben een f unctione le ru imte­inde l i ng. De Moravische architect B . F uchs zegt h ie rover: "E in E i nfami l ie n­haus zu projektie ren bedeutet, nachz uwe i se n , dass e ine Küche zum Kochen da ist. e i n Wohnz immer zum wohnen , e i n Sch lafz immer zum schlafe n und e in Bad zum bade n" ( L . Foltyn, op.cit., pagina 101) . Vóó r d ie tijd konde n ruimten versch i l lende f uncties hebben , hetgeen de hyg iëne doorgaans n iet ten goede kwam.

Hygiëne en gezondhe id ve rtaald i n arch itectuur werde n de n ieuwe doe len voor de avantgarde arch itecte n . K l in ieke n, z iekenhu ize n , sanatoria, kuuroorden , zwembaden en sportclubs we rden vee lvu ld ig gebouwd, vaak in samenwerk ing met med ici (zie foto's 8 e n 10) . Een andere be langr ijke rede n voor de bouw van deze gezondheidscentra was het hoge aantal ste rfgeval len door tubercu lose . In Tsjechoslowakije leden i n 1926 ongevee r 400 .000 mensen aan tuberculose . Vooral in Bohemen, dat in de tijd van de dubbel monarchie de functie van het industriebekken van Oostenr ijk­Hongarije had, ware n de gezondhe idstoestande n n ijpend . De bergen en de gezonde lucht ve rk laren waarom de meeste van de 'gezondheids­gebouwe n ' in S lowakije we rden gebouwd.

E r speelt in d ie tijd ook een discussie ove r de vraag hoe de architectuur benaderd moet worde n . De vraag is of arch itectuur een wetenschap is of ee n k u nst . De me n ingen h ie rover lopen uiteen . H ie rvan getuigt onder ande re het boekje: L'Architecture contemporaine en Tchéchos/ovaquie (1928), waarin Jaromir Krejcar ( l id van ' Devets i l ' en avantgarde a rch itect) het standpunt ve rkondigt dat architectuur een kunst is, waarbij de vorm het resu ltaat is van een creatief proces en n iet een opte lsom van materiële factore n. Dit staat l ij n recht tegenover het standpunt van Karel Te ige , d ie ju ist de a rchitectuur a ls ee n wetenschap z iet. De pogingen van de n ieuwe arch itectuur om de techn ische, functionele e n creatieve e lementen met e lkaar te verzoe nen komt tot u itdruk king i n enke le projecte n van E . Be l l us , waaronder z ijn colonnade brug over de Váh in Piestany en de roe ive ren ig ing i n Bratislava (zie foto's 12 e n 14) .

De re latieve stab i l iteit va n het ka pita l isme ko mt i n de tweede helft va n de twintiger jaren tot een e ind . De we re ldwijde economische crisis doet zich ook in de Eerste Republ iek voe len en leidt tot een politieke 'ruk naar rechts ' .

