HAALBAARHEIDSSTUDIE WARMTENET BRUGGEpomwvl.be/sites/default/files/uploads/duurzaam...Een warmtenet...

>> Deel 1 Inventarisatie

HAALBAARHEIDSSTUDIE WARMTENET BRUGGEPOM WEST-VLAANDEREN ism West-Vlaamse Intercommunale

besteknr. 2012/5410-03

STUDIE IN OPDRACHT VAN MBZ EN DE POM WEST-VLAANDEREN IN HET KADER VAN HETINTERREG IVA-PROJECT ECO2PROFIT (Grensregio Vlaanderen Nederland)

Met de financiële steun van:

TRACTEBEL ENGINEERING N.V.Kantoor GentKortrijksesteenweg 1144-A - 9051 Sint-Denijs-Westrem (Gent) - Belgiëtel. + 32 9 240 09 11 - fax + 32 9 240 09 00E-mail: [email protected]

DOSSIER NR.: P.004070DISCIPLINE: energie & hvacOPSTELLER(S): STS | FCL | JDQDATUM: oktober 2012REVISIE: 1

POM W EST-V LAAND EREN – HAA LBAA RH EID SSTU DIE WA RMTEN ET BRUGG E DEEL 1 INV ENTA RISATI E 2|47

PAD: K:\BE\PROJECTS\P.004070_Oostende_Brugge_uitbreiding warmtenet (ID 7074)\04 STU\42 TECHN\426 ENERGIE\4RAPPORTEN\verstuurd 20121019\Brugge\Deel 1 Inventarisatie Brugge 20121019.docx

INHOUDSTABEL1. INLEIDING .................................................................................................................. 5

1.1 OPZET VAN DEZE INVENTARISATIE ............................................................................... 5

1.2 ONTWIKKELING VAN EEN WARMTENET IN EEN BINNENSTEDELIJK GEBIED .................. 5

2. WARMTENETTEN IN HET ALGEMEEN ........................................................................ 6

2.1 WAT ZIJN WARMTENETTEN? ........................................................................................... 6

2.1.1 De warmteproducenten .................................................................................................. 6

2.1.2 De warmtevragers .......................................................................................................... 6

2.1.3 De voornaamste kenmerken. .......................................................................................... 62.1.4 Restwarmte vs. Duurzame warmte ................................................................................. 7

2.2 WAAROM WARMTENETTEN OPRICHTEN EN UITBOUWEN?.............................................. 7

2.2.1 Voordelen ........................................................................................................................ 7

2.2.2 Nadelen en uitdagingen .................................................................................................. 8

2.3 ALGEMENE INDELING VAN WARMTENETTEN .................................................................. 8

2.3.1 Criteria om warmtenetten te definiëren .......................................................................... 8

2.3.2 Indeling warmtenetten op basis van productiestructuur ................................................. 92.3.3 Indeling warmtenetten op basis van medium en temperatuur ....................................... 9

2.4 SPECIFIEKE EIGENSCHAPPEN VAN WARMTENETTEN ................................................... 13

2.4.1 Vorm van het distributienetwerk. ................................................................................. 13

2.4.2 Type distributienet. ....................................................................................................... 13

2.4.3 Aansluiting van de verbruikers ..................................................................................... 14

2.4.4 Aansluiting van de producenten .................................................................................... 14

2.4.5 Plaatsingswijze van de leidingnetten. ........................................................................... 16

2.4.6 Materiaal en type van de leidingnetten ......................................................................... 17

2.4.7 Dimensionering van de leidingnetten............................................................................ 20

2.5 REFERENTIE WARMTENETTEN IN BINNEN- EN BUITENLAND ....................................... 21

2.5.1 Warmtenetten in België ................................................................................................ 21

2.5.2 Warmtenetten in Nederland .......................................................................................... 22

2.5.3 Warmtenetten (district heating) in het buitenland. ...................................................... 22

2.6 ENKELE PRODUCENTEN/LEVERANCIERS VAN PREFAB BUISSYSTEMEN........................ 24

2.6.1 INPAL ............................................................................................................................ 24

2.6.2 BRUGG PIPESYSTEMS ................................................................................................... 24

2.6.3 KELIT ............................................................................................................................ 25

2.6.4 LOGSTOR ...................................................................................................................... 25

2.6.5 EPOGARD ...................................................................................................................... 26

2.6.6 REHAU .......................................................................................................................... 26

2.6.7 MICROFLEX ................................................................................................................... 27

2.7 ENKELE PRODUCENTEN/LEVERANCIERS VAN WARMTEWISSELAARS ........................... 27

2.7.1 NIBE Viking ................................................................................................................... 27

2.7.2 TBC ............................................................................................................................... 28



2.7.3 Andere .......................................................................................................................... 28

3. INVENTARISATIE BRUGGE ....................................................................................... 29

3.1 SAMENVATTENDE CONCLUSIE ...................................................................................... 29

3.2 INVENTARISATIE VAN DE ONDERGROND ..................................................................... 30

3.2.1 Vastleggen van het algemeen leidingstraject ............................................................... 30

3.2.2 Hinderlijke omgevingselementen .................................................................................. 32

3.2.3 Inventarisatie van de nutsleidingen in de ondergrond .................................................. 32

3.2.4 Uitwerking typestraat : Koning Leopold III laan ........................................................... 32

3.3 INVENTARISATIE VAN DE WARMTEPRODUCENTEN ...................................................... 33

3.3.1 Overzicht van de verschillende producenten ................................................................ 33

3.3.2 Inplanting van de verschillende producenten ............................................................... 34

3.3.3 Totaal vermogen van de beschikbare warmte .............................................................. 35

3.3.4 Totaal jaarlijks warmte-aanbod .................................................................................... 35

3.3.5 Bedrijfszekerheid .......................................................................................................... 36

3.3.6 Typeaansluiting van een warmteproducent .................................................................. 36

3.4 INVENTARISATIE VAN DE WARMTEVRAGERS ............................................................... 38

3.4.1 Overzicht van de verschillende vragers ........................................................................ 38

3.4.2 Inplanting van de verschillende vragers ....................................................................... 39

3.4.3 Totaal vermogen van de gevraagde warmte................................................................. 40

3.4.4 Totaal jaarlijkse warmtebehoefte .................................................................................. 40

3.4.5 Continuïteit en noodzaak back-upinstallatie ................................................................. 41

3.4.6 Typeaansluiting van een warmtevrager ........................................................................ 41

3.5 DE BESTAANDE WARMTEPRODUCENT IVBO EN ZIJN BESTAAND LEIDINGENNET ........ 42

4. BIJLAGEN ................................................................................................................... 44

4.1 UITWERKING VAN EEN TYPESTRAAT: LEOPOLD III-LAAN BRUGGE.............................. 44

4.1.1 PROFIELSNEDE 01 ........................................................................................................ 44

4.1.2 PROFIELSNEDE 02 ........................................................................................................ 44

4.1.3 PROFIELSNEDE 03 ........................................................................................................ 44

4.2 INVENTARISATIENOTA’S WARMTEPRODUCENTEN ....................................................... 44

4.2.1 Geldof .................................................................................Error! Bookmark not defined.

4.2.2 Genencor ...................................................................................................................... 44

4.3 INVENTRASATIENOTA’S WARMTEVRAGERS.................................................................. 44

4.3.1 Decathlon ...................................................................................................................... 44

4.3.2 Carrefour ...................................................................................................................... 44

4.3.3 Van Der Vennet............................................................................................................. 44

4.3.4 Gemeentehuis Sint-Andries .......................................................................................... 44

4.3.5 Sportcomplex De Koude Keuken ................................................................................... 44

4.3.6 Sportcomplex Jan Breydelstadion ................................................................................. 44

4.3.7 Rusthuis Regina Coeli ................................................................................................... 44

4.3.8 Provinciehuis Boeverbos – Filiaal I ................................................................................ 44

4.3.9 Provinciehuis Boeverbos – Filiaal II .............................................................................. 44

4.3.10 Provinciehuis Boeverbos – Filiaal III ............................................................................. 44

4.3.11 Provinciehuis Boeverbos – Bestuursgebouw & Administratie ........................................ 44



4.3.12 Provinciehuis Boeverbos – Bestuursgebouw & Conciërge ............................................. 44

4.3.13 Provinciehuis Boeverbos – Garage & Schrijnwerkerij .................................................... 44

4.3.14 Provinciaal Archief ........................................................................................................ 44

4.3.15 Provinciaal Zwembad Olympiabad ................................................................................ 45

4.3.16 Provinciale Uitleendienst/Sportdienst ........................................................................... 45

4.3.17 POM West-Vlaanderen .................................................................................................. 45

4.3.18 Provinciehuis Abdijbeke ................................................................................................ 45

4.4 USB/FTP INVENTARISATIE VAN DE ONDERGROND ...................................................... 45

4.5 BIBLIOGRAFIE .............................................................................................................. 46



1. INLEIDING

1.1 Opzet van deze inventarisatie

Deze studie kadert in de uitvoering van het INTERREG IVA-programma ‘Grensregio Vlaanderen-Nederland’, metname het ECO2PROFIT-project. Het project wordt onder andere gefinancieerd vanuit Europa (EFRO), de ProvincieWest-Vlaanderen en het havenbestuur Brugge-Zeebrugge (MBZ). Het project ECO2PROFIT speelt in op deklimaatproblematiek en wil de CO2-voetafdruk van bedrijventerreinen reduceren door verhoging van de energie-efficiëntie en door het stimuleren van de productie van hernieuwbare energie op de bedrijventerreinen. Eén vande projectdoelstellingen is het nagaan van de haalbaarheid van restwarmtevalorisatie van bedrijven opbedrijventerreinen en deze studie naar de aanleg van een uitbreiding van het bestaande warmtenet in Bruggegeeft daar verdere uitvoering aan.

Binnen dit kader is het de bedoeling om te onderzoeken of hernieuwbare (groene) warmte en restwarmte, dievrijkomt bij de energieproductie en die toch “verloren” is, toch niet nuttig lokaal kan gebruikt worden viaafstandsverwarming. Van belang hierbij is, te onderzoeken of en hoe productie en vraag op elkaar kunnenafgestemd worden. Met andere woorden, of er voldoende vraag in de omgeving bestaat, om die beschikbarerestwarmte te gebruiken.

Restwarmte kan in principe op verschillende manieren nuttige toepassing krijgen, bijvoorbeeld door deze warmtete leveren aan een nabijgelegen bedrijf of aan de bebouwde omgeving. Het antwoord op de vraag welketoepassing ‘de beste’ is, hangt telkens af van de locatie en omstandigheden ter plaatse. Wel is het zo dat er perspecifieke restwarmtetoepassing een aantal minimale basiscondities kunnen worden vastgesteld waaraanminstens voldaan moet zijn.Het eindproduct van deze studie zal een eerste indicatie zijn van een concreet en integraal project- eninvesteringsvoorstel, dat als bestuurlijk instrument gebruikt kan worden. Het document zal een eenduidigebeleidsbeslissing mogelijk maken.

Dit document omvat het eerste deel van een studie die het technisch, economisch en ecologisch potentieelonderzoekt van een uitbreiding van het bestaande warmtenet Brugge. Dit eerste deel is het resultaat van eeneerste inzameling van informatie.Voor wat betreft de inventarisatie van de verschillende mogelijke soorten warmtenetten, met betrekking tottechnologie, materialen, medium, temperatuur… , werd een overzichtelijke samenvatting van de literatuurstudietoegevoegd. Dit is hoofdstuk 2 van dit document. In de bijlage is de bibliografie met de interessantstedocumenten toegevoegd.De inventarisatie van bestaande nutsvoorzieningen in de ondergrond werd gestart binnen een aanvraag op hetKLIP, Kabel en Leiding Informatie Portaal. Dit gebeurde voor alle straten die deel uitmaken van hetvoorontwerptracé. De analyse van deze beschikbare gegevens gebeurt enerzijds op basis van de uitwerking vaneen typestraat. Anderzijds worden de onconventionele leidingen, als die voorkomen, kort uitgelicht. Tot slot is erook een opsomming van alle voorkomende hindernissen op het tracé. Deze informatie kan men terugvinden inhoofdstuk 3.1.De inventarisatie voor wat betreft de concrete potentiële partijen, gebeurde via een eerste inventarisatiebriefenerzijds en een plaatsbezoek anderzijds. De individuele nota’s per betrokken partij zijn als bijlage aan ditdocument gevoegd. De samenvattende resultaten van deze studie zijn opgenomen in hoofdstuk 3.2 en volgende.

