Muhyiddin Abdülhamld (I-VI, Kah i re 1367/ 1948)ve ihsanAbbas (1-VIII , Beyrut 1968-ı 972) tarafından yayımlanmıştır.

Veieyôtü'l-a'yi'ın'ı, başta müellifin oğ­lu Musa b. Ahmed olmak üzere Abdur­rahman b. Cevher b. Abdülhay, Taceddin ibnü'I-Eslr, ibn Hablb ei-Halebl. Ahmed b. Abdullah ei-Gazzl, Abbas er-ResGII, Bed­reddin el-Ayni, Muhammed Kasım el-Mek­ki. Muhammed b. Nacl ve Riyazü'r-Ruml Kadı'ş-Şam Muhammed b. Davud gibi bir­çok kişi ihtisar etmiştir (Şakir Mustafa, IV, 26-27) . Ayrıca Mul].taşarü'l-bostan, Mu'­cemü'l-~abô'il ve 'l-~urô ve'l-büldi'ı­

ni'lleti şaJ:ıJ:ıaJ:ıahi'ı şôJ:ıibü Veieyi'ıti'l­a'yôn, l:fadi'ı'i~u'l-a'yôn adlarıyla yapıl­mış müellifi bilinmeyen muhtasarları da mevcuttur (yazma nüshalar ve günümü­ze ulaşmayan diğer muhtasarlar için bk. a.g.e., IV, 27-28) Esere zeyil yazanların bazıları da şunlardır: Fazlullah b. Ebü'I­Fahr ed-Dımaşki es-Sukal. ibn Şakir ei­Kütübl. ibnü'I-Kadl, Bedreddin ez-Zerke­şl, Zeynüddin el-lraki. Abdülbaki b. Ab­dülmecld el-Yemen! (a .g.e., IV, 28) . ibn Hicce. kırk kaynaktan yaptığı seçmeleri ihtiva eden Şemeri'ıtü'l-evri'ı~ (fl'i-mu · f:ıaçl.ara t) adlı eserine Veieyôtü '1-a'yi'ın'­dan bazı alıntılar yapmıştır.

Veieyi'ıtü'l-a'yi'ın , :- · ' rüddin Erdebi­IL Yusuf b. Ahmed b. Muhammed Osman ve Keblr b. Üveys b. Muhammed ei-Latl­fi (Kadızade) tarafından Farsça'ya (yazma nüshaları için bk. a.g.e., IV, 28-29). Riya­zl ve Mısır Valisi Abdi Paşa'nın emriyle Vekilzade Yusuf tarafından Türkçe'ye (a.g.e., lV, 29; Babinger, s. ı 95) çevrilmiş­tir. Ayrıca Dramalı Hasan Haydar'ın yaptı­ğı Veieyi'ıtü'l-a'yi'ın ve enbi'ıü ebnô.i'z­zamô.n adlı bir Türkçe çeviri de Süleyma­niye Kütüphanesi'nde kayıtlı bulunmak­tadır (Hacı Mahmud Efendi, nr. 4882) Ro­doslzade Muhammed eseri özet olarak Türkçe'ye çevirmiş ve Tercüme-i Veieyô.­tü 'l-a 'yô.n adıyla iki cilthalinde yayımla­mıştır (istanbul 1280); ancak tercüme sı­rasında aslına sadık kahnmadığı için bu yayın fazla itibar görmemiştir. Kitap. Ba­ran Mac- Guckin deSlanetarafından Ibn Khallikan 's Biographical Dictionary adıyla dört cilthalinde ingilizce'ye çevril­miş (Paris 1842-1871; Beyrut 1970). Ali Ce­vad Tahir tarafından da Mülô.J:ıa?ô.t 'alô ·Veieyô.ti'l-a'yô.n adlı ilmi bir çalışmaya konu edilmiştir (Beyrut 1977). Ayrıca Zü­beyir Bilali smail İbn Jjallikô.n: J:ıayi'ıtü­hu ve Ô.§aruh (Bağdat 1979); Abdüsselam Harun Mu'cemü mu~ayyedô.ti İbn ljal­likô.n (Kahire 1987), Hasan Şümeysanl Şemsüddin İbn ljallikôn AJ:ımed b.

MuJ:ıammed b . İbri'ıhim b . Ebi Bekir (Beyrut 1411/1990). Fahreddin Muham­med Yusuf Amir Menhecü'l-baJ:ı§i'l­edebi 'inde İbn Jjallikôn (Libya 1990) adıyla ilmi çalışmalar yapmışlardır. Bunun dışında ibn Hallikan'ın edebiyata dair bazı mecmuaları bulunduğu rivayet edilmek­tedir (Safedl, VII, 308).

