Ingestorte IdealenSnoozen in een utopische probleemwijk

Pieter Graaff

> Een brug slaan tussen wijkaanpak en monumentenzorg

Gestapelde woningbouw staat volop in de belangstelling. De meest opzienbarende projecten in de internationale architectuurwereld van dit moment zijn de complexen waar woningen op de meest spectaculaire wijze gestapeld worden. Aan het andere eind van het spectrum staan onze naoorlogse wijken waar de leefbaarheid onder druk staat en goedkope flatjes onderaan de woonladder bungelen. Een aanzienlijk deel van deze wijken en woningen is echter met even hoge verwachtingen gebouwd als de projecten waar vandaag de dag zoveel over gepubliceerd wordt. Een fascinerende tegenstelling: gestapeld wonen is zowel afgeschreven als populair.

Onze Nederlandse steden zijn geografisch gezien zo’n beetje uitgegroeid. De aandacht richt zich steeds meer op inbreiding en herstructurering. De bouwopgave van de toekomst ligt daarom niet in het weiland, maar in de bestaande stad. Maar het ontbreekt ons voor de omgang met de naoorlogse stad nog aan samenhangende visies en methodes. We hinken tussen symptoombestrijding en crisismanagement enerzijds en het erfgoeddenken met voor vooroorlogse bouwwerken geschikte methoden anderzijds. Tussen het benoemen van de problemen en het waarderen van de architectuur en stedenbouw.

Maar is dat nodig? Of kan een dieper begrip van de achterliggende idealen en uitgangspunten juist bijdragen aan het beantwoorden van de opgaven en uitdagingen die zich nu aandienen?

Gestapeld wonen

Lotte Stam-Beese (links) en Ella Vogelaar (rechts)

> Van ideale samenleving naar probleemwijk

Over weinig wijken is zo uitvoerig gedacht en geschreven als over Pendrecht in Rotterdam Zuid. Met de oorlog nog vers in het geheugen werd getracht een open en democratische samenleving te bouwen en de massamaatschappij (de voedingsbodem voor het fascisme) tegen te gaan. De wederopbouw van Rotterdam was daarom niet alleen een technische, maar bovenal een culturele opgave. Lotte Stam-Beese was de aangewezen persoon en werkte zowel vanuit de dienst Stadsontwikkeling als met het architectencollectief ‘De 8’ aan het ontwerp voor de wijk Pendrecht. In een gebied ten zuiden van het aan te leggen Zuiderpark werd een stuk land opgespoten en alle bestaande structuren uitgewist. Zo kon een maatschappelijke constellatie worden ontworpen, waarbij wooneenheden met verschillende huishoudenstypes rond collectieve tuinen werden gegroepeerd en een open en democatische wijk kon ontstaan.

Toch is het diezelfde wijk die 50 jaar later tot 1-na-slechtste wijk van Nederland wordt bestempeld. Op alle vlakken scoort de wijk slecht. De woningen zijn verouderd en van de sociale structuur is weinig over. Waren de dromen onrealistisch, bood het ontwerp niet het juiste kader om de gedroomde maatschappij ook voor latere generaties bewoners een prettig samen wonen te faciliteren? Is de maatschappij veranderd? Of hebben ontwerp en functioneren niets met elkaar te maken?

> Hoogbouw was een bevrijding uit de smerige stad

Krotwoning

Jacoba Mulder en Cornelis van Eesteren

Het denken over de stad is nooit eenduidig geweest. Maar de liefde voor de stad met haar urban fabric zoals deze door Jane Jacobs en haar opvolgers tot op de dag van vandaag ervaren wordt is relatief jong. Eeuwenlang werd de stad vooral gezien als plek van verderf, armoede en onveiligheid. Ook vandaag de dag leeft nog een derde van ´s werelds stadsbewoners in sloppen (Unite for Children 2012). Hoogbouw in het groen was dan ook een bevrijding uit die beklemmende steden en volksbuurten.

DroomstadDe Woningwet van 1901 poogde de arbeidersklasse een beter leven te geven. Niet alleen werden hygiënische wantoestanden en overbevolking bestreden, ook had men als doel overmatig alcoholgebruik en zedeloosheid te bestrijden. Met de woningwet was de regelgeving op de bouw en daarmee ook de plannerspraktijk geboren. Steeds grotere gebieden konden worden gepland en gebouwd en het werken aan een droomstad zou zich op meerdere fronten en schaalniveaus uiten.

SlaapstadDe naoorlogse wijken en de New Towns zoals wij die kennen zijn slechts zelden de bruisende utopische wijken en steden zoals die geschetst werden. De droomsteden zijn tot slaapsteden verworden, wat vaak geen groot probleem is, maar wat doet vermoeden dat de opzet van de ontwerpers lang niet altijd waarheid wordt. Daarmee ontstaat tevens een herwaardering voor de oude stad en worden principes benoemd waardoor daar wel levendige, aangename en sociaal veilige straten en plekken zijn. Schrijvers als Jane Jacobs en Richard Sennett zetten dit op de kaart.

WaakstadHoogbouw wordt echter niet alleen geassocieerd met gebrek aan levendigheid, maar zelfs met eenzaamheid, vandalisme en (zelf)moord. Alice Coleman sleept in 1985 al de modernistische utopie voor de denkbeeldige rechtbank met statistiek als bewijslast. Ook na de rellen in Frankrijk in 2005 wordt de architectuur van de gestapelde sociale woningbouw in de Franse buitenwijken, met Le Corbusier als vermeend geestelijk vader, als schuldige aangewezen.

