Handboek Risicomanagement Bijlage G bij ABTN · Stichting Pensioenfonds Forbo Handboek...

Stichting Pensioenfonds Forbo

Handboek Risicomanagement Bijlage G bij ABTN

Januari 2016 Dit rapport heeft 90 pagina’s

Handboek Risicomanagement SPF januari 2016.docx

G Handboek Risicomanagement SPF juli 2017.docx


Handboek Risicomanagement Januari 2016

i

Versiebeheer

Versie Auteur Datum Revisie Co.1 Gerrit Mol, Ton Keetlaer,

Danielle Uitvlugt, Tjerk Klompmaker, Gerben Schreurs

24 september 2010 Bestuur SPF, Fiduciair vermogensbeheerder

V1.0 Tjerk Klompmaker, Gerben Schreurs, Tim Barlage

19 oktober 2010

V1.1 SPF 19 april 2012 Toevoeging § 2.5 en § 3.5 V1.2 SPF 13 juli 2012 Toevoeging bijlage 2

Vastlegging risicomgt workshop 13 juli 2012

V1.3 SPF 15 juli 2013 Tekst aangepast aan ISAE3402

En risicomgt workshop 15 aug 2013

V2.0 SPF 24 april 2014 Tekst aangepast aan wetgeving

V3.0 SPF Januari 2016 Aanpassingen nFTK en integriteit doorgevoerd




ii

Inhoudsopgave

1 Inleiding 1

2 Risicomanagement beleid SPF 3

2.1 Risicomanagement raamwerk SPF 3

2.2 Ambitieniveau SPF 7

2.3 Doelstelling 7

2.4 De risicohouding van SPF 8

2.5 Countervailing power (onafhankelijk en adequaat risicobeheer) 8

3 Organisatie inrichting risicomanagement 10

3.1 Bestuur SPF 10

3.2 Inrichting drie verdedigingslinies 11

3.3 Communicatie en rapportage aan SPF 13

3.4 Evaluatiecyclus 14

3.5 Evaluatie waarderingsmethodieken 16

4 Identificatie en beheersing risico’s 17

4.1 Inleiding 17

4.2 Identificatie financiële risico’s 18

4.3 Identificatie niet-financiële risico’s 19

4.4 Uitwerking risico’s 20

4.4.1 Balansrisico 20

4.4.2 Renterisico 22

4.4.3 Marktrisico 24

4.4.4 Marktrisico alternatieve beleggingen 25

4.4.5 Actief risico 27

4.4.6 Valutarisico 29

4.4.7 Kredietrisico 30

4.4.8 Tegenpartij risico 32

4.4.9 Liquiditeitsrisico 36

4.4.10 Concentratierisico 38

4.4.11 Inflatierisico 39

4.4.12 Niet-financiële risico’s 40

5 Gebruik risicomanagement technieken 41

5.1 Inleiding 41

5.2 Tracking error en Value at Risk (VaR) 41

5.3 Stress testing en scenario analyse 45




iii

6 Operationele procedures SPF 47

6.1 Opstellen, beoordelen en accorderen van investeringsvoorstellen 47

6.2 Procedure onder- en overschrijding bandbreedtes 47

6.3 Incidenten en Calamiteiten 47

7 Risicomanagement bij uitvoerders 48

7.1 Criteria ten aanzien van uitvoering vermogensbeheer 48

7.2 Inrichting risicomanagement Fiduciair vermogensbeheerder 50

7.3 Criteria ten aanzien van pensioenuitvoerder 51

Bijlage 1 Integrale risicomanagement workshop januari 2011 52

Bijlage 2 Integrale risicomanagement workshop 13 juli 2012 70

Bijlage 3 Integrale risicomanagement workshop 15 augustus 2013 71

Bijlage 4 Integrale risicomanagement workshop 13 november 2014 72

Bijlage 5 Integrale risicomanagement workshop 30 november 2015 73



Handboek Risicomanagement

Januari 2016

1

1 Inleiding

Stichting Pensioenfonds Forbo (hierna: SPF) hecht steeds een groter belang aan risicobeheersing. SPF vindt het belangrijk om zowel financiële als niet-financiële risico’s in kaart te brengen, te beheersen en te monitoren. De Nederlandsche Bank (DNB) onderschrijft dit belang en heeft expliciete eisen gesteld in weten regelgeving omtrent risicomanagement (Financiële Instellingen Risicoanalyse Methode, Principes Interne Beheersing, Beleidsregel Uitbesteding Pensioenfondsen, nFTK en aanvullende beleidsregels).

Het bestuur van SPF heeft derhalve besloten om het beleid ten aanzien van het risicomanagement verder aan te scherpen en expliciet vast te leggen. Dit document beschrijft de verankering hiervan in de organisatie van SPF.

Het bestuur van SPF heeft de afgelopen periode meerdere activiteiten uitgevoerd ten einde haar risico’s goed in kaart te brengen, te beheersen en scherp te monitoren. Een belangrijk onderdeel hierbij is het uitvoeren van een integrale risico management workshop. De uitkomsten van deze workshop zijn opgenomen in de bijlagen van dit document.

In dit document zijn de belangrijkste conclusies uit de integrale risico management workshop verwerkt en vormt dit document een verdere verdieping van de financiële risico’s waaronder de beleggingstechnische risico’s en niet-financiële risico’s.

Daarnaast voert het bestuur in het kader van het aanscherpen van het risico management beleid elke drie jaar een ALM studie uit en haar strategische beleggingsbeleid wordt periodiek herijkt. Ook zijn de vermogensbeheer-rapportages en de Service Levels Agreements met de fiduciair vermogensbeheerder en uitvoeringsorganisatie aangepast en in lijn gebracht met de uitgangspunten zoals deze zijn opgenomen in dit document.

Opbouw van het document

In dit document zijn achtereenvolgens de volgende onderdelen beschreven:

Hoofdstuk 2 beschrijft het raamwerk ten aanzien van risicomanagement (COSO), het ambitieniveau en de doelstellingen van het bestuur van SPF. In dit hoofdstuk wordt ook een samenvatting van (de opzet en uitwerking) van de integrale risico management workshop beschreven.

Hoofdstuk 3 beschrijft de opzet van de risicomanagement functie binnen SPF alsmede de doelstellingen/ambitie van SPF op risicomanagementgebied. De beschrijving van de governance structuur is gebaseerd op de inrichting van de organisatie.




Januari 2016

2

Hoofdstuk 4 geeft aan hoe risico’s binnen SPF worden beheerst aan de hand van de vier stappen in het risicomanagement proces: identificatie, meting, monitoring en bijsturing. De risico’s zijn ingedeeld in financiële risico en niet-financiële risico’s. Per risico wordt aangegeven wat de relevante meetindicatoren zijn en welke beheersmaatregelen SPF getroffen heeft.

Hoofdstuk 5 beschrijft de kwantitatieve risicomanagement technieken voor de beheersing van beleggingsrisico’s. Dit betreft onder andere tracking error, Value at Risk, stress testing en scenario-analyses.

Hoofdstuk 6 beschrijft operationele procedures van SPF die relevant zijn voor de uitvoering van het integrale risicomanagement. In dit hoofdstuk is tevens beschreven op welke wijze het risicobeheersingsmodel wordt gemonitord, geëvalueerd en aangepast.

In hoofdstuk 7 wordt beschreven op welke wijze SPF de inrichting van de risicomanagement functie bij de vermogensbeheerder respectievelijk de pensioenuitvoerder monitort en beoordeelt.

In de bijlage zijn de uitwerking van de integrale risicomanagement workshops opgenomen.




Januari 2016

3

2 Risicomanagement beleid SPF

Dit hoofdstuk beschrijft het gehanteerde raamwerk (op het COSO-model) dat als kapstok heeft gediend voor het opstellen van het risicomanagementbeleid van SPF. Tevens wordt in dit hoofdstuk het ambitieniveau en de doelstellingen van SPF ten aanzien van het risicomanagement beschreven.

2.1 Risicomanagement raamwerk SPF Het risicomanagement raamwerk van SPF is gebaseerd het COSO model voor interne beheersing. In deze paragraaf wordt het COSO raamwerk voor integraal risicomanagement toegelicht.

In de jaren negentig heeft het Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (COSO), een geïntegreerd raamwerk ontwikkeld ten behoeve van het beoordelen en verbeteren van de interne beheersingssystemen.

Ondernemingsrisicomanagement

Integraal risicomanagement is een proces dat bewerkstelligd wordt door het bestuur van de onderneming, het management en ander personeel en wordt toegepast bij het formuleren van de strategie en binnen de gehele onderneming, ontworpen om potentiële gebeurtenissen die invloed kunnen hebben op de onderneming te identificeren en om risico s te beheren zodat deze binnen de risico-acceptatiegraad vallen, om een redelijke zekerheid te bieden ten aanzien van het behalen van de ondernemingsdoelstellingen.

Ondernemingsrisicomanagement is:

• Een proces, voortdurend en stromend door de gehele onderneming;

• Bewerkstelligd door mensen van elk niveau in een organisatie;

• Toegepast bij de formulering van strategische doelstellingen;

• Toegepast in de hele onderneming, op elk niveau en onderdeel en omvat een portfoliovisie

op risico op het niveau van de onderneming;

• Ontworpen om potentiële gebeurtenissen te herkennen die, als ze voorkomen, van invloed

zijn op de onderneming en het risico te beheersen binnen de risico-acceptatiegraad;

• In staat zijn om een redelijke zekerheid aan het management van een onderneming en de

raad van bestuur te bieden dat de doelstellingen van de onderneming behaald worden.

Integraal risicomanagement

Voor het integraal beheren en managen van risico’s zijn de volgende aspecten van belang: • Afstemmen van het gewenste risico dat de onderneming wenst aan te gaan en strategie;

• Versterken van de beslissingen ten aanzien van de reactie op risico;

• Vermindering operationele verrassingen en verliezen;

• Identificeren en beheersen van meervoudige en dwars door de organisatie lopende

ondernemingsrisico’s

• Proactief de mogelijkheid hebben om kansen te benutten;

• Robuuste risico informatie ten behoeve van het verbeteren van de inzet van kapitaal .

Er is een directe relatie tussen de doelstellingen die een onderneming tracht te behalen en de componenten van ondernemingsrisicomanagement, die aangeven wat nodig is om deze doelen te realiseren. De relatie is afgebeeld in een driedimensionale matrix, in de vorm van een kubus.




Januari 2016

4

Figuur 1 Onderdelen COSO raamwerk

De vier categorieën doelstellingen (strategisch, operationeel, rapportage en compliance) zijn weergegeven in de verticale kolommen. De acht componenten opgenomen in de horizontale rijen en de onderdelen van de onderneming zijn te vinden in de derde dimensie. Deze afbeelding weerspiegelt de mogelijkheid om te focussen op het risicomanagement van de onderneming in totaliteit of per categorie doelstellingen, per component, per bedrijfsonderdeel of een deel hiervan.

Het behalen van doelstellingen

Dit COSO raamwerk voor integraal risicomanagement is opgesteld om de doelstellingen van de organisatie te behalen binnen acceptabele risico’s en is ingedeeld in vier categorieën: Strategisch : betreft globale doelen en is afgestemd op de missie Operationeel : betreft effectief en efficiënt gebruik van de middelen Rapportage : betreft betrouwbaarheid van verslaggeving Toezicht : betreft naleving van weten regelgeving Het behalen van strategische en operationele doelen is aan externe invloeden onderhevig en ligt niet altijd in de macht van de organisatie. Integraal




Januari 2016

5

risicomanagement faciliteert dat het management en het bestuur in hun toezichthoudende rol, tijdig op de hoogte worden gesteld van de mate waarin de onderneming zich beweegt in de richting van het realiseren van de doelstellingen.

Componenten van ondernemingsrisico

Ondernemingsrisicomanagement bestaat uit acht met elkaar verbonden componenten. Deze componenten zijn afgeleid van de wijze waarop het management een onderneming runt en zijn verbonden met het managementproces. De componenten zijn: 1. Interne omgeving - De interne omgeving omvat de “toon” van een

organisatie en stelt de basis voor hoe risico’ s worden beschouwd en

aangepakt door de mensen van een onderneming, inclusief risicobeheer

en risico-acceptatiegraad, integriteit, ethische normen en waarden en de

omgeving waarin zij opereren.

2. Formuleren van doelstellingen - Doelstellingen moeten bestaan voordat

het management potentiële gebeurtenissen die invloed hebben op het

behalen van deze doelen kan erkennen. Ondernemingsrisicomanagement

bewerkstelligt dat het management een proces heeft dat doelstellingen

vastlegt, dat gekozen doelstellingen afgestemd zijn op en de missie

ondersteunen en consistent zijn met de risico-acceptatiegraad.

3. Identificeren van gebeurtenissen - Interne en externe gebeurtenissen die

invloed kunnen hebben op het behalen van de doelstellingen van de

ondernemingen moeten worden geïdentificeerd, daarbij onderscheid

makend tussen risico’ s en kansen. Kansen worden teruggekoppeld naar

het strategie- en/of doelstellingenformuleringsproces.

4. Risicobeoordeling – Risico’ s worden geanalyseerd, rekening houdend met

hun waarschijnlijkheid en impact, als basis voor het vaststellen hoe deze

zouden moeten worden beheerst. De beoordeling van risico’s gebeurt in

eerste instantie op basis van het bruto (= inherent) risico, dat wil zeggen

het risico zonder rekening te houden met beheersmaatregelen.




Januari 2016

6

Vervolgens wordt een beoordeling gemaakt van het netto risico, dat wil zeggen het risico dat resteert na de implementatie van beheersmaatregelen.

5. Reactie op risico - Het management bepaalde de reacties op risico s, dit

houdt in dat er een keuze worden gemaakt om een bepaald risico te

vermijden, te accepteren, te verminderen of te delen. De keuze is

afgestemd op de risicotolerantie en risico-acceptatiegraad, dat wil zeggen

de mate waarin het management bereid is om risico’s te nemen.

6. Beheersingsactiviteiten - Richtlijnen en procedures worden geformuleerd

en geïmplementeerd om te waarborgen dat de reacties op risico effectief

worden uitgevoerd.

7. Informatie en Communicatie - Relevante informatie wordt geïdentificeerd,

verzameld en gecommuniceerd in een vorm en tijdsbestek die mensen in

staat stellen hun verantwoordelijkheden uit te voeren. Effectieve

communicatie vindt ook in ruimere zin plaats, horizontaal, verticaal en

bilateraal binnen een onderneming.

8. Bewaking - De totaliteit van ondernemingsrisicomanagement wordt

bewaakt en wijzigingen worden waar nodig aangebracht. Bewaking wordt

mogelijk gemaakt door voortdurende managementactiviteiten,

afzonderlijke evaluaties of beide.

Het vaststellen van de interne omgeving en het bepalen van de doelstellingen is in hoofdstuk 3 beschreven. Hoofdstuk 4 beschrijft het identificeren (Risico Identificatie) en meten van risico’s (Risico Beoordeling), de beschrijving van de beheersmaatregelen (Risk Response), de monitoring (Monitoring) en controle (Control Activities) op risico’s en de methodieken en procedures die in dit proces gehanteerd worden. Hoofdstuk 5 beschrijft het gebruik van risicomanagement technieken. In hoofdstuk 6 worden de operationele procedures binnen SPF beschreven. In hoofdstuk 7 wordt het risicomanagement zoals dit is ingericht bij de vermogensbeheerder en pensioenuitvoerder besproken.




Januari 2016

7

2.2 Ambitieniveau SPF

Het ambitieniveau van SPF ten aanzien van de pensioenuitkeringen en pensioenpremies is vastgelegd in het Pensioenreglement van SPF. In de ABTN en het Strategische Beleggingsplan zijn respectievelijk de grondslagen en het beleggingsbeleid uitgewerkt ten behoeve van de uitvoering van het pensioen gegeven het vastgestelde ambitieniveau. Voor een gedetailleerd overzicht wordt verwezen naar het Pensioenreglement van SPF, de ABTN en het Strategische Beleggingsplan, welke zijn op te vragen bij SPF.

2.3 Doelstelling

Binnen het COSO-model worden ten aanzien van de doelstellingen de volgende categorieën onderkend:

Het risicomanagementbeleid van SPF heeft, gegeven het ambitieniveau, de volgende doelstellingen:

Strategische doelstellingen

1. SPF wil ‘in control’ zijn over de eigen en de uitbestede processen waaronder het adequaat beheersen van de financiële- (beleggingsrisico’s) en niet-financiële risico’s;

2. Het risicomanagement en de interne beheersing moet aansluiten op de complexiteit van de beleggingsportefeuille en vice versa;

3. De governance van risicomanagement moet effectief en volledig transparant zijn. Dit houdt in dat de beheersingsmaatregelen effectief zijn en dat het helder is waar taken en verantwoordelijkheden zijn belegd;

4. SPF wil volledig ‘in control’ zijn van alle activiteiten die uit hoofde van het risicomanagement zijn uitbesteed aan derden.

Strategische doelstellingenWaarborgen continuïteit van het fonds

Operationele doelstellingen

Compliance doelstellingen

Reportingdoelstellingen



Reportingdoelstellingen

Risico’s

Figuur 2 Categorieën doelstellingen




Januari 2016

8


5. Alle risico’s moeten worden beheerst door een effectief risicomanagement proces (identificatie, meting, monitoring en controle);

6. De opzet, het bestaan en de werking van het risicomanagement raamwerk

van SPF, inclusief de taken die zijn belegd bij de vermogensbeheerder en pensioenuitvoerder, worden periodiek geëvalueerd;

7. Risicomanagement technieken sluiten goed aan op de omvang en de aard van de risico’s en worden effectief ingezet.

Rapportage doelstellingen

8. De beleggingsrisico’s moeten inzichtelijk zijn;

9. De rapportage structuur dient zodanig opgezet te zijn zodat het bestuur in staat is om tijdig en adequaat in te kunnen grijpen waar nodig.