I 15

1 6 I

Met het ontstaa n van het ' Levá Fronta' (L i nkse F ront) i n 1929 , probeert men de gevolgen van de cu lture le en pol itieke onderdrukk ing die daaru it voortvloeit tegen te gaan. I n het Tsjec h isc he tijdsc hrift DAV wordt dit verwoord. De soc ia le f u nctie d ie wordt verbonden aan de n ieuwe arc h itec­tuur, verhoogt het vermogen van de a rch itectuur z ic h tegen i nvloeden van onderdrukk ing te verzetten . De a rc hitectuur komt op een hoger p lan te staan . Een oorzake l ij k verband is er tussen het moderne bouwen en de soc ia le geest. De avantgarde verb indt z'n c reatieve bedoel i ngen duu rzaam met de revol utiona i re beweg ing . Het begin van de jaren dertig wordt ook gemarkeerd door de veranderende houding en i nz ic hten van a rc h itecten ten opzichte van de oplossi ngen van de stedelijke problemen. De tentoonste l l i ng d ie resulteert u it het tweede C IAM-congres laat 300 p lattegronden van k le ine won ingen z ien. H iervan is er geen één uit Tsjechoslowakije. D it verwaarloosde probleem wordt voortaan door de CIAM-groep van Tsjechoslowakije en de afdel ing arc h i­tectuur van het 'L i nkse Front' aan de orde gebracht . Zo stelt deze laatste een tentoonste l l i ng samen in Praag over het proletarische wonen. Voor het eerst in Tsjechoslowakije openbaarden z ich de onmensel ijke woon­verhoudingen van de lagere k lasse en toonde z ich het ontbreken van een kapital istisc he oploss ing voor het won ingprobleem . De tentoonste l l i ng behandelde ook het probleem van de hygiëne, de toename van zelf moor­den, het belang van l icha mel ijke opvoed ing, het verkeer etc. N ieuw was dat de arc h itecten z ic h nu n iet a l leen met h u n vakgebied bez ighielden, maar ook andere zaken van het economisc h leven erbij betrokken. Ze wezen erop dat het won ingvraagstuk een soc ia le en politieke vraag was die z ij n iet a l leen via h u n vakgebied konden op lossen . Het effect van de tentoonstel l i ng was enorm: na drie dagen werd de expositie verboden . Op d ie opmerkel ijke polit ieke daad komen we straks nog terug . B i nnen korte tijd bereikt de Tsjechoslowaakse avantgarde veel resultaat en neemt z ij b i nnen de l i n ker v leugel van de arch itectuurideologie i n Eu ropa een aanvoerdersrol i n . Dit komt onder meer tot u itdrukk ing in een enquête over het won ingvraagstuk, gepubl iceerd in het tijdsc h rift Tvorba. Voor het voorbereidende com ité (C IRPA( , Commité I nternationale pour la Résolution des Problèmes de I ' Arch i tecture Contempora ine) van de C IAM schrijft Karel Teige een stud ie: 'Nejmensi byt' (De m i n i ma le won ing , 1932) . D i t onderzoek b iedt een overz ic ht van de soc ia le won ingbouw in Eu ropa . De min imale won ing z iet Teige a l s een praktische oploss ing van de heer­sende won i ngnood, maar het echte toekomstideaa l van het wonen is voor hem een col lectieve woonvorm, het communehu is naar Sovjetvoorbeeld . Ook versch i l lende prijsvragen voor kleine won ingen getuigen van de opkomende rol van Tsjec hoslowak ije . Twee belangrijke onderzoeken en publ ikaties Sociologicky fragment byd/eni (Soc iologisch aspekt van het wonen) [1930-1932] en het Economicky fragment byd/eni (Economisc h aspekt van het wonen) [1930-1934] van J i ri Kroha bevatten analyses van het wonen, waarin de structuur van de fam i l ie, de normen voor ru i mten en het gebruik van de won ingen, maar ook de variabi l iteit van de won ing en de problemen van de won ingdistribut ie aan de orde komen . Deze stud ies z ijn van groot belang gebleken voor de jonge arch itecten generatie.

B ij hun pog ingen een goede oplossi ng te vinden voor k le ine woningen, wedijveren dr ie versch i l lende opvattingen. Aan het e ind van de twintiger jaren is de groep d ie z ich u itspreekt voor de tradit ionele vorm van huurhu i­zen, met een trappehuis en een blok-en rand bebouwing, het sterkst. Dit sloot het beste aan b ij de wensen van de bouwheren . De tweede opvatt ing gaat u it van onveranderde fami l iestructuren, maar daarbij stelt ze een gemeensc happel ijke gebru i ksru imte voor wassen en k inderopvang voor. De derde groep wenst een n ieuw aanzien voor de k le ine won ing: niet meer a l s zelfstandige eenheid maar als deel van een groter, col lectief organ isme (commune). F. Weinwurm en I . Vécsei ontwerpen i n 1932 de won ingbouwprojekten 'UNITAS' (1931) en 'Nova Doba' (N ieuwe Tijd); zie foto 10 . Een mooi voorbeeld van een grootscha l ig won ingbouwproject m idden i n de stad, met een doorlopende winke lstrip aan de straat en daarboven woontorens, is het complex 'Avion ' u it 1931 (z ie foto 6). Deze projecten zijn de beste voorbeelden va n hoe men het vraagstuk van de k le ine f lat oploste. Ook wordt er met n ieuwe bouwmateria len en bouwmethodes gewerkt, bijvoor­beeld met gestandaard iseerde staalconstructies bij 'Nova Doba' .

Een belangrijk feit waaruit b leek dat de a rc h itecten hun krachten g ingen bundelen was de opric hting van een drietal arch itectuurtijdschriften in S lowakije. I n 1931 ontstonden Forum, Slovensky Stavitel en Nova Bratislava

waarin de bouwproblemen van d ie tijd aan de kaak werde n geste ld . De gevolgen van de economische cris is i n de dertiger jare n vormden een im puls h ie rtoe . Hoewe l in de eerste helft van de dertiger jaren de bouwproduktie van het Nieuwe Bouwen in Slowakije toenam, werd ook hier de groe i afgere md door de economische crisis, met a ls gevolg een gebrek aan bouwstoffen, i nf latie e n afnemende bere idhe i d tot investere n . Maar ook pol itieke ontwikke l i nge n zoals het opkomend fascisme e n nationaal social isme i n Europa deden gele ide l ijk het tij kere n . I n Slowakije nam het reactionaire fascisme toe . De fascistische reactie raakte de Slowaakse cu ltuur zwa

·a r.