> Snoozen als transformatiestrategie

De schreeuw

Hoogbouw maakt plaats voor eengezinswoningen, Bijlmermeer

OPLOSSINGSRICHTINGEN:

OntwakenDe oplossing ligt voor de hand: de droom heeft niet gewerkt en moet plaatsmaken voor een pragmatischer oplossing. Sloop van de gestapelde woningvoorraad en vervangende nieuwbouw in de vorm van grondgebonden eengezinswoningen waren tot voor kort een veilige optie om een buurt een impuls te geven. Dit type woningen trekt jonge gezinnen aan met een modaal of bovenmodaal inkomen. Door het hoge percentage eigen bezit bekommeren de kersverse bewoners zich om hun directe woonomgeving.

VerslapenTegelijkertijd worden op andere plaatsen nieuwbouwprojecten opgeleverd waarin nog veel extremere uitwerkingen van de modernistische ideeën naar voren komen. Vaak gecombineerd met principes van duurzaamheid door bezonning en installaties. Hier betreft het echter zelden sociale woningbouw, maar richt men zich op het hogere segment en worden de complexen voorzien van allerlei functies. De projecten zijn dan breder dan het stapelen van goedkope woningen. In deze gebouwen wordt vaak gezocht naar een krachtige identiteit van het gebouw als geheel, gecombineerd met modern wooncomfort.

SnoozenTussen ontwaken en verslapen zit snoozen: de realiteit kennen, maar de droom nog niet willen loslaten. Resultaat daarvan kan sloop en nieuwbouw zijn, maar met het alsnog tot uitdrukking brengen van de idealen als motief. Of het kan gaan om renovatie, waarbij een paar stappen verder wordt gekeken dan onderhoud en woningverbetering. Het is juiste deze strategie die mogelijkheden opent in de omgang met onze naoorlogse wijken.

> Onvolkomenheden in het oorspronkelijke ontwerp

Maquettefoto nieuwe wooneenheid

Het meest kenmerkende in het ontwerp van Pendrecht is de zogenaamde Wooneenheid, waaruit de wijk was opgebouwd: een combinatie van huishoudens rond een collectieve tuin. Lotte Stam-Beese wilde verschillende buurtjes voor verschillende huishoudens voorkomen omdat zij grote waarde

zag in de uitwisseling tussen bijvoorbeeld jonge gezinnen en senioren. Analyse leert echter dat een aantal van de uitgangspunten van de ontwerpster in de vertaalslag van ideaal naar gebouwde realiteit niet volledig uit de verf is gekomen. Zo heeft de wooneenheid in sociaal opzicht om meerdere redenen nooit als zodanig gefunctioneerd. De manier waarop de blokken stedenbouwkundig gerangschikt zijn en de verkeerslijnen van de bewoners leiden tot heel andere indelingen. De blokken staan met de ruggen naar elkaar toe, waarbij de collectieve tuin niet direct bereikbaar is vanuit de woningen.

Het herstellen van deze ‘fout’ door de entrees van de woningen naar de binnenkant van het blok te verplaatsen bleek een oplossing voor meerdere problemen te zijn. De inzet op het collectief maakt het daarbij mogelijk schaalvoordelen te benutten. Op deze manier ontstaat een totaal andere woonomgeving, die echter volledig voldoet aan de oorspronkelijke bedoelingen en ideeën.

Voor

Na

> Historische continuiteit

Woningdifferentiatie

Lotte Stam-Beese heeft de wooneenheid zodanig samengesteld dat deze representatief was voor de bevolkingsopbouw in de hele wijk. Op die manier werden de verschillende huishoudenstypes gelijkmatig over de wijk verspreid en kon dezelfde configuratie als een stempel door de wijk herhaald worden. Dit oorspronkelijke stempel bestond dan ook uit een mix van eengezinswoningen, appartementen en woningen voor de zogenaamde ouden van dagen.

Inmiddels is er een tweetal dingen gebeurd: de leeftijdsopbouw in de wijk is gewijzigd (o.a. vergrijzing) en door de toegenomen welvaart zijn de wooneisen veranderd. Dat betekent dat appartementen die voor kleine gezinnen of senioren bedoeld waren nu hooguit als starterswoningen gelden.Als we met deze bril naar de huidige woningvoorraad kijken, komt de samenstelling van de wooneenheid uit op een allerminst representatieve verdeling,

namelijk de combinatie van startersappartementen (81%) en eengezinswoningen (19%). Deze startersappartementen zijn allicht gewild bij een groep jonge, mobiele stedelingen, maar die zoeken geen rustige, groene en ruim opgezette woonomgeving aan de stadsrand. De diversiteit binnen de wooneenheid, zoals Stam-Beese die voor ogen had, is kortom verdwenen. Wat overblijft is een verouderde voorraad voor de verkeerde doelgroep. Door woningen samen te voegen en bij te bouwen kan weer een representatieve gedifferentieerde samenstelling ontstaan, met alle voordelen vandien. Hiermee wordt zowel recht gedaan aan de opzet van de wijk als aan bestuurlijke doelstellingen.

Het voordeel van deze insteek is dat door terug te grijpen op de historie en identiteit van de wijk deze niet als een mislukking maar als iets waardevols en kwetsbaars wordt neergezet dat gekoesterd moet worden. Een positief geluid in wijken die veel te verduren hebben gehad en waarin de inzet en betrokkenheid van bewoners van levensbelang is. Als strategie is dit niet alleen in Pendrecht maar ook in veel andere (naoorlogse) wijken toepasbaar.

Pieter Graaff MScvit-b.nlGR@AFFx.nl06 418 737 00

> Kunnen we de toekomst bouwen in de sporen van het verleden?