10. Er wordt periodiek gemonitord of SPF voldoet aan eisen die vanuit de Pensioenwet gesteld zijn aan de administratieve organisatie en interne beheersing van het beleggingsproces.

2.4 De risicohouding van SPF

SPF hanteert een conservatief beleggingsbeleid met een beperkte complexiteit van de portefeuille afgestemd op de besturingscapaciteiten van het fonds. Jaarlijks wordt in het beleggingsplan de risicobereidheid getoetst en eventueel bijgesteld.

2.5 Countervailing power (onafhankelijk en adequaat risicobeheer)

SPF hanteert als beleid dat bij uitbesteding alleen gerenommeerde partijen hiervoor in aanmerking komen. SPF zal alleen tot uitbesteding over gaan indien in dit kader aan alle voorwaarden voor een beheerste en integere bedrijfsvoering wordt voldaan. In dit kader heeft SPF een gedegen




Januari 2016

9

selectietraject doorlopen, ondersteund door een onafhankelijke derde partij, om tot de huidige fiduciair manager te komen. Daarnaast heeft SPF een beleggingsadviescommissie die de fiduciair manager nauwgezet monitort, evalueert en bijstuurt indien nodig. Tevens wordt jaarlijks de ISAE 3402 rapportage van haar vermogensbeheerder en uitvoerder opgevraagd en geëvalueerd. Ook vindt er een jaarlijkse evaluatie van fiduciair manager plaats, op basis van vooraf gestelde criteria, door het Bestuur van SPF.




Januari 2016

10

3 Organisatie inrichting risicomanagement

In dit hoofdstuk komt de organisatie inrichting van de risicomanagement functie aan de orde. De gehele structuur wordt weergegeven op hoofdlijnen1. Er wordt in dit hoofdstuk specifiek ingegaan op de inrichting van het risicomanagement binnen (het bestuur van) SPF.

3.1 Bestuur SPF

In deze paragraaf wordt de organisatie van het bestuur nader toegelicht. Hierbij wordt tevens aandacht besteed aan de wijze waarop hiermee wordt voldaan aan het principe van de drie verdedigingslinies.

Structuur bestuur

In het onderstaande schema is de governancestructuur van SPF weergegeven. Tevens is de relatie tussen het pensioenfonds, de uitvoerders en overige externe partijen zichtbaar gemaakt.

De samenstelling van het bestuur dient te voldoen aan de criteria als vastgelegd in het geschiktheidsplan voor de bestuursleden van het pensioenfonds2.

1 SPF organisatie-inrichting V4.0 2 Geschiktheidsplan bestuur SPF

Figuur 3 Organogram SPF




Januari 2016

11

De rollen en verantwoordelijkheden van het bestuur van SPF zijn uitgebreid beschreven in de Organisatie-inrichting. Met betrekking tot risicomanagement is in dit document het volgende opgenomen ten aanzien van de verantwoordelijkheid voor risicomanagement binnen SPF:

• Het voltallige bestuur van SPF is verantwoordelijk voor het integraal besturen van risicomanagement raamwerk. Dit houdt in:

- periodiek inventariseren van risico’s;

- benoemen, implementeren en uitvoeren van beheersmaatregelen;

- monitoren van voortgang van acties en identificatie van nieuwe onvoorziene risico’s; alsmede

- evalueren en bijsturen.

Het bestuur van SPF heeft een deel van de verantwoordelijkheid voor het risicomanagement belegd bij de twee commissies, te weten bij:

• De beleggingsadviescommissie: in het kader van de verantwoordelijkheid voor het vermogensbeheer is de commissie verantwoordelijk voor het bewaken en beheersen van de financiële- en operationele risico’s rondom vermogensbeheer; en bij

• Het dagelijks bestuur: in het kader van de verantwoordelijkheid voor het pensioenbeheer is deze commissie verantwoordelijk voor het bewaken en beheersen van de operationele risico’s rondom de pensioenuitvoering.

3.2 Inrichting drie verdedigingslinies

SPF hecht belang aan een sterke risico cultuur gecombineerd met een scherpe focus op drie effectieve verdedigingslinies, de zogenaamde ‘three lines of defence’; het lijnmanagement, de risico management & compliance functie en de audit functie. Deze verdedigingslinies worden gehanteerd om bij de inrichting van de organisatie de onafhankelijkheid van de risicomanagement & compliance functie ten opzichte van de bedrijfsvoering te bewerkstelligen.




Januari 2016

12

De kernprincipes van ‘three lines of defence’ model zijn: 1e beheersingslijn: SPF heeft een fiduciair vermogensbeheerder en een pensioenuitvoerder ingeschakeld voor de uitvoering van de dagelijkse gang van zaken van het fonds. Zie laatste hoofdstuk van dit document voor een functieomschrijving van fiduciair vermogensbeheerder en pensioenuitvoerder. 2de beheersingslijn: De risicomanagementfunctie is binnen SPF belegd bij het bestuur, de beleggingsadviescommissie, het dagelijks bestuur en de compliance officer. Deze organen coördineren, overzien en toetsen de uitvoering, management, controle en rapportage over de risico’s. 3de beheersingslijn: De externe accountant, de certificerend actuaris, het verantwoordingsorgaan en de visitatiecommissie zullen vanuit een onafhankelijke positie een onafhankelijk oordeel leveren op het ontwerp en de effectiviteit van de interne controles, inclusief de eerste- en tweedelijns risk management activiteiten.




Januari 2016

13

3.3 Communicatie en rapportage aan SPF

Er wordt op verschillende wijzen gerapporteerd en gecommuniceerd over risico’s binnen en aan het bestuur van SPF. In onderstaande tabel is een overzicht van de communicatie en rapportage opgenomen.

Onderdeel Toelichting Frequentie Verantwoordelijke

Risicoparagraaf maandrapportage

In de maandrapportage is informatie opgenomen, analoog aan de opzet van de risicoparagraaf uit de kwartaalrapportage, waarin het bestuur wordt geïnformeerd over de actuele status van de balans- en beleggingsrisico’s in de portefeuille van SPF

maandbasis fiduciair vermogens-beheerder

Risicoparagraaf kwartaalrapportage

In de kwartaalrapportage wordt een uitgebreide risicoparagraaf opgenomen waarin het bestuur wordt geïnformeerd over de actuele status van de balans- en beleggingsrisico’s in de portefeuille van SPF

kwartaal basis

fiduciair vermogens-beheerder

Risicoparagraaf kwartaalrapportage

In de kwartaalrapportage wordt een uitgebreide risicoparagraaf opgenomen waarin het bestuur wordt geïnformeerd over de actuele status van de risico’s die samenhangen met de pensioenuitvoering

kwartaal basis

pensioenuitvoerder

Jaarlijkse Risk Self Assessment - eindrapport

Middels een workshop wordt het bestuur van SPF in staat gesteld om gezamenlijk de kans en impact van de risico’s voor SPF te bepalen en te beoordelen of de bestaande beheersingsmaatregelen voldoende zijn. De uitkomsten van deze workshop worden vastgelegd in een rapport.

jaarbasis bestuur SPF




Januari 2016

14

Onderdeel Toelichting Frequentie Verantwoordelijke

Evaluatie Risicomanagement functie Fiduciair vermogensbeheerder

De beleggingsadviescommis-sie zal jaarlijks een evaluatie opstellen van de uitvoering van het risicomanagement op de SPF portefeuille door de Fiduciair vermogensbeheerder.

jaarbasis beleggings-commissie

Evaluatie Risicomanagement functie pensioenuitvoerder

Het dagelijks bestuur zal jaarlijks een evaluatie opstellen van de uitvoering van het risicomanagement op de pensioenadministratie door de pensioenuitvoerder

jaarbasis dagelijks bestuur

Rapportage Compliance Officer

De compliance officer stelt jaarlijks een rapport op van zijn bevindingen inzake de uitvoering van het risicomanagement ten aanzien van integriteit

jaarbasis Compliance officer

Rapportage Verantwoordings- orgaan

Het verantwoordingsorgaan stelt jaarlijks een rapport op van haar bevindingen inzake de wijze van de besluitvorming van het bestuur en besturing van het fonds

Jaarbasis Verantwoordings-orgaan

Rapportage visitatiecommissie

De visitatiecommissie stelt jaarlijks een rapport op van haar bevindingen inzake de wijze van besturing van het pensioenfonds.

jaarbasis Visitatiecommissie

Oordeel accountant en certificerend actuaris

De externe accountant en certificerend actuaris geven jaarlijks een opinie over ‘de beheerste en integere bedrijfsvoering’ van SPF.

jaarbasis accountant & certificerend actuaris

3.4 Evaluatiecyclus

In deze paragraaf wordt toegelicht op welke wijze SPF de evaluatiecyclus ten aanzien van het risicomanagement proces en de waarderingsmethodiek heeft ingericht.




Januari 2016

15

Risicomanagementbeleid en proces

In het kader van het risicomanagement doorloopt SPF jaarlijks de risicomanagement controlecyclus. Deze cyclus bestaat achtereenvolgens uit:

• Integrale risico identificatie

• Risico prioritering

• Risico mitigatie

• Risico monitoring

Hierbij zal naast financiële (beleggings-) risico’s en operationele risico’s in het bijzonder aandacht worden besteed aan methodologische aspecten, zoals:

• Uitkomsten en opvolging Risk Self Assessments, waaronder een evaluatie of de belangrijkste risico’s in beeld zijn;

• Effectiviteit van het risicomanagement proces (identificatie, meting, monitoring en control) en de adequaatheid van mitigerende maatregelen;

• Evaluatie en/of validatie van risicometing systemen en gehanteerde waarderingsmethodieken;

• Gebruik van gevoeligheidsanalyses en stress-testing van de beleggingen;

• Risicomanagement bij de pensioenuitvoerder en de vermogensbeheerder.

Onderdeel van de risicomanagement controlecyclus is de jaarlijkse algehele beoordeling en herziening van het risicomanagementbeleid. Het bestuur van SPF zal jaarlijks het risicomanagementbeleid evalueren en eventuele voorstellen tot aanpassingen en/of verbeteringen van het risicomanagement beleid bespreken en besluiten.

Naast de periodieke herziening zoals hierboven beschreven, kunnen tussentijdse wijzigingen in het risicomanagementbeleid noodzakelijk zijn als gevolg van strategiewijzigingen, organisatorische veranderingen, externe omstandigheden, uitkomsten van een audit of veranderingen in methodologie, processen en rapportagestromen. Voorstellen tot tussentijdse ingrijpende wijziging in het risicomanagementbeleid zullen ter autorisatie aan het bestuur van SPF worden voorgelegd.

Het bestuur is verantwoordelijk voor het risicomanagementbeleid. Daarbij behoren het doorvoeren van wijzigingen in het risicomanagementbeleid en het onderhoud van het voorliggende beleidsdocument.




Januari 2016

16

3.5 Evaluatie waarderingsmethodieken

SPF heeft een fiduciair vermogensbeheerder aangesteld die belast is met de taak om met objectieve en onafhankelijke waarderingen te werken. Het bestuur en de beleggingsadviescommissie zien toe dat de fiduciair vermogens beheerder zich hieraan houdt. De fiduciair vermogensbeheerder heeft hiervoor een waarderingshandboek opgesteld. SPF toetst jaarlijks of er een onafhankelijke evaluatie van het waarderingshandboek en de gehanteerde waarderingsmethoden heeft plaatsgevonden. De evaluatie vindt plaats op de volgende criteria:

• Leiden de gehanteerde methodieken tot een zo betrouwbaar mogelijke waardering van de SPF portefeuille?

• Zijn er het afgelopen jaar wijzigingen geweest in de waarderingsmethodiek en zo ja waarom?

• Is er het afgelopen jaar sprake geweest van afwaarderingen met als oorzaak de gehanteerde methodiek en zo ja waarom?

• Was er voor de gehanteerde methodiek voldoende data beschikbaar om de waardering te kunnen uitvoeren?

Iedere nieuwe versie van dit waarderingshandboek zal intern door fiduciair vermogensbeheerder worden gecontroleerd door de afdeling Asset Management (Directeur Vermogensbeheer) en door de Directeur Reporting & Operations. Vervolgens zal de herziene versie worden voorgelegd aan SPF. De beleggingsadviescommissie van SPF stelt een notitie op voor het bestuur waarin de resultaten van de evaluatie worden besproken.

SPF heeft haar rapportages zo opgesteld dat de voorkomende risico’s voldoende in-scope zijn (ook voor de illiquide beleggingen). Tevens staat de waardering op basis van marktwaarde in het jaarverslag. In het jaarverslag van het pensioenfonds is een indeling gemaakt in categorie 1 (marktwaardering), categorie 2 (afgeleide waardering) en categorie 3 (eigen waardering). Deze laatste is alleen van toepassing op de portefeuille onderhandse leningen. De beleggingsadviescommissie zal op de categorie 3 waarderingen jaarlijks het aan/-verkoopproces dat bij de vermogensbeheerder van SPF heeft plaatsgevonden aanvullend toetsen.




Januari 2016

17

4 Identificatie en beheersing risico’s

In dit hoofdstuk worden de individuele risico’s besproken en de wijze waarop het risicomanagement proces op deze risico’s is vormgegeven. De individuele risico’s, zoals opgenomen in dit hoofdstuk, zijn gebaseerd op de FIRM indeling.

4.1 Inleiding

Het proces van risicomanagement is in de onderstaande figuur weergegeven en bestaat uit de volgende stappen:

Figuur 4 proces risicomanagement

Stap Onderdeel Toelichting

1 Identificatie Welke risico’s zijn er en welke definitie wordt per risico gehanteerd?

2 Meting Hoe worden risico’s gemeten: wat zijn de belangrijkste risico indicatoren/maatstaven?

3 Beheersing Welke beheersingsmaatregelen zijn er bepaald? 4 Monitoring en

rapportage Hoe wordt er over risico’s gerapporteerd en op welke wijze vindt de monitoring plaats?

5 Controle en bijsturing

Indien de actuele stand afwijkt van de norm, wat is de tolerantie voor afwijkingen van de norm, hoe wordt indien nodig bijgestuurd.

1. Identificatie en definitie

2. Meten

3. Vaststellen Beheersings-

maatregelen

4. Monitoren en rapporteren

5. Controle en bijsturing




Januari 2016

18

Per risico worden de 5 stappen doorlopen in figuur 4. Bij de onderdelen ‘monitoring en rapportage’ en ‘controle en bijsturing’ is de volgende indeling gebruikt voor het opstellen van de beheersmaatregelen:

• Strategisch: Bepaalt het niveau van risico-acceptatie;

• Tactisch: Bepaalt controle en gewenste bijsturing indien het geaccepteerde niveau per risico overschreden wordt;

• Operationeel: Monitoring en rapportage van de actuele status per risico en of deze binnen de risico-acceptatie valt.

4.2 Identificatie financiële risico’s

De volgende financiële risico’s zijn door SPF geïdentificeerd.

Risico Definitie

Balans risico Het risico als gevolg verschillen tussen activa (beleggingen inclusief off-balanceposten) en passiva (pensioenverplichtingen) in termen van rentevoet, rentetypische looptijden, basisvaluta, liquiditeit typische looptijden en gevoeligheid voor ontwikkeling in prijspeil.

Rente risico Het risico dat de marktwaarde van de nominale pensioenverplichtingen sneller stijgt dan de marktwaarde van de totale beleggingen als gevolg van een renteverandering.

Markt risico Het risico als gevolg van het blootstaan aan wijzigingen in marktprijzen.

Markt risico alternatieve beleggingen

Het risico dat de waarde van een belegging fluctueert als gevolg van prijsdalingen, waarmee o.a. rekening wordt gehouden met de transparantie van de prijsvorming, waarderingsmethodiek en verhandelbaarheid.

Actief risico Het risico dat de vermogensbeheerder(s) door het voeren van een actief beleggingsbeleid (dat wil zeggen het implementeren van posities in de portefeuille die afwijkingen van posities in de benchmark) een lager portefeuillerendement behaalt dan het rendement op de benchmark (een underperformance).

Valuta risico Het risico dat een belegging in een vreemde valuta daalt omdat de wisselkoers tussen de vreemde valuta en de EURO daalt.

Krediet risico

Het risico dat een tegenpartij contractuele of andere overeengekomen verplichtingen (waaronder verstrekte kredieten, leningen, vorderingen, ontvangen garanties) niet nakomt al dan niet als gevolg van het aan restricties onderhevig zijn van buitenlandse betalingen.

Toelichting: Het kredietrisico ten aanzien van obligaties waarin een instelling belegd heeft wordt (binnen FIRM), mits de obligaties op een voldoende liquide markt worden verhandeld, als aspect van het marktrisico beschouwd.

Tegenpartij-risico

Het risico dat voor SPF voortvloeit uit de posities in derivaten, het aanhouden van kasgeld op deposito’s en het securities lending programma

Liquiditeit risico

Het risico dat SPF niet over voldoende liquide financiële middelen beschikt om op korte termijn aan financiële verplichtingen te voldoen.

Concentratie-risico

Het risico van een grote eenzijdige belegging. De concentratie kan betrekking hebben op een geografische concentratie, een sectorale concentratie, een concentratie op één specifieke belegging en een concentratie op één specifiek risico.