De kunstnijve rheidsschool in Bratislava sloot e n vee l van de arch itectuur­tijdschrifte n moesten fuse re n of werden opgeheve n . Bouwopdrachten voor de avantgarde arch itecten bleven u it; de national isten voe lde n z ich tot deze stroming n iet aangetrokken . Zij zagen meer van hun ideeën te rug i n architectuur, d ie een u itdrukking van kracht e n orde vormde.

I 17

18 I

Wisselwerking

Inleiding In de voorgaande hoofdstukken is getracht een bee ld te geve n van hoe I 19 Neder land en Slowak ije z ich he bbe n ontwikkeld met betrekk ing tot het

N ieuwe Bouwen . Loka le bouwmateria le n en lokale bouwtradities ve rk laren de soms zeer u iteenlopende wijze van bouwen i n beide l anden . Daarente-ge n z ij n e r echter ook opva l lende ge l ijken isse n . Het gebru ik van n ieuwe bouwmethodes zoals het gewapend beton, v l iesgeve l s e n grote g las-partijen, maar ook de i nde l ing van de ruimten geven een grote mate van herkenbaarhe id . Men was door pub l ikaties i n arch itectuurtijdsch rifte n, symposia, re izen, de ( lAM-congressen, inte rnationale prijsvragen en contacten en andere bronnen, van de arch itectuurontwikke l i nge n in Eu ropa en Ame rika op de hoogte . Zowe l Nede rland a ls Slowakije hebbe n contacte n ge had met de USSR e n D u its land (het Bauhaus), wat onm isken baar spore n heeft achte r­ge laten, zeke r met betrekk ing tot de ideologie e n ideeënvorm ing. D it hoofdstuk is gewijd aan de contacte n en u itwisse l ing tussen Neder land en Tsjechoslowakije . Dat we ons n iet kunne n beperken tot Slowakije heeft te make n met een aantal factore n . Ten ee rste was Tsjechoslowakije tijdens het inte rbe l l um ee n staatk und ige eenhe id . Het bleek dat ook versch i l lende Tsjech ische architec­ten i n Slowak ije gebouwd hebben . Ten tweede was de taal ee n g rote hand icap tijdens het onderzoek . Naast de reeds genoemde publ ikaties waar de architectuur van Slowakije aan de orde kwam, is er nauwe l ijks in het Nede rlands of Enge ls vertaalde informatie besch ikbaar. De d rie S lowaakse arch itectuurtijdsch riften z ij n in Nederland n iet aanwez ig . Het Tsjech ische Stavba is we l i n Nederland beschik baar, maar is g rotendee ls i n het Tsjech isch. De u itwisse l i ng tussen Nede rland en Tsjechoslowakije v indt op versch i l lende n iveaus p laats. Ten eerste z ij n er de d i recte contacten tusse n Neder lande rs en Tsjechoslowake n . Daarnaast z ij n er de pub l ikaties i n a rch itectuurtijdschrifte n e n tenslotte z ijn e r de gebouwen (of ontwe rpen), u itgevoerd door Tsjechoslowaken in Neder land e n ande rsom . L . Foltyn wees a l op de beteken is van Tsjechië voor de a rchitectuurontwikke l ingen i n Slowakije . We zu l len z ie n dat ook het contact van Tsjechoslowak ije met Neder land met name via Praag en Brno ve rloopt. Het tijdschrift Stavba en Karel Te ige, de mede-oprichte r van dit tijdschrift, spelen h ie ri n ee n be langrijke rol .

D i recte contacten In de herfst en winte r van 1924 organiseerde de architectenveren ig ing (K lub arch itektov) i n Praag en Brno een serie lez ingen . A ls sprekers waren onder andere u i tgenodigd J . J . P. Oud en T heo van Doesburg . De titel van de lez i ngencyclus was "Voor een n ieuwe architectuu r" . Deze lez ingen le idden tot ee n acceptatie van de avantgarde ideeën in 1925 e n zal e rtoe he bbe n bijgedragen dat Oud i n Brno werd benoemd tot l i d van het redaktiecomm itee van Bytová Kultura (1925 , Brno). Als crit icus, theoreticus en spi lf iguur van het Nieuwe Bouwen i n Tsjechoslo­wakije pub l iceerde Karel Teige ove r actuele e n inte rnationale arch itectuur­vraagstukke n . Teve ns kwam Te ige als woordvoerder van de k unstenaars­groe p ' Devets i l ' i n contact met vee l architecten, waaronde r met zekerhe id ook ee n aantal Nederlandse.

