Geschiedenis van het Vroege Christendom Van de jood Jezus van Nazareth tot de Romeinse keizer Constantijn Eginhard Meijering

2

Inhoud GESCHIEDENIS VAN HET VROEGE CHRISTENDOM.............................................................................. 1 INHOUD ................................................................................................................................................................ 2 DEEL 1: DE EERSTE EEUW ............................................................................................................................. 6 HOOFDSTUK 1: PALESTINA ROND HET BEGIN VAN DE JAARTELLING ......................................... 7

HET BIJZONDERE EN HET ALGEMENE................................................................................................................... 7 PALESTINA IN HET ROMEINSE RIJK ..................................................................................................................... 7

Sadduceeën.................................................................................................................................................... 7 Essenen.......................................................................................................................................................... 8 Farizeeën ....................................................................................................................................................... 8 Zeloten ........................................................................................................................................................... 8

JOHANNES DE DOPER .......................................................................................................................................... 8 HOOFDSTUK 2: HET BEGIN.......................................................................................................................... 10

JEZUS VAN NAZARETH ...................................................................................................................................... 10 Jezus’ leven.................................................................................................................................................. 10 Jezus’ woorden en daden............................................................................................................................. 11

DE EERSTE CHRISTELIJKE GEMEENTE ................................................................................................................ 12 Het geloof in de opgewekte en de komende Heer ........................................................................................ 12 Pinksteren.................................................................................................................................................... 12 Organisatie .................................................................................................................................................. 12

HOOFDSTUK 3: DE HELLENISTISCHE ACHTERGROND ..................................................................... 13 HELLENISTISCHE WIJSGERIGE SCHOLEN EN GODSDIENSTEN.............................................................................. 13

Sceptici ........................................................................................................................................................ 13 Epicureeërs.................................................................................................................................................. 13 Stoïcijnen ..................................................................................................................................................... 13 Volgelingen van Aristoteles ......................................................................................................................... 13 Platonisten................................................................................................................................................... 14 Cynici........................................................................................................................................................... 14 De godsdiensten........................................................................................................................................... 14

JOODSE DIASPORA ............................................................................................................................................ 14 De brief van Aristeas ................................................................................................................................... 15 Aristobulus................................................................................................................................................... 15 Philo van Alexandrië ................................................................................................................................... 15 Flavius Josephus ......................................................................................................................................... 16 Onbewuste Hellenisering............................................................................................................................. 16 Joodse aantrekkingskracht .......................................................................................................................... 16 Voorloper van Christelijke hellenisering..................................................................................................... 16

HOOFDSTUK 4: DE CHRISTELIJKE UITBREIDING BUITEN PALESTINA ....................................... 17 PAULUS............................................................................................................................................................. 17 ANDERE APOSTELEN ......................................................................................................................................... 17

Petrus........................................................................................................................................................... 17 Jacobus de Rechtvaardige ........................................................................................................................... 18 Rondtrekkende apostelen............................................................................................................................. 18

CHRISTENGEMEENSCHAPPEN ............................................................................................................................ 18 HOOFDSTUK 5: CHRISTENEN TEGENOVER HEIDENEN EN JODEN................................................ 19

SOCIALE ACHTERGROND VAN CHRISTENEN IN HET ROMEINSE RIJK .................................................................. 19 RITUELEN.......................................................................................................................................................... 19

Doop ............................................................................................................................................................ 19 Avondmaal................................................................................................................................................... 19 Diensten....................................................................................................................................................... 19

CONFLICT MET DE SYNAGOGE EN DE EERSTE VERVOLGINGEN .......................................................................... 20 Verwijdering tussen christenen en joden..................................................................................................... 20

3

Vervolgingen ............................................................................................................................................... 20 HOOFDSTUK 6: NA DE DOOD VAN DE APOSTELEN.............................................................................. 21

HET ONTSTAAN VAN DE EVANGELIËN ............................................................................................................... 21 Het evangelie van Marcus ........................................................................................................................... 21 Het evangelie van Matteüs .......................................................................................................................... 21 Het evangelie van Lucas.............................................................................................................................. 21 Het evangelie van Johannes ........................................................................................................................ 21 Pastorale brieven......................................................................................................................................... 21 De Openbaring van Johannes ..................................................................................................................... 22

NIEUWE VRAGEN............................................................................................................................................... 22 DEEL II: DE TWEEDE EEUW ........................................................................................................................ 23 HOOFDSTUK 1: OP ZOEK NAAR DE IDENTITEIT .................................................................................. 24

DE TIJD VAN DE ‘APOSTOLISCHE VADEREN’ ...................................................................................................... 24 Clemens van Rome ...................................................................................................................................... 24 Ignatius van Antiochië ................................................................................................................................. 24 Polycarpus van Smyrna............................................................................................................................... 24 De Didachè.................................................................................................................................................. 25 Brief van Barnabas...................................................................................................................................... 25 Tweede brief van Clemens........................................................................................................................... 25 Pastoor van Hermas .................................................................................................................................... 25

HOOFDSTUK 2: DE ZELFBEWUSTE VERDEDIGING ............................................................................. 26 HET OPTREDEN VAN DE APOLOGETEN .............................................................................................................. 26

Justinus de Martelaar.................................................................................................................................. 26 Aristides....................................................................................................................................................... 27 Tatianus ....................................................................................................................................................... 27 Teophilus van Antiochië .............................................................................................................................. 27 Athenagoras................................................................................................................................................. 27 Brief aan Diognetus..................................................................................................................................... 27 Melito van Sardes ........................................................................................................................................ 27

CONCLUDERENDE ROL VAN DE APOLOGETEN.................................................................................................... 28 HOOFDSTUK 3: STROMINGEN EN KETTERS.......................................................................................... 29

DE GNOSTICI..................................................................................................................................................... 29 MARCION .......................................................................................................................................................... 29 JOODSCHRISTENDOM......................................................................................................................................... 30

Ebionieten.................................................................................................................................................... 30 Elkesaïeten................................................................................................................................................... 31 Nazoreeërs................................................................................................................................................... 31 Joods-christelijke teksten............................................................................................................................. 31

MONTANUS ....................................................................................................................................................... 31 HOOFDSTUK 4: CRITERIA IN DE STRIJD OM HET ‘WARE’ GELOOF.............................................. 33

DE BIJBEL ALS BASIS VOOR ORTHODOXIE ......................................................................................................... 33 HET CREDO ALS GELOOFSREGEL....................................................................................................................... 33

HOOFDSTUK 5: DE WINNENDE ‘ORTHODOXIE’.................................................................................... 34 IRENAEUS EN DE ORTHODOXIE .......................................................................................................................... 34

De ene ware God ......................................................................................................................................... 34 De openbaring van Christus........................................................................................................................ 35 Wederopstanding......................................................................................................................................... 35 Het duizendjarige rijk.................................................................................................................................. 35 Het wereldlijk gezag .................................................................................................................................... 36

HOOFDSTUK 6: VERDERE UITBREIDING, GEMEENTELEVEN EN ETHIEK .................................. 37 VERSPREIDING VAN HET CHRISTENDOM IN DE TWEEDE EEUW........................................................................... 37 GEMEENTELEVEN.............................................................................................................................................. 37

De doop ....................................................................................................................................................... 37

4

De eucharistie.............................................................................................................................................. 37 De zondag.................................................................................................................................................... 38 Feestdagen................................................................................................................................................... 38 Begrafenis.................................................................................................................................................... 38 Organisatie .................................................................................................................................................. 38

ETHIEK.............................................................................................................................................................. 39 Geweten en wet............................................................................................................................................ 39 Ascese en seksuele onthouding .................................................................................................................... 39 Naastenliefde ............................................................................................................................................... 39

DEEL III: DE DERDE EEUW .......................................................................................................................... 41 HOOFDSTUK 1: POLEMIEK TUSSEN HEIDENEN EN CHRISTENEN.................................................. 42

HEIDENSE INTELLECTUELE POLEMIEK............................................................................................................... 42 Celsus .......................................................................................................................................................... 42 Plotinus........................................................................................................................................................ 43

CHRISTELIJKE INTELLECTUELE POLEMIEK........................................................................................................ 43 Clemens van Alexandrië .............................................................................................................................. 43 Origenes ...................................................................................................................................................... 43

HOOFDSTUK 2: VERVOLGINGEN............................................................................................................... 45 HET BELEID VAN DE OVERHEID ......................................................................................................................... 45 CHRISTENEN TIJDENS DE VERVOLGINGEN ......................................................................................................... 45

HOOFDSTUK 3: ORGANISATIE EN LEVEN IN DE GEMEENTES ........................................................ 47 KERKAMBTEN ................................................................................................................................................... 47 HET LEVEN VAN CHRISTENEN ........................................................................................................................... 47

Boetedoening ............................................................................................................................................... 47 Ascese en seksuele onthouding .................................................................................................................... 47 Opkomend monnikendom ............................................................................................................................ 48

HOOFDSTUK 4: THEOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN........................................................................ 49 EÉN GOD EN GELOOF IN CHRISTUS.................................................................................................................... 49

HOOFDSTUK 5: BELANGRIJKE LATIJNSE KERKELIJKE SCHRIJVERS ......................................... 50 CHRISTELIJKE LITERATUUR............................................................................................................................... 50

Minucius Felix ............................................................................................................................................. 50 Tertullianus ................................................................................................................................................. 50 Novatianus................................................................................................................................................... 50 Arnobius ...................................................................................................................................................... 50 Lactantius .................................................................................................................................................... 51

HOOFDSTUK 6: HET BEGIN VAN DE 4DE EEUW...................................................................................... 52 VERVOLGINGEN ONDER DE TETRARCHIE: BURGEROORLOG ONDER DE GODEN.................................................. 52

Diocletianus en de Tetrarchie ..................................................................................................................... 52 Vervolging en burgeroorlog ........................................................................................................................ 52 Bekering van Constantijn ............................................................................................................................ 53

THEOLOGIE VAN DE OVERWINNING................................................................................................................... 53 Eusebius van Caesarea................................................................................................................................ 53 Athanasius van Alexandrië .......................................................................................................................... 53

HET CONCILIE VAN NICAEA (325) .................................................................................................................... 54 Arius ............................................................................................................................................................ 54 Concilie van Nicaea .................................................................................................................................... 54

COLLEGE DICTATEN..................................................................................................................................... 56 12 SEPTEMBER: INLEIDING......................................................................................................................... 57 19 SEPTEMBER: CHRISTENEN EN DE OVERHEID I (TOT CA. 160).................................................... 60 26 SEPTEMBER: CHRISTENEN EN HUN OMGEVING I.......................................................................... 62 10 OKTOBER: VARIANTEN VAN HET CHRISTENDOM (TOT CA. 250) I ........................................... 64

5

17 OKTOBER: VARIANTEN VAN HET CHRISTENDOM (TOT CA. 250) II .......................................... 66 31 OKTOBER: CHRISTENEN EN DE OVERHEID (CA. 160-260) II......................................................... 68 7 NOVEMBER: CHRISTENEN EN HUN OMGEVING II ........................................................................... 70 14 NOVEMBER: NUMERIEK GROEI EN KERKELIJKE ORGANISATIE ............................................ 72 21 NOVEMBER: HET ONTSTAAN VAN DE KATHOLIEKE KERK ....................................................... 74

6

Deel 1: De eerste eeuw

7

Hoofdstuk 1: Palestina rond het begin van de jaartelling

Het bijzondere en het algemene Het christendom vindt zijn oorsprong in het Palestina van tweeduizend jaar geleden en vertoont daarom zowel overeenkomsten met de cultuur uit die omgeving maar onderscheidt het zich ook. Het is niet nuttig om het bijzondere of juist het algemene van het christendom historisch te willen bewijzen of ontkennen. Het is namelijk uitermate moeilijk om aan te geven wat zo bijzonder is omdat er te weinig bronnen uit die periode stammen. In oorsprong is de christelijke beweging geen kosmopolitische groepering maar een joodse cultus die niet verder dan Palestina heeft gekeken. Het begin van het christendom is iets wat beperkt blijft tot de provincie.

Palestina in het Romeinse Rijk Palestina is vanaf 63 vC. Met de verovering van Jeruzalem door Pompeïus een vazalstaat van Rome. Dit leidt regelmatig tot opstanden. De vorst Herodes de Grote (37 vC. – 4vC.) kiest in de Romeinse republikeinse burgeroorlogen de kant van Marcus Antonius uit Egypte. Na diens nederlaag tegen Octavianus Augustus wordt Herodes door de overwinnaar vergeven. Tijdens het bewind van Herodes vinden grote bouwprojecten plaats in Palestina (Caesarea en de uitbreidingen op de joodse tempel in Jeruzalem). Herodes was bovenal een politiek realist, hij onderdrukte de joodse opstanden zelf om te voorkomen dat de Romeinen in zouden grijpen en daardoor de staat ingelijfd zou worden door Rome. Herodes is bovenal een zeer hellenistisch vorst. Hij is in zijn gedrag en cultuur enorm beïnvloed door het Grieks wat hem vooral op het platteland van Palestina veel tegenstanders oplevert. Na de dood van Herodes in 4vC. wordt zijn rijk door Octavianus Augustus in navolging van zijn testament verdeelt onder zijn drie zoons: Archelaos, Herodus Antipas en Philippus. Dit leidt tot opstanden die met name gericht zijn tegen de Romeinse invloed op het land. In 6 nC. Maakt Augustus van Palestina een Romeins protectoraat onder het bewind van een Romeinse procurator. De bekendste van deze ambtenaren is Pontius Pilatus die het bewind had van ongeveer 26 tot 36. In beginsel werd de joodse godsdienst door de Romeinen gerespecteerd en erkend. Het jodendom was een religio licita in het Rijk. Het volk was door Augustus vrijgesteld van de keizerverering omdat deze verering tot conflicten leidde binnen de joodse gemeenschap. De joodse gemeenschap bestond uit diverse verschillende groepen die op verschillende manier de Thora interpreteerden, met de Romeinse en Griekse cultuur omgingen en macht uitoefenden op het volk.

Sadduceeën De Sadduceeën zijn één van de belangrijkste stromingen en ontstaan uit navolging van de joodse priester Zadok die in de tijd van koning David leefde. De Sadduceeën zijn aristocraten en godsdienstig conservatieven. Veel priesters en bondgenoten van Herodes behoren tot deze groep. Religieus richten zij zich geheel op de wet van Mozes en verwerpen de mondelinge Thora traditie die stelt dat opstanding van de doden en beloning voor het aardse leven in het hiernamaals mogelijk is. De Sadduceeën keren zich af van de predestinatie en stellen dat de mens zelf voor zijn eigen geluk en ongeluk verantwoordelijk is.

8

Essenen De Essenen uit Qumran komen voort uit het verzet in de Maccabeeïsche opstand in de eerste helft van de 2e eeuw voor Christus. De groep verwachtte een spoedige wederkomst en herstel van het Koninkrijk Gods. Men streefde een volledige gelijkheid binnen de groep na waardoor allen dienstig waren aan gemeenschap. Essenen leefden celibatair en in ascese en zagen de ziel als onsterfelijk en geloofden strikt in de wederopstanding en het hiernamaals. Over de Esseense gemeenschap in Qumran zijn veel bronnen overgeleverd in de vorm van de Dode Zee rollen. De Essenen waren overtuigd een door God uitverkoren groep te zijn binnen het volk van Israël. Dat impliceert ook een vaste overtuiging in de predestinatieleer. Het geloof in de wederkomst deed de groep “vrijwillig” ten ondergaan tijdens de Romeinse vervolgingen van 66 tot 70. De Essenen hangen een geloof aan van twee gezalfde verlossers (de Messias): een koninklijke verlosser uit het huis van David en een priesterlijke verlosser uit het huis van Aäron (Zach. 4:14).

Farizeeën De Farizeeën hebben als enige stroming de val van Jeruzalem in 70 overleeft en spelen een centrale rol in de opkomst van het joodse rabbinisme. Met name omdat in die periode de eerste delen van het Nieuwe Testament zijn geschreven richt de christelijke polemiek zich vooral tegen hen. Farizeeën stamt van het werkwoord “afzonderen” en moet worden geïnterpreteerd in relatie tot het afzonderen van de onzuivere teksten en het bewaren van de eigen identiteit. Dit staat niet gelijk aan separatisme. In tegenstelling tot de Sadduceeën erkennen zij wel de mondelinge Thora traditie waardoor de groep in conflict kwam met de sadduceeïsche tempelpriesters. Farizeeën legden de wet van Mozes zeer pragmatisch uit en stelden dat de interpretatie van de Thora niet voorbehouden was aan het priesterschap. Hiermee dreigden de Farizeeën het bestaansrecht van de Sadduceeën te relativeren. Daarnaast geloofden zij vanuit de mondelinge traditie wel in predestinatie, wederopstanding en het einde der tijden. Predestinatie was echter niet iets wat absoluut was. De mens had op bepaalde momenten de vrije keus. Ten opzichte van de Romeinen kende de groep een radicale opstandige tak een gematigde. De radicalen verdwenen na de val van Jeruzalem in 70.

Zeloten De Zeloten komen oorspronkelijk uit het platteland van Galilea en stonden zeer vijandig tegenover de rijke hellenistische stedelingen, het sadduceeïsche priesterschap en de Romeinen. Men streefde naar een zuiver Israëlisch volk en geloofde in de naderende wederkomst en het einde der tijden. De weg daar naar toe moest met geweld worden gebaand. Martelaarschap was voor hen de enige mogelijkheid omdat het de martelaar alleen onderwerpt aan God en afstand doet van alle aardse gezag. De Sicarii waren binnen de Zeloten nog radicaler en pleegden openlijk gewapend verzet tegen de Romeinen in de vorm van bendes. Deze groep ontstond onder Quirinius en ten tijde van de volkstelling rondom 3vC. De Sicarii richtten zich ook tegen de joodse gemeenschap omdat die zich niet verzette tegen de Romeins/Hellenistische dominantie.

Johannes de Doper Johannes de Doper heeft net als Jezus van Nazareth geen eigen geschriften nagelaten. Hij wordt wel genoemd door andere auteurs. In Handelingen de Apostelen wordt gesteld dat hij Jezus heeft gedoopt. De evangelisten maximaliseren verder de rol van Jezus en minimaliseren die van Johannes de Doper. De joodse schrijver Flavius Josephus stelt dat Johannes de Doper een boeteprediker was die mensen doopte ter afwassing van de zonden. Net als de evangelisten verklaart hij dat Johannes onder Herodes terecht is gesteld. Johannes de Doper

9

leefde in strikte ascese en behoorde wellicht tot de sekte van Qumran. Feitelijk was Johannes een profeet die het Laatste Oordeel aankondigde.

10

Hoofdstuk 2: Het begin

Jezus van Nazareth Door het gebrek aan rechtstreekse bronnen weten we nagenoeg niets over de historische Jezus en diens gedachten en wensen. De evangelisten hebben hem veelal niet persoonlijk gekend. Jezus’ leven moet dan ook worden gezien als een begin buiten het begin van het christendom. Een historisch begin wordt gemaakt bij de Apostelen en hun eerste bronnen materiaal. Indien Jezus buiten het begin van het christendom wordt gehouden dan moet wel zeer goed opgelet worden dat zijn joodse identiteit niet wordt geminimaliseerd. Jezus was een jood, zijn eerste volgelingen waren overtuigde joden die in hem de Christus (de Messias) zagen. Het geloof in Jezus hoeft niet gespannen voet met het historisch objectief onderzoek te staan als men zich realiseert wat dat onderzoek wél en niet kan aantonen en waarop geloof is gebaseerd. De evangeliën zijn portretten waar zowel de werkelijke als de religieuze variant van Christus blijkbaar aanleiding voor heeft gegeven om ze te maken. De wonderen als opstanding, over water lopen en transformatie van water naar wijn wordt door de historicus noch bewezen noch weerlegt. Wie gelooft zal Christus als méér maar niet als ánders zien dan de historische figuur. Het enige waar historicus en gelovige in conflict komen is dan een op historisch onderzoek gebaseerde claim dat Jezus niet zou hebben bestaan. Dit getuigd echter van een absurde scepsis die het bestaande bronnen materiaal niet verdient. Albert Schweitzer deed een eerste grootse poging om het leven van Christus te reconstrueren en bekritiseerde andere wetenschappers het gebrek aan erkenning dat Jezus het spoedige aanbreken van het Koninkrijk Gods verwachtte. Dit was namelijk essentieel voor Jezus’ optreden. Jezus geloofde dat zijn leven bij die wederkomst een belangrijk, beslissende, rol zou spelen. Bij de bepaling wat van de evangeliën nu wel en niet door Jezus is gezegd moet men zich laten leiden door het feit dat zijn spreken en handelen voor joden uit zijn tijd begrijpelijk moet zijn geweest. Zo is het vrijwel zeker dat Jezus in gelijkenissen sprak. Door te kijken naar de overeenkomsten tussen de verschillende oude christelijke tradities kunnen we een betrouwbaarheidsoordeel geven over bepaalde teksten en fragmenten. Bij toepassing van deze methoden blijft een grote mate van subjectiviteit onontkoombaar. Waterdichte bewijzen bestaan niet. Het feit dat zelfs de reconstructie methoden onder discussie staan geeft al aan hoe onzeker een schets van de historische Jezus eigenlijk is. Tot slot moeten we ons realiseren dat voor de historicus Jezus bovenal mens was en daardoor op verschillende momenten verschillende ideeën kan hebben gehad over gelijke gebeurtenissen. Mensen zijn niet consequent. Het belang van Jezus voor de historicus ligt dan ook niet zozeer in wie hij was maar welke invloed hij heeft gehad op de geschiedenis. Dit strekt zich uiteraard veel verder uit dan alleen zijn leven.