Januari 2016

19

Risico Definitie

Inflatierisico De ontwikkeling van de inflatie werkt op twee manieren door in de balans van het pensioenfonds. Enerzijds heeft de ontwikkeling van inflatieverwachtingen impact op de waarde van de reële verplichtingen van het pensioenfonds en anderzijds op de waarde van de beleggingen. Het inflatierisico is het netto effect van bovenstaande, namelijk het risico dat de doelstellingen van het pensioenfonds (onder andere om pensioenen te indexeren) door de ontwikkeling van inflatieverwachtingen niet of slechts deels worden behaald.

4.3 Identificatie niet-financiële risico’s

De volgende niet-financiële risico’s worden in aanvulling op de risico’s zoals deze zijn genoemd in paragraaf 4.2 relevant geacht voor SPF. De definities sluiten aan bij de definitie van risico’s zoals deze door DNB in de FIRM risicoanalyse methode zijn gedefinieerd.

Risico Definitie Verzekeringstechnisch risico

Het risico dat uitkeringen (nu dan wel in de toekomst) niet gefinancierd kunnen worden vanuit premie- en/of beleggingsinkomsten als gevolg van onjuiste en/of onvolledige (technische) aannames en grondslagen bij de ontwikkeling en premiestelling van het product.

Uitbestedingsrisico Het risico dat de continuïteit, integriteit en/of kwaliteit van de aan derden (al dan niet binnen een groep, al dan niet aan de sponsor) uitbestede werkzaamheden dan wel door deze derden ter beschikking gestelde apparatuur en personeel wordt geschaad.

Operationeel risico Het risico samenhangend met ondoelmatige of onvoldoende doeltreffende procesinrichting dan wel procesuitvoering.

Omgevingsrisico Het risico als gevolg van buiten de instelling of groep komende veranderingen op het gebied van concurrentieverhoudingen, belanghebbenden, reputatie en ondernemingsklimaat (inclusief sponsorrisico)

Integriteitsrisico Het risico dat de integriteit van de instelling dan wel het financiële stelsel wordt beïnvloed als gevolg van niet integere, onethische gedragingen van de organisatie, medewerkers dan wel van de leiding in het kader van weten regelgeving en maatschappelijke en door de instelling opgestelde normen.

Juridisch risico Het risico samenhangend met (veranderingen in en naleving van) weten regelgeving, het mogelijk bedreigd worden van haar rechtspositie, met inbegrip van de mogelijkheid dat contractuele bepalingen niet afdwingbaar of niet correct gedocumenteerd zijn.

IT risico Het risico dat bedrijfsprocessen en informatievoorziening onvoldoende integer, niet continue of onvoldoende beveiligd worden ondersteund door IT.




Januari 2016

20

4.4 Uitwerking risico’s

In deze paragraaf zijn de bovengenoemde risico’s nader uitgewerkt. Hierbij is gekeken naar de risicodefinitie specifiek voor SPF, op welke wijze het risico gemeten wordt en welke beheersmaatregelen SPF heeft genomen ten aanzien van deze risico’s. In de bijlage zijn de niet-financiële risico’s en bijbehorende beheersmaatregelen, zoals naar voren gekomen tijdens de workshop risicomanagement, verder uitgewerkt.

4.4.1 Balansrisico

Definitie

Het balansrisico van SPF is het risico dat de beweeglijkheid (volatiliteit) van de pensioenverplichtingen verschilt van de beweeglijkheid van de beleggingen waardoor de waardeontwikkeling van de beleggingen in negatieve zin afwijkt van de waardeontwikkeling van de pensioenverplichtingen waardoor de nominale dekkingsgraad daalt.

Meting

De maatstaf voor het (nominale) balansrisico kan worden uitgedrukt in een percentage. Het percentage geeft aan wat de omvang van de verwachte beweeglijkheid van de dekkingsgraad is. Dit percentage balansrisico is de tracking error van de beleggingen ten opzichte van de nominale pensioenverplichtingen. De tracking error is een statistische maatstaf die de mate waarin twee rendementen van elkaar verschillen meet, namelijk de afwijking in het rendement op de beleggingen en het ‘rendement’ op de pensioenverplichtingen. Het rendement op de verplichtingen wordt hierbij gedefinieerd de waardeontwikkeling van de pensioenverplichting over een specifieke periode.

De hoogte van de tracking error van de beleggingen ten opzichte van de nominale pensioenverplichtingen wordt in hoge mate door de volgende factoren bepaald:

• De duration van de verplichtingen;

• De duration van vastrentende waarden in de portefeuille;

• De mate waarin, en de wijze waarop het renterisico is afgedekt met financiële instrumenten zoals renteswaps, in aanvulling op de afdekking middels fysieke obligaties (de strategische ‘hedge’);

• De verdeling van portefeuille (‘Asset Allocatie’);

• De samenstelling van de portefeuille / de mate van diversificatie;

• De mate waarin actief beleid is toegestaan.




Januari 2016

21

De sturing van de portefeuille met betrekking tot het balansrisico vindt primair plaats op basis van de bovenstaande factoren. De meting die hieruit resulteert is de tracking error versus de verplichtingen. Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het balansrisico te mitigeren:

Strategisch

• SPF voert driejaarlijks een ALM studie uit welke inzichtelijk maakt welke opties er zijn voor de invulling van de beleidsparameters (premiebeleid, indexatiebeleid, pensioenregeling en beleggingsbeleid) en wat het balansrisico van de verschillende opties is, cq. welk balansrisico SPF wenst te nemen.

• SPF voert jaarlijks een toets uit waarbij de impact van het beleid wordt doorgerekend.

• Jaarlijks bepaalt SPF voorafgaand aan de vaststelling van het beleggingsplan wat de richtlijn voor het balansrisico is.

• De risico-acceptatiegraad wordt concreet uitgedrukt in een niveau van de tracking error ten opzichte van de nominale pensioenverplichtingen.

• Van de fiduciair vermogensbeheerder wordt verwacht dat zij jaarlijks bij het adviseren over het strategisch beleggingsplan, rekening houdt met staartrisico’s door middel van stress-tests en scenario-analyses. Deze analyses dragen bij aan het inzicht op gevoeligheden op basis van de actuele- en beleidsdekkingsgraad en dragen bij aan het stimuleren van het risicobewustzijn.

Tactisch

• Indien het actuele balansrisico in tracking error termen boven de richtlijn uit het beleggingsplan ligt zal de fiduciair vermogensbeheerder SPF informeren conform de voorgestelde tracking error procedure en de rapportage op dit punt van een verklaring voorzien. De fiduciair vermogensbeheerder zal in dit geval:

- Een verklaring geven door middel van een attributieanalyse waardoor de factoren die van invloed zijn op de verandering van het balansrisico zichtbaar worden (zoals veranderingen in de portefeuillesamenstelling, de actuele volatiliteit van de markt, veranderingen in de onderlinge samenhang tussen categorieën en veranderingen in de nominale pensioenverplichtingen).




Januari 2016

22

- Een advies verstrekken over de actuele stand van het balansrisico in relatie tot de richtlijn zoals vastgesteld in het beleggingsplan.

• De gegeven verklaring en het bijbehorende advies zullen alvorens te worden ingebracht in het bestuur met de beleggingsadviescommissie worden afgestemd.

• Het bestuur besluit vervolgens om de portefeuille aan te passen dan wel de hoogte van het balansrisico (tijdelijk) te accepteren op basis van de verstrekte verklaring en het advies. Hierbij wordt tevens rekening gehouden met mogelijke effecten op de impact op het vereist eigen vermogen en het liquiditeitsrisico.

Operationeel

• In de rapportages worden de volgende indicatoren opgenomen:

- Tracking error ten opzichte van de nominale pensioenverplichtingen;

- De actuele stand van de dekkingsgraad en de kansverdeling rondom de dekkingsgraad voor een periode van 1 jaar;

- De verhouding tussen de actuele stand van de dekkingsgraad en de geprognosticeerde ontwikkeling van de dekkingsgraad conform het herstelplan.

• De tracking error van de beleggingen ten opzichte van de nominale pensioenverplichtingen wordt op maandbasis gemeten en gerapporteerd. Naast het meten van de tracking error op maand- of kwartaaleinde wordt tevens een indicatie van het verloop van de dekkingsgraad gegeven, welke gebaseerd is op de tracking error ten opzichte van de pensioenverplichtingen.

4.4.2 Renterisico

Definitie

Renterisico is het risico dat de marktwaarde van de pensioenverplichtingen sneller stijgt dan de marktwaarde van de totale beleggingen als gevolg van een renteverandering waardoor de financiële positie van SPF verslechtert.

Het renterisico voor een pensioenfonds kent twee componenten:

Nominaal renterisico: Dit is het risico dat de omvang van de beleggingen daalt ten opzichte van de omvang van de nominale pensioenverplichtingen als gevolg van een daling in de nominale rente.




Januari 2016

23

Reëel renterisico: Dit is het risico dat de omvang van de beleggingen daalt ten opzichte van de omvang van de reële pensioenverplichtingen als gevolg van een stijging van de inflatie of reële rente.

De (gedeeltelijke en eventuele) afdekking van het renterisico wordt bewerkstelligd door beleggingen in obligaties met lange duration, of door de inzet van derivaten.

Meting

Voor het renterisico zijn drie indicatoren van belang:

• De rentegevoeligheid van de verplichtingen;

• De rentegevoeligheid van vastrentende waarden en rentederivaten;

• De mate waarin het renterisico is afgedekt.

Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het renterisico te mitigeren:

Strategisch

• Jaarlijks bepaalt SPF bij de vaststelling van het beleggingsplan wat de toegestane omvang van het renterisico is.

• Dit wordt concreet uitgedrukt in het percentage afgedekt renterisico.

Tactisch

• Op maandbasis wordt de mate van renteafdekking geëvalueerd.

• In het beleggingsplan worden bandbreedtes voor het percentage afgedekt renterisico bepaald.

Operationeel

• Fiduciair vermogensbeheerder voert de operationele invulling uit door het implementeren van de afdekking met vastrentende waarden onderdelen in de portefeuille en rentederivaten.

• Het percentage afgedekt nominaal renterisico wordt op maand- en kwartaalbasis gerapporteerd.




Januari 2016

24

4.4.3 Marktrisico

Definitie

Het marktrisico is het risico dat de waarde van de zakelijke waarden verandert als gevolg van veranderingen van de desbetreffende marktprijzen. Het marktrisico wordt o.a. gemitigeerd door het beperken van de allocatie naar zakelijke waarden en spreiding naar beleggingscategorie, regio, land en sector.

Meting

Voor het marktrisico zijn drie indicatoren van belang:

• De allocatie en bandbreedtes naar zakelijke waarden in de returnportefeuille;

• De allocatie naar alternatieve (of illiquide) beleggingen (waarvan informatie over marktprijzen minder transparant is waardoor dit marktrisico moeilijker in te schatten is);

• De mate van spreiding in de portefeuille (diversificatie).

Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het marktrisico te mitigeren: Strategisch

• Jaarlijks bepaalt SPF bij de vaststelling van het beleggingsplan wat de allocatie naar zakelijke waarden en de mate van spreiding tussen beleggingscategorieën in de portefeuille is. Voor de liquide beleggingscategorieën binnen de portefeuille zijn bandbreedtes vastgesteld. Deze bandbreedtes zorgen ervoor dat de weging van deze categorieën niet teveel afwijkt van de normportefeuille. Hierbij zijn de normwegingen van de verschillende categorieën uitgedrukt als percentage van de totale portefeuille.

Tactisch

• Bandbreedtes worden maandelijks uiterlijk 5 werkdagen na maandeinde gemeten door de fiduciair vermogensbeheerder op basis van de normgewichten in de benchmark. Bij overschrijding van de bandbreedtes wordt binnen vijf werkdagen na meting contact opgenomen met het pensioenfonds.




Januari 2016

25

Vervolgens zal binnen vijf werkdagen na meting een advies aan het pensioenfonds worden uitgebracht over de te ondernemen actie(s). In dit advies wordt het balansrisico in samenhang met de normwegingen besproken.

Operationeel

• Fiduciair vermogensbeheerder rapporteert de allocatie over de verschillende hoofdcategorieën op maandbasis. Op kwartaalbasis wordt een gedetailleerd overzicht van de vermogensposities en transacties in de portefeuille gegeven.

• Binnen de individuele mandaten zijn richtlijnen ten aanzien van spreiding van de beleggingen opgenomen. Fiduciair vermogensbeheerder monitort de compliance op deze richtlijnen.

4.4.4 Marktrisico alternatieve beleggingen

Definitie

Het risico van actief beheer kan voor liquide beleggingscategorieën goed in kaart worden gebracht door het gebruik van de statistische maatstaf ‘tracking error’. Alternatieve beleggingen (bijv. onderhandse leningen) zijn vanuit statistisch perspectief minder goed meetbaar dan liquide beleggingen. Dat wil zeggen dat er beperkte historische data is en er geen liquide marktprijzen zijn om goede voorspellingen te kunnen doen over risico (in termen van bewegelijkheid/volatiliteit) en verwacht rendement. Daarbij komt dat deze categorieën zogenaamde staartrisico’s vertonen. Dat wil zeggen dat de risico’s juist in de extreme omstandigheden zitten. De tracking error is dan ook geen goede risicomaatstaf voor alternatieve (illiquide) beleggingen.

Om het markten actief risico van de alternatieve beleggingen goed te kunnen monitoren op ex-ante basis is het van belang om per belegging na te gaan wat de belangrijkste onderliggende risicofactoren zijn die de marktwaarde van de belegging beïnvloeden, hoe deze factoren zich ontwikkelen en hoe op basis van deze factoren inzicht kan worden verkregen in het ex-ante risico van alternatieve beleggingen.




Januari 2016

26

Enkele voorbeelden van kwalitatieve risico-indicatoren zijn3:

• Waarderingsmethodiek;

• Vastlegging van contractuele afspraken (bijvoorbeeld exit voorwaarden);

• Staartrisico’s;

• Resultaten periodieke due diligence en monitoring activiteiten;

• Mate van spreiding naar onderliggende risico factoren;

• Mate van leverage;

• Mate van transparantie in de informatievoorziening;

• Beoordeling van de kwaliteit van de vermogensbeheerder op het beheer van de specifieke categorie.

Meting

Deze factoren vormen de basis voor de meting van marktrisico voor alternatieve beleggingen. In de kwartaalrapportages zal inzicht worden gegeven in de illiquide posities van de portefeuille van SPF.

Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het risico van alternatieve beleggingen te mitigeren:

Strategisch

• Jaarlijks bepaalt SPF bij de vaststelling van het beleggingsplan wat de toegestane wegingen zijn naar de categorieën alternatieve beleggingen.

• De risico-acceptatiegraad wordt concreet uitgedrukt in een weging naar een bepaalde categorie van alternatieve beleggingen in de normallocatie.

• Er is een procedure vastgesteld voor de beoordeling van nieuwe beleggingen (zie hoofdstuk 6). Indien een nieuw beleggingsvoorstel na de beoordeling op basis van de in deze procedure opgenomen criteria een negatieve uitkomst verkrijgt zal dit beleggingsvoorstel niet in de portefeuille worden opgenomen.

• Ten aanzien van de waardering van een aantal alternatieve categorieën zijn aanvullende maatregelen genomen om de betrouwbaarheid van de

3 Zie tevens ‘Beleidsregel uitgangspunten beoordeling risicobeheer van alternatieve beleggingen’ Beleidsregel van De Nederlandsche Bank N.V. van 1 augustus 2007, (www.dnb.nl) en de aanbevelingen vanuit het VBA naar aanleiding van het rapport van de commissie Frijns: “Toezicht op pensioenbeleggingen, aanbevelingen voor het FTK” d.d. februari 2010 (www.nvba.nl)




Januari 2016

27

waarderingen te vergroten, zoals het opvragen van een second opinion (bijv. onderhandse leningen) door een onafhankelijke derde partij.

Tactisch

• Indien de kwalitatieve risico-indicatoren aangeven dat het risicoprofiel van een bepaalde illiquide beleggingscategorie niet meer acceptabel is voor SPF dan zal het bestuur een afweging maken om de betreffende categorie (deels) te liquideren, afhankelijk van de mogelijkheden die hiervoor zijn in de markt.

• Daarnaast zal er periodiek geëvalueerd worden in hoeverre er additionele beheersingsmaatregelen nodig zijn om de risico’s van deze categorieën inzichtelijk te maken en te kunnen beheersen.

Operationeel

• De fiduciair vermogensbeheerder voert de monitoring op de (externe) beheerders van alternatieve beleggingen.

• De fiduciair vermogensbeheerder voert periodiek overleg met de beleggingsadviescommissie van SPF over de resultaten van het vermogensbeheer op alle beleggingen, waaronder de alternatieve beleggingen.

• Binnen de afdeling risk management van Fiduciair vermogensbeheerder is een risk manager met ervaring op het beheer van alternatieve beleggingen aangesteld die zich specifiek richt op het risk management van de illiquide/alternatieve beleggingen van SPF. Hierbij wordt specifiek gerapporteerd over de onderhandse leningen.

• Doorlopende due diligence activiteiten in het kader van monitoring op (externe) managers.

4.4.5 Actief risico

Definitie

Het actief risico is het risico dat de vermogensbeheerder(s) door het voeren van een actief beleggingsbeleid (dat wil zeggen het implementeren van posities in de portefeuille die afwijkingen van posities in de benchmark) een lager portefeuillerendement behaalt dan het rendement op de benchmark (een underperformance).




Januari 2016

28

Naast het actieve risico binnen de individuele mandaten valt in deze categorie tevens het actieve risico als gevolg van asset allocatie. Dat wil zeggen dat de werkelijke weging van bepaalde categorieën in de rendementsportefeuille afwijkt van de weging van deze categorie in de normportefeuille van SPF.