De Neder landse a rch itect Mart Stam onderh ie ld goede bande n met Praag, waar h ij i n 1932 ee n vil la i n de wijk Baba bouwde. De i n Neder land werkzame docent a rch itectuurgesch iede n is Ottokar Mace l toonde i n ee n

20 I

Tijdschriften

recent werk ove r Karel Te ige aan dat tussen Te ige e n Stam een sterke geestverwantschap bestond. Mart Stam heeft vier jaar in de Sovjetun ie doorgebracht, waar h ij in steden a ls Orsk en Magn itogorsk bouwde. Kort daarna h ie l d Stam op 13 augustus 1935 voor de Praagse Bond van Social is­tische Architecten een lez i n g over a rch itectuur en stedebouw in de Sovjet­u n ie . Twee dagen late r nam Karel Te i ge hem een i nterview af over d iens e rvaringen i n de Sovjetun ie . Stam e n Te ige hadden verge l ijkbare ideeën ove r de n ie uwe architectuur d ie volgens he n verbonden was met de n ieuwe , klassen loze maatschapp ij . Te ige was i n 1925 al i n de USSR ge­weest, wat op hem een g rote indruk had ge maakt. Vee l sym pathie had Te ige voor Stams compromisloze functional isme, dat maatschappe l ijke betrokke n he id in de a rch itectuur voorop ste lde . Dit verwante standpunt ve rklaart waarsch ij n l ij k ook Te iges korte gastdocentschap aan het Bauhaus (Dessau) i n 1929-1930 . Ook Stam is a ls gastdocent ve rbonden geweest aan het Bauhaus, waar h ij tijdens z ij n verb l ijf i n Du i tsland (1928-1930), een aantal lessen gaf op de afde l i ng stedebouw. Ook onde rh ie ld Karel Te ige goede banden met Theo van Doesburg. In 1924 schreef Te ige samen met Van Doesburg in Pásmo (Zone) een oproe p tot een constructivistisch protest tege n de Parijse Exh ib ition des Arts Décoratifs (1925) . De Stij l was, e rg tege n de z in i n van Van Doesburg, u i tgesloten voor represe ntatie op deze tentoonste l l i ng in Pa rijs.

Van 1923 tot 1931 was Te ige redacteur van het tijdschrift Stavba. Door zi jn toedoen ontstond e r een enorme toe name in de berichtgeving over bouwactiviteiten in het bu iten land . Vertaalde artike le n u i t bu i ten landse tijdsch riften h ie l den de leze r op de hoogte van de n ieuwste ontwikke l i n­gen . Met deze op het bu itenland gerichte b l i k wi lde Te ige ee n sne l le aanslu it ing op de internationale ontwikke l inge n tot stand bre ngen . Onder ande re Nede rland was ee n land dat voor hem model stond voor moderne arch itectuur en kunst. H ij ze i daarove r: " . . . ee n ge l u kkig Nederland beg i nt door de we rke n van z ijn arch itecte n een n ieuw Grieke n land te worden (. . . ). het is het we rke l ij ke vaderland van de n ieuwe bouwkunst" . Wat de Nede rlandse tijdschriften betreft informeerde Te ige de lezers vooral over de tijdschrifte n Oe Stijl en i l O. In a rt ike len ove r Neder landse architec­tuur we rde n teksten van Oud, Van Doesburg, Van Eeste re n e n Mart Stam vertaald en met we rke n afge bee ld . He laas is er over de i nhoud van deze artike le n we i n ig bekend . Te ige ze lf schreef een lang a rt ike l ove r Neder­landse architectuu r, waar in h ij probeerde de a rchitecten rondom de Stijl i n een ontwikke l ing vanaf Be rlage te plaatse n . I n 1922 werd e r voor het eerst i n de Stavba een artike l van O u d gepubl i ­ceerd: " Over de toe komstige bouwkunst e n haar architecton ische moge­l ijkhede n " , met vee l i l l ustraties van gebouwen van Oud u i t 1917 tot 1922 . D i t art ike l ve rscheen voor het eerst in het Nede rlandse tijdschr ift Bouwkun­dig Weekblad in 1921 . Ook Theo van Doesburg publ iceerde een a rt ike l , ' N ieuwe Hol landse arch itectuur ' (Nova hol landská archite ktura), i n 1922 . Ook schreef Van Doesburg in samenwe rking met Van Eestere n ee n a rt ike l i n datzelfde jaar, met een i l l ustratie van ee n gezame n l ijk ontwerp voor de un ive rsite it van Amsterdam ( 'Ke kol le ktivni konstrukc i ' ) . I n 1924 verscheen e r wederom ee n a rt ike l van Oud in de Stavba: 'L'évol ution de I ' a rch itecture moderne aux Pays-Bas ' . I n de loop der jaren versche ne n e r versch i l le nde artike len ove r de a rch i tec­tuur in Nederland met vee l bee ldmater iaa l . Naast we rk van bove nge­noemde architecten waren er foto's van gebouwen van Du iker (ope n lucht­school), W ie benga, Jan W i ls (Daal en Berg), R. van het Hoff (Hu is te r He ide) e n Rietve ld . I n de Stavba 1932-1933 verscheen een a rt ike l ove r het l icht e n de architec­tuur ( 'svetlo a a rchite ktura') . D it artike l g ing ove r de be l ichti ngstechnie k van Ph i l i ps . N iet a l leen was Ph i l i ps ve rantwoorde l ij k voor het ve r l ichte n van Nederlandse gebouwe n , maar ook voor de be l icht ing van ware n h u izen i n Praag werd Ph i l i ps aangeste ld .

