1

Handleiding voor Doodsoorzaken Haarlem 1940-1945

Welkom! Wat fijn dat u wilt meehelpen bij het invoeren van doodsoorzaakverklaringen in Haarlem!

De namen van de overledenen zijn eerder al ingevoerd. In dit project gaan we de rest van de

gegevens invoeren. Met uw hulp kunnen we deze bronnen straks volledig doorzoekbaar aanbieden.

Hoe meer we weten over mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog overleden, hoe meer zij een

‘gezicht’ krijgen. Ook kan dankzij deze informatie beter onderzoek gedaan worden naar

overlijdensoorzaken tijdens de oorlog.

Inhoud

Achtergrondinformatie

De geschiedenis van de ‘doodsbriefjes’ in het kort ..............................................................................2

Wat is het doel van dit project? ..........................................................................................................3

Praktische informatie

Hoe meld ik mij aan? ..........................................................................................................................4

Hoe zien de akten eruit? .....................................................................................................................4

Wat gaan we invoeren? ......................................................................................................................4

Doodsoorzaak .....................................................................................................................................5

Naam arts ...........................................................................................................................................5

Vragen? ..............................................................................................................................................5

Voorbeelden van doodsoorzaakverklaringen

Afbeelding 1: een volledige akte ........................................................................................................6

Afbeelding 2: een halve akte – voorkant ............................................................................................7

Afbeelding 3: een halve akte – achterkant ..........................................................................................7

2

De geschiedenis van de ‘doodsbriefjes’ in het kort In 1755 begonnen enkele gemeenten de doodsoorzaken van inwoners bij te houden. Vanaf 1865

moesten behandeld artsen in heel Nederland bij elke overleden patiënt zo nauwkeurig mogelijk de

doodsoorzaak vermelden. Deze verklaringen worden wel ‘doodsbriefjes’ genoemd. Vanaf 1869

mocht iemand niet begraven worden zonder een verklaring van overlijden.

De voorstanders van deze statistiek waren vooral artsen, ambtenaren en onderwijzers die zich

zorgen maakten over de erbarmelijke staat van de volksgezondheid in die tijd. De verklaring van

overlijden werd ook verplicht gesteld om het begraven van schijndoden te voorkomen.

Gemeenten waren verplicht de gegevens over de doodsoorzaak – aangevuld met gegevens over

geslacht, leeftijd, burgerlijke staat en beroep – naar de Inspectie van het Geneeskundig

Staatstoezicht te sturen. In 1866 verscheen het eerste landelijk statistisch overzicht. Hier werden

maar zes doodsoorzaken genoemd: pokken, rode hond, mazelen, tyfus, difterie en cholera. Alle

andere doodsoorzaken en de categorie ‘onbekend’ werden aanvankelijk bij elkaar geschoven. Aan

het einde van de 19e eeuw was de categorie ‘onbekend’ al aanzienlijk gedaald.

Vanaf 1901 werden de sterfte- en doodsoorzakengegevens bijgehouden door het Centraal Bureau

voor de Statistiek (CBS), dat twee jaar eerder was opgericht.

Om de geheimhouding van de verklaringen beter te kunnen waarborgen, werd in 1926 een nieuw

systeem ingevoerd met een A-briefje en een B-briefje. Op het A-briefje stond een verklaring van

overlijden en de doodsoorzaak. Dit was vooral voor de burgerlijke stand bedoeld. Het B-briefje

bevatte een uitgebreide doodsoorzaakverklaring. Dit is alleen bedoeld voor statistische doeleinden.

Dit B-briefje was en is nog steeds medisch geheim. Het wordt in een gesloten envelop aan de

ambtenaar van de burgerlijke stand afgegeven en die stuurt het ongeopend door naar het CBS.

In 1956 verviel de doodsoorzaak op het A-briefje. Dit was alleen nog een verklaring van een

natuurlijke dood.

Met ingang van 2001 is een gewijzigd B-formulier geïntroduceerd. De belangrijkste wijzigingen

betreffen de rubriek plaats van overlijden (in ziekenhuis, verpleeghuis, thuis etc.) en een vraag naar

levensbeëindigend handelen van de arts (euthanasie en hulp bij zelfdoding).

