HV-Midden-Holland

1

Vensters uit de Humanistische Canon

www.humanistischecanon.nl Bespreking: 5 april 2016 Inleider: Peter de Wit

Venster Sociale bewegingen

Tijdsperiode 19e en 20e eeuw

Thema Vrouwenbeweging en arbeidersbeweging verbreden het humanisme

Belangrijke denkers Karl Marx mensonwaardige vervreemding

Aletta Jacobs gelijke vrijheid voor elk individu

HV-Midden-Holland

2

Agenda

1. Het voorafje doel van de Canon

2. Humanisme en Sociale bewegingen het venster

o arbeidersbeweging en vrouwenbeweging de 1e helft 19e eeuw

o opkomst industrialisatie o het vroege socialisme

de doorkijkjes o Karl Marx o Aletta Jacobs

de 2e helft 19e eeuw o vakbeweging en politieke partijen – verzuiling en humanisering

3. De hamvraag brengt dit venster mijn denken verder ?

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje

Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje

Humanistische Canon

35 vensters

Doel geschiedenis en actualiteit

o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

o thema’s in een historische context

Wat houdt humanisme dan in ?

Website HV vindt u dit belangrijke waarden ? zelfbeschikking verantwoordelijkheid redelijkheid

gelijkwaardigheid verdraagzaamheid solidariteit en rechtvaardigheid

dan bent u humanist !

HV-Midden-Holland

5

De canon: Sociale bewegingen-1

Het streven naar maatschappelijke veranderingen 19e eeuw en 20e eeuw

Eerst: sociale groepen gericht op één thema afschaffing slavernij - eerste helft 19e eeuw

gebruik sterke drank - tweede helft 19e eeuw o geheelonthoudersverenigingen was sterk verzuild

pdw: Maatschappij van Weldadigheid (in Veenkoloniën)

Later: emancipatiebewegingen gericht op een algehele verbetering maatschappelijke positie

arbeidersbeweging, vrouwenbeweging o streven naar humanisering door maatschappelijke

verandering

Kiesrecht noodzakelijk voor iedereen, ongeacht achtergrond, sekse, opleiding

o niet alleen de blanke man met een goede positie - censuskiesrecht

Humanisering - wordt een moreel streven langs politiek menselijke waardigheid voor ieder individu

HV-Midden-Holland

6

Sociale Bewegingen-2

Arbeidersbeweging menselijke waardigheid op het werk

o kinderarbeid, leerplicht, arbeidstijd o tegen ongezond en gevaarlijk werk

algemeen o de invoering van minimumloon o verbetering van de woonomstandigheden o sociale verzekeringen tegen de gevolgen van

ziekte en ouderdom

Vrouwenbeweging verbetering van het meisjesonderwijs

o met betaald werk in eigen levensonderhoud voorzien

verandering van de heersende seksuele moraal o niet buitenhuwelijkse seks aan mannen toestaan

en voor vrouwen streng verbieden o verbetering van de juridische positie van ongehuwde moeders

beide bewegingen: streven naar menselijke waardigheid via de politiek pdw: dit is alles wat de canon over de arbeidersbeweging zegt !

HV-Midden-Holland

7

De 19e eeuw

De eeuw na de Verlichting

Eerste helft 19e eeuw: revolutie en herstel 1789: de burgerij wint aanvankelijk aan invloed – Frankrijk Het Wener congres danst

o vernieuwing in het staatsbestel feodale stelsel en monarchie afgeschaft kerkelijke goederen genationaliseerd

o maar vervolgens de contrarevolutie

1815: restauratie - na val Napoleon o oude vorstenhuizen herstellen de macht o géén: vertegenwoordiging van het volk o wel: de revolutionaire geest is uit de fles

1830 en 1848: liberale revoluties - in Europa

Nederland 1848: grondwet herziening - Thorbecke o rechtstreekse verkiezingen Tweede Kamer en gemeenten (censuskiesrecht) o vrijheid van meningsuiting, vereniging en vergadering, drukpers