Jezus’ leven Jezus is zeer waarschijnlijk niet later dan 4vC. geboren. Het is onduidelijk of dat in Nazareth of in Betlehem is geweest. Volgens de joodse profeet Micha zou uit Bethlehem de Messias komen dus het is mogelijk dat de tekst van het geboorteverhaal later is toegevoegd om de profetie te laten kloppen. Over de maagdelijke geboorte kan de historicus verder geen uitspraken doen omdat hij zich beperkt tot verifieerbare feiten (althans dat stelt prof. Eginhard Meijering, prof. dr. Tabor stelt in ‘The Jesus Dynasty” juist omdat hij historicus is hij niet uit kan gaan van de maagdelijke geboorte. Tabor’s doel is de reconstructie van Jezus

11

als mens en ieder mens wordt geboren uit een vader en een moeder. Deel van zijn werk richt hij dan ook op de vraag wie Jezus’ biologische vader was. GJ). De besnijdenis van Jezus als joodse jongen mag als een vaststaand feit gelden. Zijn jeugd zal hij hebben doorgebracht in Nazareth waar hij net als zijn vader timmerman was (Tabor gaat uit dat Jozef en Jezus handarbeiders waren: dagwerkers. GJ). In die periode zal hij een groot verschil hebben gezien tussen de rijke hellenistische grootgrondbezitters en de armen. Zijn openbare optreden zal vanaf ongeveer zijn dertigste zijn begonnen en niet langer dan één tot drie jaar hebben geduurd. Jezus had in tegenstelling tot Johannes de Doper geen ascetische levensstijl. Zijn ongehuwde status kan een keuze zijn geweest in de rol die hij voor zichzelf zag bij het naderende Laatste Oordeel. Joden geloven in een heilig huwelijk en seksualiteit was iets onreins. Moderne claims dat Christus homoseksueel was of een relatie had met Maria Magdalena zijn totaal onaantoonbaar en moeten als fantasie worden beschouwd. Christus’ eerste openbare optreden is zijn doop door Johannes de Doper in de Jordaan. Dit is redelijk zeker omdat al de eerste christenen moeite hadden met het feit dat de Messias gedoopt was door een ander. Omdat Jezus’ prediking zich op joden heeft gericht zal hij de volkstaal Aramees hebben gesproken. Dit kan er op duiden dat hij zich bewust afkeerde van de door de Romeinen onderworpen overheid. De hellenistische levensfilosofie ontbreekt ook volledig in de teksten die zijn prediking weergeven. De kruisiging is ook zeer aannemelijk omdat het juist voor de eerste christenen zo onbegrijpelijk was. Hoe kon iemand die zij als gezalfde Gods beschouwden gekruisigd zijn? Wie de drijvende kracht achter de veroordeling was, joden of Romeinen, is niet vast te stellen. Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat Pontius Pilatus enige gewetenswroeging had zoals de evangelisten wel claimen. Pilatus stond bekend als een buitengewoon wreed mens. De datering van Jezus’ dood zal rondom het jaar 30 zijn toen hij ongeveer 35 jaar oud was.

Jezus’ woorden en daden De joodse identiteit van Jezus blijkt uit de vanzelfsprekendheid waarmee de evangelisten schrijven over zijn viering van de Pascha, het bezoek aan de tempel etc. Zijn kritiek op de joodse cultus betrof dan ook in de eerste plaats de Sadduceeïsche huichelarij, hun rijkdom en hellenistische levensstijl. Daarin volgde hij de eerdere joodse profeten. Wonderen werden in zijn tijd niet vreemd geacht maar zelfs verwacht van iemand die zich profileerde als Messias. De vraag voor de bevolking was niet óf God natuurwetten kon breken maar of Hij dat wílde. Centraal in Jezus’ boodschap stond de spoedige komst van het Koninkrijk Gods en daarmee het einde der tijden. Jezus stelde niet alleen dat God in het verleden in het leven had gestuurd en dat Hij dat in de toekomst weer zou doen, maar geloofde dat God bij zijn leven werkzaam was in de wereld. Zijn handelen, het doen van wonderen en het doorbreken van de joodse wetten moet in dat licht worden geplaatst. Zijn joodse omgeving begreep dat maar aanvaardde het niet. Het geloof in zijn eigen rol blijkt uit het feit hoe Jezus’ spreekt niet “Zo zegt de Heer…” maar “Voorwaar, ik zeg u…” Het aanstellen van twaalf leerlingen was in het jodendom herkenbaar en niet ongebruikelijk. Het toont dat er al bij Jezus’ leven sprake was van een groepering met een eigen identiteit. Opvallend is dat Jezus in de teksten nooit ontkent of toegeeft dat hij de Messias is. Het is onmogelijk om precies vast te stellen of Jezus bij zijn leven die titel heeft geclaimd. Duidelijk is dat hij door zijn handelen wel aanleiding gaf om dat te veronderstellen. Wellicht dat het ontbreken van een duidelijke keuze aanduidt dat hij de politieke implicaties van die naam afwees. Zijn kritiek op de overheid betekende niet een Messiaanse revolutie. Die was ook onnodig want God zou bij de wederkomst daarover oordelen. Wel gebruikt Jezus de naam ‘Zoon des Mensen’ of ‘Zoon van God’. Deze titel duidt op iemand die volgens de profeet Daniël wacht op het einde der tijden.

12

De eerste christelijke gemeente

Het geloof in de opgewekte en de komende Heer Juist door het geloof van de joden (of zijn het eerste christenen?) in de wederopstanding is de christelijke beweging na het sterven van Jezus blijven bestaan. Er is discussie omtrent de stoffelijke herrijzenis of een herrijzenis van alleen de ziel. Paulus suggereert het eerste en spreekt van een leeg graf en een opstanding op de derde dag. Dit is gangbaar in het jodendom. De evangelisten benadrukken met de verhalen over de verschijning van Christus allemaal de lichamelijke wederopstanding.

Pinksteren Historisch gezien worden de pinkstervisioenen als beginpunt beschouwd van een christelijk gemeente binnen het jodendom die in een Jezus als Hemelse Heer en komende rechter gelooft. Dit is een verandering ten opzichte van de volgelingen van Jezus bij diens leven. De pinkstervisioenen zullen naar alle waarschijnlijkheid niet op de Pinksteren direct na Jezus’ dood hebben plaatsgevonden. In Handelingen spreekt men aan verschijningen aan 500 broeders wat duidt op een omvangrijke groep wat enkele jaren duurt om op te bouwen. De pinkstervisioenen worden geassocieerd met de doop die al heel vroeg de christen lid maakte van de gemeente. Zowel de pinkstervertelling als de doop van Jezus’ zelf gaan gepaard met de mythische duif in de rol van de Heilige Geest.

Organisatie De eerste christengemeenten stonden onder organisatorische leiding van de twaalf discipelen. Het is onduidelijk of dat er na het verraad en de zelfmoord van Judas Iscariot nog steeds twaalf zijn geweest. Naar alle waarschijnlijkheid vervulde Petrus een vooraanstaande plaats binnen de twaalf in oordelen in regelmatige discussies over de praktische en theoretische invullingen van het geloof. Zo hadden de hellenistische Grieks sprekende joodse christenen een vrijere interpretatie van het naleven van de joodse wet. Ze keerden zich af van de tempel wat leidde tot de martelaarsdood van Stephanos. De vervolging richtte zich toen specifiek op de Grieks sprekenden en niet op de Aramees sprekenden. Dit duidt op een onderscheidt tussen christenen onderling. De vervolging leidde tot de uittocht van hellenistische christenen wat uitgroeide tot de eerste zendingen. Men predikte in Sammaria en in Antiochië. Vanuit deze laatste stad begon de verspreiding van het christendom over het Romeinse Rijk. De hebreese christenen bleven in Jeruzalem achter.

13

Hoofdstuk 3: De Hellenistische achtergrond

Hellenistische wijsgerige scholen en godsdiensten Wijsgerige scholen zijn traditioneel en kijken terug naar hun oprichters in het idee dat het vroeger allemaal beter moet zijn geweest. Essentieel in de hellenistische cultuur is de overtuiging dat ouderdom correctheid impliceert. Hoe ouder iemand zijn stellingen terug kan voeren hoe meer ‘waar’ ze zijn. Alle scholen hadden de zoektocht naar het menselijk geluk tot doel. De wijze waarop men daar naar streefde verschilde sterk. In de oudheid waren de filosofische scholen zeer religieus ingesteld. Men beschouwde populaire volksgodsdienst op kritisch doordachte wijze. Gedurende de eerste en tweede eeuw ontwikkelde het christendom de behoefte om zich op intellectueel niveau te meten met de wijsgerige scholen. Daartoe volgt nu eerst een beschrijving van die scholen.

Sceptici De sceptici baseren zich op Pyrrho (~360 - ~270 vC.) en stellen dat er geen betrouwbare kennis is en dat daarom over geen enkele zaak een oordeel gegeven kan worden. Er wordt ethisch niet gesproken over absoluut goed en/of absoluut kwaad maar alles wordt bepaald door de zeden en gewoonten van de groep. Op religieus gebied gaf men geen oordeel over het bestaan van God of de goden. Sceptici zijn dus in basis agnosten in plaats van atheïsten en erkennen de voorzienigheid van God niet. Doordat ze alle dogmatische stellingen aanvallen maken de latere christelijke filosofen veel van hun argumenten in de bestrijding van de dogmatische scholen.

Epicureeërs De volgelingen van Epicurus lijken door hun materialistische visie zeer niet-religieus. Ze stellen echter dat de goden zich op een plek van volmaakte rust en geluk bevinden waardoor ze zich niet met de wereld bemoeien. Dit zou namelijk verstorend werken. Er is bij deze school dus geen angst voor een straffende God of voor goddelijke voorzienigheid. Geen voorzienigheid betekend ook geen oordeel over de ziel. De ziel is volgens deze school dus sterfelijk.

Stoïcijnen Stoïcijnen gebruiken een materialistische visie door te stellen dat alleen wat lichamelijk is kan bestaan. Echter een goddelijke Geest, die dus een zekere materiële substantie heeft, doortrekt de werkelijkheid. Het bewijs hiervoor ziet men in de geordende sterrenhemel en de doelmatigheid van de schepping. Kwaad zien zijn als noodzakelijk om het goede te tonen en in die zin dus niet als een goddelijke straf. Deze ordening noemen zij ‘het Lot’ waaraan volgens enkelen zelfs Zeus en de goden aan zijn onderworpen. De wijze schikt zich in zijn lot en volgt het, want het lot is goddelijke voorzienigheid en deel van het grote plan.

Volgelingen van Aristoteles Aristoteles bekritiseerde Plato maar erkende wel dat de schepping, het eeuwige Zijn, veroorzaakt wordt door de hoogste Onbewogen Beweger. Hij stelde echter dat de voorzienigheid geen invloed had op deze wereld en dat de goden zich niet met individuen bemoeien. Deze wereld wordt voor Aristoteles geregeerd door natuurwetten.

14

Platonisten In religieus opzicht zijn de platonisten de meest invloedrijke stroming geweest. Zij kennen een leer van een verheven Godheid die een schone wereld heeft willen scheppen. De voorzienigheid gaat niet zover dat zij de predestinatieleer van het lot aanhangen maar bepaald wel welke straffen en beloningen bij het menselijke handelen horen. Verschillende platonisten gaan verder dan de ideeën van Plato zelf en stellen het eeuwige in de wereld. Volgens hen was er geen tijd voor de schepping. Orthodoxe platonisten verzetten zich tegen dit beeld uit angst te dicht bij Aristoteles te komen. Zij stelden dat er weldegelijk een fysieke schepping en dus een begin moet zijn geweest. Dit beeld gaat richting het theïsme, een persoonlijke God in ruimte en tijd en leidt tot hiërarchie vorming. Een allerhoogste God wordt onderscheiden boven de bestaande goden. Numenius van Apamea poneert zelfs de stelling dat de allerhoogste God de oude volken in Zijn wijsheid heeft willen laten delen, de joden, de christenen en Plato zijn dragers van die goddelijke openbaring. Hij gaat daarbij uit van drie goden. De hoogste is de Vader van de tweede, de tweede leeft geheel in contemplatie van de eerste God en krijgt daarin de idee van kosmos en schepping. Hij splitst zich in een schouwende en scheppende God. De tweede God is dan een afbeelding van de eerste en de derde God een afbeelding van de tweede. Op die wijze houdt de godheid dus niet zijn goddelijkheid voor zichzelf maar laat hij het delen en uitstralen naar het lagere en uiteindelijk het niet-goddelijke. Hoewel de platonisten voor christenen nog het minst verwerpelijk waren blijkt de confrontatie tussen antieke en christelijke cultuur toch het hardste tussen deze twee stromingen.

Cynici De cynici waren in de eerste periode van de opkomst van het christendom de meest populaire school. Met name onder de lagere klassen. De cynisten waren brutaal, trokken rond in ascetisme en predikten een leer gericht op de praktijk in plaats van de theorie. Ze zochten het ware geluk en niet de luxe en de rijkdom van het bestaan. Hoewel ze geen invloed hebben gehad op de opkomende christelijke theologie werden ze hier door hun levenshouding wel mee geassocieerd. Het christendom distantieerde zich daarom van hen.

De godsdiensten Vanaf de tweede eeuw begonnen de Romeinen de aan hun onderworpen religies te assimileren. Vreemde goden werden gerelateerd aan door hen vereerde goden of toegevoegd aan het Romeinse pantheon. Dit leidde niet tot één grote godsdienst maar tot een multireligieuze samenleving. Godsdiensten die zich niet verzetten tegen Rome werden verheven tot ‘religio licita’. Verering van de levende keizer als ‘God en Heiland’ was in het begin alleen in het oosten gebruikelijk en werd pas vanaf Vespasianus ook in Rome gangbaar. Uit pragmatisme waren de joden uitgezonderd van deelname in de keizercultus. Zij offerden niet aan maar vóór de Keizer. De toestroom van nieuwe oosterse culturen werd gereguleerd en men trad op tegen de zogenaamde Griekse mysteriereligies. Deze hadden een grotere persoonlijke religieuze betrokkenheid in plaats van de gangbare gemeenschappelijke godsdienstverering. Onder deze cultussen vielen met name de cultus van Dionysus en Bacchus. Aanhangers werden door riten in de geheimen ingewijd. Aanvankelijk geldt het christendom ook als een mysteriereligie.

Joodse Diaspora Aan het begin van onze jaartelling wordt het aantal joden in het Romeinse Rijk op 8 miljoen geschat waarvan er één miljoen in Palestina wonen. Dat is ongeveer 10 tot 15% van de totale Romeinse bevolking. De groepering groeit demografisch snel en emigreerde, onder dwang of

15

uit economische overwegingen, naar alle delen van het Rijk. De grootste joodse gemeenschap buiten Palestina bevond zich in Alexandrië in Egypte. Ze hadden een redelijk zelfstandigheid en mochten naar de wetten van de Thora leven. Joodse inwoners van Romeinse Rijk waren verspreid over alle sociale lagen en beschikten over een eigen juridische en bestuurlijke systemen. De diaspora was geen emotioneel verlangen van terugkeer naar Jeruzalem. De gemeenschap was pragmatisch en geloofde dat op termijn God zijn volk wel weer bij elkaar zou verzamelen. Dit geloof hield het volk ook in eeuwen van diaspora bij elkaar. De diaspora leidde echter wel tot een symbiose van joodse en Romeinse/Hellenistische cultuur. Veel joden kenden geen Hebreeuws meer waardoor de Thora naar het Grieks vertaal werd. In deze vertalingen werden de Hebreeuwse letters ‘JHWH’ vervangen door ‘Heer’ waarmee men tegemoet kwam aan de intellectuele elite. Niet langer was God een persoonlijke joodse God maar een verheven algemene Heer. Daarnaast leidde de symbiose tot verhellenisering van het jodendom en groeide de religie uit tot een wereldbeschouwing in plaats van een lokale religie. Joodse schriftgeleerden debatteerden met platonistische intellectuelen en presenteerden het geloof als een joodse religieuze filosofie.

De brief van Aristeas Aristeas stelt dat de joden dezelfde God vereren als alle andere mensen doen. Ze doen dat echter onder andere namen. Hij heeft het dan met name over ‘verstandige’heidenen die de mythologie te boven zijn. Daarmee bemiddeld Aristeas tussen monotheïsme en polytheïsme . hij legt de geboden van Mozes op allegorische wijze uit waardoor het voor Griekse joden mogelijk wordt joods te zijn zonder zich in bijvoorbeeld de spijswetten van andere Grieken te onderscheiden. De schrijver beoogt niet het jodendom op te laten gaan in het Griekse heidendom maar juist het heidendom te openen voor het jodendom.

Aristobulus Aristobulus stichtte in de 2e eeuw vC. een wijsgerige school in Alexandrië. Hij stelde de chronologie op van de joodse ontwikkeling centraal en ‘leent’ daarnaast ideeën van andere scholen. Hij is dus een eclecticus. Zoals gebruikelijk gaat hij er vanuit dat de leeftijd van iets de waarheid aantoont. De joodse tradities kunnen in dat opzicht buigen op een enorme autoriteit.

Philo van Alexandrië Philo van Alexandrië was de belangrijkste vertegenwoordiger van het joods hellenisme en ook een eclecticus. Evenals de sceptici wijst hij op de tegenstrijdigheid van andere scholen maar stelt wel dat er gradaties zijn. Hij stelt zichzelf als uitlegger van de Thora boven de andere filosofen. Met de Schrift als maatstaf geeft hij aan wat ‘waar’ is en wat ‘onwaar’. Met zijn allegorische interpretatie weerspreekt hij de minachting van de joodse leer door de Griekse filosofen. Bij Philo gaat het net als bij veel joden niet om een streng monotheïsme. Men heeft zelfs wel gesteld dat JHWH de tweede platonische God is, de scheppende zoon van de hoogste God (hier gaan de Marcionieten later ook vanuit. GJ) . Philo verbond de leer van Plato met de leer van de joodse schriftgeleerden doe nooit stelden dat er maar één God is en kan zijn. Wel betoogde men dat er één hoogste God was die zich in lagere goddelijke wezens (engelen) kan openbaren. Philo beoogde de wet van Mozes als de wet van de weg tot God te maken. Joden kenden die weg al en met deze uitleg werd die ook bereikbaar voor heidenen. Met deze ideeën was Philo absoluut geen buitenbeentje. Door de grote joodse anti-Romeinse opstanden in Palestina heeft echter de conservatieve joodse kant die het hellenisme afwees de overhand gekregen.

16

Flavius Josephus Josephus (~37/38 – na 100) gold als verrader onder de joden omdat hij zich in de opstand van 66 als joodse generaal had overgegeven aan de Romeinen terwijl zijn troepen collectief zelfmoord pleegden. Later trad hij in dienst van keizer Vespasianus en schreef hij voor de Romeinse elite het boek ‘Geschiedenis van de Joden’. Dit is een apologetisch werk dat wil aantonen dat het jodendom een redelijke filosofie is en niet een opstandige beweging waardoor hij probeert de Romeinen gerust te stellen.