Een ande r be langrijk Tsjechisch a rch itectuurtijdschrift dat de a rchitectuur­ontwikke l i ngen in b inne n- en buite n land beschreef was het blad Stavitel (De Arch itect). D it tijdschrift is bekend geweest i n Nede rland, omdat het tijdschrift Oe 8 en Opbouw er een rui labonne ment mee had.

Wat ve rscheen e r i n de Nede rlandse tijdsch riften ove r Tsjechoslowakije ? Avantgard ist ische tijdschriften a ls Oe Stijl en Oe 8 en Opbouw publ iceerden rege lmatig over bu ite n landse a rch itectuur en arch itecte n . Ru im aandacht kregen Le Corbusie r, het Bauhaus en het Russisch constructivisme .

Gebouwde- en ontworpen projecten over en weer

In 1 932 pub l iceerde Oe 8 en Opbouw twee artikelen over Tsjechoslowakije. T ijdens het derde ( lAM-congres te Brussel ( 1 930) werden van verschi l lende zijden rapporten u itgebracht naar aanleiding van een rondgezonden vragenl ijst over de won ingtoestanden i n de verschi l lende landen. De Tsjechische groep bracht een bericht waarvan het belangrijkste deel in het a rt ikel 'Woningvraagstu kken i n Tsjecho-slowakije' wordt weergegeven . H ier in wordt de ontwikkel ing van de industriële en economische toestand van Tsjechoslowakije beschreven en de gevolgen voor de levensstandaard, de geboortecijfers, de won ingnood en de hygiëne. Het tweede art ikel i n Oe 8 en Opbouw is van de hand van B . Merkelbach en heeft als t itel: 'Over de mogelij kheden van architecton isch-wetenschap­pelij ken a rbeid in Tsjecho-slowakije ' . Het a rtikel geeft een korte toel ichting op de tentoonstel l ing i n Praag (over de slechte woonomstandigheden van het proletariaat), die georgan iseerd was door het 'L inkse Front' en kort na de openstel l ing verboden werd. Het artikel laat m iddels tabel len en grafieken het beoogde wetenschappel ij ke karakter van deze tentoonstel­l ing zien. Merkelbach concludeert " . . . dat de sluiting 'van hooger hand' van een dergelijke tentoonstelling de erkenning inhoudt van de juistheid der gegevens, anders was weerlegging toch een veel sterker wapen dan

I 2 1

sluiting" en hoopt dat de arch itecten zich even actief zul len tonen i n opbouwende a rbeid " . . . als thans in hun negatieve arbeid, het oefenen van kritiek op de bestaande toestanden " (B . Merkelbach i n : Oe 8 en Opbouw, nummer 1 2, 1 932, pagina 1 1 6 - 1 18).