Tweede helft 19e eeuw: opstanden en stakingen in georganiseerd verband – daarvóór geheime verbanden

o arbeidersbeweging, politieke partijen

HV-Midden-Holland

8

Industriële revolutie

Van handmatige naar machinale productie

Tweede helft 18e eeuw de Verlichting - nadenken over nieuwe productiemethoden

o agrarische revolutie - nieuwe gewassen, landbouwmachines o gietijzer, stoommachine - mijnbouw, textiel (+ 1770)

Eerste helft 19e eeuw handelskapitaal wordt industrieel kapitaal

o investeert in productiemiddelen – fabrieken

uitbreiding transport o + 1825: stoomtrein, stoomschip

fabriekssteden o arbeiders: krottenwijken, kindersterfte o elite: succes van verhoogde productie

de sociale kwestie een term van welgestelden

1833 in Engeland: wetten op kinderarbeid werden niet nageleefd

HV-Midden-Holland

9

Het vorige canonvenster over Rede of emotie

De eeuw na de Verlichting eerste helft 19e eeuw: twee van het humanisme afbuigende sporen

Het wetenschappelijk Rationalisme een heilig verklaring van de wetenschappelijke methode

o benadrukt: rationaliteit, nut en technologie o verliest oog voor morele vorming van het individu

leidt tot al te stellig rationalisme

Het emotioneel Romanticisme scherpe afwijzing van de rede en universalisme

o benadrukt het eigen innerlijk, emoties, intuïtie o verliest oog voor de zichtbare realiteit

leidt tot sterke relativering van het rationalisme

Humanisme zoekt de gulden middenweg – begin 1800 Goethe, Humboldt, Mathew

humaniteit: resultaat van intellectuele én morele vorming o zonder overdreven vertrouwen/wantrouwen in de rede o niet via revolutie (zoals in Frankrijk)

HV-Midden-Holland

10

Nog een ander streven naar humaniteit

Het socialisme - een witte vlek in de Canon ?

De canon gaat niet in op de ontwikkeling van het socialisme wel: een doorkijk naar de jonge Marx

niet: socialisme, sociaaldemocratie o gelijkheid, sociale rechtvaardigheid, solidariteit o overheidsingrijpen bij maatschappelijke problemen

alsof dat geen strijd om humanisering is geen SDAP, geen Domela Nieuwenhuis

Ook niet: vroeg socialisme – ‘utopisch’ socialisme gebaseerd op ideeën uit de Verlichting

Robert Owen + 1770-1860 o vanaf 1800: eigenaar katoenweverij (Schotland) o 1820: richtte coöperatiedorpen op o 1830: richtte vakbond op (100.000 leden) uitsluiting

Louis Blanc + 1810-1880 o 1830: algemeen kiesrecht voor een democratisch socialisme (Frankrijk) o 1835: recht op werk, arbeidersassociaties, nutsbedrijven nationaliseren o 1848: sociale werkplaatsen neergeslagen

HV-Midden-Holland

11

Dit canonvenster: Karl Marx + 1820-1885

Wetenschappelijke analyse van de klassenstrijd de jonge Karl Marx

Marx ziet het ontstaan van de Industriële Revolutie de arbeidsomstandigheden in de fabrieken

o de leefomstandigheden in de steden o keert zich tegen het utopisch socialisme

wil de niet-bezittende klasse perspectief bieden

Materialisme het fundament voor de samenleving is de economie

o geestelijke, culturele waarden zijn afgeleid van de economische onderbouw

voor de wereldgeschiedenis - niet de geest bepalend, wel de klassenstrijd pdw: een niet humanistische visie t.a.v. bewustzijn/reflectie

Zijn Parijse manuscripten: de vervreemding - 1844 de mens is van nature een makende mens

o herkent zichzelf in zijn producten o de arbeider legt zijn leven in het object dat hij maakt

de kapitalist heeft de arbeider van zijn arbeid vervreemd o hoe meer de arbeider zich uitput, des te minder behoort hem persoonlijk toe

HV-Midden-Holland

12

Karl Marx - 2

Mensonwaardige vervreemding

De vroege Marx de mens is

o een vrij, sociaal en bewust denkend en handelend wezen

de mens verliest zijn meest eigenlijke aard o hij wordt gedwongen in een proces waarin hij deze vrijheid verliest

trekt zijn economische analyse door naar o religie, filosofie, cultuur, positie van de vrouw

de mens is zelf het sturende principe o de emancipatie van de arbeider is het hoopvolle doel