1.2 Ontwikkeling van een warmtenet in een binnenstedelijk gebied

In een nieuwe stadswijkontwikkeling of industriële site is het veel eenvoudiger en goedkoper om een warmtenetaan te leggen vermits men gebruik kan maken van gemeenschappelijke infrastructuurwerken (bvb open sleuven)voor meerdere nutsvoorzieningen zoals kabels, waterleidingen, rioleringen enz. Bovendien kan het tracé in diefase nog geoptimaliseerd worden.



Bij aanleg in bestaande agglomeraties moet men rekening houden met bestaande hindernissen en zijn er extrakosten om bestaande wegenis op te breken en te herstellen. Gelet op het feit dat de er reeds ondergrondsenutsvoorzieningen aanwezig zijn in de straten, zullen deze ook het tracé en bijgevolg de aanlegkostenbeïnvloeden.Daarnaast moet men uiteraard ook rekening houden met de algemene hinder, en de daarmee samenhangenderetributiekosten, van dergelijke werken naar de buurtbewoners en op het verkeer.

2. WARMTENETTEN IN HET ALGEMEEN

2.1 Wat zijn warmtenetten?

Een warmtenet maakt de koppeling mogelijk tussen het warmte-aanbod en de warmte-behoefte. Deze koppelingmoet overeenstemmen inzake:

o Aard van de warmte (temperaturen, medium, druk)

o Capaciteit (piek, verbruik, variaties)

o Betrouwbaarheid van levering

o Leveringsduur en toekomstverwachting

o Afstanden

o Aantrekkelijk zijn inzake kosten/opbrengsten voor alle partijen

De levering moet passend zijn qua capaciteit, maar er dient ook voldoende verbruik te zijn om de kostprijs vaneen warmtenet (investering en exploitatie) te kunnen dekken.

De profielen van aanbod en afname moeten op elkaar passen, volgens dag/nacht en seizoensritme; eventueel isbuffering noodzakelijk.

2.1.1 De warmteproducenten

De producenten of aanbieders van warmte zijn veelal grootschalige producenten van energie of warmte zoals,centrale stookcentrales energiecentrales voor elektriciteitsproductie, afvalverwerkers (verbrandingsovens) ofindustrieën met overcapaciteit of overschot aan warmte.

Deze warmte is tegen lage kosten en/of duurzaam beschikbaar, daar deze een restproduct van het industriëleproductieproces is.

2.1.2 De warmtevragers

De vragers of gebruikers zijn in principe heel divers maar dienen in de nabijheid van de producent gelegen tezijn.

Hun motivering is veelal economisch en/of duurzaam van aard.

2.1.3 De voornaamste kenmerken.

In principe zijn er 2 grote hoofdsystemen, namelijk stoom of water als warmtevoerend medium.

Warmtenetten zijn lange termijn investeringen dus zowel de producent als de gebruiker moet zich kunnenengageren op lange termijn betreffende levering maar ook betreffende afname. Er zijn duidelijke afspraken nodigbetreffende betrouwbaarheid van afname en levering; ook betreffende zekerheid van levering enreservecapaciteit.

Binnen een warmtenet zijn minstens twee partijen, de hierboven genoemde warmteproducenten enwarmtevragers, betrokken. In veel nieuwe warmtenetten is echter de warmteproductie losgetrokken van hetwarmtetransport en de warmtehandel. Bij warmtenetten die gebruik maken van restwarmte, is de



warmteproductie een restproduct en geen core-business van de producenten. Warmtetransport en –handelworden dan losgetrokken en door een derde, en eventueel vierde, partij in handen genomen. Hierdoor ontstaannetten waar meerdere producenten kunnen op aansluiten en die beter beheerd worden. Dit zowel technisch alseconomisch.

De installatie en/of exploitatie (onderhoud) van de warmtewisselaar en energiemeters is ten laste van degebruikers of van de producent/leverancier van de warmte of van een derde partij.

2.1.4 Restwarmte vs. Duurzame warmte

De warmte die vrijkomt bij elektriciteitscentrales, afvalverbranders en industrie wordt vaak ‘restwarmte’ genoemd.Benutting van deze warmte in plaats van lozing naar de omgeving (water of lucht) bespaart energie en daarmeewordt de uitstoot van CO2 gereduceerd.Toch wordt met duurzame warmte iets anders bedoeld dan restwarmte. Bij duurzame warmte gaat het omgebruik van hernieuwbare bronnen: zon, wind, water, hout, biogas, aardwarmte etc.

Restwarmte komt doorgaans niet uit hernieuwbare bronnen, maar is tegenwoordig vooral het gevolg van hetgebruik van aardgas, olie, steenkool, afval etc. Dat neemt niet weg dat het hergebruik heel belangrijk is. Deenergiebesparing en CO2-reductie zijn bij restwarmte niet altijd gelijk. Het aftappen van warmte bijelektriciteitsopwekking met een stoomturbine gaat voor een beperkt deel ten koste van de elektriciteitsproductie.Hoe hoger de temperatuur van de afgetapte warmte, hoe groter het elektriciteitsverlies. Maar in totaal wordt erwel degelijk energie bespaard. Moderne warmtenetten werken met lage temperatuur, waardoor de verminderingvan de elektriciteitsproductie minimaal is. Een elektrische warmtepomp verbruikt ruwweg vier keer meerelektriciteit per Gigajoule warmte dan dat een elektriciteitscentrale verliest door aftapping van warmte.

2.2 Waarom warmtenetten oprichten en uitbouwen?

2.2.1 Voordelen

- Valoriseren van restwarmte uit industriële processen, elektriciteitsproductie of afvalverwerking.

- Afbouw van de afhankelijkheid van steeds schaarser wordende fossiele brandstoffen (bevoorradingsstrategie).

- Terugdringen uitstoot broeikasgassen (vermindering CO2 uitstoot) door efficiënter opwekken en inzetten vande opgewekte energie.

- Verbetering van de luchtkwaliteit.

- Efficiënter gebruik van energiebronnen.

- Mogelijkheid tot vervangen van fossiele energiebronnen door hernieuwbare duurzame energiebronnen zoalsbiogas, hout.

- Flexibiliteit door op een centrale locatie de mogelijkheid te hebben om brandstoffen en/of technologieën tevervangen.

- Centraal beheer en onderhoud is globaal kosten- en middelenbesparend.

- Comfortabel voor de eindverbruiker.

- Geen stookplaatsen noch schouwen nodig in de aangesloten gebouwen.

- Vermindering transport van brandstoffen.

- Geen gas of stookolie in de aangesloten gebouwen verminderd brandgevaar en geen explosiegevaar, geen COvergiftiging.

- Weinig of geen onderhoudskosten aan verwarmingssysteem voor de gebruikers.

- Steeds, winter en zomer, warmte en sanitair warmwater beschikbaar.

- Recuperatie van restwarmte van industrie en data centers mogelijk.



- Geothermie en smart grids toepasbaar.

2.2.2 Nadelen en uitdagingen

- Hoge investeringskost aanleg warmtenet en andere infrastructuur (lange termijn investering).

- Ruimtelijke planning en integratie in de omgeving.

- De uitvoering binnen een bestaande infrastructuuromgeving, obstakels, hinder bij werkzaamheden op hetopenbaar terrein (wegen, voetpaden, ...).

- Lange termijn engagement vereist tussen leveranciers (producenten) en warmteverbruikers.

- Er dient op lange termijn voldoende warmteafname gegarandeerd te zijn om de investering van hetwarmtenet te kunnen afschrijven; indien grootverbruikers, bvb. industrie, om economische reden wegvallen,kan dit een probleem vormen.

- Een gegronde en marktconforme tarifering vormt een grote uitdaging. Om nieuwe klanten aan te sluiten, ofbestaande klanten te behouden, moet veelal volgens het “niet meer dan anders” principe (NMDA) gewerktworden – zoals in de Nederlandse warmtewetgeving.

- Groeistrategie uitwerken om zoveel mogelijke verbruikers aan te sluiten.

- Bewaking en in dienst houden leidingnet.

- Warmteverliezen bij distributie.

- Aandeel pompenergie is niet verwaarloosbaar.

- Bedrijfszekerheid garanderen.

2.3 Algemene indeling van warmtenetten

2.3.1 Criteria om warmtenetten te definiëren

- De densiteit van de distributie capaciteit in MW/km² of MW/km.

- De productiestructuur bvb. afvalwarmte productieproces, afvalverbranding, WKK, blokverwarming, etc.

- De aard van het medium stoom of warmwater.

- De temperatuur en druk.

- Aankoopprijs energie

- Tarief verkoop warmte (NMDA principe)

- Financiële en juridische structuur

- Mogelijkheid tot uitbreiding van het warmtenet en productiepark

- De verschillen tussen aanvoer- en terugvoertemperaturen (waterregime of Dt)

- Al dan niet recuperatie van condensaten bij stoominstallaties.

- Piekvermogen, aantal productie-uren per jaar en jaarverbuiken.

- Het concept van het distributienet:

o Vorm van het net: Asvormig, ringvormig of vermaasd net (zie 2.4.1)

o Eén of meerdere aangesloten productiecentrales

o Aanleg van het net: bovengronds, in vloerkanaal of in sleuf

o Duurzaamheid van de distributie: éénpijps, tweepijps, driepijps of vierpijps

o Bereikbaarheid en obstakels



o Ondergrond en terrein

o Concessie terrein en regelgeving exploitatie

- Uitbreidingsmogelijkheden van de productie en distributie.

- Privatieve of openbare installaties.

- Retributiekosten

2.3.2 Indeling warmtenetten op basis van productiestructuur

Onderstaande tabel lijst de meest voorkomende productiestructuren voor stadsverwarming op, met hun CO2-factor.

PRODUCTIE ENERGIEBRON CO2-UITSTOOT*1 PRODUCTIEKOST*2

Afvalverbranding Afval 220 g/kWh 0.000 €c/kWh

Restwarmte elektriciteitsproductie Nvt variabel 0.010 €c/kWh (incl GSC)00.005 €c/kWh (excl GSC)

Gasketel/WKK Aardgas 201 g/kWh 0.040 €c/kWh

Biomassaketel/WKK Biomassa 0 g/kWh** 0.035 €c/kWh

Restwarmte procesindustrie Nvt variabel 0.000 €c/kWh

Geothermie Aardwarmte 0 g/Mwh 0.000 €c/kWhTabel 1: overzicht van de verschillende productiestructuren

* Deze CO2-uitstoot/productiekost is exclusief bijkomende impact op de uitstoot/investeringskosten om dewarmte te capteren en te transporteren.

** Deze CO2-uitstoot is niet 0, maar aangezien het biogeen is (korte cyclus CO2), wordt dit niet als dusdanigmeegeteld in de carbon footrpint.

Er lopen vandaag ook verschillende onderzoeken naar stadsnetwerken op basis van nieuwe restwarmtestromen,bvb. warmterecuperatie uit ondergrondse metrostations, rioleringen of vergisters. Enkele eerste pilootinstallatieszijn in Nederland, Frankrijk en Duitsland reeds opgestart.

2.3.3 Indeling warmtenetten op basis van medium en temperatuur

- Stoomnet

- Heetwaternet

- Warmwaternet hoge temperatuur

- Warmwaternet lage temperatuur

- Glycolwaternet, voor zeer lage temperaturen

1 Recentste rekenwaarden uit de EPB-regelgeving, 05/07/2006.2 Rekenwaarden op basis van de verzamelde inventarisatiegegevens en eerdere literatuurstudies.



2.3.3.1 Stoomnet

Een stoomnet heeft steeds een hoge werkdruk en temperatuur, bvb. 300 °C en 20 bar. De warmte is meestalafkomstig van een elektriciteitscentrale, een verbrandingsoven van huishoudelijk afval of een chemischeprocesinstallatie. Het is beperkt in lengte tot ± 5 km omwille van de hoge warmteverliezen ten gevolge van dehoge medium temperatuur. De leidingen verlopen vaak bovengronds.

Door de beperking in lengte van een stoomnet zijn er in realiteit twee toepassingen:

een beperkt aantal afnemers, vooral industriële verbruikers

een groot aantal afnemers, in grootsteden zoals New York en Parijs (zonder condensaatterugvoer)

Een stoomnet kan aangelegd worden met of zonder condensaat terugvoer. Zonder condensaat terugvoer isvoordeliger in aanleg, maar uiteraard duurder in uitbating wegens constant toevoeren van demiwater om stoomte produceren. Met condensaat terugvoer moet het net voorzien worden van condensaatpompen en leidingen.

Een stoomnet wordt vaak vooral toegepast voor industriële en hygiënische processen waar hoge absolutetemperaturen nodig zijn.