De tamel ij k intensieve u itwisse l ing van kennis en ideeën tussen Nederland en Tsjecho-Slowakije leidde n iet tot een veelheid aan opdrachten over en weer. Daarvoor was de afstand misschien toch te groot. Desondanks zijn er wel enkele gebouwde en/of ontworpen projecten over en weer te noemen . Vlad imir Karfik , verantwoordel ij k voor het ontwerp van veel gebouwen van de schoenenfabriek Bata i n Tsjechoslowakije, ontwierp voor Bata een winkel i n de Ka lverstraat te Amsterdam in 1 938. Lezingen en pub l i katies brachten Oud i n Tsjechoslowakije grote bekend­heid . Uit Brno bereikte hem in 1 92 6 de u itnodiging deel te nemen aan een prijsvraag voor een hotel '�tiassn i ' . Een andere deelnemer was E. W iesner, geboren in de buurt van Bratislava en later werkzaam in Brno. Ouds ontwerp kwam n iet verder dan een eerste opzet en werd daarom niet u itgevoerd . I n 1928 ontwierp Oud een woonhu is voor d rie fami lies te Brno; ook dat werd n iet u itgevoerd. Johannes Du iker deed in 1929 mee aan een prijsvraag voor een hotel i n Doln i Zalezly, en kreeg de tweede prijs. Mart Stam maakte in 1928 een schetsontwerp voor een v i l la (Vi l l a Pa l icka) i n Praag. Dit werd i n 1933 i n gewijzigde vorm gebouwd.

22 I

Tentoongestelde gebouwen

Nederla ndse a rch itecten 1.H. van den Broek (1898- 1 978) • Woongebouw met winkels Mathenesserlaan , Rotterdam (1928)

1.A. 8rinkman (1 902- 1 949) en L. C. van der Vlugt (1894- 1 936) • Sociëteit Theosof ische Verenig ing, Amsterdam (1925) • Vi l la Van der Leeuw, Rotterdam (1929)

1. W E. Buys (1889- 1 96 1) • Dienstgebouw van coöperatie 'De Volharding' , Den Haag (1928, i n

samenwerking met J . B . Lürsen)

W M. Dudok (1884- 1 974) • Kantoorgebouw H .AV Bank, Schiedam ( 1931)

J. Duiker (1 890- 1 935) • Appartementengebouw Nirwana, Den Haag (1926, i n samenwerking

met J . G . W iebenga) • Bioscoop C i neac Handelsblad, Amsterdam (1934) • Sanatorium Zonnestraal , H i lversum (1926, in samenwerking met

B. Bijvoet)

1. P Kloas (1 905) • Vi l la W iessel, Apeldoorn (1934)

J.B. van Loghem (188 1 - 1940) • Vil la Lonneker (1933) • Sportfondsenbad, Haarlem ( 1935, gesloopt in 1993)

1. de Meijer • Passagiersgebouw ' Pier 10 ' aan het IJ, Amsterdam (1932)

1.1. P Oud (1890- 1 963) • Woningbouw Hoek van Hol land (1925)

S. van Ravesteyn (1889- 1983) • Watertoren, Breda (1926)

D. Roosenburg (1887- 1962) • Kantoorgebouw Oranje Nassau M ijnen, Heerlen (1928) • Slu izencomplex, Den Oever ( 1932) • Kantoorgebouw Rijksverzekeringsbank , Amsterdam (1939)

1. F. Staal (1 979- 1 940) • Torenf lat 'De Wolkenkrabber', Amsterdam (1931)

W van Tijen (1 894- 1 974) • Hoogbouwf lat Bergpolder, Rotterdam (1933)

1. G. Wiebenga (1 886- 1 974) • Middelbare Technische Sc hool , Groningen (1923)

P Zandstra (1 905) • Atel ierwoningen, Amsterdam ( 1933)

I 23

24 I

Slowaa kse arch itecten E. Bel/us (1 899- 7979) • Woningcomplex aan de Björnsonovastraat te Bratislava (1926) • Won ingcomplex aan de M i leticovastraat te Bratis lava (1930) • C lu bgebouw Slowaakse Roeiveren ig ing, Bratislava (1930) • Passag iergebouw 'Propel ler' aan de Donau, Bratislava (1930) • Brug, Pie�tany (1930) • Watertoren, Trnava (1941)

B. Fuchs (1895- 7 972) • Sanatoriu m, Tatranska Lom n ica (1931)

V. Karfik (190 7 - 7 99 7) • Dienstgebouw Bata, B ratis lava (1931) • Woningbouw voor Bata-personeel, Sv it (1934)

eh. Ludwig (1907) • Torenflat Mander ia , Bratislava (1934 , i n samenwerking met E . Spitzer)

J. Marek (1 889- 7 966) • Wonincomplex met winkels 'Avion' , Bratis lava (1931)

J. Merganc (1898- 7 974) • Vi l la Dvorak, Bratislava ( 1 934)

M. Scheer (7 902) • Kantoorgebouw, Z i l i na (1929)

K. Silinger (7 887- 7 95 7) • U n iversiteitsgebouw ' Lafranconi ' , Bratislava (1927)

R. Stockar (7887- 7 957) • Sanatori um met zwembad, Sl iac (1932)

J. Tvarozek (7 887- 7 966) • Kantoorgebouw Slowaakse Stadsspaarbank, later Staatsspaarbank,

Bratislava (1927)