De latere Marx verschuift naar determinisme

o niet: de mens is de basis van verandering o wel: de geschiedenis – het kapitalisme eindigt noodzakelijk in een catastrofe

zijn ‘idealistische leer’ mondt uit in de Goelag Archipel o bij Lenin krijgt de partij de macht, niet het volk

humanisme bij de vroege Marx

HV-Midden-Holland

13

Aletta Jacobs + 1855-1930

Liberale vrijdenker

Jonge jaren eerste vrouw die geneeskunde studeerde

o vader en oudste broer arts

groeide op in een liberaal joods gezin (8e kind) o liberale denkbeelden van John Stuart Mill en Harriet Taylor Mill

leerde veel vrijdenkers kennen o jaren 90: maakte vrouwenemancipatie tot thema in de Dageraad

Vrouwenkiesrecht 1883: kiesrecht ging naar inkomen

o Jacobs: wilde als belastingbetaler op de kieslijst - afgewezen o arbeidersbeweging: algemeen kiesrecht voor mannen

1893: invoering algemeen kiesrecht voor mannen o Jacobs roept vrouwen op zich te organiseren

maatschappelijke vraagstukken niet éénzijdig laten beoordelen

1894: oprichting Vereniging voor Vrouwenkiesrecht - (1903-1919, voorzitster)

1916: passief kiesrecht ook voor vrouwen

HV-Midden-Holland

14

Aletta Jacobs - 2

Onafhankelijkheid óók voor vrouwen

Humanisme = ontwikkeling van elk individu ook in huwelijk en moederschap

o de meeste vrouwen hebben een verlangen naar moederschap een of twee kinderen voldoen aan deze drang

geboortebeperking maakt betaald werk mogelijk o voorlichting en gratis hulp in de arbeiderswijken

brengt Neo-Malthusiaanse Bond in de praktijk

alle beroepen voor vrouwen toegankelijk o bij benoeming ambtenaren: geschiktheid niet geslacht o gelijk loon voor gelijke arbeidsprestatie

Prostitutie Jacobs: een vernederde behandeling van vrouwen

o tegenover: prostitutie is in het belang van de gemeenschap geslachtsdrift van de man is kwestie van gezondheid

Jacobs: goede voorlichting geven aan meisjes én jongens

In de vrouw de mens tot volle ontwikkeling laten komen

HV-Midden-Holland

15

Opkomst van de vakorganisatie

De algemene vakorganisatie Spoorwegstaking 1903

Arbeidersverenigingen rond 1840: typografen

o leden volleerd vakman - patroons gewaardeerde gasten o onderlinge verzekering - ziekte, invaliditeit, weduwen

Eerste vakbond 1866: Algemene Nederlandse Typografen Bond

o leden zijn in loondienst – geen patroons o doel: verbetering arbeidsvoorwaarden o 1869: organiseerde stakingen i.v.m. looneisen

1872: verbod op collectieve actie (o.a. staking) opgeheven

Eerste landelijke vakcentrale 1871: Algemeen Nederlandsch Werklieden Verbond

o meerdere vakverenigingen (o.a. typografen, sigarenmakers, timmerlieden) o wees de theorie van de klassenstrijd af, maar ging de strijd niet uit de weg

1875: katholieken werd verboden lid te zijn protestanten richten het Patrimonium op (werklieden + patroons)

HV-Midden-Holland

16

Drie zuilen

De eerste vakbonden Algemene bonden – 1866 Christelijk bonden - 1886 R.K. bonden – 1891