Voordelen van een stoomnet:

kleine leidingdiameters

dus goedkoper

dus minder ruimte nodig in vloerkanalen of sleuven

een hoge mediumtemperatuur heeft een hoge aansluitbaarheid van de warmtevragers tot gevolg

indien er geen condensaat terugvoer is, moeten er geen pompen geïnstalleerd worden

Nadelen van een stoomnet:

relatief hoge warmteverliezen

beperking in centrale regeling

geen warmtebuffering mogelijk

de aanleg van het net is niet eenvoudig: er is helling op de buizen nodig om condensaatwater te kunnenopvangen en evacueren

Voorbeelden in België zijn:

De verbrandingsoven van IVAGO te Gent levert stoom aan het UZ Gent, ongeveer 12 MW aan 10 bar en200 °C. Het net is ongeveer 1,5 km lang en is voorzien van een condensaatterugvoerleiding.

Het stedelijk stoomnet (50 km stoomleidingen) in Aalst werd in 2004 uit dienst genomen omwille van deplotse terugval van de basisvraag vanuit de industrie en de hoge exploitatiekosten doortransportverliezen, aanmaak deminwater en geen recuperatie van condenswater. Op de St-Elisabethsiteis een kleinschalig warmtenet met collectieve stookplaats op aardgas (2 MW) gerealiseerd.

2.3.3.2 Heetwaternet

In een heetwaternet wordt water in vloeibare toestand en op een temperatuur hoger dan 110 °C naar deverbruikers gepompt. Het water keert terug na uitwisseling van de warmte met de verbruikers in een leiding naarde centrale op een temperatuur van bvb. 70 °C. Dit is een typisch stadsverwarmingsysteem. Het wordt veeltoegepast als stadsverwarmingsnet voor levering van warmte aan ziekenhuizen, scholen, openbare gebouwen,kantoren en woonblokken.

Een heetwaternet wordt meestal ondergronds aangelegd en kan grotere afstanden overbruggen, en zo dus meergebruikers aansluiten.

Vertrektemperaturen van 130 à 160 °C worden gebruikelijk toegepast. Een grote temperatuursval kan wordentoegepast waardoor de leidingen kleinere diameter hebben. Bijvoorbeeld bij een voedingsleiding van 40 MW eneen watersnelheid van 3 m/s:



160/80 °C => Ø250 mm

150/90 °C of 130/70 °C => Ø300 mm

Om te beletten dat het water zou koken en stoom vormen, wordt het net op een hoge druk geplaatst. Diewerkdruk is meestal 0,5 à 2 bar boven de verzadigingsdruk, ca. 8 bar.

In tegenstelling tot een stoomnet, zijn bij een heetwaternet uiteraard minstens 2 leidingen nodig én pompen omhet water in circulatie te brengen.

Een aansluiting met warmtewisselaar voor de verbruikers is vereist ifv de veiligheid. Het interne net van degebruikers dient losgekoppeld te zijn van het stadwarmtenet in functie van de bedrijfszekerheid van de installatievoor alle andere aangesloten gebruikers.

De vertrektemperatuur van het heetwaternet kan in functie van de buitentemperatuur geregeld worden en kan inde zomerperiode lager zijn, waardoor de warmteverliezen beperkt worden. Ook het pompdebiet kan aangepastworden in functie van het verbruik op het net. Zodat bij lage belasting op de elektrische energie van de pompenkan bespaard worden.

Op een dergelijk heetwaternet kunnen ook absorptiekoelmachines aangesloten worden.

Voordelen van heetwaternet

warmtebuffering mogelijk om pieken op te vangen

geen condensaatopvang en evacuatiesytemen nodig

relatief kleine diameters mogelijk door hoog temperatuursverschil tussen depart en retour

relatief kleine warmtewisselaars door hoge watertemperatuur

de hoge watertemperatuur maakt ook een directe aanwending in productieprocessen en als sanitair warmwater mogelijk

flexibele instelling van debiet en temperatuur (vraaggestuurd moduleren)

rendabel in de zomerperiode voor absorptiekoeling (bvb. AZ St-Jan te Brugge)

Nadelen

steeds minimaal 2pijps-systeem en circulatiepompinstallatie noodzakelijk

de leidingdiameters zijn nog relatief klein in vergelijking met andere voorkomende netten op lageretemperaturen, toch zijn de diameters groter dan bij stoomnetten (Ø300 voor een vermogen van 40 MW)

dus is de kostprijs van de aanleg hoger dan bij stoomnetten

dus nemen de leidingen ook meer ruimte in dan bij stoomnetten

Voorbeelden zijn in Belgie:

Het stadverwarmingsnet van de elektrictietscentrale SPE LUMINUS in Gent, heetwater 130 °C/70 °C meteen Noord- en een Zuidcircuit van in totaal ongeveer 8 km.

MIROM in Roeselaere.

IVBO in Brugge.

Dergelijke netten worden ook toegepast op industriële sites, bvb. VOLVO en ziekenhuizen bvb. UZGasthuisberg in Leuven.

2.3.3.3 Warmwaternet hoge temperatuur

De vertrekwatertemperatuur in warmtenetten is gelegen tussen 110° en 70 °C. Meestal is de geregeldevoorlooptemperatuur tot 90 à 100 °C, maar nooit lager dan 70 °C voor sanitair warmwaterproductie.

Warmtenetten worden veel toegepast in zogenaamde blokverwarmingsystemen waarbij één centrale stookplaatswarmte levert aan een aantal nabijgelegen gebouwen zoals woonblokken of bvb een universiteitcampus.



Het principe van distributie is hetzelfde als bij heetwaternetten, maar dan op een lagere watertemperatuurwaardoor de warmteverliezen dan ook beperkter zijn.

Hieronder zijn enkele veelvoorkomende regimes opgelijst, met een voorbeeld dimensionering van eenvoedingsleiding van 40 MW en een watersnelheid van 3 m/s:

110/55 °C => Ø300

100/50 °C => Ø300

90/70 °C => Ø450

70/40 °C => Ø400

Het temperatuursverschil tussen depart en retour is iets kleiner dan bij heetwaternetten waardoor debuisdiameter per geleverde kW ook iets groter kan zijn.

Aansluiting verbruikers met warmtewisselaar is strikt genomen om veiligheidsreden niet vereist maar ompraktische redenen wel aanbevolen.

De warmte wordt meestal opgewekt door middel van “klassieke” stookketels op aardgas of stookolie of doormiddel van WKK (Warmte Kracht Koppeling) met aardgas of dieselmotoren die naast warmte ook nog elektriciteitproduceren. Dit omdat gebruikelijke waterregimes zijn 110/70°C bij stookketels of 90/70°C bij WKK motoren.

Voordelen van warmwaternet:


geschikt voor centrale temperatuursregeling ifv de buitentemperatuur

hoge bedrijfszekerheid en veilig systeem

sanitair warmwater kan nog steeds direct voorzien worden

zeer geschikt voor huishoudelijke verwarming en sanitair warmwaterproductie

Nadelen van warmwaternet:

niet geschikt voor industriële processen


de leidingdiameters worden al relatief groot, omdat de mogelijk temperatuursval kleiner wordt

dus is de kostprijs van de aanleg hoger

dus nemen de leidingen ook meer ruimte in

Voorbeelden in België:

In Saint Ghislain nabij Mons is een warmwaternet aangelegd op 72 °C met geothermie als warmtebrondie warmwater oppompt vanop een diepte van 2400 m.

2.3.3.4 Warmwaternet lage temperatuur

Deze warmtenetten op lage vertrektemperatuur, meestal gelegen tussen 50 à 60 °C, zijn specifiek verbonden aaneen duurzame warmteopwekking. Bijvoorbeeld warmtepompen aangesloten op een geothermische open bronWKO (Warmte Koude Opslag) of een bron met gesloten wisselaar d.m.v. een BEO veld (Bodem Energie Opslag).Andere mogelijke bronnen zijn laagwaardige industriële restwarmtebronnen.

De condensorwarmte wordt afgestaan aan het net en kan eventueel bijverwarmd worden met eencondenserende ketel of individuele warmtepomp bij de gebruiker.

Hieronder zijn enkele veelvoorkomende regimes opgelijst, met een voorbeeld dimensionering van eenvoedingsleiding van 40 MW en een watersnelheid van 3 m/s:

60/40 °C => Ø450

60/30 °C => Ø400

50/30 °C => Ø450



Voordelen van lage temperatuur net:

de hoge COP van warmteproductie, in vergelijking met traditionele warmtepompen op met de lucht (ofbodem) als energiebron

de beperkte warmteverliezen door de lage watertemperatuur


Nadelen van lage temperatuur net:

de relatief grote wisselaars bij de verbruikers

de noodzaak voor een bijkomend verwarmingsysteem om sanitair water op 60 °C (Legionella) teproduceren

de beperkte aansluitbaarheid van producenten, bestaande verwarmingsregimes van 90/70°C of industiëleprocessen zijn niet aansluitbaar niet geschikt


de leidingdiameters zijn groot, omdat de mogelijk temperatuursval erg klein is

dus is de kostprijs van de aanleg hoger

dus nemen de leidingen ook meer ruimte in

Voorbeelden in Belgie:

geen

wordt veel toegepast voor wijkverwarming bvb in Nederland met open WKO systemen

2.4 specifieke eigenschappen van warmtenetten

2.4.1 Vorm van het distributienetwerk.

Figuur 1: een schematische weergave van de mogelijke leidingnetstructuren, resp. asvormig, circulair en vermaasd net

In een asvormig distributienet zijn alle verbruikers op één leidingnet vanuit één centrale aangesloten. Een goedecapaciteitsverdeling is moelijk te realiseren alsook onderbrekingen bij defecten of voor uitbreidingen kunnenleveringsproblemen opleveren.

Een ringleiding uit één of meerdere centrales biedt een betere capaciteitsverdeling en meer bedrijfszekerheidmaar is duurder in investering door het langere buizenwerk.

Een vermaasd net wordt toegepast waar meerdere productieeenheden aangesloten zijn, eventueel aangevuldmet buffercapaciteiten om pieken op te vangen. Hoge bedrijfzekerheid maar opnieuw hoge investering.

2.4.2 Type distributienet.

Het distributienet kan bestaan uit één, twee, drie of vier pijpen (leidingen).

Een éénpijpssysteem is enkel mogelijk met stoom zonder terugvoer van condensaat en wordt in de USAveelvuldig toegepast. De investeringskost van een dergelijk net is goedkoper maar de thermische verliezen zijnbehoorlijk hoog en de kosten voor een permanente waterbehandeling (deminwaterproductie) zijn ook belangrijk.Bovendien is het afvoeren van warm condenswater in rioolen en oppervlaktewateren ecologisch niet teverantwoorden.



Een distributienet met twee leidingen is het meest verspreide systeem en kan zowel voor stoom (met condensaatterugvoer) als warmwater gebruikt worden.

Een distributienet met drie buizen is uiteraard veel duurder in aanleg en uitbating/onderhoud. Dit wordttoegepast om twee redenen:

o Indien men twee temperatuurregimes wenst bvb hoge temperatuur voor proceswarmte ofsanitair warmwaterproductie en lagere temperatuur voor verwarming dan heeft men tweeverschillende vertrektemperaturen naar de verbruikers en kan de derde leiding alsgemeenschappelijke terugloopleiding aangewend worden.

o De derde leiding dient als redundante buis en kan zowel voor toevoer als terugloopleidinggebruikt worden indien er herstellingen of uitbreidingen op het warmtenet nodig zijn (voorbeeldUZ Gasthuisberg)

Een vierpijpsysteem wordt enkel toegepast indien de temperatuursregimes te ver uit elkaar liggen bvb. Ifvproductieprocessen of in geval van een cogeneneratie en distributie van warmte en koude in bvb.Kantoordistricten.

2.4.3 Aansluiting van de verbruikers

In principe kunnen de verbruikers met een “open” of “gesloten” systeem aangekoppeld worden op hetdistributienet.

In een open systeem worden de verbruikers rechtstreeks op het net aangesloten en wordt het medium van hetwarmtenet direct en met dezelfde condities van druk en temperatuur in de toestellen van de verbruikersgebracht. In dit geval moeten de installaties van de verbruikers op dezelfde temperatuur en druk als van dewarmteproductie geselecteerd worden. De installatie en exploitatiekosten zijn lager en er zijn geentransformatieverliezen. Nadelen zijn de veiligheid en het feit dat mogelijke problemen in het secundair net van deklanten (lekken, defecten) een invloed kunnen hebben op de goede werking van het volledige distributienet tenzijde nodige veiligheidafsluiters en systemen voorzien worden. Voor verwarmingsystemen met uiteenlopendestatische hoogtes (hoogbouw en laagbouw) is dit niet eenvoudig te realiseren. Wordt enkel nog toegepast opindustriële sites of campussen binnen eigen beheer.