F. Weinwurm (1 855- 7 942) • Vil la Or Vero, N itra (1926) • Vi l la Senatora Tomanka, Bratislava (1929 , in samenwerking met

I. Vecsei) • B ioscoop Uran ia , Bratislava (1929) • Gebouw verzeker ingsmaatschappij Fen ix, Brat is lava (1929) • Won ingcomplex 'Nova Doba' (N ieuwe Tijd), Bratis lava (1932)

Geraadpleegde literatuur

W i m Beere n e .a . , Catalogus Nieuwe Bouwen. Rotterdam, Rotterdam, 1982 .

Cees Bockraad, e . a . , Catalogus Nieuwe Bouwen. Oe Stijl, Den Haag, 1982 .

Theo van Doesburg, "Data en Feiten (betreffende de i nvloedsontwikke l ing van 'De Stij l ' i n 't Bu iten land) d ie voor z ich spreke n ", Oe Stijl, 1927 (XIV) p. 53-71 .

J. Du iker, Hoogbouw (7 930), Amste rdam, 1981 .

G iovann i Fanell i , Moderne architectuur in Nederland, 7 900- 7 940, Staats­uitgeverij , Den Haag, 1978.

Ladislav Foltyn, Slowakische Architektur und die Tschechische Avantgarde, 7 9 7 8- 7 939, Ve rlag de r Kunst, D resde n, 1991 .

He nry Russe l I H itchcock, Ph i l ip Johnson, The International Style, New Vork, Londen , 1966.

Ton Idsinga, Jeroen Schi lt, Architect W van Tijen 7 894- 7 974, Den Haag, 1988.

E ric de Lange, Het internationale Nieuwe Bouwen tot 7 940. 'Geen officieel, maar levende schoonheid', De n Haag, 1 983 .

J . B . van Loghem, Bouwen Bauen Batir Building, Nijmege n , 1980 .

O . Mace l , K , S ierman, H . C isarová , Teige Animator Karel Teige (7 900- 7 95 7) en de Tsjechische avantgarde, Amste rdam, 1994 .

Ben Merke lbach, " Over de moge l ijkheden van architectonisch­wetenschappe lijken a rbeid in Tsjechoslowakije " , Oe 8 & Opbouw, 1932 (12) p. 116-118.

Jan Molema en Peter Bax, Jan Gerko Wiebenga, apostel van het Nieuwe Bouwen, Rotte rdam, 1987.

Jan Molema, Ir. J. Duiker, Serie Architectuur, Rotterdam, 1989.

Nycolaas, J . e .a . , Catalogus Bouwen '20-'40, E indhove n, 1971 .

Hans Oud, J.J. P. Oud, Den Haag, 1984 .

Ben Rebe l , Het Nieuwe Bouwen, Amste rdam, 1981 .

Be n Rebel e .a . , Catalogus Nieuwe Bouwen. Amsterdam, Amsterdam, 1982 .

C M . Rehorst, Jan Buys, architect van De Volharding, Den Haag, 1 982 .

5tefan 5 lachta, Moderne Architektur in der Slowakei 20-er und 30-er Jahre, Piesta ny, 1991 .

I 25

26 I

$tefan $ Iachta e .a . , "Avantgarde zwischen West und Ost" , Archithese, 1980 (6).

$tefan $ Iachta, Slowakische architektur 1 9 1 8- 1 945 (Bratislava), D i p lomarbe id .

$tefan Slachta, Vladimir Karfik. Architekt 20. Storica, Bratislava, 1992 .

$ tefan Slachta, Catalogus Fridrich Weinwurm Architekt der neuen Zeit, Bratislava, 1993 .

$tefan Slachta, Catalogus Architekt Emil Bel/us, Bratislava, 1992 .

Stefan Slachta, Catalogus Moderne Architektur in der Slowakei 20-er und 30-er Jahre, Piestany, 199 1 .

Auke van der Woud e .a . , Catalogus Nieuwe Bouwen. Ciam, Otte rlo, 1982 .