HV-Midden-Holland

17

De (Nederlandse) samenleving verzuilt

Mensenwerk De strijd voor harmonie FNV -1980 CNV - 1996

Pionierstijd van de vakorganisatie tweede helft 19e eeuw

socialisten – kijken naar de toekomst o het creëren van een menswaardigere maatschappij o mondige mensen gebruiken hun verstandige vermogens o de arbeiders historische taak: einde maken aan onderdrukking

katholieken – kijken naar het verleden o meesters en knechten werkten eendrachtig samen o gehoorzaamheid aan gezag is een christelijke deugd o arm en rijk bij armoede past liefdadigheid en berusting

protestanten – weinig oog voor het maatschappelijk leven o de armenzorg vanuit de kerk in verval geraakt o individueel Réveil particuliere, filantropische verenigingen o vrees: socialisten willen godsdienst afnemen en ruien mensen op

nogal wat stakingsbrekers met confessionele achtergrond

HV-Midden-Holland

18

Algemene vakcentrale

Geen politieke of religieuze grondslag

Nationaal Arbeids Secretariaat - NAS 1893: vakcentrale met een algemene grondslag

o socialisten - parlementaire democratie + revolutionaire weg o radicale liberalen

vakorganisaties voor alle arbeiders o hebben arbeiders eenmaal begrepen wat hun belang vereist

dan gaan ze daar niet tegenin o aanname: toenemen van de secularisering (geloofsafval)

de rol van de kerken zou afnemen

sterke kant: bewustwording, solidariteit en veel werkstakingen

zwakke kant: weinig invloed op de afzonderlijke bonden

Nederlands Verbond van Vakverenigingen - NVV 1906: meer centralisme

alleen economische belangenbehartiging nauw verbonden aan de SDAP

de lange weg van humanisering van de arbeid

HV-Midden-Holland

19

Drie voormannen

Drie zuilen

Domela Nieuwenhuis: van vrijzinnig theoloog tot anarchist de minderheden zijn in de geschiedenis altijd de drijfkracht geweest

1879: lezingen over de 5 K’s - Kerk, Koning, Kapitaal, Kazerne, Kroeg

1882: oprichter Kiesbond - socialisten en sociaal-liberalen

1888: Tweede Kamer voor SDB - verloor in 1891

1894: teleurgesteld in de parlementaire democratie – geen duurzame verbetering

Schaepman: het arbeidersvraagstuk vraagt om herstel van de rechtsorde het is niet alleen: - minder arbeid, hoger loon, zondagsrust

het is meer: - uitwassen bestrijden - rechten en plichten o kapitaal kan niet zonder arbeid; rijken en armen met elkaar verzoenen

Abraham Kuyper: christenen moeten arbeiders adviseren - harmonie 1872: oorzaak van het sociale vraagstuk ligt bij de Verlichting en Franse Revolutie

o vrijheid voorgespiegeld - krijgt economische dwang o gelijkheid - krijgt financiële en politieke ongelijkheid o broederschap - krijgt concurrentie en haat

humanisering loopt niet langs één pad

HV-Midden-Holland

20

Een vraag

De strijd voor sociaal-democratie – een witte vlek ?

Waarom geen aandacht voor sociaal-democratische denkers wel Marx

o wordt gewaardeerd i.v.m. vervreemding arbeider-arbeid

maar ik mis een Domela Nieuwenhuis, Polak, Troelstra o eerste woordvoerders van het socialisme in die tijd in Nederland

in Eigentijd Humanisme o ‘Ons hoogste ideaal is het bevorderen van menselijke waardigheid ofwel humaniteit.

Dit streven komt het best tot zijn recht in een democratische rechtsstaat en vraagt de actieve inzet van burgers. ‘

Hoe verhouden liberalisme en socialisme zich in het humanisme ?

HV-Midden-Holland

21

De hamvraag

Brengen deze thema’s mijn denken verder ?

De Canon humanisering door sociale bewegingen

o humanisering wordt een politiek-moreel streven

Karl Marx de mens

o een vrij, sociaal en bewust denkend en handelend wezen

Aletta jacobs emancipatie voor elk individu

o niet alleen de welgestelde man

Een politiek-moreel streven langs de weg van de democratische rechtstaat

o politieke pluriformiteit

HV-Midden-Holland

22

Tot slot

Dank voor uw inbreng

Een vrijwillige bijdrage van

3 euro stellen we zeer op prijs

volgende Humanistische Canon dinsdag 7 juni 2016

over humanisme kritiek

pdw/april-2016