Onbewuste Hellenisering Eén van de belangrijkste aspecten van de onbewuste hellenisering was de geleidelijke omschakeling van monotheïsme naar monolatrie. Dat wil zeggen een geloof dat binnen de veelheid aan goden men in de God van Israël te maken had met de machtigste en allerhoogste. Joden gingen betogen dat er ook maar één hoogste God kon zijn die zich uitte in lagere goddelijke wezens. Men sloot daarmee aan bij de heidense filosofen.

Joodse aantrekkingskracht Hoewel er antisemitische sentimenten waren die afhankelijk van politieke verhoudingen door de keizers werden bestreden of aangewakkerd heerste er onder de antieke bevolking een aantrekkingskracht tot dit hellenistische jodendom. Er waren veel sympathisanten die zich alleen aan de zeven geboden van Noach hoefden te houden. Naast deze ‘godsvrezenden’ waren er ook proselieten die zich daadwerkelijk bekeerden. Deze tendensen: hellenisering en proselytisme werden niet door alle joden verwelkomt. Zij streefden naar een verscherping van het geloof en de wet en het zuiver houden van Gods verkoren volk. Deze beweging komt met name voor in Palestina zelf en is al terug te voeren op de grote Maccabeïsche opstand uit de eerste helft van de tweede eeuw voor Christus. Nationalistische en religieuze motieven gingen in deze opstand, en de daarop volgenden, steeds weer hand in hand.

Voorloper van Christelijke hellenisering De groei van het christendom buiten Palestina ontstond in eerste instantie in de joodse gemeenschappen. Het hellenisme kwam dus op die wijze ook het christendom binnen. Jezus zelf stond waarschijnlijk bij de joodse beweging die tegen het hellenisme was. Getalsmatig was het hellenistische jodendom echter veel belangrijker dan het Palestijnse. In dat opzicht kan men wellicht stellen dat hellenisering ook binnen het christendom onvermijdelijk was. De neiging om zich te uiten in de taal van de intellectuelen en het zoeken naar de discussie met andere scholen waren van groot belang in de ontwikkeling van beide geloven van lokale naar universele religies.

17

Hoofdstuk 4: De christelijke uitbreiding buiten Palestina

Paulus Paulus werd geboren als Saulus van Tarsus. Apostel Paulus maakte de promotie van het christendom inder heidenen (niet-joden) tot zijn belangrijkste drijfveer. Hierdoor is zijn invloed op het christendom en met name de theologische kant onvoorstelbaar groot. Het is niet ongebruikelijk om de christelijke geschiedenis niet bij Jezus maar bij Paulus te laten beginnen. Aan het begin van zijn leven is Paulus waarschijnlijk zeer beïnvloed door gehelleniseerde Farizeeën en heeft hij zich ontwikkelt tot vervolger van de eerste christenen die de joodse wet anders uitlegden. Hij wordt echter christen nadat hij volgens eigen zeggen openbaringen van God heeft gekregen. Jezus zou tot hem zijn gekomen en daarmee Paulus op hetzelfde niveau hebben geplaatst als de andere apostelen. Paulus heeft Jezus echter nooit bij leven ontmoet. Hij gaat in eerste instantie alleen aan het werk zonder zich tot Petrus en Jacobus de Rechtvaardige te wenden, die leidinggeven aan de christengemeente in Jeruzalem. Het is dan ook zeer de vraag of de leer die Paulus verkondigde in overeenstemming was met die van Petrus, Jacobus en uiteindelijke Jezus zelf. Jacobus stond als directe broer van Jezus immers veel dichter bij diens leerstellingen. Tussen beide groepen ontstonden spanningen betreffende de geldigheid van de joodse wetten op niet-joodse christenen. De vraag was of de zending onder niet joden überhaupt gewenst was. In 48/49 is er volgens de Bijbel sprake van een ‘apostelen concilie’ waarbij men afspreekt dat Paulus zich tot de bekering van heidenen en de overige apostelen zich op joden richten. Paulus bedingt daarbij dat de besnijdenis vrijwillig is en dat de wetten alleen op besneden personen van toepassing zijn. Op onbesneden christenen worden alleen een aantal Noachitische wetten van toepassing zoals het verbod op afgoderij, bloedvergieten etc. In feite krijgen christenen uit het heidendom hiermee dezelfde status als de godsvrezenden in het jodendom. Paulus erkende deze lagere plaats niet wat de basis legde voor verdere conflicten. Paulus maakte in deze periode diverse zendingsreizen maar wordt in 57 in Jeruzalem gearresteerd en op transport naar Rome gezet. In 62 sterft hij als martelaar onder keizer Nero. Volgense de doctrines van Paulus komt Christus in de plaats van de joodse wetten. Hoewel later wel uit naam van Paulus beweerd is dat hij Christus niet langer als gewoon mens zag is dat niet terug te vinden in zijn brieven. Hij beweegt zich wel langs de grens van verheffing van Jezus tot God. Christus zou door zijn wederopstanding zijn bijzondere plaats hebben gekregen. Paulus gaat er vanuit dat het niet verkeerd is om de menselijke Jezus te hebben gekend maar dat Christus voor christenen veel meer is. Paulus ziet de christengemeente als een gemeenschap in Christus die via Hem deel krijgt aan het sterven en de opstanding en daarmee de kracht van Christus. In de doop tot christen sterft een mens en staat hij als het ware als christen weer op door de bezieling van de Heilige Geest. Christus is voor Paulus het einde van de wet die de joden onderscheidt van andere volken. Met Christus is een nieuwe schepping gekomen die onderscheid opheft. Hiermee breekt Paulus het christendom af van het jodendom. ‘Afstammeling van Abraham’-zijn wordt bij hem ‘In Christus’-zijn. Hij breidde de uitverkiezing door God uit over joden en heidenen die zich tot Christus bekeerden. Met Paulus begint de hellenisering van het christendom.

Andere apostelen

Petrus Petrus was één van de belangrijkste directe leerlingen van Jezus maar ook degene die hem volgens de teksten verloochende. Hij wordt in de geschriften wel gerehabiliteerd omdat de

18

evangelisten stellen dat de eerste verschijning van Jezus na diens dood aan Petrus was. In een tekst die later aan het evangelie van Johannes is toegevoegd staat zelfs dat Jezus Petrus vergeeft (Joh. 21:15 vv). Petrus richt zich in zijn zending op joden. Door een schaarste aan bronnen is het reconstrueren van zijn ideeën erg lastig. Hij zou in opvatting dichter bij Johannes de Doper hebben gestaan dan bij Jezus. Hij ziet de doop als essentieel onderdeel voor vergeving van zonden en ziet Jezus als de door joden verwachtte Messias.

Jacobus de Rechtvaardige Jacobus wordt als één van de belangrijkste leiders van de gemeente in Jeruzalem gezien. Niet alleen omdat hij familie is van Jezus maar ook omdat één van de verschijningen van Jezus na diens dood aan hem is. Er zijn tekenen dat de invloedrijke rol van Jacobus op problemen stuitte maar zijn plek wordt waarschijnlijk niet door Petrus bestreden. Jacobus ontwikkeld zich, of men laat hem in teksten zo ontwikkelen, tot voorvechter van de joden-christenen.

Rondtrekkende apostelen Veel apostelen trekken als ascetisch predikanten zonder beroep rond en verkondigen op deze wijze in armoede en navolging van Jezus het woord. Onderweg ontvangen zij volgens de teksten visionaire beelden.

Christengemeenschappen Het christendom is zeer pretentieus wat zorgde voor een in eerste instantie bescheiden omvang. Gelovigen moeten immers het geloof aan gaan hangen dat uit het leven, lijden en opstaan van Christus gelezen kon worden dat het einde der tijden nabij was. De pretentie dat alleen mensen die Jezus als Messias erkende bij de wederkomst verlost zouden worden weerhield velen al a priori. Met de groei van het aantal christelijke sekten veranderde dit beeld naar alleen de verlossing van hen die de juiste openbaring van God aanhingen. De eerste gemeente in Jeruzalem werd in eerste instantie door de twaalf apostelen geleid maar al snel beperkt tot drie zuilen: Petrus, Jacobus de Rechtvaardige en Johannes. Zij werden verantwoordelijk voor het leven van de gemeente. Petrus verlaat Jeruzalem op zending wat de volledige verantwoordelijkheid bij Jacobus neerlegt. Met het ontstaan van generatieverschillen komt de plaats van ‘oudste’ op: gelovigen met levenservaring en een voorbeeldfunctie. De gemeente gaat dan steeds meer fungeren als andere joodse sekten in Palestina. Rondtrekkende missionaris apostelen komen in conflict met deze opkomende organisatie. Door de wonderen die ze zouden verrichten komt het tot de vraag wie wel en niet binnen de gemeente bezield wordt door de Geest Gods. Paulus plaatst daartegen het beeld dat de hele gemeente het lichaam van Christus is. Op die wijze deelt iedereen de genade die aan enkelen door middel van visioenen en wonderen is gegeven.

19

Hoofdstuk 5: Christenen tegenover heidenen en joden

Sociale achtergrond van christenen in het Romeinse Rijk Al vroeg ontstaat de claim dat de christenen tot de onaanzienlijke standen behoren. Gods waarheid wordt eenvoudiger verkondigt onder laag geschoolden en eenvoudigen. Het ligt echter meer voor de hand dat christenen zich materiële zaken gingen ontzeggen. Men wil arm worden in navolging van de Christus. Welgestelden maken wel deel uit van de gemeente maar er wordt niet van hen verwacht dat ze hun status opgeven in plaats daarvan dienen zij vrijgevig te zijn ten opzichte van de armen in de gemeente. De eis tot armoede wordt daarmee vervangen door ‘liefdes patriarchalisme’. Ten opzichte van de maatschappij kennen christenen een paradox. Ze geloven duidelijk dat de bestaande sociale structuren bij de wederkomst zullen worden verworpen. Het is echter niet de taak van de christen om dat al zelf te doen. Paulus stelt dat christenen de overheid zelfs moeten erkennen omdat het in ultimo Gods wil en overheid is. Dit vanuit het standpunt dat een goedgezinde overheid de veiligheid en de verspreiding van het christendom zou kunnen stimuleren. Aan het einde van de eerste eeuw na de vervolgingen van Nero en Domitianus verschijnt het boek ‘Openbaringen van Johannes’. Dit is het enige bijbelboek met een zeer vijandige visie p de Romeinse wereld. De Romeinse macht wordt gezien als de draak die vernietigt moet worden. De houding van christenen ten opzichte van de overheid verschilt dus naar tijd en plaats.

Rituelen

Doop De christelijke gemeenten zijn in eerste instantie zeer in zichzelf gekeerd. De leden delen samen al het nieuwe leven in de nieuwe wereld die God spoedig zou brengen. De belangrijkste rite daarbij was de doop. De afwassing van de zonden waardoor een mens ontkomt aan de veroordeling van God. Bij de doop wordt de christen opgenomen in Christus. De opname in de gemeenschap gebeurde vrijwel altijd op volwassen leeftijd.

Avondmaal Het avondmaal is terug te voeren in zowel de hellenistische als joodse cultuur. De relatie ligt direct met het laatste avondmaal waar men de symboliek van Christus’ dood voor de zondige mensheid in ziet. De maaltijd als nieuwe verbond tussen God en het nieuwe Israël.

Diensten De samenkomsten vonden vrijwel altijd plaats in huisgemeenschappen van welgestelde christenen. Kerken of aparte gebouwen waren niet gangbaar. In eerste instantie zal men net als de Synagoge uit het Oude Testament, de Thora, hebben gelezen. De eerste generatie christenen had tenslotte nog geen canoniek Nieuw Testament maar wisselde wel de brieven uit die de apostelen schreven. Tijdens de dienst werden deze brieven voorgelezen. Vanaf de 2e eeuw komt de leiding tijdens de diensten te liggen bij de Episcopus. Tijdens deze samenkomsten kon men plotseling spontaan worden bevangen door de Heilige Geest en gaan profeteren. Paulus spreekt zich uit tegen deze wanorde. Diensten werden vanaf de 2e eeuw gehouden op de zondag als dag van opstanding van Christus. In eerste instantie komt deze christelijke dienst naast de viering van joodse sabbath op zaterdag. Dit stuit uiteindelijk op verzet van Paulus.

20

Conflict met de Synagoge en de eerste vervolgingen

Verwijdering tussen christenen en joden Vanuit de joodse Jezus en de eerste sekte christelijke joden groeit langzaam een breuk met het jodendom. Een groeiend aantal christenen komt niet meer uit Palestina en houdt zich ook niet meer aan de (hele) joodse wet. Daarnaast verzet het christendom zich niet tegen de Romeinse staat terwijl het jodendom verschillende keren fel in opstand komt. Theologisch ligt het conflict in het feit dat de christenen geloofden dat Jezus de in de Thora beloofde Messias was. Met name de evangelist Lukas heeft tot doel met de joden te breken. Hij legt de schuld van de breuk bij de joden en stelt dat christenen geen revolutionaire doelen hebben. Het is Lukas die de joden en niet de Romeinse procurator Pontius Pilatus verantwoordelijk maakt voor de kruisdood van Jezus. Hij distantieert Jezus en zijn volgelingen van de grote joodse opstand in 66. De Romeinen veroveren in 70 Jeruzalem en verwoestten de tempel. Christenen onthielden zich aan deze sterk Messiaans gekleurde opstand en werden in ruil vrijgesteld van de opgelegde belastingstraf aan de joden (fiscus iudaicus). De val van Jeruzalem wordt daarna door christenen gezien als de rechtvaardige wraak van God tegen de joden. Door het verdwijnen van de tempel ontwikkelen de lokale synagogen zich uit tot centra van gemeenschappen en sekten. Hierdoor voltrok een scherpere splitsing tussen joodse en christelijke gelovigen. De laatste worden uit de Synagoge verstoten of blijven uit eigen beweging afwezig. In reactie verschijnen in de eerste evangeliën de eerste anti-joodse teksten.

Vervolgingen Seutonius schrijft over een vervolging onder keizer Claudius (regeerde van 41-54) die joden uit Rome verbande in verband met de oproer van een zekere Chrestos. Het is niet duidelijk of het hier inderdaad de eerste christenvervolging betreft. Nog voor de joodse opstand van 66 wordt keizer Nero verdacht van het aansteken van brand in Rome. Tacitus laat hem die verdenkingen afwikkelen op christenen wat leidt tot vervolging. Hij legt de link tussen Jezus de revolutionair en de volgelingen van deze veroordeelde crimineel. Of Tacitus werkelijk bestaande ideeën of zijn eigen interpretatie geeft is niet duidelijk. De vervolgingen blijven beperkt tot Rome en verspreiden zich niet verder over het Rijk. Onder keizer Domitianus (regeerde van 81-96) doen zich weer lokale incidentele vervolgingen voor. Reden daarvoor was de weigering deel te nemen aan de keizercultus. Het lijden onder deze vervolgingen wordt door christenen daarna gezien als kans te sterven als martelaar en het verwerven van hemelse zaligheid. Door de Romeinse eenheid kon het christendom zich snel verspreiden. Ondanks die eenheid in verkeer en taal zal het aantal christenen aan het einde van de eerste eeuw een minieme minderheid zijn in vergelijking met heidenen en joden.

21

Hoofdstuk 6: Na de dood van de Apostelen

Het ontstaan van de evangeliën De eerste christengemeenten kende geen evangeliën maar alleen de brieven van de apostelen. Het woord van de hemelse of historisch/aardse Christus werd verkondigt door Apostelen. Tussen de apostelen gaan uiteindelijk verschillen optreden in de overlevering. Hieruit ontwikkelt een behoefte naar vaste geschriften: de evangeliën. Door de grote verschillen is het daarbij niet alleen van belang te bepalen wanneer maar ook door wie de teksten geschreven zijn. Alle vier de evangelisten presenteren Christus vanuit hun eigen bedoelingen voor een eigen kring en niet voor de/een universele kerk (die toen nog niet bestond). Uit deze achtergrond ontstaan als vanzelf accent verschillen.

Het evangelie van Marcus Het evangelie van Marcus is waarschijnlijk het oudste. Zowel Matteüs als Lucas maken gebruik van dit evangelie als bron. Daarnaast baseren deze twee schrijvers zich op een tweede bron die niet is overgeleverd (Q naar Quelle). Q is een op linguïstische analyse samengestelde bron met spreuken van Jezus. Het evangelie van Marcus wordt gedateerd rondom de val van Jeruzalem in 70. Het is waarschijnlijk geschreven in Galilea. In Marcus is het idee essentieel dat Christus alleen in het geheim de Messias heeft willen zijn. De schrijver neemt hiermee de gemeente in bescherming: geen openlijke joods/Messiaanse opstandige geloofsbelijdenis maar tegelijkertijd wordt Christus ook niet verloochent. In het evangelie wordt het belang van het leven van Christus begrepen uit zijn lijden en dood.

Het evangelie van Matteüs Het evangelie van Matteüs is geschreven na de val van Jeruzalem. Waarschijnlijk rond 80-90. Christus refereert namelijk in profetie expliciet naar de vernietiging van Jeruzalem (Matt. 22:7). De schrijver stelt Christus als ware uitlegger van de wet tegenover de Farizeeën. De herkomst van het Matteüs evangelie is waarschijnlijk Syrië.

Het evangelie van Lucas Het evangelie van Lucas is één geheel met het boek ‘Handelingen der Apostelen’. Het werk is waarschijnlijk afkomstig uit Efeze. De schrijver ontkent sterkt de revolutionaire neiging van het christendom.

Het evangelie van Johannes Het evangelie van Johannes is geschreven door iemand die de christengemeente uit het jodendom wil losmaken en stelt het duidelijkste dat in Christus het eeuwige Woord Gods vlees is geworden: Jezus is daarmee tot God gemaakt. Dit is voor de joden totaal onaanvaardbaar. Waarschijnlijk is Johannes de laatste van de vier evangelisten en geschreven rond het jaar 90 in Syrië of Klein-Azië.

Pastorale brieven De leerlingen van Apostel Paulus zetten na diens dood brieven op zijn naam. Dit zijn vooral de tweede generatie christenen die met nieuwe vraagstukken worden geconfronteerd. Zo keert de brief aan de Colossenzen zich tegen de engelverering en streeft de brief aan de Efeziërs naar eenheid tussen christenen uit joodse en heidense kring. De ‘pastorale brieven’ tonen de omschakeling van mondelinge overlevering naar apostolische geschriften. Om eenheid te bewaren zijn ze essentieel in de opbouw van een kerk in de tweede eeuw. Tussen elkaar

22

tegensprekende ambtsdragers kan men autoriteit ontlenen aan de brieven van Paulus. Uit deze behoefte worden dan ook de latere brieven aan Paulus toegeschreven (iets wat in de oudheid heel normaal was. GJ). Naast de brieven van Paulus zijn er ook ‘katholieke’ brieven van Petrus, Jacobus, Judas en Johannes. De brieven van Johannes worden aan hem of zijn school toegeschreven doordat ze grote overeenkomsten vertonen met het evangelie van Johannes. Ze zijn gericht tegen dualistische gnostici en bevestigen de komst van Christus al het vleesgeworden Woord. De brief van Jacobus wordt toegeschreven aan de broer van Jezus en is gericht tegen een geloof zonder goede werken. De eerste brief van Petrus is gericht op pas bekeerde christenen uit heidense achtergrond. De brief van Judas (niet te verwarren met Judas Iscariot. GJ) geldt ook als geschreven door de broer van Jezus (Jezus had meerdere broers: Jacobus, Judas, Simon, Jozef. GJ). In deze brief wordt gewaarschuwd voor dwaalleraren. De brief aan de Hebreeën moet geplaatst worden tegen een joods-hellenistische achtergrond (zoals die van Philo van Alexandrië). De datering van deze brief ligt zo rond het einde van de eerste generatie christenen. Er is sprake van en offerdienst wat kan duiden op een datering van nog voor 70.

De Openbaring van Johannes De openbaring van Johannes van Patmos is naar alle waarschijnlijkheid afkomstig uit dezelfde groep als het evangelie van Johannes en de brieven van Johannes. In de openbaring speelt de Romeinse overheid een grote rol.