Meting

Het actieve risico wordt gemeten aan de hand van de actieve tracking error. De volgende factoren zijn opgenomen in de actieve tracking error:

• Wegingseffecten in de portefeuille;

• Actieve tracking error budgetten op de individuele liquide mandaten (voornamelijk aandelen, obligaties en hoogrentend).

In de bijlage is de tracking error procedure van de actieve tracking error opgenomen.

Naast het meten van de tracking error worden tevens afwijkingen ten opzichte van de normwegingen gemeten. Zie hoofdstuk 5 Risicomanagement technieken voor een nadere toelichting op het gebruik van deze maatstaven voor de meting van het actief risico.

Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het actieve risico te mitigeren: Strategisch

• Jaarlijks bepaalt SPF bij de vaststelling van het beleggingsplan wat de toegestane omvang van het actieve risico is.

• De risico-acceptatiegraad wordt concreet uitgedrukt in een maximale tracking error voor actief beheer.

Tactisch

• Indien de actuele tracking error op actief beheer binnen de toegestane bandbreedte ligt zal er geen bijsturing plaatsvinden.

• Bij overschrijding van de ex-ante tracking error zal door de uitvoerder Fiduciair vermogensbeheerder aan SPF een voorstel worden gedaan tot aanpassingen in de portefeuille, waardoor de ex-ante tracking error wordt verlaagd tot het niveau dat is opgenomen in het strategische beleggingsplan.

Operationeel




Januari 2016

29

• De tracking error op actief beheer wordt op maandbasis gemonitord door de fiduciair vermogensbeheerder.

• De fiduciair vermogensbeheerder monitort de tracking error per mandaat op de individuele mandaten binnen het monitoring proces op de (externe) vermogensbeheerders.

• De tracking error op actief beheer wordt op maand- en op kwartaalbasis gerapporteerd aan SPF.

• Bij overschrijding van de ex-ante tracking error zal door de fiduciair vermogensbeheerder aan SPF een voorstel worden gedaan tot aanpassingen in de portefeuille, waardoor de ex-ante tracking error wordt verlaagd tot het niveau dat is opgenomen in het strategische beleggingsplan. SPF keurt het voorstel goed voordat dit wordt uitgevoerd door fiduciair vermogensbeheerder.

4.4.6 Valutarisico

Definitie

Valutarisico is het risico dat een belegging in een vreemde valuta daalt omdat de wisselkoers tussen de vreemde valuta en de EURO daalt. Dit risico kan worden afgedekt door het aangaan van valutacontracten waarmee het valutarisico wordt afgedekt.

Meting

De risico-indicator voor valutarisico is het percentage van de SPF portefeuille dat in een bepaalde vreemde valuta noteert en dat resteert nadat het valutarisico is afgedekt. Als er bijvoorbeeld binnen de portefeuille voor 30% in beleggingen die genoteerd zijn in Amerikaanse dollar wordt belegd en het deel wordt afgedekt is 29%, dan resteert er een valutarisico op de Amerikaanse dollar van 1% op totaal portefeuilleniveau.

Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het valutarisico te mitigeren:




Januari 2016

30

Strategisch

• Jaarlijks bepaalt SPF bij de vaststelling van het beleggingsplan wat de toegestane omvang van het valutarisico is en voor welke valuta dit risico wordt afgedekt.

• De risico-acceptatiegraad wordt concreet uitgedrukt in het percentage resterend valutarisico dat maximaal acceptabel is.

Tactisch

• Indien het werkelijke percentage resterend risico onder het toegestane maximum ligt zal er geen bijsturing plaatsvinden.

• Het monitoring proces binnen Fiduciair vermogensbeheerder is zodanig ingericht dat er direct actie wordt ondernomen en contracten worden aangepast als de allocatie buiten de bandbreedte valt (zie operationele beheersmaatregelen).

Operationeel

• Maandelijks wordt uiterlijk vijf werkdagen na maandeinde op basis van de dan beschikbare waarderingsgegevens gemeten wat de netto valuta-exposure in de portefeuille is. Indien de afdekking buiten het maximum is getreden, worden binnen vijf werkdagen additionele valutatermijncontracten afgesloten met als looptijd het eerstvolgende kwartaaleinde.

• Na afloop van het kwartaal wordt het resultaat van de valutahedge gerealiseerd en worden nieuwe 3-maands valutatermijncontracten afgesloten, passend bij de valuta-exposure op dat moment. Het liquiditeitsbeslag voor het pensioenfonds is hierdoor naar verwachting verminderd; de valutatermijncontracten worden immers niet meer voor een geheel jaar aangegaan.

• In de maand- en kwartaalrapportage is de actuele status van de valuta-afdekking opgenomen.

4.4.7 Kredietrisico

Definitie

Kredietrisico is het risico dat een tegenpartij contractuele of andere overeengekomen verplichtingen (waaronder verstrekte kredieten, leningen, vorderingen, ontvangen garanties) niet nakomt.




Januari 2016

31

Er zijn in de SPF portefeuille een aantal onderdelen (zoals onderhandse leningen, (High-Yield) obligaties en bank loans) waarop SPF een kredietrisico loopt. In deze paragraaf wordt het kredietrisico in de portefeuille toegelicht.

Hier wordt bedoeld het kredietrisico dat de basis is voor de berekening van het risicofactor S5 (kredietrisico) in de solvabiliteitsformule van DNB. Dit is het risico dat de waarde van de (obligatie)portefeuille daalt als gevolg van een verhoging in de opslag voor kredietrisico (creditspread).

Een indicatie voor het kredietrisico is de Credit Rating. Een land of onderneming kan voor de financiering van respectievelijk de staatsschuld of bedrijfsactiviteiten een obligatielening op de kapitaalmarkt uitgeven. Institutionele beleggers zoals SPF kunnen investeren in deze obligatieleningen. Voordat de investeringsbeslissing wordt gemaakt wil de belegger een indicatie van het risico.

Om de belegger hierin tegemoet te komen zal de uitgevende instelling een Credit Rating aanvragen bij een Credit Rating Agency zoals Standard & Poors en Moody’s. Credit Ratings kunnen lopen van een AAA-rating (de beste kredietwaardigheid) tot een D-rating (een default).

Meting

In deze paragraaf wordt aangegeven wat de meetindicatoren zijn van de hierboven genoemde onderdelen waarop SPF een kredietrisico loopt:

• De verdeling naar Credit Rating categorie (AAA tot CCC);

• De credit spread per categorie in de vastrentende waarden portefeuille;

• De ontwikkeling van de Credit Spread in de markt;

• De veranderingen in bovenstaande indicatoren ten opzichte van het voorgaande kwartaal

Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het kredietrisico te mitigeren:

Strategisch

• Jaarlijks bepaalt SPF bij de vaststelling van het beleggingsplan wat de toegestane weging naar de vastrentende waarden categorieën in de portefeuille is.




Januari 2016

32

• De risico-acceptatiegraad wordt concreet uitgedrukt in de weging naar categorieën met een hoog kredietrisico, namelijk hoogrentende leningen en leningen uit opkomende markten.

• Om het kredietrisico te beheersen zijn er minimale eisen ten aanzien van de Credit Rating gesteld in het strategische beleggingsplan.

Tactisch

• Indien de actuele weging naar de categorie hoogrentend binnen de toegestane bandbreedte ligt zal er geen bijsturing plaatsvinden.

• Indien de meetindicatoren aangeven dat de actuele situatie zich buiten de beleidsnormen bevindt, dan zal Fiduciair vermogensbeheerder maatregelen nemen om de portefeuille zodanig aan te passen dat dit wordt hersteld.

Operationeel

• De fiduciair vermogensbeheerder voert intern de compliance monitoring uit op de beleggingsrestricties waarin richtlijnen met betrekking tot kredietrisico in de vorm van toegestane wegingen naar rating categorieën zijn opgenomen.

• De bewaarbank voert de compliance monitoring uit voor de pools waarin SPF belegt.

• In de maandrapportage wordt gerapporteerd over de actuele wegingen van de vastrentende waarden in de portefeuille.

4.4.8 Tegenpartij risico

Definitie

Het tegenpartijrisico op derivatenposities

SPF heeft derivatenposities ingenomen ter afdekking van het valutarisico. Bij het aangaan van deze posities in valutacontracten (m.u.v. opties) is de marktwaarde van de positie gelijk aan 0. De ontwikkeling in de waarde van de derivatenpositie na het moment van aangaan wordt afgeleid uit de ontwikkeling van de marktfactor waarop de positie gebaseerd is, bijvoorbeeld: de waarde van een valutacontract wordt bepaald door de verandering in een wisselkoers en renteverschillen tussen twee valuta’s.

Zodra een derivatenpositie een positieve waarde krijgt (en dus op de balans onder de bezittingen van SPF wordt meegenomen) loopt SPF een tegenpartijrisico op de tegenpartijen van deze derivatenposities.




Januari 2016

33

Indien deze tegenpartij namelijk niet meer aan zijn betalingsverplichting kan voldoen dan is SPF de marktwaarde van deze positie kwijt. Om dit risico af te dekken wordt er onderpand aangehouden in kasgeld of in stukken.

Bij onderpand in stukken is de omvang van het onderpand ca. 102-105% van de marktwaarde van de uitstaande derivatenposities. Omdat de waarde van het onderpand kan fluctueren wordt er een extra marge van 2-5% aangehouden. Het kan tevens zo zijn dat, in het geval de derivatenpositie een negatieve marktwaarde krijgt, de tegenpartij een risico op SPF loopt. In dat geval zal SPF onderpand storten aan de tegenpartij.

Het tegenpartijrisico op deposito’s

SPF houdt het kasgeld aan op onder andere rekening courant (r/c) posities. In het geval van een r/c positie en een deposito loopt SPF een tegenpartijrisico op de bank waar deze worden aangehouden. Om dit tegenpartijrisico te mitigeren wordt er, in tegenstelling tot het geval is bij de derivatenposities, geen onderpand aangehouden. Er is een beleid voor de beheersing van het tegenpartijrisico op deposito’s.

Bij het beleggen van liquide middelen in geldmarktfondsen is het tegenpartijrisico binnen het fonds gespreid over meerdere financiële instellingen omdat deze geldmarktfondsen in deposito’s (of vergelijkbare liquide instrumenten) van verschillende financiële instellingen beleggen.

Meting

Voor het meten van bovengenoemd tegenpartijrisico zijn de volgende indicatoren van belang:

Het tegenpartijrisico op derivatenposities

• Kredietwaardigheid van de tegenpartijen (uitgedrukt in credit rating S&P of Moody’s of Fitch – uitgangspunt is dat laatste rating van alle bronnen wordt gehanteerd).

• Per tegenpartij zijn afspraken vastgelegd in de ISDA en CSA met betrekking tot drempelbedragen voor de marktwaarde vanaf welke er onderpand wordt uitgewisseld en minimale bedragen waarop naar aanleiding van waardeveranderingen periodiek (dagelijks, wekelijks of maandelijks) onderpand wordt uitgewisseld (dit wordt het Collateral Management proces genoemd).

• Creditspread op tegenpartijen.




Januari 2016

34

Het tegenpartij risico op deposito’s

• Weging naar tegenpartij (maximaal 3% van de omvang van het belegd vermogen);

• Creditspread op tegenpartijen;

• Kredietwaardigheid van de tegenpartij (credit rating);

• Tier 1 kapitaal van de tegenpartij.

Beheersmaatregelen tegenpartijrisico derivaten

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het tegenpartijrisico op derivaten te mitigeren:

Strategisch

• De risico-acceptatiegraad wordt concreet uitgedrukt in de minimale eis die aan de kredietwaardigheid van tegenpartijen wordt gesteld.

• Er worden alleen derivatenposities aangegaan met partijen waarmee de contractuele afspraken ten aanzien van de positie en met name het onderpand zijn vastgelegd in een International Swaps and Derivatives Association master agreement (ISDA) en Credit Support Annexe (CSA).

• Omvang exposures vastgelegd in termen van maximaal verwacht verlies per tegenpartij.

• Binnen de individuele beleggingsmandaten voor vastrentende waarden worden richtlijnen opgenomen ten aanzien het gebruik van derivaten.

Tactisch

• Indien het maximale toegestane verwachte verlies per tegenpartij binnen de toegestane bandbreedte ligt zal er geen bijsturing plaatsvinden.

• Creditspread op tegenpartijen wordt gemonitord.

Operationeel

• Overtredingen op eisen ten aanzien van kredietwaardigheid van tegenpartijen worden door Fiduciair vermogensbeheerder gemonitord.

• In de kwartaalrapportage is de actuele status van exposure op tegenpartijen en de mate waarin er onderpand wordt aangehouden opgenomen.

• Op maandbasis wordt aan SPF gerapporteerd (overzicht liquiditeiten) welke mutaties er met betrekking tot het onderpand op derivaten zijn geweest en welk beslag dit heeft gelegd op de liquiditeitspositie.




Januari 2016

35

• Er is een Collateral Management beleid en procedure waarbij op dag-, week- of maandbasis (afhankelijk van de tegenpartij) onderpand wordt berekend, afgestemd en uitgewisseld.

Beheersmaatregelen tegenpartijrisico deposito’s

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om het tegenpartijrisico op cash management te mitigeren: Strategisch

• Het cashmanagement omvat ondermeer het op deposito zetten van kasgelden bij tegenpartijen. Het kredietrisico dat hiermee gepaard gaat wordt gemitigeerd door het toestaan van handel met goedgekeurde tegenpartijen en het hanteren van tegenpartijlimieten.

• De hoogte van de tegenpartijlimieten is een functie van het belegd vermogen van de klant en de credit rating van de tegenpartij.

• Er is een lijst met goedgekeurde tegenpartijen opgesteld. Een nieuwe tegenpartij kan enkel opgenomen worden met toestemming van het ICC4. Het depositobeleid wordt jaarlijks door het bestuur geëvalueerd als onderdeel van het opstellen van het nieuwe beleggingsplan.

• Jaarlijks bepaalt SPF bij de vaststelling van het beleggingsplan wat de toegestane omvang van liquide middelen op deposito’s per tegenpartij is.

• De risico-acceptatiegraad wordt concreet uitgedrukt in de minimale eis die aan de kredietwaardigheid van tegenpartijen wordt gesteld (de minimale credit rating Moody’s en Standard & Poor) en de toegestane omvang per deposito (bepalende factoren hierin zijn de credit rating van een tegenpartij, de credit spread en de omvang van de gehele SPF portefeuille).

• Voor beleggingen in geldmarktfondsen geldt een minimale kredietwaardigheid van AAA (Standard & Poor) of Aaa (Moody’s).

4 Investment Compliance Committee van Fiduciair vermogensbeheerder




Januari 2016

36

Tactisch

• Minimaal eens per jaar wordt de methodiek geëvalueerd door de afdelingen Treasury en Risk Control van Fiduciair vermogensbeheerder. De evaluatie van deze methodiek wordt afgestemd met SPF.

Operationeel

• De actuele deposito posities worden maandelijks door de afdeling Risk Control van Fiduciair vermogensbeheerder gecontroleerd.

• Fiduciair vermogensbeheerder monitort de ontwikkeling van de credit rating en de credit spread van de tegenpartijen waar liquide middelen op deposito zijn gezet.

• In de kwartaalrapportage is een overzicht opgenomen met de deposito’s per tegenpartij en de beleggingen in geldmarktfondsen.

4.4.9 Liquiditeitsrisico

Definitie

Het liquiditeitsrisico is het risico dat SPF niet in staat is om op korte termijn aan betalingsverplichtingen te kunnen voldoen. In het algemeen zijn er de volgende oorzaken waardoor er bij SPF op korte termijn een behoefte aan kasgeld kan zijn:

• Het voldoen aan onderpandverplichtingen op derivatenposities;

• Het uitbetalen van pensioenuitkeringen.

Omdat bij SPF de pensioenuitkeringen uitstroom ongeveer gelijk is aan de premie-inkomsten wordt het liquiditeitsrisico met name veroorzaakt door onderpandverplichtingen op de derivatenposities zoals valutacontracten. Indien de derivatenposities een negatieve marktwaarde krijgen (door ontwikkelingen in bijvoorbeeld het renteniveau en/of de wisselkoersen) dan is, afhankelijk van de contractuele afspraken met de tegenpartij, SPF verplicht om het tegenpartijrisico voor deze tegenpartij af te dekken door het storten van onderpand.

Indien er niet voldoende liquide middelen beschikbaar zijn, zal SPF onderdelen uit de portefeuille moeten verkopen om aan haar onderpandverplichting te kunnen voldoen. Beleggen in illiquide beleggingen maakt SPF meer kwetsbaar voor liquiditeitsrisico. Dit komt omdat deze beleggingen vaak niet op korte termijn verkocht kunnen worden, zonder het maken van hoge kosten.




Januari 2016

37

Meting

Het liquiditeitsrisico wordt voor SPF op twee manieren gemeten:

• Door het meten van het percentage illiquide beleggingen ten opzichte van de totale portefeuille.

• Door het bijhouden van een actuele stand op liquide middelen, het opstellen van een liquiditeitsprognose en het afzetten van de actuele stand tegen de mogelijke onderpandverplichting bij een renteverandering onder normale omstandigheden.

Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om liquiditeitsrisico te mitigeren: Strategisch

• SPF wil onder normale omstandigheden in staat zijn om aan haar potentiële liquiditeitsverplichtingen te kunnen voldoen. In extreme situaties kan SPF - indien er niet voldoende liquide middelen beschikbaar zijn - een deel van de liquide beleggingen verkopen om aan betalingsverplichtingen op korte termijn te kunnen voldoen.