BİBLİYOGRAFYA :

İbn Hallikan, Vefeyat, neşredenin girişi , 1, 5-13; ayrıca bk. neşredenin eki , VII, 5-107; a.e.: lbn Khallikan 's Biographical Dictionary (t re. Mac-Gu ckin de Slane). Beyrut 1970, tercüme edenin önsözü, s. V-XL; Tikü 'l-'arüs, "blk " md.; EbG Şame. e;;;-leyl 'ale'r-Ravzateyn, s. 215-216, 235-236; Ebü'Hida, el-Mul]taşar, Beyrut 1381/1961 , 11 /7, s. 22; Zehebi, el-'İber, lll, 347; Sübki, Taba~at, V, 14-15; Safedi. el-Va{i, VII, 308-316; Kütübi. Fevatü'l-Vefeyat, 1, 110-118; İbn K esir. el-Bidaye, XIII, 279-280, 311; İbn Tağriberdi , en-Nücümü 'z-zahire, VII , 253-254; Nuaymi. ed-Daris {f taril]i'l-medaris ( n ş r. Ca'fer ei-Haseni ). Kahire 1988, 1, 192-193; İbn Tolun, el-Kala'idü '1-ceuheriyy e fi taril]i'ş-Şalihiyye (n ş r. M. Ahmed Dehma nı. Dımaşk 1401/ 1980, ll , 577-580; ibnü'I-Kadi. Dürretü 'l-f:ıical, ı , 7; Şerefeddin [Yalt kaya]. İbn Esirler ve Meşahir-i (]lema, istanbul 1322, s. 93-94; Brockelmann. GAL, 1, 398-400; Suppl., ı , 561 ; Abbas ei-Azza­vi. et-Ta'rif bi'l-mü'erril]in {f 'ahdi 'l-Mogol ue't­Türkman, Bağdad 1376/1957, s. 95 -1 02; Niki­ta Elisseeff, N ür ad-Din, Da mas 1967, 1, 57 -60; Sarton, Jntroduction, 11/2, s. 1120-1121; Ali Ce­vad et-Tahir, Mülaf:ıazat 'ala Vefeyati ' l-a'yan, Beyrut 1977; Selahaddin Müneccid. Mu 'cemü '1-mü'erril]ine'd-Dımaşkıyyin, Beyrut 1398/1978, s. 116-119; Babinger (Üçok). s. 195; C. Zeydan. Adab, ıı, 167-169; Reşid YGsuf Ataullah. Tari­i)u '1-adabi 'l-'Arabiyye(nş r. Ali Nedb Atvi). Bey­rut 1985, s. 41-42;Abdüsselam M. HarGn. Mu'­cemü mu~ayyedati İbn ljallikan, Kah i re 14071 1987; Fahreddin M. Yusuf Amir, Menhecü '1-baf:ış i 'l-edebi 'inde İbn Jjallikan, (Bas kı yeri yokJ 1991 (Darü 'I-Arabiyye) : Şakir Mustafa. et-Tari­h u '1-'Arabi ue'l-mü'errihün, Beyrut 1993, IV, 23-29; Gerhard Hoffmann, "Ib n Khallikan's Bi­ographies as a Source for Problems of Islamic Mi!itary History" , Actas XVI Congreso UEAT, Salamanca 1995, s. 243-248; Ramazan Şeşen. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı , is­tanbul 1998, s. 151-152; Muhammed Taki Da­niş Pejuh. "Terceme- i Tari b-i İbn J:lallikan be­Farsl", Kitabdari, VIII , Tahran 1306, s. 9 1-93; Muhammed R ıza eş-Şebibi. "İbn J:lallikan el­Mü'errib" , ME, XXXIV/ 2(1962), s. 161-167;SQ­fi Ziyaülhak. "M uJ5addimetü ' t-tal:ıl5Ik li-Kitabi Vefeyati'l-a'yan li'I -ı~actl İbn J:lallikan", ed-Di­rasatü'l-islamiyye, XXI/1 , islamabad 1986, s. 35-44; J. W. Fück. "Ib n Khallikan", EJ2[ing ). lll, 832-833; Ahmed Muhammed ei-HQni, "Vefe­yatü'l-a'yan li 'bn J:lallikan", Ti, lll, 675-687; Sergei A. Shuiskii, "Khallikan, Ibn", Dictionary of the Middle Ages, New York 1986, VII , 236; Sa­dık Seccadi. "İbn J:lallikftn", DMBİ, lll, 459-462.