Nieuwe vragen Eén van de antwoorden die de beweging moest gaan geven is op de vraag waarom de komst van het Koninkrijk Gods op zich liet wachten. Jezus verwachtte het tenslotte al bij zijn leven en zou daarin een beslissende rol gaan spelen. Joden koesterden een vergelijkbare verwachting maar wilden die zelf actief bewerkstelligen door in opstand te komen. Na de mislukte opstand van 70 verandert dit en gaan christenen de wederkomst zien als een groeiproces dat al in de Kerk aanwezig is door het heil wat Christus heeft gebracht. Men kan stellen dat de Christologie, dat wat Christus gedaan heeft, in plaats komt van de wederkomstverwachting. Hier zijn ondermeer aanwijzingen voor te vinden in de tweede brief van Petrus. Hij stelt dat wat lang voor mensen, kort voor God is, en dat het ‘talmen van de heer’ voor eigen bestwil is. Zo kunnen meer mensen tot bekering komen. Marcus stelt al dat eerst aan alle volken gepredikt moet worden. De verwachting van wederkomst wordt zo geactiveerd in zendingsdrang. De wederkomst gedachte was overkoepelend tussen de verschillende christelijke sekten. Als blijkt dat die wederkomst op zich laat wachten moet men voor ‘het’ christendom naar een bredere gemeenschappelijke basis gaan zoeken. Hieruit ontwikkeld zich de proto-orthodoxe algemene (katholieke) beweging.

23

Deel II: De tweede eeuw

24

Hoofdstuk 1: Op zoek naar de identiteit

De tijd van de ‘apostolische vaderen’ Na de dood van de apostelen schreven de eerste christelijke auteurs onder hun naam. Aan het begin van de tweede eeuw veranderde dat. Men schreef onder eigen naam en beriep zich op de apostelen. Deze geschriften vormen een gelijkwaardige bron als het Nieuwe Testament. Beiden zijn gelegenheidswerken voor bepaalde situaties en bepaalde christelijke groepen.

Clemens van Rome Eén van de apostolische vaders is Clemens van Rome die de derde bisschop van Rome zou zijn geweest. Zijn brief aan Corinthe geeft een visie op de kerkelijke ambten. De auteur streeft naar eenheid en harmonie in de gemeente. Hij sluit daarbij aan bij de ideeën over discipline in de heidense wereld. Clemens gebruikt stoïcijnse ideeën over harmonie in de kosmos dat de machtige wil van God bewijst: God wil de gehoorzaamheid van de mens. Naast de stoa doet Clemens een beroep op het oude testament. Op basis van het OT stelt hij dat de traditionele ambten (opziener, diaken etc.) ook in de gemeenten gelden. De gemeente dient te gehoorzamen aan de ambtsdragers. Voor de auteur is het van belang dat de orde niet verstoord wordt. De geest is vervangen door het ambt en persoonlijk ambities dienen te wijken voor God. Daarmee stelt de schrijver God centraal en niet Jezus Christus.

Ignatius van Antiochië Ignatius van Antiochië stierf als martelaar onder keizer Trajanus. In die periode schreef stadhouder Plinius van Bythinië diverse brieven aan de keizer met vragen over de omgang met de christenen die zicht verzetten tegen de Romeinse cultus. Trajanus bevestigd Plinius’ optreden om christenen voor de rechtbank het geloof af te doen zweren. Hij stelt echter dat christenen niet door de staat opgespoord moeten worden en dat ook niet mag worden geprocedeerd op basis van anonieme aangiften. Wie daarna blijft volharden moest worden geëxecuteerd. Eén van de arrestanten onder Plinius is Ignatius en tijdens zijn transport naar Rome schrijft hij diverse brieven aan de gemeenten waar hij langs komt. De auteur ziet duidelijk uit naar het martelaarschap en wenst een voorbeeld te worden voor christenen. In zijn werk stelt hij dat joden die niet in Christus gaan geloven Gods openbaring in de geschiedenis vertragen. Ignatius is sterk tegen Judaïsten die ontkennen dat Christus waarlijk geboren is, geleden heeft en gestorven. Zijn eigen lijden geeft hem deel aan het lijden van Christus. Hij stelt de goddelijkheid van Christus in dezelfde traditie als de school van Johannes dat doet: de vleeswording van God, Christus, in Jezus van Nazareth. Die vleeswording wordt herbeleeft in de eucharistie, het avondmaal. De eucharistie geneest het zondige lichaam en leidt tot leven in Christus en eenheid in de gemeente. Ignatius geeft daarin de bisschop een centrale rol en plaatst als eerste het ambt boven de gemeente.

Polycarpus van Smyrna Polycarpus was bisschop van Smyrna en schreef een overgeleverde brief aan de Filippenzen. De brief is ethisch van inhoud en streeft naar liefde voor God en mens en is sterk gericht tegen geldzucht. Daarnaast bestrijd hij christenen die niet in de vleesgeworden Christus geloven. Polycarpus sterft volgens overlevering uiteindelijk als martelaar in 167. Zijn dood stelt een voorbeeld voor andere martelaars. Men dient zonder angst te sterven in Christus’ glorie maar uit eerbied mag dat niet op hetzelfde moment als Zijn dood en mag het geen kruisdood zijn. Christus heeft de angst voor de dood voor al zijn volgelingen weggenomen door zelf te sterven en daarmee de mens te verlossen van de zonde.

25

De Didachè De Didachè is een vroeg kerkelijk geschrift onder de naam: ‘Leer van de Heer door de 12 apostelen voor de heidenen’. De tekst is ontstaan in het begin van de tweede eeuw in Syrië of in Palestina. Het is enerzijds een polemiek tegen joden hoewel het in de praktijk veel op joodse tradities is gebaseerd. Het bevat de joodse ideeën over de twee wegen waarvan de één leidt naar het leven en de ander naar de dood. De tekst handelt verder voornamelijk over naastenliefde, de liturgie en ceremoniële rituelen. Zo wordt een gewone maaltijd door zee joods geïnspireerde gebeden tot eucharistie en heeft het een andere aard dan de herdenking van Jezus’ (zoen)dood.

Brief van Barnabas Barnabas was de begeleider van Apostel Paulus. Zijn brief is waarschijnlijk aan hem toegeschreven en is één van de meest anti-joodse teksten. De auteur verwerpt de joodse interpretatie van de Thora en verwijst naar de joodse Messias Bar Kochba die de tweede joodse oorlog ontketend. Bar Kochba wordt verslagen in 132 waardoor de tekst naar alle waarschijnlijkheid voor die tijd geschreven moet zijn. De auteur stelt dat er maar één verbond met God is gesloten door Mozes. De joden braken direct met het verbond door het gouden kalf te aanbidden. Het verbond werd daarom daarna met de christenen onder de joden verzegeld. Alles wat in het OT gezegd wordt slaat dus op Christus en de Kerk. De Thora was van begin af aan voor christenen bedoelt. Barnabas breekt dus op andere wijze met het jodendom dan bijvoorbeeld Marcion dat doet. Marcion stelt dat de Thora niet Christus’ liefdevolle Vader is gemaakt maar door een boze Scheppergod. Marcion is dus zeer dualistisch. Geen van beide manieren, het opeisen of afstoten van de Thora is uiteindelijk in de proto-orthodoxe kerk aanvaard. Barnabas’ brief is alleen geen uitzondering. Christenen geloven zondermeer het ware verkozen volk te zijn en dat de joden die plaats verspeeld hebben.

Tweede brief van Clemens Deze brief is aan Clemens van Rome toegeschreven en dateert uit het midden van de tweede eeuw. De inhoud is een vermanende preek tegen gnosticerende christenen die geloven met de doop al definitief verlost te zijn, ongeacht het leven daarna.

Pastoor van Hermas De Pastoor van Hermas is een mysterieus geschrift uit het begin van de tweede eeuw. Hermas was een slaaf waar weinig van bekend is. De tekst is een aansporing om zich af te wenden van de gelijkvormigheid in de wereld. De juiste levenswijze is essentieel voor het heil. De doop geeft slechts een vergeving van de zonden tot dan toe en toegang tot de christelijke gemeenschap. De brief wijst op het gevaar van zonde voor de christen.

26

Hoofdstuk 2: De zelfbewuste verdediging

Het optreden van de Apologeten De apologetiek is de verdediging van het geloof tegen bezwaren en is meestal gericht tot eigen gelovigen ter bevestiging van datgene wat men al weet. De apologeten komen op rond het midden van de tweede eeuw en hebben in tegenstelling tot de hellenistisch-joodse apostelen een heidens wijsgerige achtergrond. Zij willen hun vroegere geestverwanten overtuigen van de juistheid van hun keuze. Men verwijt hen vaak de Griekse filosofie in de oude “juiste” christelijke leer te hebben geïntroduceerd en daarmee het geloof te hebben vertroebeld. Ze zien het niet zozeer tot hun taak om het christelijke geloof uit te leggen of te vertolken maar verkondigen en interpreteerden hun geloof vanuit hun eigen tijd. Door de intellectuele achtergrond hadden ze onbewust het geloof al op hun eigen manier verstaan en uitgelegd. Deze uitleg kon een wezenlijke verandering zijn ten opzichte van het geloof van de eerste christenen. De apologeten argumenteerden tegen intellectuele bezwaren tegen het christelijke geloof en stelden dat een godsdienst die de ontwikkelden wilde winnen zich moest presenteren als een filosofie terwijl het pp gewone mensen de christelijke leefwijze was die indruk moest maken. Naast de levenspraktijk kwam hiermee de theorie als tweede zendingswijze.

Justinus de Martelaar Justinus de Martelaar werd geboren uit heidense ouders in de omgeving van Nabloes (Flavia Neapolis). Hij was bekend met het jodendom en de Thora maar was zelf platonist. Na zijn bekering schrijft hij over een geestelijke zoektocht die leidde tot een rationele rechtvaardiging van zijn keuze. Onderdeel hiervan is een tekst waarin hij in gesprek is met de joodse Trypho en enkelen van zijn volgelingen. Trypho stelt dat het jodendom de filosofie is van de waarheid waar heidenen alleen maar naar kunnen zoeken. Justinus redeneert dan dat als hij aan Trypho bewijst dat het christendom de joodse filosofie overtreft hij ook direct zijn argumentatie naar heidenen klaar heeft. Justinus gaat daarbij uit dat de Griekse filosofie door God is gegeven. Hij toont aan hoe Plato de onsterfelijkheid van de ziel niet kan bewijzen maar de joodse profeten als vrienden van Christus wel. Trypho stelt dat deze joods waren waardoor Justinus aan moet tonen dat joodse wet en rituelen niet noodzakelijk zijn. Hij stelt daarop dat de joodse interpretatie van de Thora niet juist is maar de christelijke wel (een bescheiden christendom, hoe klein ook, heeft nooit bestaan). Justinus is sterk beïnvloed door het platonische godsbeeld wat aansluit bij het joodse: de Zijnde. De ene God is ongeworden, onvergankelijk, onnoembaar, naamloos, volledig verheven. Hij gaat daarna door op de preëxistentie van Christus. Het feit dat heidense filosofen gedeeltelijk de waarheid bezitten komt omdat het Woord van god eeuwig is en al eerder onder de mensen is verspreid. Christus is het vleesgeworden woord en door hem beschikken christenen over de hele waarheid. Justinus deelt het bezwaar van de platonisten dat de hoogste God zich niet op de wereld toont, de verschijning van God is dan ook niet de Vader maar de Zoon. Christus als Woord en Zoon is dan volgens hem de platonische tweede God. Hij stelt echter beiden niet als tegengesteld. Met de preëxistentie van Christus geeft hij direct antwoord op de vraag wat er met goede mensen voor de komst van Christus is gebeurd. Mensen als Socrates, Plato en Abraham zijn dan feitelijk al christenen geworden zonder dat ze het zelf weten. In zijn gesprek met Trypho wil Justinus aantonen dat de christelijke interpretatie van de Thora de enige juiste is. Hij moet namelijk aantonen dat Jezus de in de Thora aangekondigde Messias is en dat er in de Thora al sprake is van het eeuwige Woord Gods en dat christenen

27

zich niet langer aan Gods ceremoniële wet hoeven te houden. Justinus gaat er daarbij dus vanuit, in tegenstelling tot Marcion, dat christenen en joden in dezelfde God geloven.

Aristides Aristides is één van de eerste apologeten en wil het christendom presenteren als een naar maatstaven van die tijd volmaakte gemeenschap. Hij ziet een harmonische kosmos van vier geslachten: de barbaren (Chaldeeën), Grieken, joden en christenen. Zij worden beoordeeld op hun godsdienst. Het juiste inzicht dat er maar één God is leidt volgens Aristides bij de christenen tot het juiste geloof en leven.

Tatianus Tatianus was een leerling van Justinus de Martelaar en stichtte een school in Rome. Hij is sterk beïnvloed door de gnostici waardoor hij uit de christelijke gemeenschap verstoten wordt. In het oosten van het Rijk sticht hij daarna opnieuw een school waar hij stelling neemt tegen de Griekse filosofen. Toch vertoont hij grote overeenkomsten met de platonisten. Ook hij stelt dat de waarheid goddelijk, oud en één is. Hij ziet de christelijke filosofie als ouder dan die van de Grieken omdat het zijn waarheid ontleent aan Mozes.

Teophilus van Antiochië Teophilus maakt het onderscheidt tussen het Woord dat zich eeuwig in God bevind (logos endiathetos) en het door God voortgebrachte geschapen Woord (logos prophorikos). Hiermee maakt hij duidelijk dat de scheppingsleer van Genesis superieur is aan de heidense. Teophilus neemt het verhaal letterlijk en schrijft een chronologie van de schepping tot het heden. Daarin ontwikkelt hij de in de Middeleeuwen gangbare indeling: schepping, zondvloed, Abraham etc. Hiermee ‘bewijst’ hij dat Mozes inderdaad ouder is dan Homerus.

Athenagoras Athenagoras was een tijdgenoot van Teophilus (eind 2e eeuw) en reageert op beschuldigingen van atheïsme en kannibalisme in de christelijke eredienst. Hij stelt dat het christendom een rationeel godsbeeld aanhangt. God staat boven het geschapene en daarom mag dat niet aanbeden worden. Hij verdedigt de wederopstanding door de stellingen van Plato en Pythagoras te volgen dat het ene element in het andere kan overgaan. Hij draait daarbij de bewijsvoering om. Hij begint met een almachtige God en redeneert vervolgens over de manier waarop die zijn almacht in kan zetten. Deze redenatie is rationeel maar overtuigd alleen mensen die in een almachtige God willen geloven.

Brief aan Diognetus De schrijver van deze brief is anoniem. Hij tekent net als Aristides het christendom ten opzichte van het jodendom en heidendom. Hij vergelijkt christenen als de ziel in de wereld (het lichaam). Christenen zijn er wel in maar niet van. Het vlees haat de ziel terwijl die het vlees geen kwaad doet. Het belemmerd het vlees slechts in het uitleven van de lusten. Zo haat de wereld de christenen die de wereld geen kwaad doen omdat ze zich verzetten tegen de lusten in de wereld. De ziel heeft het vlees lief en de christenen hebben degenen lief die hen haten. Zoals een mens niet kan leven zonder zijn ziel kan de wereld niet leven zonder de christenen.

Melito van Sardes Van deze apologeet zijn slechts fragmenten over die gericht zijn aan keizer Marcus Aurelius (regeerde van 161—180). Melito van Sardes stelt dat maatregelen tegen christenen alleen

28

voorkomen onder ‘slechte’ keizers. Volgens hem brengt de christelijke filosofie het Rijk voorspoed waarmee Melito van Sardes vooruitloopt op de 4e eeuwse ideeën dat christendom en het Romeinse Rijk elkaar versterken.

Concluderende rol van de apologeten Door de apologetiek ontwikkeld de christelijke theologie zich. Het is een bewuste intellectuele zoektocht in tegenstelling tot de nieuw testamentische schrijvers en de kerkvaders die zich onbewust in de eigen taal hebben uitgedrukt. Ze hebben hiermee het christendom sterk verandert. Terwijl Jezus en de vroege kerk nog in de spoedige komst van het Koninkrijk Gods geloofden, gingen de apologeten Christus zien als bemiddelaar die al preëxistent was. Via hem kwam het Woord aan de oerfilosofen en de joodse stamvaders. De verschijning van Christus op het bepaalde moment en plaats kreeg daarmee betekenis voor de hele schepping en altijd. De apologetiek was hiermee van essentieel belang in de ontwikkeling van een universele kerk die zich niet alleen richtte op joden of het nabije oosten. Dat Jezus de beloofde Messias was zei heidenen tenslotte helemaal niets. Met de apologeten sluit het christendom aan bij de cultuur van het Rijk. Vergrieksing was onvermijdelijk in de tocht naar universalisering .

29

Hoofdstuk 3: Stromingen en Ketters

De Gnostici In de 2e eeuw ontstaan de eerste twisten over leerstellingen, men zoekt hierbij naar autoriteiten uit het verleden. Met name de verkondigers van de “ware” kennis (Gnosis) worden beschouwd als dwalers. Zij zijn naast de orthodoxe christenen en de Griekse filosofie de derde grote geestelijke stroming. Door de vondst van gnostische documenten in Egypte in de 20ste eeuw kan een beeld worden geschetst van deze stroming. Gnostiek is in basis pessimistisch: ‘we waren één met God maar zijn nu in de boze wereld’. Gnostici zoeken de oorzaak van dit kwaad nog vóór de oerzonde. Zij zien een inferieure schepper die geen goede wereld kan en wilde maken. Deze visie op God is vreemd en lokte bij gnostici sterk anti-joodse sentimenten op. Verlossing lag niet in deze wereld want de zonde is de mens niet aan te rekenen, die is tenslotte het gevolg van de boze schepping. De inferieure schepper staat tegenover de goede en de hoogste God die zich in Christus openbaarde. Dit geeft een probleem omdat de vraag reist: ‘waarom verhinderde de hoogste God het werk van de inferieure schepper niet?’ Als God dat niet kon dan was Hij niet superieur en als Hij dat niet wilde dan was Hij niet ultiem goed. Op deze vraag worden door verschillende gnostici zeer diverse antwoorden gegeven. Gnostici onderscheiden groepen mensen. Ten eerste is er een groep die door de geest worden gedreven. Dit zijn de Pneumatici. Daaronder staan de mensen die zich door de ziel laten leiden: de Psychici en tot slot de mensen die de materie hun leven laten bepalen: de Hylici. De door de geest geregeerden dragen een goddelijke vonk waar men zich bewust van moet worden waarmee zij in hun binnenste één worden met de hoogste God. Verlossing ligt voor hen niet in lichamelijke wederopstanding maar om eenwording met God. Gnostici zien zichzelf als de uitverkoren pneumatici.

Marcion Marcion vertoont overeenkomsten met de gnostici. Hij is dualist in basis maar met een zeer negatieve kijk op de wereld. Toch is hij geen gnosticus omdat hij minder speculeert en iedere allegorische uitleg van het Oude Testament verwerpt. In Marcion’s optiek is de boodschap van de goede God voor de hele wereld bestemd en niet alleen voor een groep uitverkorenen. Essentieel voor Marcion is de dualistische wereldvisie. De kwaadwillende zwakke en wrekende schepper uit het Oude Testament versus de liefdevolle goede God uit het Nieuwe Testament die zich voor het eerst aan de wereld toonde in de incarnatie van Christus. Dit onderscheidt vertoont verwantschap met de leer van Numerius van Apamea. Met het verwerpen van de oudtestamentische God verwerpt Marcion ook de heilsgeschiedenis en de wortels van het christelijke geloof. Hij gaat daarmee recht in tegen de apologeten door te stellen dat christenen in een nieuwe God en waarheid geloven die zich openbaarde met de geboorte van Christus. Daarmee werd hij verketterd door zowel heidenen als orthodoxe christenen. Marcion stelde de oorspronkelijke vorm van Jezus’ christendom te willen herstellen. Hij zuiverde het Nieuwe Testament van nieuw toegevoegde teksten van met name verwijzingen naar het Oude Testament. In zijn boek ‘antithesen’ stelt hij teksten uit de Thora tegenover teksten uit het Nieuwe Testament om aan te tonen dat de God van het Oude Testament heel anders was dan die uit het Nieuwe Testament. Marcion ontkent daarnaast ook de geboorte van een lichamelijke Jezus. In zijn visie is Christus als God neergedaald in een schijnlichaam. Hij ontkent hiermee de oudtestamentische voorspellingen van de komst van Christus als de Messias. Die Messias is namelijk een gezant van een inferieure God. De lijdende Christus heeft met zijn schijnlichaam de mensheid losgekocht van deze boze

30

schepper. Als Christus geen tastbaar lichaam had dan kan hij dus ook niet lichamelijk opgestaan zijn. Wederopstanding in Marcion’s visie is dan ook een opstanding van de ziel. Marcion stelt dat het werk van de inferieure God zo spoedig mogelijk moet verdwijnen. Daartoe moet de mensheid van de aarde verdwijnen. Zijn volgelingen mogen dan ook niet huwen en leven in celibataire ascese. Het succes van zijn leer was dan ook opmerkelijk, het vormde een serieuze bedreiging voor de orthodoxe kerk. Redenen hiervoor liggen waarschijnlijk in de eenvoud van zijn stellingen, ze waren voor vrijwel iedereen te volgen.