Bij een gesloten systeem daarentegen wordt tussen het primaire distributienet (warmteproductie) en hetsecundaire net (verbruiker) een warmtewisselaar als hydraulische scheiding voorzien. Hierdoor kunnen beidenetten onafhankelijk hydraulisch geregeld worden en ondanks een licht rendementsverlies is dit systeem zeerbetrouwbaar. De warmtewisselaar en de energieteller zijn hetzij ten laste van de klant (bvb SPE LUMINUS net inGent) of worden door de warmteleverancier zelf voorzien (IVBO Brugge).

Bij omvangrijke warmtenetten in grootsteden, maar ook voor bijvoorbeeld blokverwarming, worden de primairenetten op onderstations aangesloten die op hun beurt de warmte verdelen naar de kleinverbruikers zoalswoningen, appartementen of handelspanden.

Op de markt zijn prefab omvormstations (warmtewisselaar + energiemeter) beschikbaar (zie punt 2.7) die op eeneenvoudige wijze in het warmtenet kunnen geïnstalleerd worden. Deze hebben een relatief beperkte ruimtelijk enfinanciële impact. In het onderstation van de verbruikers worden de energiemeters geplaatst op de primaireaansluiting die het energieverbruik registreren voor facturatie. Deze energiemeters bestaan meestal uit eendebietmeter en twee temperatuursensoren op aanvoer en terugkeerleiding en een omrekenmodule metimpulsuitgang.

2.4.4 Aansluiting van de producenten

2.4.4.1 Enkelvoudige aansluiting

Met enkelvoudige aansluiting wordt eigenlijk bedoeld dat één enkele gelokaliseerde producent de warmtetoegeleverd aan het warmtenet en ook instaat voor de distributie van deze warmte naar de verbruikers.Bij de producent zijn er meestal twee gescheiden circuits voorzien.Het eerste circuit noemt men het primaire circuit waarin de warmte die geproduceerd wordt door hetproductieproces (bvb afvalverbrandiing) circuleert.



Door middel van een warmtewisselaar of een condensor wordt deze warmte getransformeerd naar het secundairecircuit waarin de warmte bestemd voor de verbruikers zal circuleren.

Dit secundaire circuit is uitgerust met een aantal omlooppompen om het heet- of warmwater naar de verbruikerste brengen. Op dit circuit zijn ook de uitzettingsystemen om het net op druk te houden voorzien en indien vantoepassing de hulpketels om piekbelastingen op te vangen. De pompdebieten zijn regelbaar in functie van debelasting op het net.

De regeling van de (constante) aanvoertemperatuur op het secundaire net zal gebeuren door een debietregelingop de warmtetoevoer van het primair gedeelte van de warmtewisselaars of condensors.De levering van warmte met voldoende debiet en met een constante aanvoertemperatuur aan de verbruikers isbelangrijk en dient dus steeds onder controle te worden gehouden.Uiteraard kunnen er vanuit de warmteproducent meerdere secundaire warmtenetten vertrekken.

Voordelen enkelvoudige aansluiting:eenvoudige regeltechniek

producent kan zowel warmteproductie, als warmtetransport, als warmtehandel in eigen portefeuillehouden

Nadelen enkelvoudige aansluiting:

minder bedrijfszekerheid, noodzaak van een backup-installatie

Voorbeelden in België:

SPE Luminus in Gent

IVBO in Brugge

MIROM in Roesare

IVAGO in Gent

2.4.4.2 Meervoudige aansluiting

Deze situatie doet zich voor wanneer meerdere warmtenetten met elkaar gekoppeld worden en/of meerdereproducenten energie op hetzelfde warmtenet toeleveren.Een belangrijk voordeel is uiteraard de schaalvergroting in productiecapaciteit, de flexibiliteit en redundantie inproductie. Wanneer bvb een producent om één of andere reden uitgeschakeld is, kan een andere de verlorencapaciteit overnemen. Dit verhoogt dus de bedrijfszekerheid van de installatie. Dezelfde voordelen kan menstellen, indien verbruikers vanuit meerdere warmtenetten kunnen toegeleverd worden.Deze meervoudige systemen zijn echter zeer complex in installatie en uitbating en vergen bovendien eengesofisticeerde sturing om de productie van diverse entiteiten op de vraag af te stemmen.Hiervoor dienen “smart grid district heating systemen” te worden ontwikkeld.Een belangrijk aspect is om gelijktijdig van meerdere producenten dezelfde warmtekwaliteit (temperatuur endruk) op het net geleverd te krijgen in voldoende capaciteit om de vraag te dekken en zonder overschotten omenergieverspilling te vermijden. Het bewaren (bewaken) van het hydraulisch evenwicht in dergelijkewarmtenetten is niet evident.

Voordelen van een meervoudige aansluiting:grote beschikbaarheid en schaal van het net => positief effect op de investerings- en uitbatingskosten

grotere redundantie en bedrijfszekerheid

smart grid technologie en optimalisatie van energiestromen op masterplan niveau zijn mogelijk

Nadelen van een meervoudige aansluiting:duurder in aanleg

moeilijke regeling om energieverspilling te vermijden



juridische en financiële structuur wordt ingewikkelder(wie verkoopt welke warmte wanneer, wie wordteerst afgesloten bij overproductie…)

warmtetransport en warmtehandel worden veelal overgenomen door een derde (en/of vierde partij)

Voorbeelden in België:geen

Deze ontwikkeling is reeds aan de gang in enkele Scandinavische landen (Zweden, Denemarken ) enOostenrijk (warmtenet Wenen). Bijvoorbeeld Spittelau in Wenen.

De stad Amsterdam bestudeerd momenteel de mogelijkheid om de verschillende stadsnetten onderlingmet elkaar te verbinden met een ringleiding, om de redundantie en flexibilteit te vergroten.

2.4.5 Plaatsingswijze van de leidingnetten.

Er zijn 3 mogelijke plaatsingswijzes van de leidingnetten: bovengronds, ondergronds in een vloerkanaal(caniveau) of ondergronds in volle grond (open sleuf).

Bovengrondse plaatsing in open lucht:

Voordelen Nadelen

Lage investering Bepalend voor het straatbeeld

Snelle uitvoering Ruimtelijke belemmeringen op transportwegen

Kan aangelegd worden langs basisinfrastructuren zoalsspoorwegen en bruggen

Vergt een steunconstructie (pipe racks) in staal ofbetonstructuur

Defecten meteen traceerbaar Grotere isolatiedikte om warmteverliezen aan de luchtte compenseren

Onderhoudskosten lager Nauwkeurige berekeningen nodig om uitzettingen enkrachten op vaste punten constructief op te nemen

Geen kans op corrosie door grondwater (wel doorregen)

Uitvoering met voorspanning noodzakelijk bij hogemediumtemperaturen

Beschermmantel tegen regenwaterinfiltratie enbeschadidingen door bvb aanrijdingen nodig

Eerder van toepassing voor ontwikkelingen op bestaande sites.

De stalen leidingen worden geïsoleerd met matten of schalen uit minerale wol en voorzien van eenbeschermmantelplaat uit gegalvaniseerd staal of aluminium

Isolatiedikte evenredig met de temperatuur van het medium en de buisdiameter om de warmteverliezen tebeperken

Ondergrondse plaatsing in ondergronds vloerkanaal:

Voordelen Nadelen

Bescherming van vloerkanaal tegen gronddruk engrondwater

Hoge investering

Minder dikke isolatie omdat temperatuursconditiesrelatief constant zijn door het jaar heen

Waterdichting moet perfect uitgevoerd worden

Leidingen blijven bereikbaar via regelmatigvoorkomende afdekplaten.

Coördinatie met andere ondergrondse nutsleidingennoodzakelijk



Onderhoudskosten lager Enkel zinvol bij nieuwe projectontwikkelingssites, quasionmogelijk binnen een bestaande toestand

Defecten moeilijker traceerbaar

Trage uitvoering op de werf

De geïsoleerde stalen leidingen worden aangelegd in een gesloten vloerkanaal vervaardigd uit gewapend betonbestaande uit een U-vormig kanaal en een afsluitende afdekplaat.

Om de leidingen bereikbaar te maken moeten de afdekplaten kunnen weggenomen en teruggeplaatst worden

Isolatiedikte evenredig met de temperatuur van het medium en de buisdiameter om de warmteverliezen tebeperken

Alternatief is een voor montage en onderhoud toegankelijke leidingtunnel waarin nog andere nutsleidingen zoalsstadswater en elektrische bekabeling kan geplaatst worden. Dit is eern zeer dure oplosssing die veel ruimte vergten moeilijk te realiseren is tussen de bestaande infrastructuur zoals rioleringen enz…

Wordt nog nauwelijks toegepast sinds de prefab voorgeïsoleerde leidingen op de markt zijn.

Ondergrondse plaatsing in sleuven:

Voordelen Nadelen

Verschillende prefabsystemen op de markt Waterdichting moet perfect uitgevoerd worden

Minst dikke isolatie omdat temperatuursconditiesconstant zijn door het jaar heen

Coördinatie met andere ondergrondse nutsleidingennoodzakelijk

Geen enkele invloed op het bestaande straatbeeld Enkel bescherming van mantel rondom leiding tegengronddruk en grondwater

Gemiddelde investering Leidingen niet meer bereikbaar voor onderhoud,steeds graafwerk noodzakelijk

Mogelijk binnen een bestaand stedelijk gebied Onderhoudskosten hoog

Defecten moeilijk traceerbaar

Trage uitvoering op de werf door graafwerken

De leidingen worden geplaatst in volle grond zoals dit ook toegepast wordt voor bvb. rioleringen endrinkwaterleidingen.

Vooraf worden op voldoende diepte (afhankelijk van de buisdiameter) sleuven uitgegraven en gestabiliseerd enna plaatsing van de buizen opnieuw met zand aangevuld

Deze plaatsingsmethode biedt een economisch voordeel tov de plaatsing in vloerkanaal omdat de montage vanpréfab leidingen veel vlugger kan gebeuren en de kosten van een vloerkanaal vermeden worden. Bovendien is erminder hinder in de ondergrond en kunnen de leidingen vlotter naast de bestaande nutsleidingen geplaatstworden.

2.4.6 Materiaal en type van de leidingnetten

Stalen leidingen

De stalen leidingen zijn voorzien van een isolatie en een beschermmantel die als voornaamste rol heeft omvochtinfiltraties te vermijden teneinde corrosie op de stalen buizen te verhinderen, maar ook om de isolatie en debuis mechanisch te beschermen tegen de krachten overgebracht door de grond boven de buizen en eventueel debewegingen van het terrein.



De oorspronkelijke uitvoering is met een stalen binnenpijp voorzien van een isolatie in minerale wol en een stalenbuitenpijp (mantel) met asfaltcoating en een kathodische bescherming tegen corrosie. Deze methode is geschiktvoor media met hoge temperatuurrange tot bvb +600 °C.

Voor mediumtemperaturen tot +200 °C wordt op de stalen pijp eerst een isolatielaag in minerale wol voorzien envervolgens de polyurethaanisolatie en dan de polyethyleenmantel.

Om de isolatie te beschermen bij nog hogere mediumtemperaturen tot +600 °C wordt tussen de stalen buis ende minerale wol nog een luchtlaag voorzien door middel van een metalen mantelbuis.

De leidingen worden aan elkaar gelast en beschermd door een isolerende mof in polyurethaan en vervolgensbeschermd tegen vochtinfiltraties door een gelaste mof of een krimpmof.

De prefab buissystemen met stalen leidingen worden meestal uitgerust met een doorlopend lekdetectielint omvochtinfiltraties doorheen de PE mantel thv voegen of beschadigingen te kunnen vaststellen.

Afhankelijk van het medium, de temperatuur en druk kunnen gelaste of naadloze koolstofstalen buizen toegepastworden of zelf buizen in RVS.

Belangrijk is dat de leidingsystemen moeten bestand zijn om de spanningen door de gronddruk en de uitzettingeningevolge temperatuurswissels van het medium te kunnen opvangen. Hiertoe is het noodzakelijk het tracé van deleidingen en hun uitzettingen te laten berekenen volgens de instructies en berekeningsprogramma’s van deproducent/leverancier.

Voordelen Nadelen

Hoge temperaturen mogelijk Corrosie door grondwater mogelijk

Prefab voorgeïsoleerde toepassingen (met detectielint)beschikbaar

Berekening van weerstand aan gronddruk entemperatuursuitzettingen om breuken te voorkomen

Dure leidingen



Figuur 2: type opbouw van een prefab stalenbuis met isolatiemantel in PU en beschermlaag in HDPE

Kunstof leidingen

Tegenwoordig wordt een geprefabriceerde uitvoering toegepast met beschermmantel in kunststof. Eengebruikelijke opbouw is met stalen binnenpijp, een isolatie in polyurethaan en een beschermmantel inpolyethyleen hoge densiteit (HDPE). Van toepassing tot een mediumtemperatuur tot maximum +130 à +140 °Cin continu regime.