• SPF zal waar mogelijk in aanvulling op onderpand in kasgeld gebruik maken van onderpand in stukken om het beslag op liquide middelen te beperken.

• Er is in de procedure voor het beoordelen van nieuwe beleggingsvoorstellen een criterium ten aanzien van een stress test op liquiditeitsrisico opgenomen welke de volgende vragen omvat:

- Beoordeling van de wijze van financiering (bestaande middelen, leverage en derivaten, inclusief een gevoeligheidsanalyse met betrekking tot de mogelijke impact op onderpandverplichtingen bij gebruik van derivaten;

- Binnen welke termijn kan de belegging verkocht worden, zowel onder normale marktomstandigheden als onder slechte;

- Wat zijn de afhankelijkheden in het verkoopproces (bijvoorbeeld de afhankelijkheid van marktpartijen die bereid zijn een bod te doen);

- Wat zijn de verkoopvoorwaarden van de belegging (is er bijvoorbeeld een boete bij vervroegd uitstappen uit een fonds/participatie of zijn er slechts periodieke verkoopmogelijkheden).




Januari 2016

38

Tactisch

• Mocht de ontwikkeling van de liquiditeitspositie een verslechtering aangeven zodanig dat er een potentieel liquiditeitstekort kan ontstaan, dan zal Fiduciair vermogensbeheerder op basis van marktvisie een voorstel doen voor liquidatie van onderdelen van de portefeuille om op een mogelijk tekort te anticiperen, waarbij tevens de impact van het voorstel op het totale risico- en rendementsprofiel van SPF inzichtelijk wordt gemaakt. SPF dient een dergelijk voorstel voorafgaand aan implementatie goed te keuren.

Operationeel

• De actuele stand van de liquide middelen wordt op maand basis gerapporteerd, inclusief een overzicht van de onderpand stortingen of ontvangsten die de afgelopen maand hebben plaatsgevonden en afgezet tegen de mogelijke onderpandverplichting op de rente- en valutaderivaten bij een verandering van rente en/ of valutakoersen onder normale omstandigheden.

• In de kwartaalrapportage is een cash flow prognose en een overzicht van de illiquide beleggingen in verhouding tot de totale portefeuille opgenomen.

4.4.10 Concentratierisico

Definitie

Het risico van een grote eenzijdige belegging. De concentratie kan betrekking hebben op een geografische concentratie, een sectorale concentratie, een concentratie op één specifieke belegging en een concentratie op één specifiek risico.

Meting

Het concentratierisico wordt gemeten door de volgende risico-indicatoren:

• Top 10 holdings in aandelen en obligaties op integraal portefeuilleniveau;

• Top 10 bruto exposures naar tegenpartijen.




Januari 2016

39

Beheersmaatregelen op fonds mandaatniveau

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om concentratierisico te mitigeren:

• Vaststelling beleggingsrichtlijnen op mandaatniveau voor alle individuele discretionaire mandaten (en formele vastlegging hiervan in de verschillende vermogensbeheerovereenkomsten en fact sheets van beleggingsfondsen).

• Monitoring of het vermogensbeheer wordt uitgevoerd binnen de gestelde beleggingsrichtlijnen door het compliance monitoring proces en rapportage van overtredingen van de beleggingsrichtlijnen.

4.4.11 Inflatierisico

Definitie

De ontwikkeling van de inflatie werkt op twee manieren door in de balans van het pensioenfonds. Enerzijds heeft de ontwikkeling van inflatieverwachtingen impact op de waarde van de reële verplichtingen van het pensioenfonds en anderzijds op de waarde van de beleggingen.

Het inflatierisico is het netto effect van bovenstaande, namelijk het risico dat de doelstellingen van het pensioenfonds (onder andere om pensioenen te indexeren) door de ontwikkeling van inflatieverwachtingen niet of slechts deels worden behaald.

Meting

Het inflatierisico wordt gemeten door de volgende risico-indicatoren:

• Parameters uit ALM-studie en haalbaarheidstoets, zoals pensioenresultaat;

• Indexatiecapaciteit;

• Scenario-analyses inflatierisico.

Beheersmaatregelen

SPF heeft de volgende beheersmaatregelen bepaald om inflatierisico te mitigeren: Strategisch:

� regulier uitvoeren van doelstellingenstudie, ALM-studie en

haalbaarheidstoets.




Januari 2016

40

� Regulier toetsen of inflatie gerelateerde beleggingen interessant zijn.

Operationeel:

• monitoren indexatiecapaciteit: de fiduciair manager doet in de kwartaalrapportage verslag van de indexatiecapaciteit.

4.4.12 Niet-financiële risico’s

De niet-financiële risico’s die van belang zijn voor SPF uitvoerig aan de orde gekomen tijdens een workshop risicomanagement op 31 augustus 2010 en 11 november 2015 waarbij het voltallige bestuur aanwezig was. Voor de uitkomsten van deze workshop, inclusief de huidige en gewenste beheersmaatregelen wordt verwezen naar bijlage.




Januari 2016

41

5 Gebruik risicomanagement technieken

5.1 Inleiding

Er zijn verschillende technieken om marktrisico’s meetbaar en beheersbaar te maken. Deze technieken kunnen helpen bij het verkrijgen van inzicht in risico’s (vaak kwantitatief) en moeten worden gezien als onderdeel van de beheersingsmaatregelen. De afgelopen decennia heeft de theorie rond het gebruik van technieken gebaseerd op (statistische) inschatting van verlies als gevolg van het nemen van marktrisico, ook wel de theorie rond ‘Value at Risk’ en ‘Tracking Error’ aan terrein gewonnen.

Voorheen werd vaak gebruik gemaakt van maximale wegingen en/of volumelimieten. Deze richtlijnen geven echter onvoldoende inzicht in de mate van risico van een positie of belegging. Voor banken worden kapitaalseisen al sinds de jaren 90 voor een deel bepaald door Value at Risk op bepaalde risico’s zoals marktrisico. Ook in de pensioenwereld wordt gebruik gemaakt van Tracking Error en Value at Risk technieken.

Echter, de kredietcrisis heeft aangetoond dat beleggers niet altijd van de uitkomsten van modellen uit kunnen gaan maar rekening moeten houden met onverwachte marktomstandigheden. In dit hoofdstuk worden technieken voor het meten van risico toegelicht. Er wordt tevens specifiek ingegaan op welke wijze deze technieken voor SPF toegepast kunnen worden.

5.2 Tracking error en Value at Risk (VaR)

De methodieken Tracking Error en Value At Risk zijn statistische begrippen gebaseerd op de kansverdelingstheorie. Binnen deze theorie worden kenmerken van een populatie (bijvoorbeeld van historische beleggingsrendementen) weergegeven door de verwachtingswaarde ( aangeduid als ‘µ‘) en de standaardafwijking (aangeduid als ‘σ ‘ of ‘standaarddeviatie’) te berekenen. De standaardafwijking is een maatstaf voor de mogelijke spreiding in de rendementen.

Met behulp van de normale verdeling is het vervolgens mogelijk om de kans op een bepaalde uitkomst te berekenen. De definitie van Value at Risk is als volgt:

VaR = het maximale verlies in EUR dat geleden kan worden met een bepaalde betrouwbaarheid en over een bepaalde tijdshorizon.

De definitie van de Tracking Error is als volgt:




Januari 2016

42

TE = een (statistische) maatstaf voor de afwijking van het rendement op de beleggingsportefeuille versus het rendement op een benchmark. De tracking error is dus een maatstaf voor de verwachte spreiding van de outperformance ten opzichte van de benchmark.

De normale verdeling heeft een hogere kans op uitkomsten in het midden

en een lagere kans op uitkomsten in de staarten. In figuur 5 is een normale

verdeling weergegeven.

De normale verdeling is symmetrisch om het centrum:

de verwachtingswaarde µ van de verdeling is het 'middelpunt' van de grafiek

van de verdelingsfunctie. De 'breedte' van de grafiek van de kansdichtheid

wordt gekarakteriseerd door de standaarddeviatie σ (of de variantie σ2).

Figuur 5 Standaard normale verdeling

Binnen een afstand van één standaarddeviatie boven of onder de

verwachtingswaarde ligt ongeveer 68% van het oppervlak onder de grafiek

van de kansdichtheid van de normale verdeling, ongeveer 95% ligt binnen

twee standaarddeviaties afstand ten opzichte van de verwachtingswaarde.

De curve nadert daarna vrij snel naar nul: ongeveer 99,99% van het

oppervlak ligt binnen vier standaarddeviaties afstand van het midden.

Afwijkingen van meer dan vier standaarddeviaties van het midden zijn dus

zeer zeldzaam.

Daarom wordt er over de gebeurtenissen in met name het 4e kwartaal van

2008 ook wel gesproken over een ‘4 standaarddeviatie gebeurtenis’. De




Januari 2016

43

reden dat grote afwijkingen zich in de praktijk zich vaker voordoen dan

volgens de normale verdeling verwacht zou kunnen worden is dat de normale

verdeling slechts een vereenvoudigde veronderstelling is van de

werkelijkheid.

Vertaald naar de beleggingswereld is de verwachte waarde µ gelijk aan het

verwachte rendement op een bepaalde beleggingscategorie (in absolute zin)

of ten opzichte van de benchmark (in relatieve zin: de verwachte

outperformance) of op een totale portefeuille. De standaardafwijking σ is

gelijk aan de bewegelijkheid, in beleggingstermen volatiliteit genoemd (in

absolute zin) of de tracking error (in relatieve zin ten opzichte van de

benchmark). Deze standaardafwijking geeft het risico van een belegging

weer. Des te groter de verwachte afwijking (en dus volatiliteit), des te hoger

het risico van een beleggingscategorie.

Op balansniveau houdt een tracking error van 8% bijvoorbeeld in dat de

verwachte dekkingsgraad over een periode van 1 jaar met een zekerheid van

95%, maximaal 16% hoger of lager zal zijn dan de huidige stand van de

dekkingsgraad

Indien een actief mandaat voor bijvoorbeeld wereldwijde aandelen een

tracking error heeft van 2,5%, dan is de verwachting dat in 95% van de

gevallen het verschil in performance van de portefeuille tussen de -5% en +

5% van het rendement op de benchmark ligt.

Voor liquide beleggingscategorieën met een beperkte volatiliteit is de rode

grafiek qua vorm representatief, bijvoorbeeld staatsobligaties. Liquide

beleggingscategorieën met een hoger risicoprofiel (een hogere volatiliteit)

zijn vergelijkbaar met de groene lijn (bijvoorbeeld aandelen).

De vorm van de kansverdeling van het absolute risico van illiquide

beleggingscategorieën is veelal vergelijkbaar met de blauwe lijn.

Vooral bij minder liquide beleggingscategorieën is de kans op grote uitslagen

groter dan door de vereenvoudigde veronderstelling van een normale

verdeling verklaard kan worden. In dat geval wordt er gesproken van een

kansverdeling met ‘dikke staarten‘.




Januari 2016

44

Voor- en nadelen gebruik Tracking Error en VaR

De voordelen van het gebruik van Tracking Error en VaR als maatstaf voor

risico zijn:

• Aggregatie over de verschillende beleggingscategorieën is mogelijk;

• Geeft in vergelijking met het hanteren van maximale bandbreedtes, wegingen en limieten meer inzicht in het bedrag dat daadwerkelijk verloren kan worden en dus meer inzicht in het feitelijke risico dat SPF loopt.

Nadelen van het gebruik van Tracking Error en VaR zijn:

• Toepasbaarheid voor illiquide beleggingen is beperkt omdat de rendementen van illiquide beleggingen veelal geen normale verdeling laten zien en staartrisico’s voor deze beleggingen een grotere rol spelen. Daarnaast kan –in tegenstelling tot liquide portefeuilles- de samenstelling van illiquide portefeuilles meestal niet op korte termijn worden aangepast waardoor het daadwerkelijke risico hoger is dan op basis van de Tracking Error of de VaR zou worden verwacht.

• Er kunnen zich omstandigheden voordoen waarin de Tracking Error en VaR het risico onderschat. VaR en Tracking Error geeft alleen een inschatting van het risico onder normale omstandigheden. Het is ook voor SPF van belang om de risico’s in een stress scenario te analyseren om inzicht te verkrijgen in de impact van een worst-case scenario en staartrisico’s en het risicobewustzijn verder te versterken.

• Het berekenen van de Tracking Error en VaR is afhankelijk van de beschikbaarheid en hoeveelheid van statistisch betrouwbare data. Dit kan voor minder liquide beleggingscategorieën een issue zijn.

Bij het gebruik van de maatstaf tracking error wordt onderscheid gemaakt in een ex-ante tracking error en een ex-post tracking error.

Ex-ante tracking error

De ex-ante tracking error is een maatstaf waarmee het risico op basis van de actuele samenstelling van de portefeuille ten opzichte van de benchmark wordt aangegeven. Als het bestuur het risicoprofiel van de beleggingen wil aanpassen door bijvoorbeeld risicovolle beleggingscategorieën te verkopen of de mate van afdekking voor renterisico aan te passen, dan wordt dit direct zichtbaar in het tracking error kengetal.

Hierdoor kan de tracking error daadwerkelijk als sturingsinformatie gebruikt worden, omdat voorafgaand aan een besluit inzichtelijk gemaakt kan worden wat het effect van een aanpassing in de beleggingen op de tracking error is.




Januari 2016

45

Ex-post tracking error

De ex-post tracking error geeft inzicht in het risicoprofiel ten opzichte van de benchmark gebaseerd op de historische samenstelling van de portefeuille en dus niet op de huidige. De ex-post tracking error is daarom gebaseerd op de gerealiseerde portefeuillerendementen afgezet tegen de gerealiseerde benchmarkrendementen. De ex-post tracking error zal hierdoor niet direct significant veranderen bij een wijziging in de samenstelling van de portefeuille en kan slechts in beperkte mate gebruikt worden als stuurinformatie naar de toekomst.

Gebruik maatstaf tracking error voor illiquide beleggingen

De tracking error is een goede maatstaf voor risico en kan effectief als sturingsmiddel worden ingezet bij het gebruik van liquide beleggingen, die statistisch goed meetbaar zijn (door omvang en transparantie in marktdata), die op relatief korte termijn verkocht kunnen worden of waarvan de samenstelling op korte termijn kan worden aangepast. Door een gebrek aan voldoende statistische data uit het verleden in combinatie met de beperkte verhandelbaarheid en de aanwezigheid van ‘dikkere staarten’ is de tracking error minder geschikt als sturingsmiddel voor het risico van illiquide beleggingen.

5.3 Stress testing en scenario analyse

Het uitvoeren van een stress test houdt in dat er een analyse wordt gemaakt van de impact van een stress scenario op de financiële situatie van het pensioenfonds. In feite worden er stress scenario’s gehanteerd binnen het Standaard Risico Model van DNB om het vereiste eigen vermogen te berekenen.

Stress testing is het gestructureerd analyseren van de impact van extreme maar goed mogelijke gebeurtenissen. De tests zoomen in op wat er kan gebeuren in de staarten van de kansverdeling, het zogenaamde staartrisico. Staartrisico’s zijn gebeurtenissen waarop de kans zeer klein is, maar waarvan de impact enorm groot kan zijn.

Het doel van stress testing is het inzichtelijk maken van de gevolgen van meer extreme marktscenario’s en de impact ’daarvan op het Eigen Vermogen, de liquiditeit, het resultaat en de dekkingsgraad (nominaal en reëel) van het pensioenfonds. Tevens kan op basis van deze stresstests worden vastgesteld of de solvabiliteit- en liquiditeitsbuffers in de tijd toereikend zijn en kan worden onderzocht welke risico mitigerende maatregelen eventueel genomen kunnen worden.




Januari 2016

46

Stress testing kan worden onderverdeeld in gevoeligheidsanalyses en scenarioanalyses. Deze termen worden vaak door elkaar gebruikt. Dit is feitelijk niet juist. Gevoeligheidsanalyses zijn gericht op het vaststellen van de gevoeligheid voor individuele risicofactoren. Onderwerpen voor gevoeligheidsanalyses kunnen veranderingen zijn in rentes, aandelenkoersen, default kansen en aanpassingen in sterftetafels. Een scenarioanalyse daarentegen is een analyse op de gevoeligheid van veranderingen in verschillende risk drivers die samenhangen in een specifiek scenario. Hierbij moet men denken aan het wegvallen van liquiditeit op financiële markten of sterk achterblijvende performance. Voor scenarioanalyses worden vaak ‘real life’ cases gebruikt zoals de EMU-crisis, de Rusland crisis in 1998 of het hoogtepunt van de kredietcrisis in het 4e kwartaal van 2008.

Voor gedegen stress testing zijn zowel gevoeligheidsanalyses als scenarioanalyses noodzakelijk. Bij beide analyses moet rekening worden gehouden met beide kanten van de pensioenbalans, de assets en de liabilities.

Hoewel stress testing bij banken al sinds de jaren ’90 wordt toegepast, is het gebruik van stress testing bij vermogensbeheerders en pensioenfondsen nog in ontwikkeling. Het is bij uitstek een onderwerp dat gestuurd moet worden vanuit het senior management en integraal deel zou moeten uitmaken van het risicomanagement proces.

Voor SPF zullen jaarlijks, bij het vaststellen van het beleggingsbeleid stress tests en gevoeligheidsanalyses worden opgesteld en uitgewerkt. In deze analyse zal de impact van schokken op parameters zoals bijvoorbeeld renteschokken, schokken op aandelenmarkten en de impact van een specifieke scenario’s op de actuele SPF portefeuille inzichtelijk worden gemaakt. Hierbij wordt ondermeer inzichtelijk gemaakt wat de impact van de verschillende scenario’s op de dekkingsgraad en indexatiemogelijkheden van het pensioenfonds zijn. Ook dragen deze analyses bij aan het risicobewustzijn.