Joodschristendom De definitie van het joodschristendom moet niet worden gezocht in de etnische achtergrond van de joden. Men dient na te gaan wat de verschillen waren tussen groepen die zich joden, joden-christenen en christenen noemden. Met name de toepasbaarheid van de joodse wet en de identiteit/erkenning van Jezus als Messias. Uit de dialoog tussen Justinus de Martelaar en de jood Trypho blijkt dat Justinus tolerant staat ten opzichte van jodenchristenen zolang zij maar belijden dat Christus de verwachte Messias is. Dit is belangrijker dan de vraag of men de gehele wet moet naleven. Jezus brengt immers de nieuwe wet. In de 2de eeuw blijken de grenzen tussen christenen uit heidenen, christenen uit joden, jodenchristenen zeer onduidelijk. Justinus volgt daarin dus de visie van Petrus. De volgelingen van Jacobus de rechtvaardige eisen echter de naleving van de wet iets wat door de nazaten van Paulus wordt bestreden. De gemeente in Jeruzalem verdwijnt in 135 nadat de Romeinen de Bar Kochba opstand in Palestina hard neerslaan. De joden worden uit de stad verdreven. Men gaat er vanuit dat tot die periode de gemeente door de broers en later neven van Jezus van Nazareth (Jacobus, Judas, Simeon) is geleid. Dit geeft de jodenchristenen dus toegang tot een leer die ouder is dan die van Paulus en teruggaat op de leer van Jezus zelf. Jezus was tenslotte niet eens joods-christelijk; Jezus was joods. De definitieve breuk tussen christenen en joodschristenen was de Messiaanse opstand van Bar Kochba omdat de christenen zich daarin afzijdig hielden. Immers, Jezus was de Messias dus een latere Messiaanse opstand kon alleen maar vals zijn. Tussen de groepen bestond al een grote wrijving omdat de christenen door de Romeinen vrijgesteld waren van de Fiscus Iudaicus die na 70 met de val van Jeruzalem en de verwoesting van de tempel was ingevoerd. Na de Bar Kochba werd een bisschop uit de heidense christenen in Jeruzalem aangesteld en werden jodenchristenen niet langer toegelaten. Orthodoxe polemiekschrijvers onderscheiden verschillende stromingen binnen het joodschristendom. Of de joodschristenen die zelf ook zo zagen is niet vast te stellen.

Ebionieten De Ebionieten worden de ‘armen van God’ genoemd. Zij worden genoemd door Irenaeus in zijn bestrijding van ketterijen. Volgens hem belijden zij God als schepper van de wereld en geven zij het evangelie van Matteüs een centrale plaats. Ze keren zich tegen de leer van Paulus en verplichten volgelingen om zich aan de joodse wet en tradities te houden. Ze vereren Jeruzalem als het ‘Huis Gods’ door altijd in de richting van Jeruzalem te bidden. De Ebionieten ontkennen de maagdelijke geboorte van Jezus door hun vertaling van Jesaja 7:4 ‘Zie de jonge vrouw zal zwanger worden’. Deze interpretatie geeft de Ebionieten een lage christologie, ze zien Christus eerst als mens en daarna pas als God. Ebionieten verwerpen daarbij ook de preëxistentieleer. Door hun stellingen zijn de Ebionieten populair geworden bij moderne christenen die zich afkeren van de tradities en dogma’s van de 20ste eeuwse kerk.

31

Elkesaïeten De Elkesaïeten vormen een groepering uit het begin van de 2de eeuw in de regio van de Eufraat. Zij stelden de doop centraal in hun geloofsbelijdenis en handhaafden de Sabbath en de besnijdenis. De leer van Elkesaïeten is sterk beïnvloed door gnostische ideeën.

Nazoreeërs Nazoreeërs is waarschijnlijk de oorspronkelijke naam die de joden aan de christelijke sekte gaven. Zij bleven primair joods maar beleden als groep dat Christus als Zoon van God de Messias was die geleden heeft en verrezen is. Omdat zij joden én christenen willen zijn worden ze door beide groepen verstoten en vervloekt.

Joods-christelijke teksten Uit hetzelfde milieu als het evangelie van Matteüs stammen meerdere teksten die niet aan de Bijbel zijn toegevoegd. Deze teksten maken onderdeel uit van de apocriefe teksten. Zo is het evangelie van de Nazoreeërs niet joodser dan het evangelie van Matteüs en zo sluit daar ook het evangelie van de Ebionieten bij aan. In deze teksten worden de geboorteverhalen genegeerd en wordt Jezus pas de Zoon van God ná zijn doop. Bij deze doop door Johannes de Doper daalt de Heilige Geest uit de hemel neer en verbindt zich aan Jezus. Dit idee is in basis gnostisch. De meeste van deze teksten staan negatief tegenover joodse rituele cultus die dan ook door Jezus bij zijn leven wordt afgebroken. Het evangelie van de Hebreeën is wat dat betreft een beetje een buitenbeentje omdat het ontstaat uit hellenistisch joodschristenen en stelt de rol van Jacobus de Rechtvaardige centraal. Dit evangelie heeft een hoge christologie en erkent de preëxistentie van niet alleen Christus maar ook die van Maria. Tot slot is de belangrijkste joods-christelijke tekst de Kerygmata Petrou die Jezus neerzet als profeet in de lijn van Mozes. Deze ware profeet is in gedaante van verschillende personen al vanaf Adam aan de mensheid verschenen. De tekst kent een zeer sterk antipaulinische toon.

Montanus Het Montanisme is vernoemd naar Montanus die in 157 of 172 in Phrygië plotseling in extase van de Heilige Geest raakte. Hij ging zich door zijn visioenen zien als instrument van de Parakleet: de Geest der Waarheid. Volgens het evangelie van Johannes kondigde deze geest de komst van Christus aan (Joh. 14:16-17). Door middel van profetie en extase kondigt Montanus de spoedige wederkomst van het Nieuwe Jeruzalem aan in Pepuza in Phrygië. Een leven van ascese zou de komst bespoedigen. In zijn prediking wordt Montanus bijgestaan door de twee profetessen Priscilla en Maximilla. Met hun hulp verspreidt de beweging zich in de 2de eeuw over het Romeinse Rijk. Montanus stelt dat hij de levende incarnatie van de Heilige Geest is en spreekt dan ook over zichzelf als God. Hiermee legitimeert hij de boodschap die in extase heeft ontvangen. Het Montanisme dwingt een standpunt van de orthodoxe kerk af over de aard van profetie. Is een nieuwe openbaring van God mogelijk na Christus? Valt met dit soort nieuwe profetieën de leer van de apostelen te overtreffen? Om deze vragen te beantwoorden erkent de kerk de noodzaak om een vaste verzameling apostolische teksten samen te stellen. Deze canon, waaruit het Nieuwe Testament voortkwam, kon voorkomen dat iemand autoriteit afdwong door te stellen niet de apostelen te volgen maar rechtstreeks namens de Heilige Geest te

32

spreken. De opkomende orthodoxe kerkhiërarchie claimde de exclusieve geldigheid van de apostolische teksten waarmee het orthodoxe geloof zich uiteindelijk fixeert in dogma’s.

33

Hoofdstuk 4: Criteria in de strijd om het ‘ware’ geloof

De Bijbel als basis voor orthodoxie De vorming van het orthodoxe christelijke geloof komt op onder invloed van de “ketterse” bewegingen die met dezelfde thema’s en terminologie andere bedoelingen hebben. Ketters staat tussen aanhalingstekens want in een tijd dat er nog geen vastomlijnd, uniform, algemeen (katholiek) geloof is kan er eigenlijk niet van ketterij gesproken worden. Men gaat zoeken naar autoriteiten die niet mondeling overgeleverd zijn en vindt die in de geschriften van de apostelen. Aan het einde van de 2de eeuw formuleert Irenaeus, bisschop van Lyon een eerste werk over de autoriteiten in de Kerk en de ‘waarheden’ van haar tegenstanders. Hij kiest daarvoor als basis het Oude Testament, de evangeliën en handelingen der apostelen. Irenaeus pleit voor een heilig schrift met daarin opgenomen het Oude Testament en een Nieuw Testament. Het is onduidelijk of Irenaeus al van een reeds bestaande verzameling uitging of dat men vanaf dat moment één ging samen stellen. De vraag voor hem was in ieder geval welke teksten onderdeel zijn van de vaste canon. De vier evangelisten (Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes) beweren geen van allen de enige totale waarheid te hebben opgeschreven. Wel is het mogelijk dat de teksten onder de christelijke gemeenten concurreerden. Irenaeus keurt de nieuw geschreven evangeliën uit de gnostische hoek af (bijvoorbeeld het recent vertaalde evangelie van Judas. GJ). In de periode na hem begint men de vier teksten te harmoniseren in een proces dat tot doel heeft de tegenstellingen te verwijderen en een vast historisch verloop te creëren. Voor Irenaeus was ook de directe ‘apostoliciteit’ van de teksten van belang. Johannes was zelf een apostel, Marcus een eerste leerling van Petrus, Matteüs een leerling van zowel Petrus als Paulus en Lucas een directe leerling van Paulus. Irenaeus houdt zich vast aan de woorden van Christus over Zijn apostelen: ‘Wie U hoort, hoort mij’ (Luc. 10:16). Dit is van belang bij Irenaeus’ theologie over de vleesgeworden Woord. De ouderdom van de teksten geven hem een argument in zijn polemiek tegen Marcion en Montanus. Irenaeus geeft echter nergens een definitieve opsomming van de canonieke geschriften. De definitieve samenstelling van het Nieuwe Testament dateert uit de 4de eeuw maar toont gezien de citaten van Irenaeus wel grote overeenkomsten met de werken die hij als canoniek achtte.

Het Credo als geloofsregel Naast de geschriften haalt Irenaeus ook een algemene mondelinge traditie aan die zich over het christendom heeft verspreidt. Deze traditie is bekend geworden als het ‘Credo’ (lat. ik geloof) waarin het christelijke geloof wordt beleden. Dit zet hij met name in tegen de gnostici die zich beroepen op een mondelinge traditie van volmaakte waarheid waarmee zij zich boven de teksten plaatsen. Deze traditie van Irenaeus ontwikkelde zich vervolgens tot de ‘apostolische geloofsbelijdenis’. Voor Irenaeus staan de mondelinge en schriftelijke tradities op hetzelfde niveau. Het grootste deel van de bevolking was immers analfabeet. In zijn strijd tegen de gnostici hecht Irenaeus veel waarde aan de christelijke gemeenten die hun bestaan terug kunnen voeren tot de eerste apostelen. Hun bisschoppen staan immers in de lijn van apostolische successie. Ouderdom en traditie legitimeren in de oudheid de waarheid van stellingen. Hoe ouder, hoe meer waar iets is. Door Irenaeus kwam in de christelijk beweging een uiterlijk gezag en uniformiteit op. In plaats dat men zich kon beroepen op God beriep men zich op menselijke autoriteiten. Met deze stap ontwikkelde zich de orthodoxe christelijke identiteit.

34

Hoofdstuk 5: De winnende ‘orthodoxie’

Irenaeus en de orthodoxie Irenaeus wordt in de oosters orthodoxe kerk gezien als de eerste kerkvader. Dat wil zeggen dat hij de eerste was wiens woorden normatief zijn geworden. Hij systematiseerde wat voor velen al als waarheid gold en wilde getrouwelijk herhalen wat de apostelen en hun leerlingen hadden gezegd. Daarmee heeft hij bijgedragen een reeds bestaande christelijke proto-orthodoxe stroming dominant te laten worden. Irenaeus claimt zelf een leerling te zijn van Polycarpus van Smyrna die op zijn beurt een leerling was van Johannes. Daarmee stoelt hij zijn waarheid dus rechtstreeks op Christus zelf. Irenaeus is naar alle waarschijnlijkheid geboren uit christelijke ouders en als christen opgevoed. In basis streeft Irenaeus naar helderheid en ontkracht hij de gnostische speculaties. Hij verwerpt niet alle kennis maar alleen de kennis die afleidt van het ware christelijke geloof in de schepper. Hij stelt het gezonde verstand tegenover de ijdele nieuwsgierigheid. Hierdoor is zijn werk voor de meeste christenen eenvoudiger te begrijpen dan de gnostiek.

De ene ware God Irenaeus richtte zich in zijn werk met name op de theologische hoofdpunten. Centraal staat dat de ene God, de Schepper van hemel en aarde een almachtige wil heeft. Daarmee verzet hij zich tegen de ideeën van Marcion die naast de grote goede God een tweede inferieure Schepper God stelt. Volgens Irenaeus is God één, soeverein, vrij en almachtig maar niet willekeurig. Willekeurigheid ligt besloten in de vraag waarom God de wereld wilde scheppen op precies het moment dat hij dat deed? Theologen uit de laat 2de eeuw stelde dat moment op ronde de 5500 jaar geleden. Irenaeus antwoordde op die vraag dat God de Vader is van het eeuwige Woord (de waarheid, Christus) waarin alle dingen al liggen besloten (dit is ontleent aan het platonische idee van realisme. GJ). Hij combineert daarmee Christus (waar alles al in besloten ligt) met de ideeën van Plato (dat zei ik toch!) over de Demiurg. Maar in tegenstelling tot Plato laat Irenaeus God zowel planner als uitvoerder zijn. Irenaeus sluit zich daarmee aan bij de kleine beweging onder de platonisten (Atticus, Plutarchus) die claimen dat de schepping en kosmos wel een begin hebben. Op de vraag wat God deed vóór de schepping antwoord hij dan vrij eenvoudig dat dat onbelangrijk is want God heeft er niets over geopenbaard (!). Hij is daardoor duidelijk geen apologeet want Irenaeus gebruikt filosofie alleen als dat zijn argumentatie past en verwerpt de delen die strijdig zijn met zijn overtuiging. De filosofie wordt daarmee de dienstmaagd van de theologie en dit zal zo tot diep in de middeleeuwen blijven. Irenaeus is op momenten zo inconsequent dat hij wijsgerige stellingen inzet voor het aantonen van het een theologisch punt om ze daarna voor een ander punt aan te vallen. Hij gebruikt de ideeën van Xenophanes, die stelt dat God in zijn geheel ziet, denkt en hoort (Gods eeuwige wil), tegen de gnostici, die stellen dat God in op elkaar volgende handelingen van oorzaak en gevolg werkt. Daarmee spreekt hij tegelijkertijd zijn eigen idee over God die de schepping op een bepaald punt in de tijd gewild heeft tegen. Als hij zijn argumentatie gevolgd had dan was de schepping eeuwig geweest, nooit begonnen, nooit geëindigd en in stand gehouden door Gods eeuwige wil. Irenaeus zit dan ook tussen twee vuren. Aan de ene kant stellen de filosofen die hij aanhangt dat er van Godswege niets nieuws kan geschieden. God is eeuwig en voorzienig want anders ontstaat de vraag waarom iets nieuws niet direct door God geopenbaard maar pas op het moment dat het gebeurd. Aan de andere kant moet Irenaeus wel aantonen dat God wel in kan grijpen in de schepping. Daaruit ontwikkelt hij het idee dat iedere openbaring, nieuwe handeling van God, zo oud is als de schepping.

35

De openbaring van Christus De openbaring van Christus staat in een lijn die begonnen is met de openbaring van God aan Adam is het paradijs, de openbaring van harmonie in de kosmos, de openbaring van God in de prediking van de joodse profeten, en uiteindelijk de komst van Christus zelf. Het is nieuw en tegelijkertijd preëxistent. Hiermee kan Irenaeus de heidenen in staat van beschuldiging stellen: jullie hadden de waarheid al kunnen kennen maar luisterden niet naar de eerdere openbaringen. Door de komst van Christus niet als iets totaal nieuws te zien voorkomt hij dat hij moet concluderen dat God zich blijkbaar daarvoor nooit over de wereld had bekommerd en dus niet ultiem goed is. In feite doet God dus relatief nieuwe dingen die in voortgaande lijn zijn opgebouwd. Dit heeft God van eeuwigheid af al besloten. Irenaeus plaatst zich hiermee tussen Marcion die Christus als geheel nieuwe eerste openbaring van de goede hoogste God ziet, en de Griekse filosofen (met name de platonisten) die stellen dat God niets nieuws kan doen. De openbaring van Christus in vergelijking met het aangekondigde woord door de profeten voegt dan in feite alleen nog toe dat het nu Christus zelf is die komt. Zijn komst geeft mensen vrijheid. Op deze wijze wordt zowel Marcion als de joden bestreden. Het Oude Testament is niet overbodig maar ook niet compleet. Hieruit concludeert Irenaeus de opgaande blijde lijn in de geschiedenis. Terwijl mensen in de oude Thora een wettelijke regel voor slaven kregen en men God vereerde uit angst is de wet van Christus voor vrije kinderen. De incarnatie van de waarheid in het vlees betekende een verheffing van het menselijke geslacht. Zelfs de toestand van Adam vóór de zondeval is niet volmaakter en beter dan nu na de komst van Christus. Hij stelt dat God de mens de mogelijkheid heeft gegeven te groeien door Zijn weldaden te aanvaarden. De onvolmaakte schepping is dus niet het gevolg van Marcion’s tweederangs schepper.

Wederopstanding Wat betreft de opstanding van Christus na diens dood ziet Irenaeus duidelijke bewijzen voor de lichamelijke opstanding en niet voor het gnostische idee van opstanding van alleen de ziel. Als God al het grote wonder wil doen van de schepping dan doet Hij zeker het kleinere wonder van de lichamelijke herschepping. Andersom vraagt hij de gnostici waarom God geen lichamelijke opstanding zou toestaan. Als Hij het niet kan dan is Hij zwak, als Hij het niet wil dan is Hij niet ultiem goed maar afgunstig en kwaadwillend. God is beiden niet dus kan en wil hij weldegelijk de lichamen opwekken. Dezelfde redenering volgt Irenaeus rondom de vraag waarom God het kwaad in de wereld niet vernietigt. God zál dat gaan doen aan het einde van de opgaande lijn, aan het einde van Gods plan met de wereld. Zo levert Irenaeus het christelijke bewijs voor de liefdevolle almachtige God die zich aan het einde der tijden zal openbaren. De tegen zijn argumentatie ingebrachte stelling dat apostel Paulus zegt dat het vlees het koninkrijk Gods niet zal erven (I Cor. 13:50) en dus dat er geen lichamelijke wederopstanding is stelt Irenaeus dat Paulus het heeft over vlees in de zondige toestand: lichamen die nog niet door de ziel geregeerd worden.

Het duizendjarige rijk Ideeën over het duizendjarige rijk voorafgaande aan de definitieve komst van het Koninkrijk Gods hangen samen met het scheppingsverhaal en psalm 90:4 waarin gesteld wordt dat voor God duizend jaar is als één dag . Daaruit concludeerde men dat de wereldgeschiedenis zich na 6000 jaar plus één rustdag van duizend jaar zou aflopen. Dit idee heeft tot ver in de middeleeuwen een belangrijke rol gespeeld. De laatste periode van duizend jaar, de zondag, zou een periode zijn van een vredesrijk dat geregeerd zou worden door Christus zelf. Irenaeus zag deze periode als hoogtepunt in de voortgaande openbaring Gods. Volgens hem is met de overwinning van Christus op de dood dan ook de eindtijd begonnen. Daaruit blijkt een

36

positief wereldbeeld: het reeds geschonken heil is geen surrogaat voor de teleurstelling dat het koninkrijk Gods nog niet is gekomen maar vormt daar een opmaat toe.