~ ABDÜLKERİM ÖZAYD!N

İBN HAMADu ı

L (bk. İBN HAMMAD es-SANHAcl).

.J

L

iBN HAMDAN

İBN HAMDAN (.:,ıl .Mı.> ..;,! 1 )

Ebu Abdiilah Necmüddln Ahmed b. Hamdan b. Şeb1b

el-Harran! en-Nümeyr1 (ö. 695/1295)

Hanbeli fakihi ve muhaddis. .J

603 (1206) yılında Harran'da doğdu. Fakih olan babasının yanı sıra ibn Ebü'l­Fehm ve ibn Cümey'den fıkıh dersleri al­dı. Ayrıca Harran'da Ruhavl. Fahreddin ibn Teymiyye. Ebü'l-Hasan Ali b. Ebu Be­kir b. Ruzbe el-Kalanisl; Halep'te Ebü'I­Haccac Şemseddin Yusuf b. Halil ed-Dı­maşki; Şam'da Sainüddin ibn Asakir, Sey­füddevle Ebu Abdullah Muhammed b. Gassan el-Hazreel ve Hasan b . Yahya b. Sabbah ei-Mahzuml; Kudüs'te E bO Ali Ha­san b. Ahmed el-ivekl gibi muhaddisier­den hadis dinledi. Amcasının oğlu Mec­düddin ibn Teymiyye ile ilmi müzakereler yaptı. Abdülmü'min b. Halef ed-Dimyatl, Yusuf b. Abdurrahman ei-Mizzl, Mes'Gd b. Ahmed ei-Harisl. Birzall ve ibn Seyyi­dünnas gibi birçok alim kendisinden ri­vayette bulundu.

Döneminin önemli muhaddis ve fakih­lerinden kabul edilen ibn Hamdan, Han­beli fıkhının füru ve usulü yanında hadis. kelam. hili'ıf . münazara. cebir ve edebi­yat alanında da geniş bilgi sahibiydi. Çe­şitli ilim merkezlerine yaptığı seyahatler sonunda yerleşti ği Kahire'de bir müddet kadı naibliği yaptı. Hayatının son dönem­lerinde gözlerini kaybetti ve 6 Safer 695 ( 15 Aralık 1295) tarihinde vefat etti.

Eserle ri. 1. Şıfatü'l-ietvi'ı ve'l-müiti ve'l-müstefti. Fetvada, fetva veren ve so­ran kişilerde aranan şartları açıklayanye­di bölümlük küçük hacimli bir eser olup hadisleri Muhammed Nasırüddin el-Elba­nl tarafından tahrlc edilerek yayımlanmış­tır (Dımaş k 1380/ 1960. 1397/1 977. 1404/ 1984 ı . z. er-Ri'Cıyetü '1-k übra. Hanbeli fıkhına dair olup ll. cildine ait bir nüshası Chester Beatty Library'de (nr. 3541) bu­lunmaktadır. ibn Hamdan'ın Hanbeli fık­hıyla ilgili olarak er-Ri'Cıyetü'ş-şugri'ı adlı bir eser daha kaleme aldığını belirtmek­tedir.

Müellifin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: el-Ci'ımi'u'l-mut­taşıl ii me~hebi AI:ımed, el-icCız fi'l­fı~hi'l-l:fanb eli, el-V aif, Mu~addime ii uşuli'd-din, Kaşide ii's-sünne, en-Ni­hi'ıye, ŞerJ:ıu 'l-Mu~ni'. ibn Hamdan 'ın biyografisine dair kaynaklarda geçmeyen, ancak Katib Çelebi tarafından kendisine nisbet edilen (Keşfü'?·?unun, ı. 565, 567)

19

İBN HAMDAN

Cfımi'u'l -fünun ('uWm) ve selvetü'l­maJ:ızun adlı coğrafyaya dair eserin (Sü­leymaniye K tp., Ayasofya, nr. 3834, 176 va­rak, nr. 3835, RelsülküttabMustafa Efendi, nr. 780; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, ll, 162; Suppl., ll, 161-162) ona aidiyeti , ge­rek İbn Hamdan'ın coğrafyayla ilgilendi­ğine dair bir bilgi bulunmaması. gerek­se bazı çağdaş araştırmalarda (Rosen, s. 175; Krachkowsky, I, 389; Sarton, lll, 804)

eserin müellifinin 732' de ( 1332) hayatta bulunduğunun kaydedilmesi sebebiyle oldukça şüpheli görünmektedir.