Als alternatief zijn er ook nog prefab buissystemen met een binnenpijp vervaardigd uit glasvezel versterkteepoxyhars in plaats van een stalen buis. Deze leidingen zijn ook voorzien van een polyurethaan isolatie en eenbeschermmantel van polyethyleen en zijn geschikt tot maximum medium temperaturen van +120 °C. Deleidingen worden verbonden door middel van overlaste lijmverbindingen. Door de volledige uitvoering in kunststofzijn deze buissystemen niet onderhevig aan corrosie. Nadeel is de hogere uitzettingscoëfficiënt waarmee in hetontwerp en uitvoering moet rekening worden gehouden. Deze buissystemen zijn bijzonder geschikt voor lagetemperatuur warmwaternetten en koelwaternetten. In sommige gevallen kan de isolatie zelfs overbodig zijn.

Voor kleinere diameters tot Ø 90 mm en mediumtemperaturen tot maximum 90 °C kunnen ook nog uitvoeringenmet binnenpijpen in vernet polyethyleen toegepast worden. Deze pijpen zijn echter niet zuurstofdicht.

Voor de aansluiting van klein verbruikers zoals woningen en handelspanden zijn ook nog prefab flexibelebuissystemen beschikbaar.

Prefab buissystemen zijn in principe geschikt voor een levensduur van 40 à 50 jaar.

Voordelen Nadelen

Minder dure leidingen Geen hoge temperaturen mogelijk

Prefab voorgeïsoleerde toepassingen beschikbaar (zeeruitgebreid gamma)

Kwaliteitsverschil afhankelijk van type toegepastmateriaal (HDPE vs glasvezel versterkte epoxyhars)

Geen corrosie door grondwater mogelijk



Minder gevoelig aan spanningen en breuk tengevolgevan gronddruk en temperatuurszuitzettingen

Vacuum geïsoleerde pijpleidingen

Vandaag is er ook een nieuwe techniek van Vacuüm Geïsoleerde Pijpleidingen (VIP), specifiek voor gestuurdeboringen. Het principe is vergelijkbaar met een thermosfles. Eerst wordt een lege buis door de grond gestuwd.Nadien wordt een nieuwe buis, volgens het buis-in-buis-principe ingeschoven. De mantel tussen beide buizenwordt nadien vacuum gezogen. Deze buizen moeten zeer nauwgezet geplaatst worden. Eén enkel lek in de buitenof binnenmantel van de buis, heeft meteen een keldering van een hele lengte isolatie tot gevolg. Deze techniekkomt goed van pas waar de leidingen van warmtenetten moeten kruisen met belangrijke niet onderbreekbareinfrastructuurwegen zoals spoorwegen, kanalen, rivieren en snelwegel.

2.4.7 Dimensionering van de leidingnetten.

De belastingscurve van een warmtenet is afhankelijk van het type verbruikers die op het net aangesloten zijn.Indien het net uitsluitend warmteverbruikers heeft, zal de belastingscurve een patroon volgen dat steeds debuitentemperaturen zal volgen en het aantal vollasturen eerder beperkt zijn vermits zeer lage buitentemperaturenbvb. -10 °C maar enkele uren per jaar voorkomen en in de zomerperiode bijna nul bedragen. Indien er ookproductiewarmte of sanitair warmwaterproductie op aangesloten is zal de curve een ander profiel vertonen meteen basislast die niet weersafhankelijk is maar dan wel zal meespelen in de zomerperiode. Deze curve geeft aanhet aantal uren of dagen per jaar dat een bepaalde belasting zal optreden.

Figuur 3: typische duurlastcurve voor een stadsnetwerk3

Met de warmteverliezen van het warmtenet aan de bodem of de lucht dient ook rekening te worden gehouden.

Bovendien zal voor een uitgebreid warmtenet ook een gelijktijdigheidsfactor optreden bvb 60% die deverhouding weergeeft van de reële warmtebehoefte van de verbruikers ten opzicht van de maximaalgeïnstalleerde warmtebehoefte. De werkelijke berekening van de gelijktijdigheidsfactoren hangt af van detoepassingen en het aantal verbruikers. Zo zal bij woningen een lagere gelijktijdigheidsfactor optreden, als bijindustriële klanten, waarbij de vollasturen vaak veel hoger liggen. Ook zal naarmate het totaal aantalverschillende gebruikers stijgt, de toe te passen gelijktijdigheidsfactor dalen.

Tenslotte is er ook nog de dagelijkse fluctuatie van de warmtebelasting die zich kan vertalen in morgenpieken enavondpieken. Om deze pieken te kunnen opvangen kunnen hulpketels of buffers voorzien worden.

De diameters van de leidingen worden bepaald in functie van het medium en debiet door de leiding.

- Voor stoomnetten lage en middendruk zijn snelheden van 30 tot 50 m/s toegelaten.

3 Bron: Recknagel, Manuel Pratique du genie climatique.



- De snelheden in warmwaterleidingen varieert tussen 0,3 m/s voor kleine diameters tot 4,0 m/s in groteleidingdiameters tot 500 mm.

Hierbij is het echter ook belangrijk om het drukverlies in het net te beheersen zodat ook de verst afgelegengebruikers nog voldoende waterdebiet ontvangen. Bovendien zal een hoog drukverlies ook resulteren in eenhoger elektrisch verbruik van de omlooppmpen. Bij de dimensionering van het leidingnet zal men naar eeneconomisch evenwicht moeten streven.

Afhankelijk van de omvang van het warmtenet, het medium en de druk zullen de leidingen en appendagesmoeten voldoen aan drukklasse PN10, PN16, PN25 of uitzonderlijk PN40.

Tenslotte is de dikte van de isolatie te bepalen om de warmteverliezen in het warmtenet te beperken tot eengemiddelde waarde van 10 à 15% ten opzichte van de geïnjecteerde warmte. Deze warmteverliezen zijn relatieflaag bij volle belasting in de winterperiode tot 3% en relatief hoog bij lage belasting in de zomerperiode tot 25%.

De dimensionering van de buizen is afhankelijk van het temperatuursverschil over de leiding. Bij eentemperatuursval van 30°C over vertrek- en retourtemperatuur zullen de diameters aanzienlijk kleiner zijn dan bijeen temperatuursval van 10°C.

Bij de dimensionering van de leidingen is een voorafgaand onderzoek naar de mogelijkheid en noodzaak vaneventuele uitbreidingscapaciteit van het distributienet met nieuwe gebruikers van belang. Voor hetdetailontwerp en de uitvoering van het net dient hier een duidelijk toekomstvisie voor opgesteld te worden, dieuitgaat van een realistische prognose. Vaak is hiervoor een aparte benchmark noodzakelijk.

2.5 Referentie warmtenetten in binnen- en buitenland

2.5.1 Warmtenetten in België

NAAM LOCATIE ENERGIEBRON MEDIUM TEMP VERMOGEN AFSTAND

MIROM Roeselare restwarmte afvalverbranding water 110/65°C 14 MW 7 km

IVBO Brugge restwarmte afvalverbranding water 120/80°C 24 MW 14 km

SPE Gent restwarmteelektriciteitsproductie

water 130/70°C 15,6 MW 8 km

IVAGO Gent restwarmte afvalverbanding stoom 300°C 10 MW 1,5 km

Bervoets Brussel WKK aardgas water 90/70°C - -

UCL Louvain-la-Neuve

WKK aardgas water 90/70°C 39 MW 4 km

St-Ghislain Mons geothermie (2,4 km diep) water 72°C 6 MW 6 km

Molenheide WKK biogas uit vergister water 100/70°C 1 MW 2 kmTabel 2: overzicht van de verschillende netten in België

Bij MIROM Roeselare is er een uitbreiding van het bestaande warmtenet verwacht, waarbij onder andere nieuweserres zullen aangeloten worden. De afvalverbrandingsmaatschappij plant ook een nieuwe ORC4.

Er zijn plannen voor een warmtenet in Antwerpen in het kader van stadsontwikkeling bvb wijkverwarming Cadixen potentiële leveranciers zijn diverse havenbedrijven met warmte overschot uit productieprocessen.

Ook in Gent onderzoekt EDF de mogelijkheid voor een nieuwe SPE-centrale in Evergem, met de eventuelekoppeling van een warmtenet. Verder in Gent loopt momenteel ook een studie over de aansluiting van de nieuwegebouwontwikkelingen aan The Loop, ter hoogte van Flanders Expo.

4 Bron: De Jong K., “Warmte in de Nederlanden. Warmte- en Koudenetten in de praktijk.”, Mauritsgroen, 2de druk, september 2011



2.5.2 Warmtenetten in Nederland

NAAM LOCATIE ENERGIEBRON MEDIUM TEMP VERMOGEN AFSTAND

Almere Almere restwarmteelektriciteitsproductie

water - 180 MW 8 km

OranjeNassau Heerlen geothermie (700m diep) water 21°C - -

Zuidwest Den Haag geothermie (2km diep) water 75/35°C - -

Noorderhoek Sneek WKK biogas uit rioolwater water 90/70°C - -

Twence WKK biogas uit vergister 90/70°C 9 MW -

Sappi Maastricht warmterecuperatierookgasafvoer industrie

water 90/70°C 5 MW -

Zuidbroek Apeldoorn WKK op biogas uit rioolslib ea - 6 MW -

Xella Meppel restwarmte industrie stoom - - 0.3 km

Botlek Rotterdam restwarmte stoom 300°C - 2 kmTabel 3: Overzicht van enkele warmtenetten in Nederland

In Nederland is de stap naar de ontwikkeling van warmtewetten door de beleidsmakers reeds enkele jaren teruggenomen. Intussen staan toch van nieuwe projecten in hun kinderschoenen en is er zelfs een warmtewet, die deuitwisseling en handel van warmte moet reguleren.

In Utrecht en Rotterdam staat men op het punt om in bestaande stedelijke zones een nieuw warmtenet aan teleggen of een bestaand warmtenet uit te breiden.In Amsterdam wil men de komende jaren inzetten op de aanleg van een ringleiding die de verschillendeaanwezige stadsnetwerken in de stad zal verbinden, naar voorbeeld van het ‘Vienna Model of Security Supply’.

2.5.3 Warmtenetten (district heating) in het buitenland.

Landen in vooral Noordelijk Europa met een belangrijk aandeel district heating boven 20% van de totaalgeproduceerde warmte:

Ijsland 90% Lithouwen 35%

Tsjechië 30% Letland 30%

Denemarken 60% Polen 55%

Estland 25% Zweden 50%

Finland 50%

Tabel 4: Het aandeel van de warmtevraag dat met stadsverwarming verzorgd wordt binnen Europa



Figuur 4: de spreiding van warmtenetten in Europa5

Warmtenetten zijn wereldwijd op relatief kleine schaal geïntegreerd in de bebouwde omgeving. Enkelevoorbeelden:

LAND AANTAL NETTEN TOT.GEÏNSTALL VERMOGEN GEM.vermogen/net

TOT.afstand MW/km

België 7 115 MW 16 MW/net 50 km 2

Frankrijk 350 18.500 MW 53 MW/net 2.600 km 7

Duitsland 500 35.000 MW 70 MW/net 9.700 km 4

Denemarken 360 15.000 MW 41 MW/net 17.000 km 1

Zweden 300 26.000 MW 86 MW/net 7.500 km 3

New York (VS) 1 6000 MW 6000 MW/net 200 km 30

Tabel 5: overzicht van de warmtenetten met kengetallen in het buitenland

5 bron: stadscoördinaten © by Stefan Helders www.world-gazetteer.com; NUTS-data © EuroGeo-graphics for the administrative bounderies



Finland: Helsinki combinatie van warmte (84 kW) en koude (60 kW) met warmtepompen en onttrekking aan afval

Duitsland: Munchen met thermische zonne-energie opslag

Zwitserland: Winterthur met warmtepompen en ontrekking warmte uit rioolwater

Denemarken: groot Kopenhagen 18 gemeenten en 4 geïntegreede systemen WKK met warmteopslag

In Nederland zijn er een 13 tal grootschalige warmtenetten met meer dan 5000 aangesloten verbruikers en een6900 kleinschalige netten van stadsverwarming of blokverwarming van woningcorporaties. In totaal is dit ca. 5%van het totale warmteverbuik. In Nederland is een warmtewet van kracht die als hoofdoel heeft om beschermingte bieden aan de gebonden warmteverbruiker.