Het wereldlijk gezag Irenaeus staat positief tegenover het Romeinse gezag ondanks de volkswoede die zich in 177 tegen de christenen in zijn stad Lyon richtte. Ondanks dat stelt hij dat zoals men uit de harmonie van de schepping kan zien dat er een schepper is men ook uit de vrede en veiligheid in het Rijk kan zien dat er een keizer is. Hij realiseert zich dat hij blij mag zijn met het relatief goede leven in veiligheid dat hij niet op het spel wil zetten. Naar alle waarschijnlijkheid was Irenaeus een niet onbemiddeld man en hij pleit dan ook niet voor ascese maar gaat er vanuit dat christenen van de gaven Gods gebruik moeten en mogen maken. De rijken kunnen zo voorzien in de behoeften van de armen.

37

Hoofdstuk 6: Verdere uitbreiding, gemeenteleven en ethiek

Verspreiding van het christendom in de tweede eeuw De verspreiding van het christendom voltrok zich in hoog tempo door reizende missionarissen maar ook door migratie binnen het Romeinse Rijk. De religie was met name geconcentreerd in de steden. Vanuit Rome verspreidde het christendom zich in de eerste eeuw naar het westen maar dit is grotendeels legendarisch (apostel Paulus in Spanje, christenen in Marseille etc.). Een eerste tastbare gemeente is die van Lyon in het midden van de 2de eeuw. In het oosten is de verspreiding gericht op klein Azië en Syrië. Daarnaast ontstaan er christengemeenschappen onder de joden in Egypte. De kerk van Alexandrië kiest de evangelist Marcus als zendeling voor haar gemeente. Vanaf de derde eeuw groeit de religie vanuit joodse gemeenschappen in diaspora verder in Noord Afrika, rondom Carthago, in Mesopotamië, rond de Tigris. Irenaeus stelt dat alle kerken dezelfde geloofsregel bewaren maar dit is zeer onwaarschijnlijk. Hij heeft alleen gelijk als alle “ketterse” gemeenschappen worden uitgesloten maar zelfs dan zijn er onder alle christelijke gemeenschappen gnostici die hun geloof gewoon onder de orthodoxen belijden. Het Romeinse Rijk, met name Egypte, is een pluriforme multireligieuze samenleving van pagane godsdiensten, hellenistische filosofie, jodendom en christelijke sekten.

Gemeenteleven

De doop Door de verscheidenheid aan soorten gemeenten is er ook nog geen algemeen geldende liturgie. De meeste gemeenten houden een hoge drempel voor toediening van de doop waardoor stabiele groei optreed. Doop vindt pas plaats na dooponderwijs gericht op de regels van het christelijke leven. Het doopritueel wordt voltrokken op een plek van levend, stromend, en dus reinigend water waardoor het zondige verleden wordt afgewassen. Behalve onderwijzing bestaat de voorbereiding op de doop ook uit vasten. De doop is de voorwaarde voor deelname aan de eucharistie en is nagenoeg altijd pas mogelijk op volwassen leeftijd. De bovenstaande omschrijving is een zeer algemene zoals die wordt weergegeven in de Didachè. In de ketterse gemeenschappen zijn er verschillen met de orthodoxe traditie. Zo maakt Marcus, de volgeling van de gnosticus Valentinus, onderscheid tussen de doop en de verlossing. De doop hoort bij de mens Jezus en bekering van de zonde terwijl verlossing bij de Heilige Geest hoort, die op Jezus neerdaalde en leidt tot vervolmaking. Overeenkomsten tussen orthodoxe en ketterse dooprituelen zijn dat beiden onderdeel zijn van de wil tot reiniging naar een nieuw leven en opname in de gemeente. De orthodoxen kenden in tegenstelling tot de gnostici en andere ketters een hogere drempel voor toetreding en hierin ligt één van de belangrijkste redenen waarom verloop en dus verval in de rechtzinnige gemeenten veel lager was dan bij de ketters.

De eucharistie De viering van de eucharistie verschilde ook per gemeente. Zo lag de nadruk bij armere gemeenten op het brood en gebruikten zij water in plaats van wijn. De theologische polemiek gericht tegen deze praktijk beticht hen van het ontkennen van de incarnatie. Wederom geeft de Didachè een beschrijving van hoe de viering verliep. Er wordt door de leden brood, water en wijn bijeengebracht die in ontvangst worden genomen door de voorganger gevolgd door een dankgebed. De diakenen verdelen vervolgens de maaltijd en brengen na afloop de eucharistie langs bij hen die niet aanwezig konden zijn.

38

De zondag De zondag is al de gebruikelijke feestdag. Justinus de Martelaar stelt al dat dat komt omdat het de eerste scheppingsdag is en de dag dat Christus opstond. Hij verzet zich niet tegen de sabbat. De zevendaagse week was vanaf ongeveer het begin van de jaartelling de gangbare indeling en de zondag zou door jodenchristenen begonnen zijn zodat zij aansluitend op de zaterdagse sabbatviering de christelijke viering konden houden. Tijdens de diensten leest men gezamenlijk en worden er offers gebracht voor de weduwen, zieken en wezen.

Feestdagen Christelijke feestdagen zijn geworteld in de joodse. De betekenis is echter vervormd. Het paasfeest sluit nauw aan bij het joodse Pascha op de 14de Nisan. Joden gebruiken echter een maankalender waardoor de datum altijd valt op de eerste volle maan na de lente-equinox. Christenen kiezen in verband met het heilige karakter daarom voor Pasen de eerste zondag na de 14de Nisan. Er zijn echter veel gemeenten die de 14de Nisan blijven hanteren (met name in klein Azië) waardoor in de tweede eeuw een heftig debat ontstaat. Of Pasen teruggaat tot de tijd van de apostelen is onduidelijk. Paulus stelt al wel dat Christus geofferd is als het Paaslam (I Cor. 5:7). Hierdoor wordt Pasen het feest van Christus’ overwinning op de dood en de wederopstanding. Het Pinksteren is gebaseerd op het joodse Wekenfeest, de dank voor de tarweoogst. Pasen luidt een periode van 50 dagen in (de Pentacoste) die eindigt met Pinksteren. Een periode van vreugde die uitmondt in de uitstorting van de Heilige Geest. Dit vindt volgens het evangelie van Johannes al plaats op de paasdag zelf (Joh. 20:22) (dus volgens Johannes kunnen Pasen en Pinksteren weldegelijk op één dag vallen! GJ).

Begrafenis Naar het voorbeeld van Christus maakten de kerkgemeenten de begrafenis van alle leden mogelijk. De dode werd met het gezicht naar het oosten begraven om zo Christus, die bij de herrijzenis uit het oosten zou wederkomen, in het gezicht te kunnen ontmoeten. Tot de 3de eeuw maken christenen gebruik van familiegraven, daarna begint men met het graven van gemeenschappelijke begraafplaatsen, de catacomben. De sterfdagen van martelaren en heiligen werden gevierd als feestdagen. Het was tenslotte de geboorte van de heilige in Christus.

Organisatie In de tweede eeuw maakte het christendom zich zover los uit het jodendom dat de behoefte aan een eigen organisatie ontstaat. Men beschouwde de ambten als door de apostelen ingesteld en men zorgde ervoor dat zij in lijn tot hen teruggingen. Bisschoppen werden het centrale punt in de gemeenschap die hulp ontvingen van de presbyters (ouderlingen) en de diakenen. Vrouwen konden de positie van diaken dragen, vooral als ze weduwe waren. Door de vooraanstaande rol van vrouwen bij gnostici en Marcionieten begon de rechtzinnige kerk hen juist te weren als teken van onderscheidt. Voor het westelijke deel van het Romeinse Rijk gaat de bisschop van Rome een centrale rol spelen. Niet allen vanwege de rol die Rome voor het Rijk heeft maar ook vanwege de ouderdom van de gemeente die Irenaeus al terug voert op Petrus en Paulus. Voor hem draait het echter niet om de stem en autoriteit van de Romeinse bisschop maar om de ouderdom van het beleden geloof in die gemeente.

39

Ethiek Ethiek en moraal spelen een belangrijke rol voor christenen zonder dat ze als zodanig benoemd worden. Uit de brieven van Paulus blijkt dat er geen onderscheidt gemaakt wordt tussen geloof en leven in geloof. Het juiste geloof impliceert de juiste opstelling in het leven. Er is sprake van een groepsmoraal net als bij de Grieken, Romeinen en joden. Men hoorde als christen bij het lichaam van Christus. De gemeenschap wilde leven in gehoorzaamheid aan Christus en zodanig waren er geen (behalve de martelaren) individuele christelijke voorbeelden die zich onderscheidden van de gemeente.

Geweten en wet In tegenstelling tot de joden, die oordelen en handelen naar de wet en zo bepalen wat goed en kwaad is, nemen de christenen het hellenistische idee van geweten over. In zijn geweten is de christen aan God onderworpen en niet aan menselijke oordelen. Deze vrijheid in ‘liefde’ is zeer kenmerkend voor de ideeën van Paulus. Met de opkomst van de apologeten wordt dit geweten echter steeds meer vervangen door regels, normen en waarden. Dit leidt tot christelijke maatstaven in kuisheid, naastenliefde, geduld, dienstvaardigheid, zelfbeheersing etc. die de apologeten middelen geven in het debat met de heidense filosofen. Zo zien de hellenisten het doel van de wijsbegeerte als verwerving van het geluk. Dit wordt door de christenen beaamd, geloof leidt tot eeuwig geluk. De mens kan dus aan geluk werken door te geloven. Daarmee bestrijden de apologeten het determinisme en predestinatie idee dat de Stoïcijnen en neoplatonisten aanhangen: als de mens werkelijk wil kan hij het goede doen. In die wil wordt de mens alleen gehinderd door demonen, de oorzaak van het kwaad. Exorcisme is daarom een fundamenteel onderdeel van het verlossende werk van Christus.

Ascese en seksuele onthouding Ascese en seksuele onthouding worden niet als regel gesteld. Ascese en vasten zijn een middel tot versterking van het gebed omdat het kan leiden tot extase en visioenen. Daarnaast is het verdienstelijk in de vorm van boetedoening en een wapen in de strijd tegen de duivel en zelfvernedering tegenover God. Seksuele onthouding als regel zou daarnaast uiteraard ook het einde van Gods schepping betekenen, iets wat de Marcionieten en sommige gnostici wel nastreven. Orthodoxen plaatsen zich tussen de heidense seksuele losbandigheid en volstrekt celibaat. Voorplanting is een gebod van de Schepper maar het getuigd van bijzondere wijding als christenen zich onthouden. Ze mogen zich daar echter weer niet beroemen. Het beeld van seksualiteit wordt gedomineerd door de functie van voortplanting. De orthodoxie is tegen lustbevrediging waardoor automatisch homoseksualiteit en iedere andere vorm die niet kan leiden tot voortplanting verworpen wordt.

Naastenliefde De belangrijkste karakteristiek van het christendom is de naastenliefde. Dit is bepalend voor iemand die als christen wil leven. Men debatteerde uitvoerig over de vraag of de naastenliefde die de christenen uitten, hoger was dan de heidense of joodse uitdrukkingen. De uitbreiding naastenliefde ten opzichte van vijanden die Christus bij de wet van Mozes voegde, was niet onbekend in het heidendom (Seneca). Christenen claimen echter het ook daadwerkelijk in de praktijk te brengen terwijl heidenen dat niet doen. Toch wordt de christelijke naastenliefde het meest geuit binnen de gemeenschap. Materiële steun voor armen, onderdak voor reizende predikers etc. vallen allemaal onder de taken van de goede christen. Hieruit zal een sterke aantrekkingskracht zijn uitgegaan op heidenen. Uit de naastenliefde voor vijanden stelden de christenen dat zij dus nooit revolutionaire bedoelingen konden hebben. Met dit argument kon geen heidense wijsgeer concurreren en dit bewees de ‘waarheid’ van het christendom.

40

Christenen en in het bijzonder de apologeten pretendeerden dat uit hun leven en niet uit hun moralisme bleek dat zij het juiste inzicht hadden in Gods waarheid.

41

Deel III: De derde eeuw

42

Hoofdstuk 1: Polemiek tussen heidenen en christenen

Heidense intellectuele polemiek Antichristelijke polemiek ligt in basis altijd op het theoretische vlak. Volgens heidense intellectuelen handelden christenen bij gebrek aan redelijkheid. Sommigen verheugden zich immers op het martelaarschap.

Celsus De platonist Celsus richt zijn grote werk ‘De Ware Logos’ in 180 tegen de christenen. Hij wil bewijzen dat christenen de rust in het Rijk verstoren met een nieuwe leer die strijdig is met wat altijd als goddelijke waarheid heeft gegolden. Celsus kent de christelijke teksten maar maakt uiteindelijk geen onderscheid tussen orthodoxen en ketterse stromingen. Zijn grootste bezwaar tegen het christelijke idee over God is het feit dat zij stellen dat de ene grote God in ruimte en tijd handelt in plaats van zich slechts eeuwig te openbaren in lagere wezens en de kosmos. De onredelijkheid blijkt volgens Celsus uit de antwoorden die ze geven op tegenwerpingen. Steeds weer reageert men: ‘Stel geen vragen maar geloof slechts!’. Met zulke argumenten winnen ze alleen de lagere standen en zondaars. Waarom is Christus voor hen gekomen? Aanvaardt God de onrechtvaardigen als die zichzelf vernederen maar niet de wijze rechtvaardige als die al in deugd leeft? Zijn pessimisme over de menselijke natuur krijgt te verduren onder de argumentatie van de christelijke polemiekschrijver Origenes die verdedigt door te stellen dat het christendom juist mensen verandert. Die concessie wil Celsus niet doen, hij ziet alleen de onredelijkheid. Celsus bekritiseerde diverse centrale christelijke stellingen waardoor de kerk gedwongen wordt om haar eigen dogma’s te doordenken. Celsus levert allereerst kritiek op de scheppingsleer. Hij behoort tot de platonisten die de Timaeus allegorisch uitleggen en daarmee een God die in ruimte en tijd handelt afwijzen. Daarom is het zijns inziens absurd om te beweren dat de schepping in slechts zeven dagen volbracht was. Daarnaast is het in zijn optiek niet te verklaren dat een slang sterker is dan de Schepper en de mens tot zonde kan brengen. Ten tweede levert Celsus kritiek op de leer van de vleeswording van Gods zoon. In zijn visie is de mens veel te nietig en klein om de aandacht van de grote Schepper te krijgen. Christenen overschatten de waarde van de mens als zij stellen dat ze naar Gods evenbeeld zijn geschapen en direct onder Hem staan. Christenen vernederen God als zij geloven dat Hij zal afdalen om de verlossing te bewerkstelligen. Waarom verandert Hij de toestand niet gewoon in zijn almacht? Tot slot bekritiseerde Celsus de christelijke toekomstverwachting en de wederopstanding van de doden. De almacht van God impliceert volgens hem geen willekeur want dat is in strijd met de rationele aard van God. ‘God wil het’ overtuigd in zijn visie niet. De bezwaren van Celsus liggen in het verlengde van het platonische godsbegrip. Celsus dwong de rechtzinnige christenen niet alleen met behulp van apostolische autoriteiten aan te tonen wat waar was maar ook waarom. Daarmee maakte de rechtzinnige kerk de stap naar de gnostiek en begon het te streven naar kennis in plaats van alleen geloof. Theologie mocht echter niet in de plaats van geloof komen, het stond er in dienst van.

43

Plotinus Plotinus ontwikkelt een leer van goddelijke drieheid. De hoogste goddelijke ‘hypostase’ was het Ene Goede. Onder de Ene Goede staat de Geest die de samenvatting is van alle ideeën en min of meer gelijk staat aan de Demiurg uit Plato’s Timaeus. De hoogste God is dus niet de Schepper van de wereld. Onder de Geest staat de Ziel die als goddelijke wereldziel de hele kosmos doordringt. Plotinus bekritiseerd zowel gnostici als rechtzinnigen. De goedheid van de kosmos is een basis waardoor hij de gnosis verwerpt (die uitgaan van de slechte schepping). Tegenover de orthodoxen sluit hij zich aan bij Celsus en verwerpt een volgens plan werkende willekeurige God. Volgens Plotinus staat het Ene Goede boven de wil. Er bestaat dus niet zoiets als Gods wil, alleen Gods wezen bestaat in zijn optiek.

Christelijke intellectuele polemiek De stad Alexandrië was een multicultureel centrum van overwegend hellenisme. Er bestond een grote joodse gemeenschap en was door de enorme bibliotheek het intellectuele centrum van de wereld. Veel filosofische en wetenschappelijke scholen vestigden zich hier op het kruispunt van de grote handelsroutes. De christelijke theologen kwamen voort uit de catechetische school uit de 2de eeuw. In plaats van orthodox presenteren de theologen zich als een christelijke wijsbegeerte tegen een neoplatonische achtergrond. Deze filosofie is met name ontwikkeld door Ammonius Saccas († 241/2) de leraar van zowel Plotinus en Origenes.

Clemens van Alexandrië De christelijke theologie wordt als eerste vertegenwoordigt door Clemens van Alexandrië. Hij is een tijdgenoot van Ammonius Saccas maar niet door hem beïnvloed. Clemens leunt in zijn zoektocht naar kennis dicht naar de gnostici toe met dat veerschil dat hij niet de zaligheid claimt voor alleen mensen die de ware gnosis (de pneumatici) kennen. Ook eenvoudigen kunnen verlossing bereiken, zij ervaren het alleen niet bij leven. Door de nadruk op kennis geeft hij een veel allegorischer interpretatie van de Bijbel dan bijvoorbeeld Irenaeus dat doet. Clemens verzet zich niet zozeer tegen het heidendom maar ziet de christelijke leer eigenlijk als hoogste sport op een ladder van menselijke ontwikkeling. De polemieken van Clemens zijn dan ook meer gericht tegen heidense cultussen en de pagane priesters dan tegen de heidense filosofie.