Op deze wijze worden ook staartrisico’s op integraal portefeuilleniveau inzichtelijk gemaakt door scenario’s te baseren op marktomstandigheden waarvan de kans dat deze zich voordoen zeer klein zijn maar de impact indien deze zich voordoen erg groot is.




Januari 2016

47

6 Operationele procedures SPF

SPF heeft op een aantal beleidsonderdelen operationele procedures opgesteld die gehanteerd worden om risico’s die SPF loopt te beheersen. In dit hoofdstuk wordt per operationele procedure een beknopte beschrijving gegeven van het doel van desbetreffende procedure. Voor de volledige beleidsdocumenten omtrent deze operationele procedures wordt verwezen originele beleidsdocumenten welke zijn op te vragen bij SPF.

6.1 Opstellen, beoordelen en accorderen van investeringsvoorstellen

In het beleidsdocument ‘opstellen, beoordelen en accorderen van investeringsvoorstellen’ zijn procedures vastgelegd ten behoeve van een zorgvuldige afweging, beoordeling en goedkeuring van nieuwe, door de fiduciair vermogensbeheerder geïnitieerde, investeringsvoorstellen.

6.2 Procedure onder- en overschrijding bandbreedtes

In het beleidsdocument ‘procedure onder- en overschrijding bandbreedtes zijn procedures vastgelegd hoe partijen dienen te handelen in het geval strategische kaders zoals opgesteld door SPF worden onder- dan wel overschreden.

6.3 Incidenten en Calamiteiten

In de beleidsdocumenten ‘incidenten en calamiteiten’ zijn procedures opgesteld welke binnen SPF benodigd zijn voor een adequate afhandeling van incidenten en calamiteiten.




Januari 2016

48

7 Risicomanagement bij uitvoerders

SPF heeft het vermogensbeheer uitbesteed aan een fiduciair vermogensbeheerder en de pensioenuitvoering aan een pensioenuitvoerder. Gezien het belang van deze activiteiten is het noodzakelijk dat SPF vaststelt dat het risicomanagement binnen deze organisaties adequaat is ingericht. SPF zal hier onafhankelijk van deze partijen haar mening over moeten vormen en moeten vaststellen dat zij niet alleen beleid hebben opgesteld dat aan de wensen van SPF voldoet maar tevens het bestaan en de werking van dit beleid moeten toetsen.

7.1 Criteria ten aanzien van uitvoering vermogensbeheer

In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van de criteria die vanuit SPF gesteld worden aan de inrichting van de risicomanagementfunctie binnen de externe vermogensbeheerder. Deze vereisten kunnen onderverdeeld worden naar de categorieën governance, rapportage en management informatie, systemen, het gebruik van modellen, cultuur en medewerkers.

Governance

Het uitgangspunt is dat de risicomanager van de fiduciair manager op een gelijkwaardig niveau kan discussiëren met de front-office en voldoende inhoudelijk tegenwicht kan bieden, waarbij de risicomanagementfunctie onafhankelijk is van andere functiegebieden. Aandachtspunten ter bereiking van doel zijn:

• Benoeming van een Chief Financial Risk Officer in het managementteam;

• Benoeming van een risk manager voor SPF;

• De risico management functie staat hiërarchisch los van de beleggingsoperatie;

• Duidelijk verdeling van taken en verantwoordelijkheden binnen de risicomanagementfunctie en tussen de risicomanagementfunctie en andere functionele gebieden;

• Samenwerking tussen Risicomanagement, Compliance en Internal Audit;

• Een integrale benadering van riskmanagement waarin de verschillende risicogebieden in samenhang worden benaderd.




Januari 2016

49

Rapportage en managementinformatie

De risicomanagementfunctie heeft de verantwoordelijkheid voor de rapportage en informatievoorziening over de risico’s aan SPF en het senior management van Fiduciair vermogensbeheerder. Het doel is dat op basis van de rapportage resultaten en genomen risico’s kunnen worden afgewogen en waar nodig of gewenst het risicoprofiel kan worden bijgestuurd. Aandachtspunten voor een adequate rapportage en managementinformatie zijn:

• Definiëren en evalueren van ‘Key Risk Indicators’ ten aanzien van zowel het beleggingsrisico voor SPF als het eigen operationele risico van de fiduciair manager;

• Regelmatig analyseren en bespreken wat de ‘Key Risk Indicators’ in termen van risico betekenen voor SPF in hoeverre er voldoende beheersmaatregelen zijn.

Systemen en het gebruik van modellen

De gebruikte modellen en systemen dienen voldoende uitgerust om de blootstelling aan tegenpartijrisico op verschillende onderdelen in de beleggingsportefeuille in kaart te brengen. Bovendien dienen de modellen risico’s onder extreme marktomstandigheden te niet te onderschatten en de gehanteerde waarderingsmodellen dienen adequaat te zijn. Aandachtspunten voor de kwaliteit en de effectiviteit van de systemen en modellen zijn:

• Systemen dienen, gezien de toegenomen complexiteit van beleggingsproducten en –strategieën, de risico’s fijnmazig te meten;

• Systemen dienen op ex-ante basis inzicht te kunnen geven aan kwantitatief meetbare risico’s;

• Systemen dienen qua output mogelijkheden te kunnen voldoen aan de (rapportage) wensen van de klant;

• Systemen dienen rekening te houden met de toename in het aantal en soort derivatentransacties. Dit stelt hoge eisen aan de wijze van modelleren, administreren, waarderen en kwantificeren;

• Uitvoeren van een onafhankelijke validatie van waarderingsmethodieken en risico-meting systemen inclusief back testing;

• Opzetten van een stress testing raamwerk.




Januari 2016

50

Cultuur en medewerkers

Het uitgangspunt is dat het risicobewustzijn van medewerkers deel moet uitmaken van de cultuur van de fiduciair manager en dat dit door de gehele organisatie heen gestimuleerd wordt. De risicomanagementfunctie kan hieraan bijdragen door de volgende aandachtspunten in acht te nemen:

• Organiseren van organisatie brede risico-assessmentworkshops;

• Leveren van input voor risicofactoren die een onderdeel vormen van de beoordelingsscorecard van portefeuillemanagers;

• Leveren van input vanuit risicoperspectief aan de interne gedragscode;

• Stimuleren van een open cultuur waarin medewerkers zich vrij voelen om fouten bespreekbaar te maken.

7.2 Inrichting risicomanagement Fiduciair vermogensbeheerder De Fiduciair vermogensbeheerder heeft de volgende beleidstukken aan SPF beschikbaar gesteld die de risicomanagementfunctie beschrijven:

Document Omschrijving

Corporate Risicomanagement beleid

Doel van dit document is om te beschrijven hoe de risicomanagement functie op ondernemingsniveau wordt ingericht.

Beleid Beheersing beleggingsrisico’s

Dit document is een omschrijving van de beleggingsrisico’s die Fiduciair vermogensbeheerder onderkent en de meting, monitoring en beheersing van deze risico’s.

Beleid Risicomanagement Vermogensbeheer Fiduciair vermogensbeheerder

Dit document beschrijft het beleid en de procedures ten aanzien van het Operational Risk Management van de afdeling Vermogensbeheer.

Collateral management beleid

Dit document is een omschrijving van de tegenpartijrisico’s die Fiduciair vermogensbeheerder onderkent en de meting, monitoring en beheersing van deze risico’s.

SPF zal periodiek de opzet, bestaan en werking van de verschillende beleidsdocumenten van de fiduciair vermogensbeheerder monitoren. Daarnaast zal de fiduciair vermogensbeheerder jaarlijks een notitie voor SPF opstellen over de inrichting en werking van de risicomanagementfunctie van




Januari 2016

51

de fiduciair vermogensbeheerder ten behoeve van de SPF portefeuille en een oordeel geven over de mate waarin dit voldoet aan de wensen van SPF.

ISAE-3402 verklaring fiduciair vermogensbeheerder

De fiduciair vermogensbeheerder geeft jaarlijks aan haar cliënten een ISAE-3402 verklaring af over de vermogensbeheerprocessen. In deze verklaring geeft haar externe accountant een beschrijving van de beheersmaatregelen en geeft haar oordeel over de beheers omgeving. SPF zal jaarlijkse deze ISAE-3402 verklaring met de fiduciair vermogensbeheerder bespreken.

7.3 Criteria ten aanzien van pensioenuitvoerder

De criteria van SPF ten aanzien van de pensioenuitvoerder en de invulling van deze criteria door de pensioenuitvoerder zijn opgenomen in de Service Level Agreement (SLA) tussen SPF en de pensioenuitvoerder. Deze SLA is op te vragen bij SPF.




Januari 2016

52

Bijlage 1 - Integrale risicomanagement workshop januari 2011

Inleiding

Op 21 en 22 januari jl. heeft De Nederlandsche Bank (DNB) een onderzoek uitgevoerd bij Stichting Pensioenfonds Forbo (hierna SPF). Het doel van het onderzoek was inzicht verkrijgen in en oordeelvorming over Bestuur & Governance, Solvabiliteitsbeheer en Beheer & Organisatie specifiek voor het beleggings- en uitbestedingsrisico van het vermogensbeheer. De scope van het onderzoek van DNB betrof de periode januari 2008 tot en met januari 2010.

De DNB heeft de conceptbevindingen van het onderzoek op 5 maart 2010 met het voltallige bestuur besproken. De definitieve bevindingen, conclusies, gewenste vervolgstappen en planning heeft DNB op 18 maart 2010 schriftelijk aan het bestuur bevestigd.

Op 29 april heeft SPF een plan van aanpak ingediend bij de DNB met daarin duidelijke doelstellingen, te nemen beheersmaatregelen en een gedetailleerde planning. Conform dit plan van aanpak is een van de einddeliverables een herzien Risicomanagementbeleid en handboek van SPF, eindproduct B van het project Verbeterpunten DNB.

Om input voor dit document te verkrijgen heeft op 31 augustus jl. het voltallige bestuur van SPF een workshop risicomanagement door KPMG bijgewoond.

Doelstelling workshop

De doelstelling van de workshop was enerzijds het vergroten van de bewustwording van risicomanagement bij de bestuursleden van het fonds. Anderzijds was het doel het uitvoeren van een risicodiagnose (risk self assessment) waarbij de focus lag op het vaststellen en vastleggen van de risico’s en het bepalen van de al bestaande en de nog noodzakelijk te nemen maatregelen om deze risico’s adequaat te beheersen. Bij deze risicodiagnose is het ERM-model en FIRM als kapstok gebruikt.

De doelstelling van de risicoanalyse was het verkrijgen van een gezamenlijk inzicht - door middel van het risk control framework - in de risico’s die Stichting Pensioenfonds Forbo loopt en de beheersmaatregelen die genomen zijn om met deze risico’s om te gaan. De resultaten zijn verwerkt in dit document. De risicoanalyse heeft geresulteerd in een verhoging van de bewustwording van de risico’s bij het bestuur van SPF mede door de




Januari 2016

53

gemeenschappelijke discussie in de workshop en de presentaties van KPMG aan het Bestuur.

Verder is er meer inzicht verkregen in de volgende zaken, wat in meer detail in dit document is beschreven:

• Identificatie door het Bestuur van zowel de residurisico’s (netto risico) als de gewenste risico’s die SPF loopt of wenst te lopen in het kader van de pensioenuitvoering en het vermogensbeheer;

• Beoordeling door het Bestuur van de geïdentificeerde risico’s naar impact en waarschijnlijkheid resulterend in een risicomatrix en inzicht in het effect van de beheersmaatregelen;

• Inzicht van het Bestuur in het effect van de toegepaste maatregelen (inschatting) en de risico’s waarvoor nog beheersmaatregelen getroffen dien(d)en te worden.

Tevens zijn de volgende twee onderwerpen aan bod gekomen:

• Opzet van de beheercyclus risicomanagement;

• De context van SPF waarin de organisatiestructuur, de doelstellingen en de risicohouding beschreven worden;

Deze onderwerpen zijn niet opgenomen in dit document, maar uitgewerkt in het risicomanagementhandboek & beleid van SPF5.

Agenda workshop

De workshop duurde vier uur en de volgende onderwerpen stonden op de agenda:

• Inleiding & doelstelling door Harold Sieben

• Visie KPMG op risicomanagement (KPMG) (Bijlage A)

• Huidige status risicomanagement SPF (Harold Sieben, Voorzitter Bestuur SPF)

• Workshop (Allen)

• Afronding & evaluatie (Allen)

Voorbereiding op de workshop

5 Risico Management Beleid Forbo v1.0




Januari 2016

54

Ter voorbereiding op de workshop is een aantal documenten verzonden aan de bestuursleden, te weten:

• Toelichting op de workshop en risicomanagement met daarin de volgende onderwerpen (Bijlage B):

- Achtergrond risicomanagement

- Doelstelling van de workshop

- Risk control framework

- Voorbereiding op workshop

- Bijlage met risicodefinities op basis van FIRM 5

• 2 artikelen over risicomanagement:

- KPMG artikel - integraal risicomanagement PW2009 (Bijlage C)

- KPMG artikel - beheersing van operationele risico's (Bijlage D)

Reikwijdte van de workshop en dit document

Het Bestuur van SPF heeft de risico’s van SPF geïdentificeerd, beoordeeld en de aanwezige beheersmaatregelen benoemd. KPMG heeft dit proces gefaciliteerd.

De beoordelingsmethodiek is van kwalitatieve aard. Ter ondersteuning van de kwalitatieve beoordeling heeft het Bestuur van SPF een kwantitatieve analyse gemaakt om te bepalen op basis van de risicoanalyse welke risico’s aanvaardbaar zijn en welke beheersmaatregelen noodzakelijk zijn.

Risico-identificatie

Tijdens de workshop hebben de bestuursleden individueel de risico’s binnen SPF geïdentificeerd en gegroepeerd naar de door DNB gedefinieerde FIRM-risicocategorieën. FIRM onderkent de volgende risicocategorieën:

• Matching-/renterisico

• Marktrisico’s

• Operationele risico’s

• Uitbestedingsrisico’s

• Kredietrisico’s • IT-risico’s

• Verzekeringstechnische risico’s • Integriteitsrisico’s

• Omgevingsrisico’s • Juridische risico’s




Januari 2016

55

De door SPF geïdentificeerde risico’s zijn terug te vinden in de volgende paragrafen.

Risicobeoordeling

De geïdentificeerde risico’s zijn kwalitatief beoordeeld op basis van de waarschijnlijkheid van het optreden van het risico en de impact daarvan op het behalen van de doelstellingen. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen het residurisico en het gewenste risico.

Het residurisico (netto risico) is het risico dat overblijft nadat de organisatie beheersmaatregelen getroffen heeft om de risico’s te beheersen. Indien het pensioenfonds het residurisico niet acceptabel vindt, kunnen aanvullende maatregelen worden genomen om tot de gewenste risicosituatie te komen. Hierbij dient steeds een afweging te worden gemaakt tussen de kosten van een beheersmaatregel en het effect dat een maatregel heeft. Ook kan het zo zijn dat de organisatie te veel maatregelen heeft getroffen (‘overcontrolled’).

Bovenstaande FIRM-methodiek is door SPF gehanteerd om de risico’s binnen de organisatie te identificeren. In de hiernavolgende paragrafen worden de risico’s beschreven zoals deze zijn geïdentificeerd door het Bestuur tijdens de workshop en de beoordeling hiervan.

Belangrijkste risico’s voor SPF

De eerste vraag die gesteld werd aan de bestuursleden van SPF was:

“Typ de 5 belangrijkste risico's in, in volgorde van belangrijkheid. Plaats voor ieder risico een cijfer dat de belangrijkheid aangeeft waarbij 1 = het

meest belangrijke residurisico en 5 = het minst belangrijke residurisico” Nadat de bestuursleden voor zichzelf de belangrijkste risico’s die zij voor het fonds zien ingevoerd hadden zijn de risico’s gezamenlijk gecategoriseerd naar de FIRM-categorieën.

Per FIRM-categorie zijn vervolgens de genoemde risico’s besproken en bij onduidelijkheden heeft KPMG een toelichting gegeven.

Het resultaat van deze acties is terug te zien in onderstaande tabel.

Firm categorie Risico Aantal keer

genoemd

Matching-/ renterisico Renterisico 9

Valutarisico 1




Januari 2016

56

Inflatierisico Na discussie toegevoegd

Liquiditeitsrisico Na discussie toegevoegd

Marktrisico Marktrisico 4

Valutarisico 4

Aandelenrisico 2

Volgende crisis 1

Beleggingsrisico 4

Kredietrisico Debiteurenrisico 1

Concentratierisico Na discussie toegevoegd

Verzekeringstechnisch

risico

Bestandsrisico, ouder worden van actieve deelnemers

1

Sterfterisico Na discussie toegevoegd

Lang-leven risico Na discussie toegevoegd

Risico van vooroverlijden

Na discussie toegevoegd

Omgevingsrisico Risico dat de sponsor niet aan verplichtingen kan voldoen

1

Operationeel risico Deskundigheid bestuur 6

Omvang van het fonds 1




Januari 2016

57

Te weinig kennis van producten

1

Beschikbare tijd Na discussie toegevoegd

Kostendekking uit premie of vrijval


Omvang fonds in relatie tot de kosten


Uitbestedingsrisico Uitbesteding 3

Risico dat vermogens-beheerder buiten het mandaat handelt

1

Beheersrisico 1

IT-risico IT risico 1

Integriteitsrisico Integriteitsrisico 1

Juridisch risico Regels DNB 1

Juridisch risico, waaronder wetswijzigingen

1

Voortbestaansrisico door regelgeving onmogelijk maken tot 'goed bestuur'

1

Aansprakelijkheidsrisico Na discussie toegevoegd

Contractrisico Na discussie toegevoegd




Januari 2016

58

Kans & impact residu en gewenste risico’s

De tweede vraag die het bestuur gesteld is was:

“Beoordeel nu de risico’s op FIRM-categorie niveau voor zowel het

residurisico als het gewenste risico op de kans en impact van het risico,

waarbij Kans/Impact: 1 = laag, 2 = beperkt, 3 = aanzienlijk, 4 = hoog”

De resultaten van het totaalbeeld zijn in onderstaande tabel weergegeven.