2.6 Enkele producenten/leveranciers van prefab buissystemen

2.6.1 INPAL

- INPAL Industries Chaponnay Frankrijk; www.inpal.com

- ISOPAL flexibele leidingen tot DN 100 tot een temperatuur van 90 °C

- POLYURETUB 130 met polyuretaan isolatie en HDPE mantel tot temperaturen van 120 °C

- TUCAL systeem met dubbele mantel voor temperaturen boven 120 °C

Figuur 5: INPAL HDPE-buizen

2.6.2 BRUGG PIPESYSTEMS

- BRUGG ROHRSYSTEM AG Kleindottingen Duitsland; www.brugg.de en www.pipesystems.com

- PREMANT staalbuis met polyurethaan isolatie en HDPE mantel tot van temperatuur van 144 °C

- PREMANT Wickelfalrohr staal of andere mediumbuis met polyurethaan isolatie en spiraalmetaalmantel tottemperatuur van 160 °C

- COOLMANT/COOLFLEX PE100 mediumbuis met polyurethaan isolatie en HDPE mantel tot temperaturen van40 °C

- FLEXWELL met inox binnenpijp tot 150 °C

- CASAFLEX

- CALCOPPER/CALSTEEL kleinere diameters met 2 pijpen in één omhulsel



Figuur 6: BRUGG HDPE-buizen

2.6.3 KELIT

- KE KELIT Linz

- KELIT P staalbuis met polyurethaan isolatie en HDPE mantel tot 130 °C

- KELIT SP met spriraalmantel

- KELIT HT voor hoge temperaturen tot 170 °C

- KELIT K10 pvc

- KELIT CX/PE: voorgeïsoleerde stalen fittingen

Figuur 7: KELIT stalen buizen

2.6.4 LOGSTOR

- LOGSTOR AVS Denemarken

- LOGSTOR enkelvoudige leiding staal met polyurethaan isolatie en HDPE mantel tot 140 °C

- LOGSTOR twinpipe

- LOGSTOR Flexpipe met staal tot 120 °C en PEX tot 85 °C en Alu/PEX tot 95 °C en Copper tot 120 °C



Figuur 8: LOGSTOR stalen buizen

2.6.5 EPOGARD

- EPOGARD FERNHEIZSYSTEM Van KUSIMEX www.kusimex.de

- EPOGARD met glasvezelversterkte epoxyhars mediumpijp, polyurethaan isolatie en HDPE mantel tot 121 °C

Figuur 9: EPOGARD glasvezelversterkte epoxyhars

2.6.6 REHAU

- RAUTHERMEX PRE INSULATED PE-XA PIPE FOR LOCAL AND DISTRICT HEATING

- Geschikt tot maximum 90 °C



Figuur 10: REHAU PE

2.6.7 MICROFLEX

- MICROFLEX UNO / DUO / QUATRO (PRIMO VERWARMING) www.microflex.be

- Geschikt tot temperaturen van 95°C en een werkdruk van 6 bar

- Corrosiewerende mediumbuis in vernet PE-Xa, met geel zuurstofdiffusiescherm. Thermische, elastische, CFK-vrije polyethyleenschuim isolatie vervaardigd uit vernet PE-X met gesloten microcellenstructuur. Geribdemantelbuis in PE-HD, vervaardigd volgens het gesloten kamerprincipe voor een hoogwaardige beschermingvan het leidingsysteem.

Figuur 11: MICROFLEX flexibele PE

2.7 enkele producenten/leveranciers van warmtewisselaars

2.7.1 NIBE Viking

- NIBE VIKING TW is een geïntegreerde elektronische afleverset voor de bereiding van warm tapwater in kleineen grote volumes

- Gestandardiseerd ontwerp, compact, 454 x 275 x 235 mm

- Voor primaire temperaturen van 70 tot 40°C => maximale tapwatertemperatuur is 60°

- Capaciteiten van 6 tot 12 l/min voor vermogens van 8 tot 25 kW, afhankelijk van de temperatuursval over hetwarmtenet



Figuur 12: NIBE VIKING

http://www.nibenl.eu

2.7.2 TBC

- TBC Thermo-IRC 30.02.S of 30.12.S

- Gestandardiseerd ontwerp, 550 x 500 x 315

- Voor vermogens van 30 tot 94 kW

http://www.tcbvof.nl/

2.7.3 Andere

Andere veel voorkomende producenten van gestandaardiseerde en op maat gemaakte warmtewisselaars zijn AlfaLaval, Viessmann en GEA.



3. INVENTARISATIE BRUGGE

3.1 Samenvattende conclusie

Onderstaand hoofdstuk bestaat uit twee luiken. Het eerste deel bevat de inventarisatie van de ondergrond inBrugge. Het tweede deel gaat over de inventarisatie van de verschillende geïnteresseerde warmteproducenten enwarmtevragers.

In deze paragraaf worden de geïnventariseerde gegevens, namelijk het beschikbare en benodigde vermogen enverbruik, kort opgelijst en geanalyseerd.

De eerste grafiek hieronder geeft een beeld van het gevraagde (negatief) en beschikbare (positief) vermogen (inMW) bij verschillende theoretische aanvoertemperaturen van het warmtenetwerk. Afhankelijk van de temperatuurzullen meer of minder producenten en vragers aangesloten kunnen worden.Met een stijgende aanvoertemperatuur zullen meer verschillende vragers kunnen aangesloten worden, maarminder beschikbare warmtebronnen.Uit onderstaande grafieken kan momenteel vooral afgeleid worden dat het beschikbare potentieel iets hoger ligtdan de vraag, ca. 12%. Hierbij dient wel gekaderd te worden dat op het totale vermogen nog geengelijktijdigheidsfactor werd toegekend. Dit omdat die gelijktijdigheidsfactor sterk varieert in functie van het aantalen type van de aan te sluiten warmtevragers. Het totale gevraagde vermogen zal in de uitgewerkte scenario’s dusnog iets lager liggen.

Grafiek 1: Vergelijking van het totaal gevraagde (negatief) en beschikbare vermogen (positief)

20

18

16

4

0

-14

-14

-14

35°C

90°C

120°C

300°C

gevraagd vermogen vs beschikbaar vermogen [MW]



Een tweede grafiek geeft de maandelijkse beschikbare (positief) en gevraagde (negatief) warmte weer in GWh.Hieruit blijkt nog meer dat de beschikbare en gevraagde warmte totaal uit evenwicht zijn. De totale vraagbedraagt ca. 12% van het totale aanbod.Enerzijds kan hieruit geconcludeerd worden dat een net met meervoudige producenten in eerste instantie nietnoodzakelijk zal zijn. Anderzijds lijkt het noodzakelijk nog op zoek te gaan naar meerdere grootverbruikers indieneen tweede producent wil aangesloten worden. De bijkomende vraag van de warmte is in principe relatief laag.Er kan ook onderzocht worden of deze niet integraal door de bestaande installatie kan gedekt worden, opvoorwaarde dat de investering hierin terugverdienbaar is binnen een aanvaardbare termijn.

Grafiek 2: Vergelijking van de maandelijkse benodigde (negatief) en beschikbare (positief) warmte

3.2 Inventarisatie van de ondergrond

3.2.1 Vastleggen van het algemeen leidingstraject

Het algemeen traject om alle geïnteresseerde aanvragers en producenten aan elkaar te linken is op onderstaandefiguur weergegeven. Deze gaat uit van uitbreiding bovenaan het bestaande net naar Geldof en het B-park. Hetbestaande net is daar blijkbaar plaatselijk gekneld van een Ø200 naar een Ø80, net voor de aansluiting van deStock Vermeersch.Deze knelling zal dus ook weggehaald moeten worden en mee gebudgetteerd.

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

jan feb maa apr mei jun jul aug sep oct nov dec

jaarlijks aanbod vs verbruik[GWh]

jaarlijks warmteaanbod warmteverbruik 2010



Figuur 13: inplanting van het algemeen leidingnet (stippelijn is bestaand net)

XHindernis 1

Hindernis 2x



3.2.2 Hinderlijke omgevingselementen

Op het tracé bevinden zich slechts 2 hindernissen. Dit zijn beiden bruggen die op de weg liggen voor deaansluiting van Genencor.Genencor ligt als warmteproducent zeer decentraal en midden in het binnenstedelijk gebied. Dit penaliseert depraktische uitvoerbaarheid gedeeltelijk. De directe nabijheid van het water vereenvoudigt dit niet. Deze hinderniskan overbrugd worden door middel van een gestuurde boring.

1 – Opklapbare Komvest brug ter hoogte van Genencor 2 – Brug Sint-Pieterskaai in de richting van Genencor

3.2.3 Inventarisatie van de nutsleidingen in de ondergrond

3.2.3.1 Algemene inventarisatie

In de ondergrond in Brugge zijn volgende nutsleidingen aanwezig:- Eandis gas

- Eandis elektriciteit

- Fluxys gas

- TMVW rioleringen

- TMVW stadswater

- MOW (Vlaamse wegen en verkeer) glasvezel

- Stad Brugge glasvezel

- Telenet glasvezel

- Belgacom glasvezel

- IVBO warmwaterleidingen

Het tracé van al deze verschillende nutsleidingen werd in de zone van het netwerk opgevraagd via KLIP, Kabel enLeidingen Informatie Platform. De informatie die hiervan digitaal beschikbaar is, is digitaal aan deze notatoegevoegd. De informatie die per post beschikbaar is, is mee geïnventariseerd en ook digitaal beschikbaar. Aldeze plannen zijn bij Technum op papier beschikbaar na aanvraag.

3.2.4 Uitwerking typestraat : Koning Leopold III laan

Om de impact van de nutsleidingen op de infrastructuurwerken duidelijk te kunnen illustreren werd eentypestraat uitgewerkt. In Brugge werd hiervoor de Koning Leopold III-Laan gekozen en werden op verschillendepunten een profielsnede door de straat gemaakt om de ligging en diepte van de nutsleidingen te kennen. Dezeinventarisatie houdt slechts een haalbaarheid in en is geenszins de basis voor de uit te voereninfrastructuurwerken.Deze snedetekeningen zijn in bijlage aan dit document gevoegd.



De conclusie uit deze tekeningen kan zijn dat minstens aan één zijde van het voetpad voldoende ruimtebeschikbaar is om het warmtenet aan te leggen. In het algemeen kan volgens de ISSO (publicatie 7) gesteldworden dat een gronddekking van 50 tot 65 cm boven de leidingen ruimschoots voldoende is. De nodigegraafwerken zullen hiervoor gepaard gaan met voorzichtigheid en eventuele herstellingen. Langs beide zijden vande straat bevinden zich immers reeds nutsleidingen.Gezien de noodzakelijke diepte zal het leidingennet steeds lager liggen dan de aanwezige nutsleidingen, metuitzondering van de rioleringen. Dit zal uiteraard een bijkomende moeilijkheid betekenen bij uitvoering en meemoeten ingecalculeerd worden bij de totaalinvestering.

3.3 Inventarisatie van de warmteproducenten

3.3.1 Overzicht van de verschillende producenten

Per mogelijk producent werd een uitgebreide inventarisatienota opgemaakt, die meer inzicht geeft in hetproductieproces, de herkomst van de beschikbare warmte en de installatiespecifieke randvoorwaarden.Hieronder een overzicht van alle producenten met hun beschikbare warmte en hun voornaamste kenmerken.

Ref nr Naam Tmax[°C]

Werkdruk[bara]

Vermogen[MW]

Jaaraanbod[GWh]

CO2 uitstoot*[g/kWhth]

opmerkingen

B-P-001 Geldof 300 15 4 32 3** Scen 1: stoom metvolledige elektriciteits-productie (WKK)

120 - 16 128 3 Scen 2: zuiverewarmwaterproductie

B-P-002 Genencor 90 - 1,3-2 12 95 Warmwaterprod. (WKK)

35 - 1-2 12 - Restwarmte fermentatie

TOTAAL excl 35°C 6-18 44-140 11**

TOTAAL incl 35°C 8-20 56-152 10**Tabel 6: overzicht van beschikbare warmte

* valorisatie van de restwarmte vóór injectie op een warmtenet, na injectie te onderzoeken in volgende fase** te verdelen over opgewekte elektriciteit en restwarmte ifv scenario

***gemiddelde CO2-factor warmte, geen rekening gehouden met vermeden uitstoot aardgas en afschrijving vangedeelte CO2 naar elektriciteitsproductie

Aangezien Geldof een toekomstige warmteproducent betreft, kunnen zij flexibel inspelen op de warmtevraag.Zowel naar dimensionering van het te leveren vermogen als bij de bepaling van het type restwarmteopwekker.Enerzijds kan men opteren voor de installatie van een WKK, die stoom oplevert aan 300°C. Anderzijds kan mende houtafvalverbranding rechtstreeks koppelen aan een warmwaternet.Onderaan in de tabel is alle beschikbare warmte die gelijktijdig kan voorkomen opgeteld. Dit volgens twee rijenéénmaal exclusief de restwarmte van het fermentatieproces bij Genencor aan 35°C. En één keer inclusief dezewarmte. Met deze extreem lage temperatuur kan enkel een warmtepomp bij de gebruiker aangedreven worden.Deze temperatuur is bovendien niet compatibel met het bestaande net op 120°C.In realiteit zullen niet alle warmtebronnen per bedrijf even aansluitbaar zijn. Vooral als hun individueel vermogen(zie individuele inventarisatiefiches) klein is en de betreffende investering groot zal zijn, zullen zij waarschijnlijkniet meegenomen worden in het uiteindelijk voorontwerp.