Origenes Naast Irenaeus is Origenes (~185 - ~254) één van de belangrijkste Griekse theologen. Origenes gaat het om de interpretatie van de geloofswaarheid om zo de gewone christenen te beschermen en intellectuelen tegemoet te komen. Zijn vraag naar het waarom wordt door Irenaeus ontweken. Origenes beantwoord de vraag wel en gaat in zijn interpretatie zover dat hij later als ketters is verworpen. Origenes is christelijk opgevoed, zijn vader stierf als martelaar in 202. Hij was leerling van Ammonius Saccas en kreeg later de leiding over de Alexandrijnse catecheten school. Tijdens de vervolging van 250 werd Origenes gemarteld waaraan hij uiteindelijk na vrijlating stierf. Hij ‘miste’ hierdoor het martelaarschap waardoor men hem later niet als autoriteit erkent. Hierdoor is Origenes nooit kerkvader geworden maar slechts kerkschrijver en zelfs ketter. Origenes paste zijn allegorische uitleg van de Bijbel heel consequent toe. Allegorie is volgens hem absolute noodzakelijk omdat hij zelf aan het begin van zijn leven een letterlijke interpretatie gaf en hier zwaar voor heeft moeten boeten. Op jonge leeftijd heeft hij zichzelf

44

gecastreerd (of laten castreren) omdat dat zo in de Bijbel zou staan. Hij stelde later dat het hierdoor geen kunst is om de zonde van de lust het hoofd te bieden. Voor deze foute interpretatie wilde hij anderen bewaren. Het grootste werk van Origenes is ‘De Principis’ waarin hij een overzicht geeft van alle leerstellingen van het christelijke geloof. Hier maakt hij onderscheid tussen waarheden uit de Schrift en zaken die minder duidelijk zijn en dus onderzocht moeten worden. In feite is ‘De Principis’ hierdoor al een weerlegging van Celsus’ argumentatie dat christenen geen rede kunnen hanteren. Hij stelt dat er inderdaad christenen zijn die hun geloof niet kunnen beredeneren. Hij vraagt zich echter af of het niet beter is een geloof te leven dat men niet in staat te bewijzen is dan te leven in zonde totdat men het geloof wel kan verantwoorden. De verbetering van het leven in geloof is al een bewijs voor de juistheid ervan. Geloof is volgens hem net als vertrouwen een basis voor het leven. Men vertrouwd tenslotte ook op de goede afloop van een reis zonder dat dit te beredeneren is, anders zal de reiziger niet eens vertrekken. Over de schepping verdiept Origenes zich met name in het begin. Een begin impliceert dat er een periode was vóór de schepping. Is dat een tijd dat God niet werkzaam was? Stellen dat God altijd werkzaam is betekend dan juist weer dat er altijd al een schepping is geweest, zonder een begin. Origenes geeft toe dat God ooit niet scheppend heeft willen zijn. Hij stelt dat God altijd de Vader is geweest van de Zoon die staat voor de Wijsheid Gods. In die wijsheid heeft de schepping altijd al opgeslagen gelegen. God is dus nooit op een gegeven moment verandert van niet-scheppend naar scheppend maar ook niet zijn alle schepselen altijd al geweest. Origenes gaat zover door te stellen dat er vóór deze schepping andere werelden en scheppingen zijn geweest en na onze wereld er weer nieuwe zullen komen. De christelijke wederkomstgedachte en opstanding betekend voor Origenes dan ook niet een zuivering en niet een vernietiging. Hij ziet niet Gods willekeur maar stelt dat het Gods straf is. Die straf is in zijn visie eindig waarna allen, heiligen, zondaars en zelfs de Duivel en demonen gelouterd zullen worden en zich bij God voegen. Dit is een terugkeer naar de begintijd waarna de schepping en val van de Duivel zich weer herhalen in een nieuwe schepping. Wat betreft de menswording van God en de vraag waarom niet één machtswoord is gesproken ter vergeving van de oerzonde stelt hij dat met dit woord God afbreuk zou hebben gedaan aan de vrije menselijke wil. Door de vrije wil kán de mens zondigen maar door de vrije wil kan hij juist ook ethisch leven. Doel van de menswording is het heil van de mens wat niet opgedrongen wordt maar waar men uit eigen wil in moet geloven. Op de kritiek van Celsus dat God nooit de kosmos zou verlaten voor de mens antwoord Origenes dat God dat ook niet doet. God was helemaal in het lichaam van Christus en tegelijkertijd ook helemaal overal. In de tekstuitleg van de Bijbel onderscheidt Origenes drie soorten interpretatie. De letterlijke zin van de tekst is voor de eenvoudigen en simpelen van geest. Zij moeten echter wel gewezen worden op het feit dat de letterlijke interpretatie heel vaak misleidend is. De psychische zin van de tekst is voor gevorderden die zich op de ethiek richten en de geestelijke zin is voor de volmaakten, hierin ligt Gods waarheid besloten. Verschillende teksten hebben één of meer van deze uitleggen waardoor iedereen op zijn niveau iets in de Schrift kan vinden.

45

Hoofdstuk 2: Vervolgingen

Het beleid van de overheid Het beeld dat het christendom drie eeuwen lang zwaar vervolgt is geweest is onjuist. Vervolgingen waren over het algemeen incidenteel, lokaal en meer afhankelijk van de massa en het lokale en regionale bestuur dan van keizerlijke politiek. Er is zelfs twijfel over de rol van keizer Nero tijdens de vroege vervolgingen van de eerste eeuw. Het proces van christelijke integratie werd in 212 versneld door de invoering van het algemeen burgerrecht voor alle onderdanen van het Romeinse Rijk. Christenen verspreidden zich daarmee tot in de hoogste rangen van het Rijk. Tegelijk hadden de keizers weldegelijk belang de groei van het christendom te beperken. Alleen trouw aan de oude Romeinse tradities en voorouder verering waarborgde het geluk en de welvaart in het Rijk. Na de welvarende periode onder de keizerlijke dynastie van de Severii grijpt in 235 Maximinus Thrax de macht. De nieuwe keizer koestert wrok tegen de oosterse en filosofische geest van de christenen die het hof van zijn voorganger Alexander Severus domineerde. Maximinus Thrax vaardigt een edict uit gericht tot vervolging van de leiders van de christelijke gemeenten. Dit leidt op verschillende plaatsen tot lokale vervolgingen en verbanningen die extra worden gevoed door enkele natuurrampen waar de christenen de schuld van krijgen. Deze vervolgingen zijn aan het begin van de 3de eeuw echter meer uitzondering dan regel. Na Thrax volgt een chaotische periode van snelle keizerlijke opvolging. Na de dood van keizer Philippus Arabs in volgt keizer Decius in 249 de troon op. Philippus Arabs stond zeer welwillend tegenover christenen waardoor er veel invloed aan het hof was. Decius zoekt echter naar de herbevestiging van de oude Romeinse tradities en kreeg daarbij steun van de senaat. Het Romeinse Rijk was verwikkeld in economische neergang, grensoorlogen, conflicten met de Perzen, inflatie en continue crisis. De goden moesten duidelijk weer gunstig gesteld worden. Decius vaardigde in 249 een edict uit waarin hij de hele bevolking opdracht gaf een offer te brengen aan de goden. Voor dit offer werd daarna een certificaat afgegeven en wie dit niet kon overleggen werd vervolgt. Decius dwong hiermee niet de christenen hun God af te zweren maar naast God ook aan de andere goden een offer te brengen. Hij wist echter weldegelijk dat deze opdracht onverenigbaar was met het christelijke geloof. Het effect van de maatregel was groot en veel christenen brachten het verlangde offer en werden hierdoor feitelijk afvalligen. Door lokale soepelheid van de autoriteiten waren velen geneigd tot het sluiten van een compromis. De vervolging eindigde in 251 als Decius ten strijde trekt tegen de Goten. Decius’ opvolger Valerianus hervatte de vervolging in 257. Hij vaardigde een edict uit waarin hij de organisatie van de Kerk aanpakte. Ambtsdragers werden gedwongen te offeren en erediensten verboden. Een tweede edict veroordeelde bisschoppen die niet offerden ter dood. Verschillende bisschoppen gaven als leiders van de Kerk het voorbeeld van hun eigen preken en stierven de martelaarsdood (hieronder Sixtus de bisschop van Rome, Cyprianus de bisschop van Carthago en Fructuosos van Taragona in Spanje). De vernederende dood van keizer Valerianus na diens krijgsgevangenschap onder de Perzen maakte in 260 een einde aan de vervolging. Christenen zagen dit als het bewijs van Gods straffende gerechtigheid. Zijn zoon Gallienus sloot daarna in verband met de stabiliteit van het Rijk vrede met de christenen. Hij verbood het lastigvallen van christenen en realiseerde zich dat de groepering van dusdanig formaat was dat er meer rekening mee moest worden gehouden.

Christenen tijdens de vervolgingen Door de evangeliën, de handelingen der apostelen en de martelaarverhalen wisten christenen dat onder vervolging de ware gelovigen God trouw zouden blijven. Uiteraard leven christenen

46

in conflict tussen hun geloof en de maatschappij en zijn zij ook bang voor de dood. Tertullianus eist in ‘Apologeticum’ dezelfde vrijheden voor het christendom op als de Romeinse staat aan andere religies geeft. Hij stelt dat de Romeinen haten wat men niet kent. Degenen die christenen leren kennen houden op hen te haten. Hij vermoedt dat de Romeinen zich dan ook bedreigt voelen. Wat betreft het martelaarschap ziet Tertullianus dit als een essentieel onderdeel van het christen-zijn. Het bevrijdt de christen van afgoderij waarmee hij zich keert tegen de gnostici. Tertullianus is zo radicaal dat hij zich zelfs afzet tegen christenen die vluchten voor vervolging. Niet de Duivel maar God zit in zijn visie achter de vervolgingen om zo de gelovigen de kans te geven in het geloof te volharden. Vluchten is daarom geen optie. Hij ageert tegen argumenten voor vluchten uit angst het geloof te verloochenen en is compromisloos in deze opstelling. Of Tertullianus veel succes heeft gehad met zijn argumentatie valt echter sterkt te betwijfelen. Velen zullen eerder gevlucht zijn dan te willen sterven als martelaar. Behalve Tertullianus schuwt ook Origenes niet om gelovigen aan te sporen tot het martelaarschap. Ook hij beschouwt vervolgingen als een test van God. Zo stelt hij dat door het martelaarschap de gelovige adequate dank kan brengen voor de geschonken weldaden. In feite is het martelaarschap een tweede doop, maar dan in bloed, de reiniging van de zonden die men na de eerste doop heeft begaan en een rechtstreekse toegang naar het Hemelse rijk van de Vader. Noch Tertullianus noch Origenes blijken absolute autoriteiten te zijn. Bisschop Cyprianus van Carthago duikt tijdens de vervolgingen onder Decius onder en verzorgt via brieven zijn gemeenschap. De gemeente in Rome heeft hier geen goed woord voor. Dat dit echter geen persoonlijke ‘lafheid ‘ was getuigd zijn optreden onder de vervolgingen onder Valerianus. Dan wil hij wel een voorbeeld zijn voor zijn gemeente waarna hij in september 258 terecht wordt gesteld. Cyprianus moest na de eerste vervolging stelling kiezen hoe men om diende te gaan met de ‘lapsi’, de afvalligen die wel geofferd hadden (sacrificati) of die de autoriteiten hadden omgekocht (libellati). Veel van hen wilden na de vervolging weer terugkeren in de Kerk. De confessores, de mensen die trouw waren gebleven ondanks de vervolgingen oefenden een grote willekeurige macht uit over de gemeenten. Cyprianus nuanceert het offeren door te stellen dat er mensen zijn die het direct deden en mensen die dat pas deden na gewetensstrijd of marteling. Uiteindelijk kunnen volgens hem alle lapsi na boetedoening terugkeren in de Kerk. Hij past daarmee zijn oorspronkelijke principiële houding aan de praktijk aan. Cyprianus stelt dat God vergeeft na werkelijk berouw en boetedoening: vasten, wenen, aalmoezen brengen en in ascese leven. Het bezit waardoor men tijdens de vervolging tot zonde is verleidt mag niet langer worden liefgehad. De Kerk ontwikkeld uiteindelijk nooit één handelswijze ten opzichte van christenen onder vervolging. Na deze vervolgingen vond namelijk nog maar slechts één keer een grote vervolging plaats, die onder Domitianus in de vierde eeuw. De houding van Cyprianus ontlokte echter twee reacties. De ene klant vond hem te laks, de andere te rigoristisch. De groep die strikter was dan Cyprianus verenigde zich en vormde de gemeente van de ‘katharoi’ (de gezuiverden) en verspreidde zich als schismatische beweging over Noord Afrika, en Klein Azië. Schismatici verschilden niet van mening over de inhoud van het geloof maar vormden wel een eigen organisatie. In dat opzicht waren ze dus anders dan ketters. Het grootste probleem wat ze vormden was de vraag of iemand die in een schismatische kerk gedoopt was ook als gelovige gezien moet worden in de rechtzinnige kerk.

47

Hoofdstuk 3: Organisatie en leven in de gemeentes

Kerkambten Kerkelijke ambten kwamen op in een streven naar duidelijkheid in de leerstellingen. Ze werden daarom gelieerd aan een apostolische successie die terugging op de apostelen zelf. Met name de rol van de bisschoppen groeide in de 3de eeuw. Hierdoor ontstond een gat tussen de leken en de clerus. De wijding van ambtsdragers was veelal lokaal geregeld. Hypolitus van Rome schrijft daarvoor de ‘Traditio Apostolica’ waarin de ordinantie van de bisschop en zijn gezag beschreven staan. De bisschop wordt op voordracht door alle leden van de gemeente gekozen. Alleen hij kan de andere ambtsdragers wijden in de naam van de geest Gods. Onder de bisschop staan de presbyters (ouderlingen) en opzieners. Zij spreken de gebeden tijdens de dienst en onderwijzen de gemeente. Onder hen staan de diakenen die niet deel hebben aan de vergadering van de clerus maar informeren de bisschop over de gemeente. Zij ondersteunen bij de eucharistie, onderwijzen en verrichten dienst aan de zieken. De ‘Didascalia Apostolorum’ gaat nog verder dan de ‘Traditio’ en geeft de bisschop zelfs de macht van God in het oordelen over gemeenteleden (Matt. 18:18). Cyprianus gaat daarop door en stelt dat de bisschop de Kerk en de Kerk de bisschop is. Via Petrus gaat de plaats van bisschop namelijk terug op Christus zelf. Cyprianus bindt het heil aan de Kerk en dus de bisschop. Op deze manier geeft hij de bisschop dezelfde plaats als de priesters hebben onder de heidenen (Sacerdos). Met deze ontwikkeling gaat de macht in een gemeente over van een college naar een individu. De bisschop zou bij het Laatste Oordeel verantwoording af moeten leggen voord de houding van de gemeente. Hierdoor worden hoge ethische normen gesteld aan de bisschoppen. Toch zijn het veelal ex-slaven en niet intellectuelen of theologische wijsgeren die als bisschop benoemd worden.

Het leven van christenen

Boetedoening Christelijke boetedoening moet worden geplaatst worden tegen een oosterse achtergrond: het jodendom en de Perzische beschaving. De hellenistische cultuur kent publieke boetedoening niet. Christenen doen na de dood boete voor de gepleegde zonden. Persoonlijke zonden kunnen door middel van vasten, bidden en het geven van aalmoezen al vergeven worden. De doodzonden zouden echter leiden tot verwijdering uit de Kerk en dus vervloeking na de dood. Doodzonden zijn zaken als afgoderij, moord en echtbreuk. Boetedoening in de Kerk is wel publiekelijk maar geen vernedering. De boeteling ontvangt namelijk de ontferming van de gemeente over zijn daden. De gemeente is een collectief.

Ascese en seksuele onthouding Op ethisch niveau hanteren de orthodoxen, net als de gnostici, een onderscheid tussen mensen die alle geboden en raden van Jezus naleefden en degenen die zich tot de voornaamste beperkten. De eerste groep leefde in ascese en in seksuele onthouding. Dit gold volgens Paulus als een hogere staat van leven. Voor vrouwen was het teken van onthouding om ongesluierd aan de eredienst deel te nemen. Maagden ontwikkelden zich in het werk van Cyprianus tot een aparte kerkelijke stand met eigen tradities die verder gingen dan alleen ongehuwde onthouding. Motieven liggen naast geestelijke waarden ook in de sociologische aard van de groep. Er was een overschot aan vrouwen en men kon zich veroorloven vrouwen

48

te missen in ‘huwelijk met God’. Daarnaast konden maagden rekenen op ondersteuning uit de gemeente in het levensonderhoud. Iets wat vooral voor armen een aantrekkelijke optie was.

Opkomend monnikendom Het monnikendom ontwikkelde zich in de schaduw van de opkomende kloof tussen leken en clerus. Tegen het einde van de 3de eeuw trekken mensen zich terug naar eenzame plaatsen in een ongehuwd leven. Ze simuleren hiermee het leven van christenen voor de zondeval van Adam en Eva. Dit kluizenaarschap had zowel hellenistische als joodse wortels. Hellenistische filosofen leefden vaak in ascese net als sommige joodse sekten (bijv. de Essenen). Wederom kan men hier naast de geestelijk ook een sociale motivatie voor deze leefwijze geven. Kluizenaarschap in dienst van God kan heel goed een vlucht zijn voor uitbuiting in de tegen slavenarbeid aanliggende loondienst waar veel armen in werkzaam waren.

49

Hoofdstuk 4: Theologische ontwikkelingen

Eén God en geloof in Christus Tussen heidenen en christenen ontstaat er discussie rondom de vraag of christenen eigenlijk wel monotheïstisch zijn. Ze geloven tenslotte én in God én in Jezus Christus. Celsus bekritiseerd dan ook het antipolytheïstische gedrag van het christendom op grond van deze argumentatie. Daarnaast vereren christenen iemand die recentelijk had geleefd als de eeuwige weg tot het verkrijgen van zaligheid. Noch heidenen noch joden hingen een monotheïsme aan van de ene bovenwereldse God die gescheiden is van een niet goddelijke wereld. Platonisten zagen een godheid gestalte krijgen in vele lagere goden. Ook joden spreken wel over een tweede lagere God. De vraag voor hen was of die ene hoogste God wel zijn goddelijke waardigheid aan een individueel mens kon geven. Heidenen en joden accepteerden de volgende stap die christenen maakten niet: dat een mens al vaan eeuwigheid als de Zoon van de ene hoogste God gezien kon worden. In de 3de eeuw formuleerde de Kerk verschillende zienswijzen. Zo ontwikkelde de orthodoxe stroming het monarchianisme: in het ene hoogste goddelijke wezen zitten drie entiteiten die in wezen hetzelfde zijn. Toch is dit nooit eenduidig geweest en heeft deze stelling altijd debat uitgelokt. Een tegenstroming vormde het modalisme dat stelt dat Vader en Zoon volledig identiek zijn (Noëtus). Zij werden bestreden omdat dit impliceert dat de Vader zelf heeft geleden en is gestorven wat de eeuwigheid van God aantast. Daarnaast conflicteert dit idee met het punt dat God onveranderlijk is. Het andere uiterste vormden de adoptianisten die ontkenden dat Jezus werkelijk God was. Zij stelden dat hij bij zijn doop werd geadopteerd door de Heilige Geest en met goddelijke krachten werd bekleed (in feite is dit dus het conflict tussen hoge en lage christologie. GJ). De belangrijkste vertegenwoordiger van de adoptianisten was Paulus van Samosata die uiteindelijk door keizer Aurelius in 270 werd verdreven. Het is zeer wel mogelijk dat er een historische lijn loopt van de oude jodenchristenen naar Paulus van Samosata. De trinititeitsleer en monarchianisme ontstaan in eerste instantie bij Tertullianus in zijn werk ‘Adversus Praxean’. Praxeas is een modalist. Tertullianus ziet de Vader, de Zoon en de Heilige Geest als één maar met ieder een eigen substantie. Zoon en Geest zijn niet op dezelfde manier eeuwig als de Vader. De Zoon (het Woord) komt pas tot activiteit bij de Schepping maar dat betekend niet dat Hij er nog niet was! Voor Origenes staat God buiten ruimte en tijd daarom kan volgens hem God niet ineens de wereld scheppen of de Zoon verwekken. Dat maakt zowel adoptianisme als modalisme onmogelijk. Hij stelt dan ook dat Christus als Woord wel eeuwig is maar niet als van hetzelfde goddelijke wezen als de Vader. De Zoon is bij Origenes ondergeschikt aan de Vader omdat hij voortkomt uit de Vader en is op die manier dus iets als het ‘eeuwige product’.

50

Hoofdstuk 5: Belangrijke Latijnse kerkelijke schrijvers

Christelijke literatuur Vorm was in de oudheid net zo belangrijk als inhoud. Intellectuelen vroegen zich dan ook af waarom de christelijke Heilige Geest zich in de vulgaire volkstaal (koine-Grieks) tot de apostelen gewend had. Christelijke apologeten uit de 2de eeuw herschreven hun teksten dan ook in atticistisch Griek. Eind 2de eeuw en begin 3de eeuw komt daarnaast het Latijn op als tweede taal en worden teksten ook naar die taal vertaald. In de 3de eeuw zal het kwalitatief lagere werk in het Latijnse westen het Griekse oosten gaan overvleugelen.

Minucius Felix Felix fungeert als schrijver als een soort scheidsrechter in een debat tussen de heiden Caecilius en de christen Octavius. Caecilius is een scepticus die het bestaan van de voorzienigheid ontkent. Het christendom is dwaas door een misdadiger te vereren en in wederopstanding te geloven. Octavianus weerlegt deze argumenten op apologetische wijze waarna Caecilius zich gewonnen geeft. De christelijke argumentatie is volgens Minucius Felix dus zelfs zo goed dat hij er als scheidsrechter niet eens aan te pas komt.