FIRM categorieën Kans Impact

1.Huidige situatie

1.1 Matching-/ renterisico 4 (3.67) 4 (3.89)

1.2 Marktrisico 3 (3.33) 4 (3.56)

1.3 Kredietrisico 2 (1.67) 2 (2.22)

1.4 Verzekeringstechnisch risico

1 (1.22) 2 (1.89)

1.5 Omgevingsrisico 1 (1.11) 1 (1.44)

1.6 Operationeel risico 2 (2.11) 2 (2.22)

1.7 Uitbestedingsrisico 2 (2.11) 3 (2.67)

1.8 IT-risico 1 (1.00) 2 (1.89)

1.9 Integriteitsrisico 1 (1.11) 2 (1.78)

1.10 Juridisch risico 2 (1.89) 2 (2.33)

2.Gewenste situatie

2.1 Matching-/ renterisico 3 (2.89)

2 (2.11)

2.2 Marktrisico 3 (2.56)

2 (1.78)




Januari 2016

59

FIRM categorieën Kans Impact

2.3 Kredietrisico 1 (1.44)

1 (1.44)

2.4 Verzekeringstechnisch risico

1 (1.11)

1 (1.33)

2.5 Omgevingsrisico 1 (1.11)

1 (1.33)

2.6 Operationeel risico 2 (1.56)

2 (1.56)

2.7 Uitbestedingsrisico 1 (1.22)

1 (1.33)

2.8 IT-risico 1 (1.00)

1 (1.22)

2.9 Integriteitsrisico 1 (1.00)

1 (1.22)

2.10 Juridisch risico 1 (1.33)

1 (1.11)

Tabel 2: Kans en impact voor de risicocategorieën residu en gewenst op een schaal van 1 tot 4.

Om in één oogopslag te kunnen zien in welk risicogebied de risico’s zich bevinden, zijn de resultaten ook weergegeven in onderstaande risicomatrix.




Januari 2016

60

Figuur2: Risicomatrix

Uit de tabel en matrix blijkt dat de meerderheid van de residu risico’s vrij laag ingeschaald zijn wat betreft kans en impact. Daarbij komt dat de gewenste kans en impact van de risico’s nog lager ingeschaald zijn en wel 8 van de 10 met een kans en impact ‘laag’.

In bijlage E is een detailoverzicht opgenomen van de stemverdeling van de deelnemers. In dit overzicht wordt per risico zichtbaar wat de gemiddelde score was én de standaardverdeling. Hiermee is inzicht verkregen in hoeverre de deelnemers overeenstemming hadden wat betreft de scores. Bij zowel het residu risico als het gewenst risico is grote overeenstemming tussen de deelnemers. De hoogst ingeschaalde residurisico’s zijn het Matching/renterisico en het Marktrisico. Deze risico’s worden verderop nader toegelicht. De minste overeenstemming wat betreft de kans en impact van het gewenste risico’s hebben de deelnemers over het Operationele en het Juridische risico. Ook deze twee risico’s worden verderop toegelicht.

Marktrisico

Kredietrisico

Omgevingsrisico

Operationeel risico

Uitbestedingsrisico

IT-risico

Integriteitsrisico

Juridisch risico

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

Matching-/renterisico

Verzekeringstechnisch ris.

Waa

rsch

ijnlij

khei

d

2

Impact

1

1 2 3 4

3

4

HoogLaag

Hoog

I

III

IV

VI

VII

IX

X

V

II

VIII

I

II

V

VII

VIII

III

X

IX

VI

IV




Januari 2016

61

De top vier van de residurisico’s bestaat uit:

1 Matching/renterisico

2 Marktrisico

3 Uitbestedingsrisico

4 Operationeel risico

De top vier van de gewenste risico’s bestaat uit:

1 Matching/renterisico

2 Marktrisico

3 Operationeel risico

4 Kredietrisico

Uit de tabel en de matrix blijkt dat het bestuur de risico’s I-Matching/renterisico en II-Marktrisico de hoogste kans en impact toebedeelt, wat betreft de huidige situatie.

• I-Matching/renterisico:

• 8 van de 9 deelnemers beoordeelden de impact van het risico ‘hoog’ en 1 deelnemer met een ‘aanzienlijk’.

• 6 van de 9 deelnemers beoordeelden de kans van dit risico met een ‘hoog’ en 3 met ‘beperkt’.

• II-Marktrisico:

• 6 van de 9 deelnemers beoordeelden de impact van het risico met ‘hoog’, 2 met ‘aanzienlijk’ en 1 met ‘beperkt’.

• 4 van de 9 deelnemers beoordeelden de kans van dit risico met ‘hoog’, 4 met ‘aanzienlijk’ en 1 met ‘beperkt.

De resultaten van het bestuur zaten meer dan redelijk op één lijn, met uitzondering van de kans en/of impact van de volgende risico’s in de huidige situatie:

• VI-Operationeel risico:

• 2 van de 9 deelnemers beoordeelden de impact van dit risico ‘laag’, 3 ‘beperkt’ en 4 ‘aanzienlijk’.




Januari 2016

62

• X-Juridisch risico:

• 3 van de deelnemers beoordeelden de impact van dit risico ‘laag’, 1 ‘beperkt’, 4 ‘aanzienlijk’ en 1 ‘hoog’.

Deze afwijkende resultaten zijn besproken en de individuele bestuursleden hebben hun visie op kans en/of impact aan elkaar toegelicht.

Huidige en gewenste beheersmaatregelen per risico

De derde vraag die het bestuur gesteld is was:

“Geef per FIRM-categorie de huidige en de door u gewenste

beheersmaatregelen per risico aan”.

I - Matching/Renterisico

Huidige

maatregelen

Maatregelen Aantal keer

genoemd

Renteafdekking 6

Duration matching 1

Rapportage fiduciair vermogensbeheerder

1

Liquiditeitsrapportage 1

Gewenste

maatregelen

100% durationmatching matchingportefeuille met duration verplichtingen

4

Betere spreiding beleggingen over de continenten

4




Januari 2016

63

II – Marktrisico

Huidige

maatregelen

Maatregelen Aantal

keer

genoemd

Spreiding van fondsen binnen matching- en returnportefeuille

8

Goede rapportage 1

Gewenste

maatregelen

Verdere diversificatie o.b.v. ALM studie 1

Optimalisatie rendement vs risico dmv ALM

2

Inbouw ALM parameters in rapportage fiduciair vermogensbeheerder

1

Meer spreiding 3

Verbreding van beleggingen (credit, ed.)

1

Hogere frequentie interventiemogelijkheden (bij overschrijding bandbreedtes)

1

III – Kredietrisico

Huidige

maatregelen


genoemd

Per kwartaal informeert bestuurslid werkgever(s) dat kwartaalnota voldaan dient te worden

1

Fiduciair vermogensbeheerder rapporteert achterstand in betalingen

1




Januari 2016

64

Per kwartaal premie betaling door aangesloten bedrijven

1

Gewenste

maatregelen

Periodieke rapportage door fiduciair vermogensbeheerder van betalingsmoraal van onderhandse leningen

1

Actualiteiten volgen 1

Verbeterd inzicht in samenstelling portefeuille onderhandse leningen inclusief overzicht welke gegarandeerd zijn door overheden.

1

IV – Verzekeringstechnisch risico

Huidige

maatregelen

Maatregelen Aantal

keer

genoemd

Risico van voor-overlijden is herverzekerd

3

Langlevenrisico gemitigeerd door leeftijdsterugstelling bij bepaling voorziening

1

Gewenste

maatregelen

Onderzoek of leeftijdsterugstelling afdoende is dan wel overgaan op nieuwe AG factoren

1

Nazien of bij nieuw contract voor vooroverlijden dit contract nog wel marktconform is

1




Januari 2016

65

V – Omgevingsrisico

Huidige

maatregelen

Maatregelen Aantal

keer

genoemd

Per kwartaal checkt bestuurslid of premie ontvangen is door SPF van werkgever

1


Gewenste

maatregelen Sneller kunnen inspelen op actualiteiten 1

VI – Operationeel risico

Huidige

maatregelen

Maatregelen Aantal

keer

genoemd

Opleidingsplan vastgesteld 1

Nieuwe bestuursleden dienen binnen 1 jaar TW toets afgelegd te hebben voor niveau 1, idem leden DR en VO.

1

Opleidingsplan actueel managen 1

Gedragscode naleven 1

Beschrijving taken en bevoegdheden commissies

1

Gewenste

maatregelen Jaarlijkse evaluatie/update van opleidingsplan

Meer tijd beschikbaar hebben 1

Opleidingsplan actualiseren en meetbaar maken

1




Januari 2016

66

Evaluatie over deskundigheid en deskundig handelen

1

Kennis/opleiding is een verplichting voor bestuursleden

1

VII – Uitbestedingsrisico

Huidige

maatregelen


genoemd

Ontvangen, beoordelen en bespreken maand en kwartaalrapportages met de diverse partijen

7

SAS70 (ISAE-3402)rapporten 1

ALM 1

Second opinion 1

Gewenste

maatregelen

Uitgebreidere rapportage met signaleringsfuncties

1

Aanscherpen SLA 1

Formuleren van balansrisico 1

Vergroten deskundigheid bestuur 4

Betere taakverdeling tussen commissie en bestuur

2

Externe inhuren 1

Onderbouwen voorstellen\besluiten 1

Opnemen fondsspecificaties in rapportage

1




Januari 2016

67

Aansluiten/relateren van ALM studie aan rapportages

1

Periodieke/aanvullende controle op werkzaamheden op fiduciair vermogensbeheerder

1

Inzicht in resultaten andere vermogensbeheerders

1

Objectieve evaluatie resultaten vermogensbeheer vs. Kosten

1

Duidelijke richtlijnen voor belegging en verbeteren verantwoording daarover

1

Proberen continue verbeteringen aan te brengen in de controle van de diverse rapporten

VIII – IT risico

Huidige

maatregelen


genoemd

Check beheersmaatregelen bij derden pensioenuitvoerder en fiduciair vermogensbeheerder

1

Beheersmaatregelen staan in het contract

1

Pensioenuitvoerder en fiduciair vermogensbeheerder hebben uitwijkcentrum en backup procedures

1

Eis SAS 70 (ISAE-3407) verklaring 1

Gewenste

maatregelen Rapportage over beheersingsrisico bij derden

1




Januari 2016

68

Dring aan op uitwijk faciliteiten 1

Maak rapportage over de beheersmaatregelen

1

Laat derden aantoonbaar maken welke voorzorgmaatregelen zij hebben genomen

1

IX – Integriteitsrisico

Huidige

maatregelen

Maatregelen Aantal

keer

genoemd

ISAE-3402 rapportage vermogensbeheerder

1

Conformiteit vermogensbeheerder Maatschappelijk verantwoord beleggen

1

Jaarlijkse ondertekening gedragscode door bestuursleden en overige betrokkenen PF (leden VO)

2

Compliance officer aangesteld 1

Gewenste

maatregelen Jaarlijkse rapportage compliance officer aan bestuur en VO

3

X – Juridisch risico

Huidige

maatregelen


genoemd

Training en opleiding bestuur 1




Januari 2016

69

Actief volgen van ontwikkelingen in pers; bijwonen seminars

1

Communicatiejaarplan wordt opgesteld en uitgevoerd; voortgang wordt bewaakt

1

Gewenste

maatregelen

Verdieping in kennis 1

Functiescheiding 1

Goede afbakening compliance 1

Communicatie naar leden, gewezen deelnemers en gepensioneerden intensiveren

1





Januari 2016

70

Bijlage 2 - Integrale risicomanagement workshop 13 juli 2012




Januari 2016

71

Bijlage 3 - Integrale risicomanagement workshop 15 augustus 2013




Januari 2016

72

Bijlage 4 - Integrale risicomanagement workshop 13 november 2014




Januari 2016

73

Bijlage 5 - Integrale risicomanagement workshop 30 november 2015

Er heeft voorafgaand aan de workshop een vooroverleg plaatsgevonden tussen Strategeon, Danielle Uitvlugt en Herman Mak aangaande de invulling van de workshop.

De workshop self-assessment financiële risico’s bestaat uit de volgende drie onderdelen:

1. Huidige inrichting risicomanagement SPF 2. Doelstellingen van de workshop 3. Risk Self Assessment

1. Huidige inrichting risicomanagement SPF

Er wordt kort stil gestaan bij de documenten waarin het risicomanagementbeleid van SPF reeds is vastgelegd: dit betreffen onder meer de ABTN, strategische beleggingsbeleid, verklaring inzake beleggingsbeginselen, het risicohandboek, integriteitsbeleid, gedragscode en uitbestedingsbeleid.

Ook hebben de externe dienstverleners beleidsdocumenten opgesteld waarin is vastgelegd hoe met risicomanagement wordt omgegaan.

Mede op basis van de evaluatiecyclus die reeds in het risicohandboek is vastgelegd, geeft Strategeon aan dat er onderscheid gemaakt kan worden in een strategische evaluatiecyclus (bijvoorbeeld eens per 3 jaar) en een jaarlijkse cyclus (risk self assessment).

De strategische cyclus betreft dan de evaluatie van bijvoorbeeld strategische doelstellingen van risicomanagement en de toe te passen methodieken en procedures. De jaarlijkse cyclus is de risk self assessment, waarbij de risico’s geïdentificeerd en geprioriteerd worden en vervolgens de beheer omgeving wordt geëvalueerd. Ook wordt dan beoordeeld of de monitoring van risico’s nog passend is.

Het bestuur geeft aan dat de kennis uit het Risicohandboek in de hoofden van de bestuurders zit. De bestuurders vinden de beschrijving in het handboek wel zeer uitgebreid, onder andere door de vele bijlagen. Wellicht dat dit beter gestroomlijnd kan worden (actie).

Bij agendapunten en bestuursbesluiten wordt in de voorlegger aan het bestuur altijd een risicoparagraaf opgenomen.




Januari 2016

74

Figuur 1: Voorstel risk management cyclus SPF

2. Doelstellingen van de workshop

De doelstellingen van de workshop zijn als volgt: I. Evaluatie van risicodoelstellingen; II. Identificatie van financiële risicofactoren voor SPF; III. Prioriteren risicofactoren: inschatting door bestuur van nettorisico

(rekening houdend met de beheer omgeving) versus risicobereidheid; IV. Evaluatie van huidige risicomitigatie (beheersingsmaatregelen) en

eventueel te nemen aanvullende maatregelen; V. Evaluatie van risicomonitoring. De resultaten van de risk self assessment worden verwerkt in het handboek Risicomanagement, dat vervolgens wordt besproken binnen het bestuur. De actiepunten worden via het bestuur aan de betreffende commissies gedelegeerd.

1. Jaarlijkse Risk Self Assessment

2. Evaluatie beheersings-maatregelen

3. Risico implicaties bestuurs-

voorstellen

4. Incidenten-

procedure

Per 3 jaar: Doelstellingen/ governance van

risicomanagement

Monitoring/

rapportage,




Januari 2016

75

3. Risk Self Assessment

De risk self assessment bestaat uit vijf onderdelen:

I. Evaluatie doelstellingen risicomanagement: dit onderdeel is in feite onderdeel van de strategische cyclus. SPF heeft op vier verschillende gebieden doelstellingen gesteld: a. Strategische doelstellingen b. Operationele doelstellingen c. Rapportage doelstellingen d. Compliance doelstellingen

Strategeon merkt op dat de doelstellingen in het Risicohandboek met name gericht zijn op de uitvoering en governance van risicomanagement. Het is in veel mindere mate gericht op de resultaten die je wil bereiken met risicomanagement, bijvoorbeeld het voldoen aan het pensioenresultaat. Er wordt nu geen relatie gelegd tussen bijvoorbeeld de vastgestelde risicohouding van het pensioenfonds en de onderliggende risicofactoren. Na een korte discussie over de functie van de doelstellingen wordt afgesproken om de risicohouding van het pensioenfonds op te nemen in het Risicohandboek (actie).

II. Identificatie van risico’s

Niet-financiële risico’s zijn nu niet in het handboek beschreven. Deze zullen op een later moment worden toegevoegd.

III. Risico’s prioriteren

Tijdens de workshop heeft Strategeon voor elk van de financiële risicofactoren in de onderstaande lijst de definitie en relevante maatstaven doorgenomen met het bestuur.

Financiële risico’s

1. Balansrisico 2. Renterisico 3. Marktrisico 4. Marktrisico alternatieve beleggingen 5. Actief risico 6. Valutarisico 7. Kredietrisico 8. Tegenpartijrisico (derivaten en deposito’s) 9. Liquiditeitsrisico 10. Concentratierisico




Januari 2016

76

Op basis van het vooroverleg met Danielle Uitvlugt en Herman Mak

wordt het ‘uitbestedingsrisico’ als enige niet-financieel risico

meegenomen in de workshop van vandaag. In het middaggedeelte

wordt een workshop over integriteitsrisico gegeven door Strategeon.