3.3.2 Inplanting van de verschillende producenten

Figuur 14: inplanting van de producenten in vergelijkbare schaal



3.3.3 Totaal vermogen van de beschikbare warmte

Onderstaand schema geeft per mogelijke aanvoertemperatuur, gekozen uit de beschikbare range vanwarmtebronnen, het totaal beschikbare vermogen weer. Dit vermogen is de enkelvoudige som van deverschillende vermogens, ervan uitgaande dat alle installaties tegelijkertijd op vollast draaien. Of dit in de praktijkrealistisch is, dient verder overleg met de producenten duidelijk te maken.

Het is logisch dat naarmate de aanvoertemperatuur daalt, meer vermogen beschikbaar is. Indien het regime ophet warmtenet 90°C is, kan er zowel warmte van 120°C van Geldof als warmte van 90°C van Genencor opgeïnjecteerd worden, maar geen warmte van 35°C.De bovenste roze balk gaat uit van een WKK-installatie met stoomproductie bij Geldof. De paarse balk vanzuivere warmwamterproductie bij Geldof. De onderste twee balken gaan uit van een WKK-installatie met eentemperatuursval van 30°C. De installatie bij Geldof is een geplande installatie en is dus nog flexibel naardefinitieparameters van de warmte toe.

Grafiek 3: Overzicht van het totaal beschikbaar warmtevermogen voor verschillende aanvoertemperaturen

3.3.4 Totaal jaarlijks warmte-aanbod

Onderstaande grafiek geeft het totale aanbod uit bovenstaande tabellen voor drie verschillendetemperatuursregimes weer, respectievelijk 120°C, 90°C en 35°C. Hieruit blijkt duidelijk dat enkel de WKK vanGeldof in het stoomproducerend scenario een zinvolle toevoeging aan het net zou zijn. Dit is een inschattingonder huidige omstandigheden van de geplande installaties. De nieuw te plannen installaties zullen moetenstreven naar een temperatuur gelijk aan het bestaande net (120°C) of het bestaande net zou in absolutetemperatuur moeten dalen, om het warmtenet op een substantiële manier uit te breiden.De beschikbare warmte op extreem lage temperatuur is moeilijk bruikbaar en maakt geen substantieel verschil inhet aanbod. De kans dat deze een nuttige toepassing zal vinden is dus eerder klein.We zien nu een productie die jaargemiddeld ongeveer constant blijft, met een lichte terugval in de zomer, omdatde meeste bedrijven dan een onderhoudsbeurt plannen. In het najaar is het bij enkele bedrijven klassiek watrustiger in de productie dan in het voorjaar.

20

18

16

4

35°C

90°C

120°C

300°C

beschikbaar vermogen [MW]



Grafiek 4: De maandelijks beschikbare warmte voor een warmwaternet op hoge en lage temperatuur

3.3.5 Bedrijfszekerheid

IVBO heeft op zijn bestaand net een back-upinstallatie, bestaande uit één stoomketel. Detailstudie moet uitwijzenof deze in vermogen voldoende is om een gewenste basisvraag te dekken bij productiestop. Naar allewaarschijnlijkheid zal een bijkomende back-upinstallatie bij één van de andere producenten niet noodzakelijk zijn.

Indien een net gerealiseerd wordt met drie verschillende producerende partijen, is de redundantie en debeschikbaarheid van minimaal vermogen beter verzekerd (zie het Vienna Model of Supply Security, naar hetwarmtenet Spittelau in Wenen). De kans dat 2 of 3 warmteproducenten gelijktijdig zouden wegvallen is zeergering.

Elk van de bedrijven heeft zo’n tweetal weken per jaar volledige stilstand voor onderhoud. Belangrijk zal zijn dezeonderlinge planning goed met elkaar af te stemmen. Elk bedrijf mikt op 8000 draaiuren per jaar.

Een 100% bedrijfszekerheid realiseren voor de gebruikers is echter enkel mogelijk met een 3-pijpsnet. Mogelijkeonderhoudswerken aan het warmtenet leiden immers sowieso tot een onderbreking van de warmtelevering. Dezewerken kunnen echter veelal gepland worden, waardoor ze op de meest gunstige momenten en mitsvoorafgaande kennisgeving aan de verbruiker kunnen gebeuren.

3.3.6 Typeaansluiting van een warmteproducent

Hieronder staat het hydraulische schema van een type-aansluiting van de producent op het warmtenetweergegeven.Het groen-roze net is het interne warmtenet dat rechtstreeks in verbinding staat met het warmteproductieproces.Het blauw-rode net is een deel van het effectieve warmtenetwerk, dat vanuit het centrale station op de collectorin een aantal deelnetten kan verdeeld worden.Onderaan het schema staat de backupinstallatie getekend, die rechtstreeks op het net is aangesloten. Debackupinstallatie zorgt voor warmte, indien de restwarmte niet beschikbaar is door een stop in het warmteproces.Eventuele geplande storingen op het net, voor onderhoud of gelijkaardig, kunnen nu nog niet ondervangenworden door een back-upinstallatie.

02468

10121416


jaarlijks warmte-aanbod [GWh]

temperatuur bestaand net (vanaf 120°C) hoge temperatuur (vanaf 90°C) lage temperatuur 35°C



Figuur 15: P&ID van een type aansluiting van een producent

Een dergelijke installatie is reeds voorzien op het terrein van IVBO. Verder studie zal de specifiekeaansluitbaarheid van een tweede producent in dit warmtestation hydraulisch en ruimtelijk moeten kaderen. Dekans dat een volledig nieuw onderstation opgericht zou moeten worden lijkt ons eerder gering.



3.4 Inventarisatie van de warmtevragers

3.4.1 Overzicht van de verschillende vragers

Per geïnteresseerde verbruiker werd een inventarisatienota opgemaakt, die meer inzicht geeft in de bestaandetoestand en installatie. Hieronder is een overzicht van alle warmtevragers met hun verwarmingsregime, gevraagdvermogen en jaarlijks verbruik.

Ref nr Naam Regime[°C]

Vermogen[kW]

Jaarverbruik [MWh]

B-V-001 Decathlon 80/60 421593

142

B-V-002 Carrefour 80/60 1337

B-V-003 Van Der Vennet 55/30 1163 455

B-V-004 Gemeentehuis Sint-Andries

90/70 230 242

B-V-005 De Koude Keuken 80/60 1040 312

B-V-006 Breydelstadion 80/60 3544 3620

B-V-007 Regina Coeli 90/70 957 1793

B-V-008 ProvinciehuisBoeverbos

Filiaal I 80/60 160 155

Filiaal II 80/60 106 94

Filiaal III 60/50 464 2445

Administratief Gebouw 80/60 850

Conciërge 90/70 24

Garage-Schrijnwerkerij 90/70 70

B-V-009 Provinciaal Archief 60/40 160 144

B-V-010 Zwembad Olympiabad 90/70 2685 5382

B-V-011 Provincialeuitleendienst

80/60 85 98

B-V-012 POM West-Vlaanderen 70/50 170 129

B-V-013 ProvinciehuisAbdijbeke

90/70 410 320

TOTAAL 14 MW* 17 GWhTabel 7: overzicht van de gevraagde warmte met hun regime, vermogen en jaarlijks verbruik

* Het totaal vermogen werd voorlopig berekend zonder gelijktijdigheidsfactor, pas als een duidelijk scenario meteen duidelijk regime gekozen wordt, kan in functie van het aantal en type aansluiters een gelijktijdigheidsfactorbepaald worden. Dit vermogen zal dus altijd het hoogst mogelijk zijn.



3.4.2 Inplanting van de verschillende vragers

Figuur 16: inplanting van de vragers in vergelijkbare schaal



3.4.3 Totaal vermogen van de gevraagde warmte

Onderstaand schema geeft per mogelijke aanvoertemperatuur, het totaal te voorzien gevraagd vermogen weer.Dit vermogen is de enkelvoudige som van de verschillende vermogens, zonder toepassing vangelijktijdigheidsfactoren. Afhankelijk van het aantal en type vragers dient dit verder in detail bekeken te worden.

Het is logisch dat naarmate de aanvoertemperatuur stijgt, een grotere vraag kan beantwoord worden. Aangezienop de laagst beschikbare aanvoertemperatuur van 35°C geen van de inschrijvers en op de aanvoertemperatuurvan 90°C alle vragers kunnen aangesloten worden, toont de grafiek een vrij vlak beeld. Het gevraagde vermogenbij 90, 120 en 300°C is allemaal hetzelfde (100%).Geen van de geïnteresseerde warmtevragers kan de beschikbare warmte van 35°C vandaag in zijn bestaandeinstallatie gebruiken. Enkele nieuwe projecten of totaalrenovatieprojecten die gebruik maken van eenwarmtepomptechnologie komen hiervoor in aanmerking.

Het beschikbare vermogen ligt +/- 12% hoger dan het gevraagde vermogen. Hierbij dient wel gekaderd teworden dat op het totale vermogen nog geen gelijktijdigheidsfactor werd toegekend. Dit omdat diegelijktijdigheidsfactor sterk varieert in functie van het aantal en type van de aan te sluiten warmtevragers. Hettotale gevraagde vermogen zal in de uitgewerkte scenario’s dus nog iets lager liggen.

Grafiek 5: Overzicht van het totaal gevraagde warmtevermogen voor verschillende aanvoertemperaturen

3.4.4 Totaal jaarlijkse warmtebehoefte

Onderstaande grafiek geeft de totaal jaarlijkse warmte weer, op basis van het referentieverbruik van 2010.

We zien hier dat, in tegenstelling tot de warmteproducenten, het vraagprofiel sterk varieert op jaarbasis met eenterugval in de zomer. Aangezien veel gebruikers enkel warmte gebruiken voor verwarming, is het vraagprofielsterk gerelateerd aan de buitentemperatuur.

Zoals uit de tabel hierboven al bleek is er een groot verschil tussen de beschikbare warmte en de gevraagdewarmte.

0

14

14

14

35°C

90°C

120°C

300°C

gevraagd vermogen [MW]



Grafiek 6: Het maandelijks verbruik voor 2010 en op hypothetische vollastcapaciteit

3.4.5 Continuïteit en noodzaak back-upinstallatie

De producent kan voorzien in een back-upinstallatie die voorkomt dat de gebruiker zonder warmte valt bijproductiestoringen door defecten of onderhoud. Echter voor storingen aan het leidingnet kan deze back-upinstallatie niet dienen. Indien er onderhoudswerken aan het leidingnet dienen te gebeuren, zal de warmtesteeds kortstondig niet beschikbaar zijn. Deze onderhoudswerken zijn meestal gepland en kunnen voorafaangegeven worden.Het staat de gebruiker dan vrij een eigen back-upinstallatie te hebben voor die momenten of een mobiele back-up te voorzien. Voor bepaalde gebruikers, bijvoorbeeld residentiële, is een korte onderbreking in dewarmtelevering immers niet onontbeerlijk. Voor andere gebruikers, bijvoorbeeld industriële procesactoren, is dewarmtevoorziening strikt noodzakelijk om kosten door technische werkloosheid te vermijden. Deze gebruikershebben dus wel nood aan een redundante installatie.Alle geïnteresseerde verbruikers hebben vandaag reeds een eigen technische installatie, die nog in goede staat is.Deze kan perfect dienst doen als back-upinstallatie.

3.4.6 Typeaansluiting van een warmtevrager

Het hydraulische schema voor de aansluiting van een verbruiker is relatief eenvoudig. Er is via eenwarmtewisselaar een duidelijke scheiding tussen het interne net van gebruiker en het stadsverwarmingsnet. Degebruiker is steeds in de mogelijkheid om op zijn eigen intern net een vaste of mobiele back-upinstallatie tevoorzien.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000


maandverbruik 2010 [MWh]

referentieverbruik 2010



Figuur 17: P&ID van een type aansluiting van een verbruiker

Ruimtelijk zal deze warmtewisselaar maar enkele vierkante meters in de stookplaats in beslag nemen. Ook naarinvestering toe is de kostprijs, afhankelijk van de lengte van de leidingen op het privaat terrein, beperkt.