Foto 1 Vi l la Van der Leeuw, Rotterdam

JA Br inkman en L .C . van der Vlugt, 1929

Foto 2 Vi l la Dvorak, B ratislava

J. Merganc, 1933

1 27

28 I

Foto 3 Be rgpolderf lat, Rotte rdam

W. van Tije n, 1 933

Foto 4 Woningcomplex 'Nova Doba'

(N ie uwe Tijd), Brat is lava F. We inwurm, 1932

Zowe l van de Be rgpolderf lat a ls van 'Nova Doba' is de constructie gebaseerd op ee n staalskelet.

Foto 5 Woningcomplex met winkels aan de

Mathe nesserlaan , Rotterdam J . H . van der Broek, 1 928

Foto 6 Woningcomplex met winkels

'Avion ' , Bratislava J. Marek , 1 93 1

I 29

30 I

Foto 7 Sportfondsenbad, Haarlem

J .B . van Loghem, 1 93 5

(gesloopt i n 1 993)

Foto 8 Kuuroord met zwembad, S l iac

R . Stockar, 1 932

Contact van de zwemmers met de bu iten lucht is i n beide voorbeelden

een belangrij k u itgangspunt geweest voor het ontwerp. I n het

Slowaakse voorbeeld maakt het zwembad deel uit van een sanato­r ium. Dit is vooral beroemd om de

zu i lenga lerij, die op de eerste verd ieping langs de voorgevel loopt

en die zowel naar b innen als naar bu iten u itzicht geeft.

Foto 9 Sanatori um Zonnestraal , H i lversum

J. Du iker, 1 926

( in samenwerking met B . B ijvoet)

Foto 1 0 Sanatori um 'Morava ',

Tatranska Lomn ica B. Fuchs, 1 93 1

I 3 1

32 I

Foto 1 1 Slu izen complex, Den Oever

D. Roosenburg, 1 932

Foto 1 2 Brug, Pie�tany E. Bel l us, 1 930

Pie�tany i s een kuuroord . De brug vormt een schakel i n de wandel­

route door deze p laats. Hoewel van een geheel andere schaa l , vertoont

deze brug enige vormverwantschap met het s lu izencomplex van

D. Roosenburg i n Den Oever.

Foto 1 3 Sociëteit Theosofische Veren ig ing ,

Amsterdam JA Br inkman en L .C . van der V lugt,

1 92 5

Foto 1 4 C lubgebouw Slowaakse Roei­

veren ig ing , Bratislava E. Bel lus, 1 930

,,,\

I 33

. ,

34 I

Foto 1 5 Dienstgebouw van coöperatie

'De Volhard ing ' , Den Haag J .W.E . Buys en J . B . Lürsen , 1 928

Foto 1 6 Dienstgebouw van schoenen­

fabriek Bata, Bratislava V. Karfi k, 1 93 1

Zowel biJ ' De Volhard ing ' a l s bij ' Bata' vormen l i chtrec lames één

geheel met de geve l . Als 's avonds ook het l icht i n de werkvertrekken aan is straalt de gehele gevel l icht

u it , hetgeen het gebouw een b ijzonder aanzien bezorgt.

I 35

36 I

Colofon

U itgever Van Dijk, Van Soomeren en Partners (DSP), Amsterdam

Auteurs Karol ien D ietz, Brecht van Hu lten en Harm Jan Korthals Altes

Ontwerp, lay out en DPP Roei Heerema, bNO (DSP)

Dru kwerk en afwerking De Appelb loesem Pers, Amsterdam

Foto's Foto 1 : N .A. i . - archief Tentoonste l l i ngsraad voor Bouwkunst en verwante K unsten, n r. 0 740

Foto 2: Veren ig ing van S lowaakse Arch itecten Foto 3: N .A. i . - arch ief W. van Tijen, n r. A 1 .5 Foto 4: Veren ig ing van Slowaakse Arch itecten Foto 5: N A i . - a rch ief Tentoonste l l i ngsraad, n r. n 163 Foto 6: Verenig ing van S lowaakse Architecten Foto 7: Eva Besnyö, Amsterdam Foto 8: Verenig ing van Slowaakse Arch itecten Foto 9: N A i . - Forum, 1962 , n r. 1 (u itgave Arch itectura et Amicitia,

Amsterdam) Foto 10: Veren ig ing van Slowaakse Architecten Foto 11 : N .A . i . - arch ief Roosenburg Foto 1 2 : Veren ig ing van Slowaakse Arch itecten Foto 13: arch ief Br inkman en Van der Vlugt, in beheer bij Bureau Van de

Broek en Bakema, Rotterdam Foto 1 4: Veren ig ing van S lowaakse Architecten Foto 1 5 : N A i . - a rch ief Tentoonste l l ingsraad, n r. 0 504 Foto 16: Veren ig ing van Slowaakse Architecten