BİBLİYOGRAFYA :

Zehebi, el-'iber, lll, 385; a.mlf., Düvelü 'i- is­lam, Beyrut 1405/1985, s. 391; a.mlf., el-Mu'fn fi tabakati'l-muf:ıaddişfn (nşr. Hemmam Abdur­rahim Said), Arnman 1404/1984, s. 222; Safe­dJ, el-Vafi, VI, 360; ibn Receb, e?·:feyl 'ala Taba· kati'l-/janabile, Kahire 1372/1953, ll , 331-332; ibn Tağriberdl, el-Menhelü'ş-safi, I, 290-291; Sü· yuti, ljüsnü '1-muf:ıfıçiara, I, 480; Keş{ü '?-?unun, I, 267, 565, 567, 908; ibnü'I-imad, Şe?erat, V, 428-429; V. Rosen. Notices sammalres des manuscrits arabes du Musee Asiatique, St. Peetersbourg 1881, s. 175-177; Brockelmann, GAL, II , 162; Suppl., I, 691; II, 161-162; A. J. Arberry, A HandUst of the Arabic Manuscripts in the Chester Beatty Library, Dublin 1958, III, 20; I. Krachkowsky. Tarfl].u'l-edebi'l·cogra{fy­yi'l-'Arabf (tre. Selahaddin Osman Haşim), Ka­hire 1963-65, I, 388-389; II, 502; Sarton, lntro­duction, III , 804-805; Hacvi. el-Fikrü's-samf, II, 362; Abdullah b. Ali es-Sübey'l, ed-Dürrü'l-mü­naçiçiad f1 esma'i kütübi me?hebi'l-imam Atı­med (nşr. Casim ed-Devseri), Beyrut 1410/1990, s. 39. r:;ı

~4Iw KAMiL YAŞAROGLU

L

İBN HAMDIS C . .ı--!.M.> ~ı l

EbCı Muhammed Abdülcebbar b. Ebl Bekr b. Muhammed b. Hamdls es-Sıkılll ei-Ezdl

(ö. 527 /1133)

Endülüslü şair. _j

447'de (1 055) Sicilya'nın doğu sahilin­deki Siraküse (Syracuse) şehrinde doğdu. Soyu, VII. yüzyılın sonlarında Afrika'ya hic­ret eden Yemenli Ezd kabilesine dayan­dığından Ezdl nisbesiyle de anılır. Atala­rı. Sicilya'nın fethinden sonra IX. yüzyılın başlarında buraya gelip yerleşmişti. Xl. yüzyılın ortalarından itibaren Kuzey Afri­ka'da Beni Hilal'in sebep olduğu karışık­lıklar sırasında çok sayıda alim, edip, ta­bip ve sanatkar Sicilya'ya göç etmek zo­runda kaldı. İbn Hamdls, Sicilya'nın ilim ve kültür açısından kalkınmasına katkıda bulunan bu alimlerden dil, edebiyat. ma­tematik, fıkıh ve felsefe tahsil etti. Genç yaşta şiir yazmaya başladı. Normanlar'ın Sicilya'yı istila etmeleri üzerine 471'de

20

<

.qJ.;;t~~~-~ ,\ ;.:.-ı,J,.,..~~ .. ;~~:t::!f::~i~L:..~

~~::~~~~:i:::·;r;~ ~ol.'ı pJ.,y~~Lt-;;i)~-t:r~~~ .\ ......i!_;,.._.ıı~.J>

jf~~[~~~ ~~~~~~b))