(Bronnen: CBS, ‘Van de schaduw des doods tot een licht ten leven. De historie van de methodiek van

de doodsoorzakenstatistiek in Nederland 1865–2005’; CBS, ‘Doodsoorzaken: De historie van de

statistiek’.)

3

Wat is het doel van dit project? Gegevens over personen in de Tweede Wereldoorlog zijn verspreid over instellingen in binnen- en buitenland. Netwerk Oorlogsbronnen koppelt digitaal bronnen over dezelfde persoon aan elkaar op Oorlogslevens.nl: hét startpunt voor historisch onderzoek naar personen in de Tweede Wereldoorlog. In deze video wordt kort uitgelegd hoe je op de site kunt zoeken.

We kunnen bronnen alleen doorzoeken als de informatie op originele bronnen wordt omgezet naar gestructureerde digitale data. Wanneer een kaartje met een doodsoorzaak gescand is, is het slechts een plaatje en kan de computer de tekst nog niet herkennen. En dus kun je ook niet met één zoekopdracht een grote verzameling akten doorzoeken. Om de kaartjes met doodsoorzaken snel te kunnen doorzoeken, is het nodig om de gegevens over te tikken. En daarvoor vragen we hierbij de hulp van vrijwilligers. De overgetikte informatie wordt na afronding van het project opgenomen in Oorlogslevens.nl. Daardoor komt deze Haarlemse bron in context komt te staan van tientallen andere collecties en bronnen met persoonsgegevens. Dat betekent dat bijvoorbeeld van de mensen waarvan via andere bronnen al bekend is dat ze zijn overleden of omgekomen in Haarlem, we nu via deze bron kunnen vermelden hoe of waaraan ze zijn overleden. Daarnaast worden de scans ook doorzoekbaar gemaakt op de noord-hollandsarchief.nl. Van sommige mensen zullen we al bronnen hebben opgenomen in Oorlogslevens.nl, maar was tot nu de plaats van hun overlijden nog niet bekend. En andere namen zullen we nog helemaal niet kennen binnen Oorlogslevens.nl. Kortom: met de digitaal doorzoekbare informatie van de doodsoorzaken-kaartjes 40 - 45 kan Netwerk Oorlogsbronnen individuele levens van Haarlemmers in oorlogstijd, steeds gedetailleerder reconstrueren via Oorlogslevens.nl op basis van bronnen.

4

Hoe meld ik mij aan? 1. Maak een account aan via HetVolk.org

2. Meld u zich daarna onder ‘Lopende projecten’ aan voor ‘Doodsoorzaken Haarlem 40-45’

Hoe zien de akten eruit? Niet alle documenten die u ziet, zullen er hetzelfde uitzien. Wat het meest voorkomt, zijn de

volgende akten:

Een volledige akte (zie afbeelding 1).

Een halve akte. De voorkant (afbeelding 2) en de achterkant (afbeelding 3) zijn twee aparte

scans. Bij halve aktes hoef je alleen de informatie in te vullen die op de scan te zien is.

Ook kunt u soms een los briefje met alleen handgeschreven tekst tegengekomen.

Wat gaan we invoeren? De namen en overlijdensdatum van de overledenen zijn al eerder ingevoerd. Deze hoeven in dit

project niet ingevuld te worden, en worden later gekoppeld aan de invoer uit dit project.

Voer alleen in wat op de scan vermeld staat. Is een gegeven niet ingevuld op de scan, laat

dan het invoerveld leeg (zet ook geen streepjes of iets dergelijks).

Is de scan in z'n geheel onleesbaar of staat er niets op? Klik op ‘Taak overslaan’. De kaart

komt dan terecht bij een andere vrijwilliger en uiteindelijk bij een archiefmedewerker.

Onleesbare tekens moeten vervangen worden door een @ (per karakter). Dus als je ‘straat’

in ‘Jodenbreestraat’ niet kan lezen schrijf je ‘Jodenbree@@@@@@‘.

Dat geldt ook voor hele woorden of velden waar wel iets staat, maar waarvan de precieze

informatie onleesbaar is.