3.5 De bestaande warmteproducent IVBO en zijn bestaand leidingennet

Het bestaande net is voorzien van een back-upinstallatie van twee gasgestookte ketels, principe gelijkaardig aanP&ID punt 3.3.6. Ook veel van de klanten hebben hun eigen back-upinstallatie. Sommige klanten voorzien enkelde mogelijkheid van een mobiele warmtelevering.

Figuur 19: PCM containerFiguur 18: dieselheater



Het piekvermogen van het net is vandaag 12MW. Maximaal kan het IVBO vandaag 24MW leveren. Hetvermogen wordt sinds kort continu geregistreerd.Jaarlijks levert het IVBO tussn de 39 en 44 GWh warmte af. Zo’n 28 GWh hiervan is voor het AZ, die sinds kortook koelt met de warmte van het IVBO door middel van een absorptiekoelmachine.

Het regime van het bestaande net is 120/100°C, in de zomer kan de temperatuur naar 100/80°C geregeldworden. De werkdruk is 8 bar.De huidige temperatuursval over het net is 20°C, door deze op te drijven naar 30 of 40°C kan de capaciteit vanhet net verdubbeld worden, zonder dat bijkomende aanpassingen aan het net noodzakelijk zijn. De bijkomendecapaciteit van eventuele extra producenten zal een grondige herziening van het bestaande pompstation vereisen.

De regeling van het gebeurt vandaag op basis van de terugvoertemperatuur. Afhankelijk daarvan worden 1, 2, 3of 4 niet-frequentiegestuurde pompen ingezet.

Het net bestaat uit 3 kringen: kring Aquafin (Ø200), kring AZ (Ø273) en kring Kathy (Ø200 met plaatselijkevernauwing van Ø80)Het bestaande net ligt tussen de 1,0 en 3,5 m diep onder de straat. De inventarisatie is niet erg duidelijk in kaartgebracht.Het bestaande warmtenet van het IVBO is intussen 30 jaar oud en bestaat uit prefab geïsoleerde staalleidingen,met een beschermmantel in PE (type CARNOY of LOGSTOR).

Het bestaande net vereist relatief veel onderhoud. De kleine lekken worden gedetecteerd en gemonitord, zodatze pas in de zomer hersteld kunnen worden. Zo kan de hinder voor de gebruikers beperkt worden. Grote lekkenmoeten zo snel mogelijk gerepareerd worden en eisen een bijna onmiddellijke stop in de warmtelevering.De meeste schade doet zich vandaag voor in de beschermmantel die beschadigd is, voornamelijk ter hoogte vande lassen. Die beschadigingen hebben corrosie van de leidingen en isolatie door het grondwater tot gevolg. Dezezwakke plekken in het net worden gedetecteerd aan de hand van luchtfoto’s met een infraroodcamera.De jaarlijkse kostprijs voor onderhoud is ca. 250.000€/jaar, of omgerekend naar het aantal lopende meternetwerk 10.000 à 15.000 €/lm.

De verkoopsprijs van de warmte wordt vandaag rechtstreeks gerelateerd aan die van gas en zal nooit hoger zijn.De contracten met afnemers worden jaarlijks vernieuwd en bieden geen enkele bedrijfszekerheid. Het IVBO kanop elk moment tijdelijk de warmtelevering onderbreken.

De raad van bestuur van het IVBO besliste 4 jaar geleden niet langer in te zetten op alleen de verkoop vanwarmte, maar ook op elektriciteit. Zo kwam er in 2012 een nieuwbouw met een nieuwe turbine. De afvalwarmtevoedt prioritair het stadverwarwarmingsnet. Pas als het net volledig op temperatuur staat en blijft, zal elektriciteitgeproduceerd worden.



4. BIJLAGEN

4.1 UITWERKING VAN EEN TYPESTRAAT: LEOPOLD III-LAAN BRUGGE

4.1.1 PROFIELSNEDE 01



4.2 INVENTARISATIENOTA’S WARMTEPRODUCENTEN

4.2.1 Geldof

4.2.2 Genencor

4.3 INVENTRASATIENOTA’S WARMTEVRAGERS

4.3.1 Decathlon

4.3.2 Carrefour

4.3.3 Van Der Vennet

4.3.4 Gemeentehuis Sint-Andries

4.3.5 Sportcomplex De Koude Keuken

4.3.6 Sportcomplex Jan Breydelstadion

4.3.7 Rusthuis Regina Coeli

4.3.8 Provinciehuis Boeverbos – Filiaal I

4.3.9 Provinciehuis Boeverbos – Filiaal II

4.3.10 Provinciehuis Boeverbos – Filiaal III

4.3.11 Provinciehuis Boeverbos – Bestuursgebouw & Administratie

4.3.12 Provinciehuis Boeverbos – Bestuursgebouw & Conciërge

4.3.13 Provinciehuis Boeverbos – Garage & Schrijnwerkerij

4.3.14 Provinciaal Archief



4.3.15 Provinciaal Zwembad Olympiabad

4.3.16 Provinciale Uitleendienst/Sportdienst

4.3.17 POM West-Vlaanderen

4.3.18 Provinciehuis Abdijbeke

4.4 USB/FTP INVENTARISATIE VAN DE ONDERGROND



4.5 BIBLIOGRAFIE

- De Jong K., “Warmte in de Nederlanden. Warmte- en Koudenetten in de praktijk.”,Mauritsgroen, 2de druk, september 2011

- “Haalbaarheidsstudie groene energie en openbare verlichting POM West-Vlaanderen”,Haalbaarheidsstudie Eiland Zwijnaarde – Eindrapport Fase 2, Ingenium nv, Brugge, 9 februari2012

- Schepers B.L., van Valkengoed M.P.J., “Warmtenetten in Nederland. Overzicht vangrootschalige en kleinschalige warmtenetten in Nederland”, Delft, oktober 2009

- “District Heating and Cooling”, ASHRAE Handbook HVAC Systems and Equipment, 2008- “District heating pipes – Preinsulated bonded pipe systems for directly buried hot water

networks – Steel valve assembly for steel service pipes, polyurethane thermal insulation andouter casing of polyethylene”, Norm EN 488, maart 2011

- “Ontwerp van ministerieel besluit houdende vaststelling van de types van restwarmteprojectendie in aanmerking komen voor de steunregeling voor nuttige groene warmte”, De Vlaamseminister van energie, wonen, steden en sociale economie, VR 2011 2810 doc. 1050/3bis

- “Ontwerp van besluit van de Vlaamse Regering tot wijziging van het besluit van de VlaamseRegering van 19 november 2010 houdende algemene bepalingen over het energiebeleid, watbetreft de invoering van een steunregeling voor nuttige groene warmte, De Vlaamse regering,VR 2011 2810 doc. 1050/2bis

- Martens B. “Warmtenetten in Vlaanderen. Back to the future.”, Mikado, Vlaams Parlement, 27januari 2012

- Lenders F., Cyx W., “HEAT – Haalbaarheidsstudie Energieclusters Antwerpen”, Mikado, StadAntwerpen, 27 januari 2012

- De Rache P., “Valorisatie van industriële restwarmte”, Port of Antwerp, 27 januari 2012- De Roo S., “Technische evoluties in warmtenetten”, 3E, januari 2012- de Jong K., “Warmtenetten in Nederland. Warmtenetwerk. Meer comfort met minder fossiele

energie.”, Brussel, 27 januari 2012- “Aalst. Van stoomnet naar warmtenet.”, Stad Aalst- “Mine water as a Renewable Energy Resource.” Minewater project- Merks R., “Ontwerp grootschalige warmtenetten”, Tebodin, Coevorden, 21 oktober 2010- Wetzels W., “Benutting restwarmte. Werkgroep Heroverweging Energie en Klimaat.”, ECN, 29

april 2010- Defoer E., Vanslambrouck B., Gusev S., “Organische Rankine Cyclus, een mogelijke methode?”,

Industrie Technisch Management, oktober 2008- Janssen E., “Warmtenetten: concept en regeling”, Karel de Grote Hogeschool- “Bouwen, Wonen en Energie. Studie in opdracht van het viWTA – Samenleving en technologie.

Deel II van II.”, Vlaams Instituut voor Wetenschappelijk en Technologisch Aspectenonderzoek,november 2004

- “A Saint-Ghislain, la chaleur vient des entrailles de la Terre”, APERe, Région Wallonne, maart2006

- “Warmtekrachtkoppeling”,http://edfluminus.edf.com/activiteiten/productie/warmtekrachtkoppeling-59823.html

- “Milieueffectenrapport voor de SPE-elektriciteitscentrale op de site Ham te Gent”, SPE, maart2011

- “Niet-technisch Rapport IVBO”, IVBO, Brugge, 2010- “Van storten tot hoogwaardige milieutechnologie”, Ivago, Gent, januari 2009- Van Overberghe K., “25 jaar energierecuperatie”, Mirom, Roeselare- Roos J., Manussen T., “Verkenning bestaande bouw aansluiten op stadsverwarming”, BuildDesk

Benelux, Arnhem, 9 september 2011



- van Deursen E., “Rekenmodel Warmtenet. De maximumprijs van warmte.”, Royal Haskoning,Ministerie van Economische Zaken, Nijmegen, 21 september 2009

- “Canalisations Pré-Isolées” “Tucal”, Inpal Industries, november 2008 vanhttp://www.inpal.com/sites/inpal/IMG/pdf/Plaquette_TUCAL_FR_2010_BD.pdf

- “Polyuretub 130”, Inpal Industries, september 2010 vanhttp://www.inpal.com/POLYURETUB-130,111.html

- “Canalisations Pré-Isolées” “Systèmes de Surveillance”, Inpal Industries, maart 2009 vanhttp://www.inpal.com/sites/inpal/IMG/pdf/Systemes_de_surveillance_INPAL-2.pdf

- “District cooling, for an environmentally friendly future”, Brugg Pipesystems, 6 oktober 2010- Kelit P, KE Kelit Kunststoffwerk- “Algemeen, Het verbonden leidingsysteem, Flexibele leidingen, Het metalen buitenmantel

systeem, Aquawarm koperleiding systeem, Bewakingssysteem”, Logstor, 2006, 2007, 2008- “General Catalogue”, Epogard, Keulen- “Pre-Insulated PE-XA Pipe for Local and District Heating”, Rauthermex, Rehau- “SlimNet: An innovative approach for improving efficiencies of district heating networks”,

Purmerend District Heating (SVP), Tallinn, 6 september 2010- “Warmtenetwerk magazine”, Nr. 8 Winter 2011- “Warmtenetwerk magazine”, Nr. 11 Herfst 2011- “Warmtenetwerk magazine”, Nr. 12 Winter 2012- “Warmtenetwerk magazine”, Nr. 13 Lente 2012- “Warmtenetwerk magazine”, Nr. 14 Herfst 2012- Elsman P., “Application for the Global District Energy Climate Award”, Copenhagen Energy Ltd.,

Kopenhagen, september 2009- Berglund J., “District Heating Substations. Design and installation.”, The Swedish District

Heating Association, Stockholm, april 2008- “Factsheet Energysysteem warmte en koude Oostelijke Handelskade”, Projectbureau Zuidelijke

IJoever, Gemeente Amsterdam, Nuon- “Mine Water Project Heerlen – Low Energy in practice”, Minewater project- “Paleiskwartier”, http://www.energietech.info/projecten/print_paleis.htm- Odermatt P., “District Heating 2.0”, Stadsverwarming Purmerend B.V.- “Module 5.8 District Heating”, Stephenson College, CIT- “NIBETM VIKING gecombineerde afleverset. Voor menginjectie en directe injectie.”, NIBE

Energietechniek B.V., Willemstad- Johansson C., “Towards Intelligent District Heating”, Blekinge Institute of Technology, School of

Computing- Thorsen J.E., “Instantaneous Heat Exchanger Unit used for DHW supply in a single-family house

supplied by Low Energy District Heating”, Technical University of Denmark, Talinn, september2010

- “A look at the Market”, Annual Report 2009/10, Wien Energy, 2010- Voets P, “Zinvolle wijk- en stadsverwarming met warmtekrachtkoppeling – eindrapport”, KUL,

Leuven, 30 september 2001- Lund H & Werner S, “Heat Roadmap Europe 2050 – First prestudy for the EU27”, Euroheat &

Power, Mei 2012

HAALBAARHEIDSSTUDIE WARMTENET BRUGGEpomwvl.be/sites/default/files/uploads/duurzaam...Een warmtenet...

Documents

Transcript of HAALBAARHEIDSSTUDIE WARMTENET BRUGGEpomwvl.be/sites/default/files/uploads/duurzaam...Een warmtenet...