Andere niet-financiële risico’s zoals operationeel en juridisch risico

worden op een ander moment door het bestuur geëvalueerd.

Strategeon legt het bestuur de vraag voor of er nog financiële

risicofactoren worden gemist in bovenstaande lijst:

• Wegvallen van de sponsor: dit heeft een grote impact op zowel

financieel als operationeel vlak. Dit dient opgenomen te worden in

het handboek (actie).

• Het bestuur benoemt de casus Achmea/Staalbank, waarbij een

contractbreuk leidt tot financieel risico. Dit valt echter meer onder

juridisch risico (een niet-financieel risico), dat wordt besproken

tijdens een andere sessie.

• Inflatie- of indexatierisico: Strategeon doet de suggestie om

inflatierisico of indexatierisico op te nemen. SPF heeft een

voorwaardelijk indexatiebeleid: het is de ambitie van het

pensioenfonds om volledig te indexeren. Het voor langere tijd niet

kunnen indexeren geeft de deelnemers minder vertrouwen in het

pensioenfonds en kan op lange termijn leiden tot reputatieschade.

Het risico dat het pensioenresultaat van het pensioenfonds op lange

termijn niet aansluit bij de ambitie en risicohouding van het fonds is

een financieel risico dat opgenomen wordt in de lijst (actie).

Overigens wordt hierbij geconstateerd dat inflatierisico ook specifiek

geldt voor de beleggingsportefeuille. De ontwikkeling van inflatie

heeft direct of indirect impact op de waarde van de beleggingen van

het pensioenfonds.




Januari 2016

77

IV. Risicobeheersing

Ieder bestuurslid wordt gevraagd om per risico een inschatting te geven van de volgende twee zaken: 1. De kans en impact van het netto risico per risicofactor (dus rekening houdend met bestaande beheersmaatregelen);

2. De kans en impact van het aanvaardbaar risico per risicofactor (risicobereidheid).

Bij inschatting van de kans of waarschijnlijkheid kan worden gedacht aan de kans dat het risico zich binnenkort manifesteert of dat het in het (recente) verleden is voorgekomen. Bijvoorbeeld het manifesteren van het risico in de afgelopen 3 jaar of de kans dat het komend jaar optreedt.

Bij inschatting van de impact kan worden gedacht aan de impact op de dekkingsgraad of de reputatie van SPF.

Op een scoringsformulier heeft elk bestuurslid de risico’s beoordeeld op een 4-puntsschaal, waarbij het volgende geldt (conform de methodiek die SPF eerder heeft toegepast):

1 = laag; 2 = beperkt; 3 = aanzienlijk en 4 = hoog

Resultaten

Voor elk van de risicofactoren is op basis van de scores van elk bestuurslid een gemiddelde berekend en hieronder weergegeven.




Januari 2016

78

Hieronder is de bijbehorende grafiek weergegeven, waarbij de rode bollen de ingeschatte netto risico’s zijn en de groene bollen de bijbehorende risicobereidheid. De pijlen geven de verbinding tussen beide punten aan.




Januari 2016

79

Figuur 2: Inschatting bestuur netto risico versus aanvaardbaar risico

Strategeon heeft vervolgens de resultaten besproken met het bestuur om te onderzoeken of aanvullende beheersmaatregelen gewenst zijn.




Januari 2016

80

1. Balansrisico

Het balansrisico wordt bij SPF uitgedrukt middels de tracking error van de beleggingen ten opzichte van de verplichtingen. Het bestuur geeft aan dat de huidige tracking error een resultaat is van de doelstellingenstudie van voorgaand jaar (2014). De maatstaf is dus expliciet gelinked aan de doelstellingen, onder andere het beoogde overrendement, van het pensioenfonds. De maatstaf fungeert niet zozeer als stuurvariabele voor het bestuur maar dient wel als maatstaf om ontwikkelingen in de portefeuille te monitoren. De fiduciair manager heeft een belangrijke rol bij de analyse en monitoring van de tracking error en rapporteert richting SPF indien de bandbreedte rondom de tracking error wordt overschreden. Uit de resultaten van de workshop blijkt dat het bestuur een lagere risicobereidheid heeft ten aanzien van het balansrisico dan op dit moment het geval is. Het bestuur stelt vast dat het de hoogte van de tracking error nog een keer zal overdenken voordat deze definitief in het beleggingsplan 2016 wordt opgenomen (actie). Ook wenst het bestuur nog een nadere toelichting te krijgen van de fiduciair manager over de methodiek en interpretatie van de tracking error (actie). Ten behoeve van het balansrisico houdt het bestuur ook het (minimum) vereist eigen vermogen in de gaten. Dit zegt namelijk ook iets over de risicobereidheid van het pensioenfonds. 2. Renterisico

Momenteel wordt 68% van het renterisico van het pensioenfonds op UFR-basis afgedekt. Dit percentage is vastgesteld op basis van de ALM-studie van 2015. In het beleggingsplan is een bandbreedte om het strategische percentage vastgesteld. Strategeon merkt op dat de bandbreedte relatief ruim is (10%) voor een passief beleid. Het bestuur geeft aan dat dit bewust wat ruimer is. De bandbreedte geeft het bestuur wat ruimte om af te wijken van het strategische normpercentage. MN is niet toegestaan om tactisch beleid te voeren. Op basis van de resultaten uit deze workshop zou het renterisico gevoelsmatig iets lager mogen liggen (ofwel de afdekking van het renterisico wat hoger). Echter, het bestuur heeft vanuit tactisch oogpunt (gezien de zeer lage rente) reeds eerder besloten om de renteafdekking niet te verhogen. Dit wordt ten behoeve van het beleggingsplan 2016 nog besproken (actie).




Januari 2016

81

Wat betreft de afdekking over de curve heen (curverisico) heeft het bestuur besloten op het korte eind relatief meer af te dekken dan op het lange eind. Het bestuur staat nog steeds achter dit beleid. 3. Marktrisico Het marktrisico van de portefeuille wordt bepaald door de strategische asset allocatiemix, die is vastgesteld op basis van de ALM-studie uit 2015. Analyse en monitoring van en advisering over het marktrisico wordt met name door de fiduciair manager uitgevoerd. De resultaten van de workshop geven aan dat het bestuur het marktrisico iets zou willen verlagen. Dit zal bij de bespreking van het beleggingsplan 2016 worden meegenomen (actie). Tijdens de discussie blijkt dat het bestuur geen concrete wijzigingen van het te nemen marktrisico voor ogen heeft. Er wordt opgemerkt dat marktrisico, ofwel zakelijke waarden risico, bewust wordt genomen door het pensioenfonds om (over)rendement te maken. 4. Marktrisico alternatieve beleggingen

Tijdens de sessie is het marktrisico van alternatieve beleggingen niet behandeld omdat hier geen beleggingen in plaatsvinden. De onderhandse leningenportefeuille wordt beschouwd als onderdeel van vastrentende waarden. 5. Actief risico

Op strategisch niveau vindt beheersing van actief beleid plaats door het vaststellen van de toegestane omvang van actief risico in het beleggingsplan (maximale tracking error). Bij overschrijding hiervan doet de fiduciair beheerder een voorstel tot bijsturing. Tijdens de sessie blijkt dat de risicobereidheid van het bestuur op dit vlak in lijn is met het netto risico dat het bestuur wenst te nemen. 6. Valutarisico Er is een valutarisicobeleid vastgesteld door het bestuur. Dit betreft onder andere het meten van de vreemde valuta exposure, de frequentie van rebalancing en monitoring en evaluatie van het beleid. MN heeft als fiduciair beheerder een belangrijke functie bij de uitvoering en monitoring van en rapportage over het (netto) valutarisico. De resultaten van de workshop geven aan dat de risicobereidheid van het bestuur in lijn is met het huidige risicobeleid.




Januari 2016

82

7. Kredietrisico

Het risicobeleid inzake kredietrisico komt onder meer tot uiting in het vaststellen van de toegestane allocatie naar vastrentende waarden categorieën in het beleggingsplan en het stellen van minimale eisen aan de kredietwaardigheid van vastrentende waarden. Een belangrijk deel van het kredietrisico wordt bepaald door de onderhandse leningenportefeuille. Er is binnen de organisatie van de fiduciair beheerder een eigen risicomanager aangesteld voor dit deel van de portefeuille. Het bestuur geeft tijdens de workshop aan dat de (netto) impact van het huidige kredietrisico in de portefeuille wat hoger ligt dan dat men bereid is te nemen. In het kader van het beleggingsplan zal dit worden heroverwogen (actie). 8. Tegenpartijrisico derivaten Binnen het tegenpartijrisicobeleid zijn onder meer eisen gesteld aan de minimale kredietwaardigheid van tegenpartijen en is de maximale omvang van exposure per tegenpartij vastgelegd. Er vindt onderpanduitwisseling plaats door de fiduciair beheerder en de kredietwaardigheid van tegenpartijen wordt gemonitord. De resultaten van de risk self assessment laten zien dat het bestuur de impact van het tegenpartijrisico bij voorkeur iets zou willen terugbrengen. Hier zijn echter geen concrete ideeën bij. EMIR regelgeving is een onderwerp dat in het komende jaar meer aandacht zal krijgen van het bestuur. 9. Tegenpartijrisico deposito’s

In het tegenpartijrisicobeleid is vastgelegd welke eisen worden gesteld aan partijen waar deposito’s worden aangehouden en wat de maximale risicoposities mogen zijn. Jaarlijks wordt de methodiek door de fiduciair beheerder geëvalueerd. Het huidige netto tegenpartijrisico op deposito’s is in lijn met de risicobereidheid van het bestuur. Er worden geen aanvullende maatregelen besproken. 10. Liquiditeitsrisico

Het liquiditeitsrisico wordt beperkt door onder andere het aanhouden van

een cashpositie van 0 tot 2% in de beleggingsmix en het storten van

onderpand in stukken in plaats van cash. MN heeft ten behoeve van het

beleggingsplan 2016 een nieuw voorstel gedaan voor de cashpositie.




Januari 2016

83

Het bestuur is zich bewust van het feit dat de onderhandse

leningenportefeuille een illiquide deel van de portefeuille betreft.

Het bestuur geeft aan dat het pensioenfonds een goede balans heeft tussen

de ontvangen premies en uitkeringen in een jaar. Lopende betalingen van

SPF worden uit de premies gedaan.

Het bestuur geeft aan dat bewust (deels) in beleggingsfondsen wordt belegd

bij de fiduciair beheerder (in tegenstelling tot discretionaire mandaten),

omdat deze vaak meer liquide zijn in het geval het pensioenfonds stukken

dient te verkopen uit het oogpunt van liquiditeit.

Bij een eventuele wijziging van fiduciair beheerder is dit echter wel een aandachtspunt. Wat betreft het liquiditeitsrisico in het scenario dat de rente stijgt en er

onderpand gestort dient te worden bij tegenpartijen, zijn er reeds

maatregelen genomen. Ten eerste wordt onderpand zoveel als mogelijk in

stukken geleverd (non-cash). Ten tweede zijn repurchasing agreements

(repo’s) toegestaan, waardoor stukken eventueel snel in cash zijn om te

zetten. Tevens wordt er door de fiduciair manager gerapporteerd over het

liquiditeitsrisico in het geval van een rentestijging.

Er zal nog met MN gesproken worden over de gevolgen van EMIR voor het

liquiditeitsrisico van het pensioenfonds (actie).

De resultaten van de workshop laten zien dat de risicobereidheid van het bestuur wat betreft dit risico iets lager ligt dan de huidige omvang van het nettorisico. Het bestuur constateert dat binnen de bestuursvergadering het cashflow risico niet meer expliciet wordt besproken. Dit zal weer worden opgenomen (actie).

11. Concentratierisico

Concentratierisico wordt binnen de beleggingsportefeuille beperkt door het

vastleggen van beleggingsrichtlijnen en de monitoring daarvan. De

resultaten van de risk self assessment laten zien dat het bestuur dit risico

nog iets zou willen verlagen, maar er worden tijdens de sessie nog geen

aanvullende maatregelen afgesproken.

12. Uitbestedingsrisico




Januari 2016

84

SPF heeft een uitgebreid uitbestedingsbeleid vastgesteld. Momenteel wordt mede op basis van dat document de dienstverlening van MN en AZL geëvalueerd. Dit leidt mogelijk tot aanvullende maatregelen. Uit de workshop blijkt dat het bestuur het uitbestedingsrisico bij voorkeur iets zou willen terugbrengen. 13. Inflatierisico

Het bestuur heeft dit risico aan het begin van de risk self assessment toegevoegd aan de lijst met financiële risico’s. Dit betreft enerzijds de impact van een hogere inflatie op het behalen van de doelstellingen van het pensioenfonds. Indien er langdurig sprake is van inflatie en de pensioenen kunnen niet worden geïndexeerd, dan neemt de koopkracht van deelnemers aan het pensioenfonds af. Het is de ambitie van het pensioenfonds om pensioenen te indexeren. Anderzijds heeft inflatie ook impact op de beleggingen van het pensioenfonds. Sommige beleggingen hebben (in het algemeen) een positieve correlatie met inflatie, zoals direct vastgoed en commodities, terwijl andere beleggingen niet of negatief samenhangen met inflatie. Het bestuur zou het inflatierisico bij voorkeur iets willen terugbrengen. Dit zou kunnen door bijvoorbeeld in ALM-context te onderzoeken of inflatiegerelateerde beleggingen interessant zijn voor SPF. Het bestuur geeft echter aan dat in het verleden bewust afscheid is genomen van dit type beleggingen. Door de fiduciair beheerder wordt reeds in de reguliere rapportage gerapporteerd over het indexatierisico (‘indexatiecapaciteit’) van het pensioenfonds. Er worden geen aanvullende maatregelen afgesproken.




Januari 2016

85

Algemene conclusies over risk self assessment

Er wordt kort stilgestaan bij enkele algemene conclusies over het risk self

assessment:

1. Het nettorisico wordt het hoogst ingeschat voor de volgende

risicofactoren: balans-, markt-, rente-, inflatie- en valutarisico. Dit zijn

risicofactoren die allen een substantiële impact kunnen hebben op de

balans van het pensioenfonds. Het bestuur zal besluiten met betrekking

tot de (toegestane) omvang van deze risicofactoren goed onderbouwen

in het beleggingsplan 2016.

2. Voor vrijwel alle risicofactoren ligt de risicobereidheid van het bestuur

lager dan de ingeschatte omvang van de netto risico’s. Dit is een patroon

dat vaak te zien is (en enigszins te verwachten is) als een bestuur een

dergelijke self assessment invult.

Het is niet de bedoeling van het risk self assessment om op de decimaal

nauwkeurig het netto risico per risicofactor te vergelijken met de

risicobereidheid. Het gaat met name om materiële afwijkingen tussen

beide. Er wordt geconcludeerd dat de afwijkingen tussen beide

ingeschatte grootheden voor alle risicofactoren relatief beperkt zijn. Voor

een aantal risicofactoren worden aanvullende maatregelen getroffen.

V. Monitoring van risico’s Strategeon presenteert vervolgens een gestructureerde aanpak voor het monitoren van en rapporteren over risico’s door verschillende commissies en het dagelijks bestuur aan het voltallige bestuur. Individuele risicofactoren worden wel besproken binnen de commissies, maar er is nog niet een integrale aanpak aanwezig voor het bespreken van deze risico’s binnen het bestuur. Strategeon stelt een format voor die vergelijkbaar is met de balanced scorecard die MN oplevert. Bij het onderdeel management evaluatie wordt hier verder over gesproken.




Januari 2016

86

Actiepunten

1. De bestuurders vinden de beschrijving in het handboek wel zeer uitgebreid, onder andere door de vele bijlagen. Wellicht dat dit beter gestroomlijnd kan worden. 2. Er wordt afgesproken om de risicohouding van het pensioenfonds op te

nemen in het Risicohandboek (i.c.m. opstellen routeplanner documenten)

3. Wegvallen van de sponsor: dit heeft een grote impact op zowel financieel

als operationeel vlak. Dit dient opgenomen te worden in het handboek.

4. Inflatierisico wordt toegevoegd aan het Risicohandboek

5. Het bestuur stelt vast dat het de hoogte van de tracking error nog een

keer zal overdenken voordat deze definitief in het beleggingsplan 2016

wordt opgenomen.

6. Het bestuur wenst een nadere toelichting te krijgen van de fiduciair

manager over de methodiek en interpretatie van de tracking error.

7. Het bestuur heeft vanuit tactisch oogpunt (gezien de zeer lage

rente) reeds eerder besloten om de renteafdekking niet te verhogen.

Dit wordt ten behoeve van het beleggingsplan 2016 nog besproken.

8. De resultaten van de workshop geven aan dat het bestuur het

marktrisico iets zou willen verlagen. Dit zal bij de bespreking van het

beleggingsplan 2016 worden meegenomen.

9. Het bestuur geeft tijdens de workshop aan dat de (netto) impact van het

huidige kredietrisico in de portefeuille wat hoger ligt dan men graag zou

zien. In het kader van het beleggingsplan zal dit worden heroverwogen.

10. Er zal nog met MN gesproken worden over de gevolgen van EMIR voor

het liquiditeitsrisico van het pensioenfonds.

11. Het bestuur constateert dat binnen de bestuursvergadering het

cashflow risico niet meer expliciet wordt besproken. Dit zal weer

worden opgenomen.

12. Checken in crisisplan of er een calamiteitenplan is opgenomen.

Handboek Risicomanagement Bijlage G bij ABTN · Stichting Pensioenfonds Forbo Handboek...

Documents

Transcript of Handboek Risicomanagement Bijlage G bij ABTN · Stichting Pensioenfonds Forbo Handboek...