Vul, voor zover deze informatie op een akte staat, het volgende in:

Ouderdom

Indien ingevuld: jaren + maanden + dagen.

Staan er alleen jaren, dan hoef je alleen die in te vullen. Wanneer alleen jaren vermeld staan,

hoeft er geen toevoeging ‘jaar’ ingevuld te worden, maar bij maanden of dagen moet dit wel

toegevoegd worden. Wanneer de overledene 65 jaar oud was, noteer je dus: ‘65’. Wanneer

de overledene 3 maanden was, noteer je: ‘3 maanden’.

De locatie waar iemand overleed.

Indien ingevuld: straat en huisnummer, de plaats van overlijden is altijd Haarlem.

Woonplaats + straat + huisnummer

Bekijk eventueel dit overzicht van straatnamen in Haarlem.

Overleed deze persoon na behandeling of zonder behandeling?

De doodsoorzaak (meer info hieronder)

Zijn er aanwijzingen voor een gewelddadige dood? (Ja of nee.)

Bij gewelddadige dood: specificatie

Datum akte (invoer als dd-mm-jjjj)

Naam van de geneeskundige (meer info hieronder)

5

Doodsoorzaak

De doodsoorzaken zijn vaak moeilijk te lezen. Gelukkig is er al een lijst met doodsoorzaken die

vermeld werden op aktes met doodsoorzaken uit Amsterdam.

Als je een doodsoorzaak niet goed kunt lezen, kunt u de lijst gebruiken als hulpstuk.

Als je de doodsoorzaak wel kunt lezen, willen we u vragen om alsnog even in de lijst te kijken. Uit de

lijst blijkt namelijk dat artsen ook weleens schrijffouten maakten. Op de akte stond dan bijvoorbeeld

“abresia ani”, terwijl de officiële aanduiding “atresia ani” luidt.

Dit staat in de lijst vermeld als: “abresia ani (= schrijffout voor atresia)”

Het is de bedoeling dat u de officiële aanduiding invult. In dit geval zou dat zijn: “atresia ani”.

Zoeken in de lijst kan als volgt:

Open de lijst met doodsoorzaken.

Deze lijst is samengesteld aan de hand van een project waarbij aktes met doodsoorzaken uit

Amsterdam ingevoerd werden.

Druk tegelijk op ‘Control’ en ‘F’.

Tik de letters in die je wel herkent.

Hopelijk herken je zo de doodsoorzaak op de akte staat.

Let wel op, want in dit overzicht staan ook schrijffouten. Neem altijd de correcte

doodsoorzaak over.

Mocht de arts duidelijk een schrijffout gemaakt hebben, dan hoef je dat ook niet in te

voeren. Voer in dat geval ook de correcte doodsoorzaak in.

Doodsoorzaak niet gevonden? Klik dan op ‘Taak overslaan’.

Benieuwd wat een aandoening inhield? Kijk dan op medisch-woordenboek.nl.

Naam arts De artsen die de akten opstelden, ondertekenden die meestal met hun handtekening en hun adres.

Met name de handtekeningen zijn vaak moeilijk leesbaar.

Als hulpmiddel, is er een lijst met de namen en adressen van artsen die in de periode 1940-1945

werkzaam waren in Haarlem. Open de lijst hier.

Heb je de naam van de arts gevonden? Kies die dan in de lijst bij ‘Geneeskundige’.

Zie je geen naam die bij de handtekening past? Kies dan in de lijst met artsen ‘ONLEESBAAR’. (Die

staat bij de ‘O’.)

Vragen? Loop je ergens tegenaan, laat het dan vooral weten in het veld ‘Opmerkingen’. Vergeet niet op

‘Opmerking verzenden’ te drukken. Je krijgt dan zo snel mogelijk een reactie van ons, als dat nodig is.

Je kunt ook mailen naar vrijwilligers@noord-hollandsarchief.nl.

6

Afbeelding 1: een volledige akte ↴

7

Afbeelding 2: een halve akte – voorkant ↴

Afbeelding 3: een halve akte – achterkant ↴