.:_~;ı_ı.,.;;~

. "":G=:. ......;...>.,..ı~lj:ı·ı~ . _-:;J •'t ._)_;:.ıı~ı.,: . ' ..

~~~f;:-_;:J:;,~~~/.:;;Jıı~4;.>ı.?~ ..• ~. ,ı, ~:j-_;;;6?;~j~'J.ı ı .. .. . . . v,-ı ~\ •

~~y~~;..ı!dj~~ı;;,:&;fi;.;

lbn Hamdan'ın CB.mi<u'l­

{ünQn ve seluetü '1-ma/:ızün adlı

eserinin ilk iki sayfas ı

(Süleymaniye Ktp.,

Ayasofya, nr. 3835)

(1078) Thnus'a gitti. Ertesi yıl Endülüs'e geçti. Sanatkarları himaye eden ve ken­disi de şair olan İş biliye (Sevilla) Emlri Mu'­temid-Alellah'ın {ibn Abbad) sarayına gir­mek istediyse de bu arzusunu gerçekleş­tiremed i. Ancak bir süre sonra Mu'temid tarafından davet edildi. Sarayda geçirdiği on üç yıl boyunca Mu'temid ve ailesi için kasideler yazan İbn Hamdls hükümdarıo esaret döneminde de ona olan bağlılığı­

nı sürdürdü. Murabıtlar tarafından 484 (1 091) yılında hakimiyetine son verilen ve esir alınarak Mağrib'e götürülen Mu'­temid'i hapse atıldığı Ağmat şehrinde sık sık ziyaret ederek şiirleriyle teselli etti. Bundan sonraki hayatını Ağmat, Mayur­ka (Majorka). Bicaye (Bougie) ve Mehdiye arasında dolaşarak geçiren İbn Hamdls, himayesi altında bulunduğu kişilere ka­sideler yazarak geçimini sağlamaya ça­lıştı. Hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybeden İbn Hamdls Bicaye'de vefat et­ti. Mayurka'da öldüğü ve Endülüslü şair İbnü'l-Lebbane'nin yanına gömüldüğü de rivayet edilmektedir.

Hayatının önemli bir bölümünü Endü­lüs'te geçirmesine rağmen İbn Hamdls vatanı Sicilya'yı unutamamış, Sicilya için şiirler nazmetmiştir. "Sıkılliyyat" olarak bilinen bu şiirlerin bir kısmın ı Sicilya'da henüz müslüman direnişinin devam etti­ği sırada söylemiştir. Bu dönemdeki şiir­lerinde hıristiyan saldırılarına karşı müs­lümanların Sicilya 'yı savunmasını ve mey­dana gelen savaşları coşkulu bir dille tas­vir etmiştir. Halkının cesaretini ve başarı­larını övmüş. maneviyatlarını yüksek tut­maya çalışmıştır ( Divanü İbn f:lamdfs 1 nşr. İhsan Abbas], şiir nr. 269, 270, 275). Bu şi­

irlerin son bölümleri vatan özlemine ay­rılmıştır. Şair burada gurbet acısını tat­tığını anlatır, halkına seslenerek vatan­larını korumalarını ve hayatlarını orada

.. . . . . . ' ... ... ·· ~

sürdürmelerini tavsiye eder. Sıkılliyyat'ı oluşturan ikinci grup şiirler Sicilya'nın dü­şüş ünden sonra söylenmiştir. Bu şiirler şairin vatanı için söylediği birer mersiye niteliğindedir (a.g.e., şiir nr. 157, 238). Şairin Sicilya dönemine ait diğer şiirlerin ­

de ise daha çok aşk ve eğlence tasvirle­ri hakimdir. Ancak vatanın düşman eline geçmesi onun eski neşesini kaybetmesi­ne yol açmış. giderek ruhi hayatının ve sa­nat çizgisinin değişmesine sebep olmuş­tur. İbn Hamdls'in Endülüs dönemi şiirle­rinde tabii güzellikterin tasviri ön plana çıkar. İngiliz şarkiyatçıs ı Harnilton Gibb, tabiata karşı aşırı sevgisini yansıtan tas­virlerinden dolayı İbn Hamdls'i tabiat ve mitolojiden etki tenmiş romantik İngiliz şairi William Wordsworth'a (ö. 1850) ben­zeterek ondan Araplar'ın Wordsworth'u diye söz eder. İbn Hamdls'in divanının önemli bir bölümünü methiyeler oluştu­rur. İşblliye Hükümdan Mu'temid b. Ab­bad ve Kuzey Afrika'da hüküm süren Zl­rl. Hammad! ve Horasanl hanedanları ile Beni Hamdün'un ileri gelenleri için yaz­dığı methiye ve mersiyeler yanında aile fertleri ve bazı dostları için de birçok mer­siye nazmeden şairin divanında bir tek hicviye dahi bulunmaması dikkat çekmek­tedir. İbn Hamdls'e göre şiir vezinli ve ka­fiyeli söz olmanın ötesinde derin anlam. engin duygu ve hayal boyutlarıyla insa­nı büyüleyen bir niteliğe sahip olmalıdır. Akıcı bir üslübu olan şair açık ve anlaşılır bir dil kullanmış. muğlak ifadelerden ka­çınmıştır. Şiirlerinde zaman zaman Ab­bas! şairlerinden Buhtürl ve Mütenebbl'­nin etkisi görülür. Bazı şiirlerinde "neka­het. tedavi. tıp . nabı z. neşter" gibi keli­meler kullanması ve sağlık konusunda tavsiyelerde bulunmasından tıp ilmiyle de ilgilendiği anlaşılmaktadır (a.g.e., şiir nr. 32, 86, 169, 170).