Tertullianus Tertullianus (~198 - ~220) was wetenschapper en filosoof in Carthago en diep overtuigd van de juistheid van het christelijke geloof als ene waarheid voor alle mensen. Het gaat hem primair om het scoren in debatten en niet of hij consequent altijd hetzelfde zegt. De meeste van zijn werken zijn polemisch van aard en gericht tegen heidenen. Hij redeneert vaak ad hoc waardoor de tegenstellingen ontstaan. Volgens Tertullianus is elke tactiek geoorloofd bij het achterhalen van de waarheid. Na Christus is er dan ook geen enkele noodzaak meer tot het stellen van vragen. Hij stelt zelfs dat de waarheid (Christus dus) natuurlijk is en onbewust aanwezig bij alle mensen. Ze moeten er alleen wel ernst van maken. In het weerleggen van ketterse bewegingen als die van Marcion en Praxeas gebruikt hij heidense en christelijke ideeën door elkaar. Daarnaast ontneemt hij ketters het recht om in debat teksten te gebruiken van de apostelen. Die zijn geschreven voor de christengemeenten en ketters hebben zich daar tenslotte van losgemaakt.

Novatianus Novatianus was zeer rigoristisch in zijn houding ten opzicht van mensen die onder de vervolging van Decius een offer hadden gebracht of de autoriteiten omgekocht. Zijn belangrijkste werk is de ‘De Trinitate’ waarin hij wat godsbeeld betreft overeenkomt met Tertullianus en Irenaeus.

Arnobius Arnobius was oorspronkelijk een vervolger maar bekeerde zich rond 300 tot het christendom. Hij schreef een verdedigende retoriek voor de Kerk waarin hij bestaan van heidense goden niet uitsluit maar platonisch plaatst als lagere goden onder de ene hoogste God. Hij stelt dat geen van enkele God hartstochten kent en dus ook geen toorn. Er bestaat daardoor niet iets dat de Straf van God is. Arnobius staat hierdoor zeer dicht tegen de filosofie van Epicurus die door deze argumentatie zelfs de voorzienigheid ontkent.

51

Lactantius Lactantius (~250 – 325) was leerling van Arnobius en is de leraar van de latere keizer Constantijn.

52

Hoofdstuk 6: Het begin van de 4de eeuw

Vervolgingen onder de Tetrarchie: burgeroorlog onder de goden Na de vervolging onder Valerianus tot ongeveer 260 breekt een periode aan van 40 jaar waarin de kerk verder uitgebouwd wordt. Met name in het oosten groeit het aantal christenen uit de elite. Daarnaast groeit de kerk nu ook op het platteland. Voordat het christendom definitief overwint breekt echter van 302 tot 311 nog een laatste periode van grote vervolging aan onder keizer Diocletianus. Toch was het christendom in feite al vanaf 260 in principe gelijk aan andere godsdiensten. Het werd getolereerd maar gold alleen officieel nog niet als religio licita.

Diocletianus en de Tetrarchie In 284 werd in het Romeinse Rijk de tetrarchie door keizer Diocletianus ingevoerd. Diocletianus en Maximinianus werden Augustus (Keizer) van respectievelijk het oostelijke en westelijke deel van het Rijk. Naast hen stonden Galerius en Constantius Chlorus als Caesar van oost en west en beoogde opvolgers. Diocletianus stond aan het hoofd van deze groep en voerde een zeer conservatieve politiek om het Rijk te herstellen. Net als Decius richtte hij zich daarbij met name op de heidense godsdienst. De oostelijke Augustus en Caesar zagen zichzelf als nakomelingen van Jupiter, in het westen zag men zich als het geslacht van Hercules. Uit dit idee bestreed Diocletianus de Manicheeën en Christenen. Tussen 298 en 301 werd het leger gezuiverd van christenen en vanaf 303 begon een gewelddadige vervolging. Diocletianus’ motieven waren naast de grote economische crises primair religieus van aard. Lactantius verteld over een hetze onder de heidense priesters tegen christenen nadat die orakels zouden hebben gedwarsboomd met het slaan van een kruis. De keizer vaardigt in 303 en 304 vier edicten uit: verwoesting van kerken, verbranding van geschriften, verlies van burgerrechten en het maken van christenen tot slaven. In het westen paste Constantius de edicten maar beperkt toe terwijl ze in het oosten juist steeds verder verscherpt werden. Nadat de clerus gearresteerd en gefolterd kon worden werd dat uitgebreid tot alle christenen. Uiteindelijk werd de praktische vernietiging van alle christenen de keizerlijke politiek.

Vervolging en burgeroorlog In 305 traden Diocletianus en Maximinianus af en volgden Constantius en Galerius hen als keizer op. Maximinus Daia werd Caesar in het oosten terwijl Constantius in het westen al stierf in 306. Dit leverde een burgeroorlog op tussen Severus en Constantijn die in York tot keizer werd uitgeroepen. Severus wordt in 307 door Maxentius afgezet die zich schikt in het bestaan van de christenen. In het oosten realiseert de doodzieke Galerius in 311 dat het christendom niet uit te schakelen valt en vaardigt het ‘Edict van Galerius’ uit. Hieronder moeten christenen beloven te bidden voor het heil van de keizer (iets wat christenen al lang gewend zijn om te doen) en niet langer de rust te verstoren. In ruil accepteert de keizer hen als religio licita. Deze koerswijziging is niet gebaseerd op medemenselijkheid maar onder druk van Constantijn. In het rijk dreigt de burgeroorlog tussen de vier machten verder te escaleren waardoor de troepen die nu ingezet worden voor de vervolgingen noodzakelijk zijn geworden. De burgeroorlog brak in 311/312 in het oosten uit tussen Maximinus Daia die Galerius opvolgt en zijn Caesar Licinius. Maximinus volgt het idee van Diocletianus en Decius en liet petities fabriceren waarin het volk hem vraagt de christenen te vervolgen. In het westen brak na de dood van Galerius een strijd uit tussen Constantijn en Maxentius. Bij de slag om Pons Milvius versloeg Constantijn Maxentius definitief. Lactantius verteld het verhaal van de

53

droom en het visioen wat Constantijn beval de letter Chi (Χ) en Rho (Ρ) op het schild van zijn soldaten aan te brengen. Dat Constantijn na de slag bij Pons Milvius daadwerkelijk christen is geworden is wel aannemelijk. In 313 sluit Constantijn een verbond met Licinius waarna zij gezamenlijk Maximinus Daia verslaan bij Adrianopel. Licinius handhaafde daarna in het oosten het strikte tolerantie beleid terwijl Constantijn als christelijk keizer het christendom grote gunsten verleent. In 316 komt het tussen beiden tot een laatste machtsstrijd waarbij Licinius de vervolgingen in het oosten hervat. In 324 behaald Constantijn de definitieve overwinning en zijn alle vervolgingen voorbij.

Bekering van Constantijn Behalve een burgeroorlog om macht wordt deze periode ook getekend door het conflict tussen de oude heidense tradities en goden versus de nieuwe christelijke leer. Het wordt in het Rijk dan ook gezien als een burgeroorlog tussen de goden van Rome en de christelijke God. De overwinning van het christendom wordt dan gezien als de Hand van God en Constantijn is zich hiervan terdege bewust. Hij ziet zichzelf als werktuig Gods zoals Diocletianus en zijn heidense opvolgers zichzelf ook zagen. Constantijn zag zichzelf in eerste instantie als incarnatie van de heidense god Sol, de hoogste zonnegod die boven de lagere goden staat (een henotheïstisch godsbeeld). Christenen zagen Christus altijd al als het ‘Licht der Wereld’ en vergeleken Hem met de zon. Dit maakte het voor Constantijn eenvoudiger om over te stappen van Sol naar Christus. Het teken van Sol (De X met een verticale streep) en Christus (de X met de verticale P) verschilden in dat opzicht ook alleen in het feit dat Christus een lus aan de verticale streep had. Het is niet onaannemelijk dat christelijke bisschoppen de Keizer daarop tijdens zijn oorlogen hebben gewezen. De conversie van Constantijn kan dan een poging zijn om afstand te nemen van zijn heidense rivalen en het idee van goddelijke burgeroorlog te omarmen. Toch moet de bekering van de Keizer niet alleen gezien worden als een machtsmiddel. Waarschijnlijk speelden verschillende redenen. Constantijn was onderwezen door de christelijke Lactantius en het christendom was in zijn wereld en tijd nog geen doorslaggevende machtsfactor. De conversie zal dus ook oprecht religieuze motieven hebben gehad. Zijn doop op het sterfbed is daar in ieder geval geen argument tegen. Dit gebeurde bij veel andere bekeerlingen. Constantijn zal veel ideeën en symbolen uit zijn verleden hebben meegenomen en ze in een nieuw christelijk kader hebben willen passen.

Theologie van de overwinning

Eusebius van Caesarea In de veranderende verhouding tussen Kerk en staat ontwikkelde zich nieuwe theologie. Eusebius van Caesarea (~260 - ~340) geloofde in het christendom als verheven voortzetting van het jodendom. Ook heidenen beschikten in zijn visie al over een deel van de waarheid maar zijn in de zegetocht van de christelijke waarheid achtergebleven. Eusebius schrijft de ‘Historia Ecclesia’ een verzameling van documenten die de waarheid moesten bewijzen. Hij Constantijn als de ene machthebber en een weerspiegeling van de ene God. Zijn lofrede op de keizer moet dan ook gelezen worden als aanmaning aan de keizer zich als behoeder van de ware religie op te stellen. Eusebius trekt parallellen tussen de keizer en Christus. Constantijn is niet Christus zelf maar als getrouw instrument van Christus.

Athanasius van Alexandrië Athanasius van Alexandrië (~295 – 373) heeft veel meer invloed gehad dan Eusebius. Hij schrijft een apologetische aanval op het heidendom ‘Contra Gentes’ en een verdediging van het geloof in de vleeswording van het Woord ‘De Incarnatione Verbi’. Hij tekent de opgaande lijn in de openbaring van God vanaf Adam, de komst van het Woord via de profeten en

54

uiteindelijk de vleeswording van het Woord in Christus. Hij verschilt van Irenaeus omdat Athanasius de opgang pas laat beginnen bij de zondeval. Verlossing door Christus overtreft dus de situatie in het paradijs. De zondeval had de dood en verlies van ware godskennis tot gevolg. Godskennis impliceert gehoorzaamheid aan God. De incarnatie van het Woord in Jezus Christus heeft dan volgens Athanasius niet alleen tot doel de dood te overwinnen maar tevens de godskennis en gehoorzaamheid te herstellen. “Hij is mens geworden opdat wij vergoddelijkt zouden worden. Hij heeft zichzelf door middel van Zijn lichaam geopenbaard opdat wij kennis zouden verkrijgen van de onzichtbare Vader.” Beide opvattingen over de verlossing: een handelen van God aan de mens en gehoorzaamheid aan de nieuwe wet van Christus worden dus door Athanasius gecombineerd. De christelijke ethiek moet de gevolgen van de zondeval zoveel mogelijk ongedaan maken. Met de triomf van Christus in zijn eigen tijd ziet Athanasius zijn ideeën bewezen.

Het Concilie van Nicaea (325)

Arius De vraag naar de verhouding tussen Christus en God was in de 3de eeuw absoluut nog niet beslist. In de 4de eeuw kwam in Alexandrië de presbyter Arius in conflict met bisschop Alexander die volgeling was van Origenes. Origenes had gesteld dat óf de Vader en de Zoon van gelijke eeuwigheid zijn óf dat de Zoon ondergeschikt is aan de Vader. Bisschop Alexander ging uit van het eerste wat hem kritiek opleverde van Arius. Arius was filosofisch geschoold en ging uit van Christus’ ondergeschiktheid aan God de Vader. Hij stelt in de lijn van Plato dat er één volstrekt verheven, onvergankelijk, hoogste goddelijke Beginsel was dat strikt gescheiden moet worden van het geschapene. Tot het schepsel behoord ook Christus. Christus heeft namelijk een begin in de tijd wat typisch is voor alles wat geschapen is. Hiermee stelt Arius dat Christus niet onveranderlijk is zoals de ware God maar juist een vrije wil bezat. Christus heeft met die wil altijd voor het goede gekozen en is daarvoor beloond en tot goddelijk wezen verheven. Deze ideeën lijken op die van het adoptianisme en Paulus van Samosata maar verschilt in het feit dat Arius geloofde dat Christus ook het Eerste Schepsel was dus wél bestond voor zijn geboorte uit de maagd Maria. Christus als scheppend Woord stond als middelaar tussen de ultiem verheven God en de schepping (daar gaan we weer: lage christologie versus hoge christologie. Arius is aan het ‘polderen’ tussen de twee kampen. GJ).

Concilie van Nicaea Op instigatie van bisschop Alexander wordt Arius in de ban gedaan. In het oosten van het Rijk komt het voor velen tot een keuze voor of tegen Arius. Hieruit ontstaat de Ariaanse beweging die tot in de vroege middeleeuwen voor grote controverses zorgt in de bekering van Europa. Onenigheid onder christenen is het laatste waar keizer Constantijn behoefte aan heeft en hij grijpt dan ook in om de eenheid te herstellen. Hij stelt dat christenen zich moeten onderwerpen aan het gezag van de bisschoppen en stuurt een onderhandelaar naar Arius en bisschop Alexander. Daarna belegt hij een synode in Nicaea waar alle bisschoppen uit het Rijk voor het eerst samen komen. De keizer zelf neemt ook actief deel. Er ontstaan al snel drie kampen: aanhangers van Arius, aanhangers van Alexander en een tussenpartij. Allen staan in de traditie van Origenes. Constantijn maakt het woord ‘Homousios’ (één in wezen) als een soort compromis dat Christus aan de kant van God plaatste en dus niet in de schepping maar Hem wel erkend als Eerste Schepsel. Aan dit compromis wordt door de tegenstanders van Arius echter een anti-ariaanse draai gegeven waarop hij weigert de opgestelde geloofsbelijdenis te tekenen. Constantijn heeft belang bij eenheid in de Kerk en dringt bij de orthodoxen aan op matiging. In het oosten zal tegen het einde van de 4de eeuw toch weer een

55

sterk neoplatonisch idee opkomen wat in basis wel vasthoud aan de afspraken in Nicaea maar ook door Arius wordt gesteund. Het westen zal daartegen zich zeer rigide opstellen en strikt vasthouden aan de geloofsbelijdenis van de synode en de herbevestiging van die leer in Constantinopel in 381. Hiermee breekt de westerse Kerk met de hellenistische platonische gedachte en wordt de christelijke God niet langer een boven alles verheven, onveranderlijk hoogste Zijn. (God wordt voor Rome tastbaarder en komt daarmee dichterbij waarmee de basis is geschapen voor de scheuring tussen de westerse Katholieke Kerk en de oosterse Orthodoxe Kerk die na veel omwegen in 1054 definitief wordt. GJ) Op Nicaea werden naast dogmatische kwesties ook beslissingen genomen omtrent de Paasdatum en het Schisma rond Melitas van Lycopolis. Constantijn probeert net als in het arianisme het schisma met compromissen op te lossen. Hij wenst iedereen terug te brengen onder één Kerk maar wordt daarin gedwarsboomd door de bisschoppen Alexander en Athanasius van Alexandrië. Op het concilie worden ook de kerkstructuren vastgelegd en afspraken gemaakt over de rechten en plichten van de clerus. Met het concilie van Nicaea komt een tijdperk in de christelijke geschiedenis ten einde. Er is volledige vrijheid van christelijke godsdienst belijdenis en het christendom heeft de gunst van de Romeinse autoriteit verworven. Op dogmatisch vlak zijn voor het eerst centraal voor de hele Kerk beslissingen genomen. Het christendom staat daarmee op het punt om echt één Kerk te worden waardoor onderlinge twisten niet langer een lokaal maar totaal karakter krijgen. In feite heeft na 325 het dogma definitief de plaats van levend geloof ingenomen.

56

College dictaten

57

12 september: Inleiding In het onderzoek naar christenen in de Romeinse wereld wordt met name gewerkt op basis van literaire bronnen en inscripties van na 200. De 1ste en 2de eeuw worden overwegend gedomineerd door literaire bronnen. Deze zijn overgeleverd door het overschrijven waardoor een theologische selectie door katholieke kerkvaders heeft plaatsgevonden. Teksten die men later niet langer de moeite waard vond zijn niet overgeleverd. Dit zijn met name de ketterse niet-orthodoxe teksten. Teksten die wel orthodox zijn gaan later samen het Nieuwe Testament vormen. Het NT is dus selectief en bevooroordeeld. Van veel niet-orthodoxe bronnen is slechts bekend dat ze hebben bestaan maar zijn geen teksten terug gevonden. Bij Nag Hammadi zijn in 1945 tientallen niet-orthodoxe teksten in de vorm van papyri codici gevonden. Daarnaast is in 1975 het Evangelie van judas gevonden wat recentelijk is vertaald. Christus geeft hierin een esoterische boodschap aan Judas. De schrijver stelt dat Judas de enige was die Christus daadwerkelijk begrepen heeft. De verrader versus de weldoener, Judas is degene die Christus ontdoet van zijn aardse vergankelijkheid. Deze omkeer van rollen en het streven naar de esoterische kennis die Christus Judas zou hebben gegeven is typisch voor gnostische teksten. In hoofdlijnen zal deze serie colleges onder andere gaan over de volgende punten. Ten eerste de ontwikkeling van diversiteit naar homogeniteit. Uit de veelheid aan christelijke stromingen in de eerste eeuw ontwikkeld zich één algemene (katholieke) Kerk. Hieruit volgt de opkomst van de ene ware orthodoxe leer. Waarom zijn bepaalde zaken orthodox geworden en waarom andere niet? Daarnaast zal ingegaan worden op de numerieke groei van het christendom en de opname van pagane elementen in de orthodoxie. Er is een grote niet christelijke invloed geweest op de kerk. In wezen heeft de kerk zich ontwikkeld als een afspiegeling van de late Romeinse oudheid. Het vroege christendom was zeer divers en ontstaat direct na het sterven van Christus. Uit de grote hoeveelheid literatuur over het leven van de historische Christus is recentelijk ‘The Jesus Dynasty’ verschenen van prof. dr. J.D. Tabor. Christus komt voort uit een joodse familie en is een volgeling van zijn achterneef Johannes de Doper. Jezus neemt na de dood van Johannes de leiding over van zijn beweging. Deze kleine joodse stroming gelooft in het nabije einde der tijden en de komst van het koninkrijk Gods en de nieuwe wereld. Men gaat dus uit van een verandering van de bestaande machten. Dit is niet uniek; de Messias gedachte leeft in deze periode uitermate sterk onder de joden. De verwachte terugkeer van de gezalfde uit de lijn van koning David. Wat wel uitzonderlijk in de boodschap van Jezus en waarschijnlijk Johannes de Doper is het feit dat zij de komst van God geweldloos willen voorbereiden en streven naar naastenliefde als kern van Gods geboden. Het daadwerkelijk leven van een gedoopt leven. Ter ondersteuning van zijn prediking verricht Jezus wonderen. Dit is het bewijs dat hij spreekt namens God. Voor de joden uit die periode is dit niet vreemd; het is een onderdeel van de Messias verwachting. Voor Grieken en buitenstaanders is het dat echter wél. Zij zien niet een mens die spreekt namens God maar een mens bezeten van een goddelijk wezen. Jezus zag zichzelf vermoedelijk als de geweldloze Messias. Hij vierde zijn intocht in Jeruzalem tenslotte als een vorst. De joden verwachtten de Messias ook in die periode onder Pontius Pilatus. De kruisiging zal dan onverwacht zijn gekomen waardoor de woorden ‘Vader waarom heeft u mij verlaten?’ waarschijnlijk authentiek zijn. Het charisma van Jezus blijkt dan direct na zijn dood. De beweging sterft niet uit maar krijgt talrijke volgelingen waaruit een joods/Semitische sekte ontstaat die hem niet ziet als de letterlijke zoon van God. Invloed vanuit bekeerlingen uit de hellenistische cultuur zagen hem zo wel.

58

Er dient dan een antwoord te worden gegeven op de vraag waarom Christus gestorven is. Er zijn verschillende interpretaties. De gnostische interpretatie ziet Christus in de eerste plaats als onsterfelijke ziel en leraar waarvan slechts het zondige lichaam gestorven is. Dit is geen probleem want de opstanding is in de gnostische traditie eigenlijk irrelevant. Het Docetisme ziet de Zoon als gezant van God die slechts tijdelijk op aarde verblijft in een schijngestalte. De ware leraar/prediker sterft niet aan het kruis. De Islam gaat daar later nog verder in en ziet Jezus als één van de profeten. Een profeet van God kan niet gekruisigd zijn en de Islam stelt dan ook dat het niet Jezus van Nazareth was die stierf maar dat Simeon van Cyene zijn plaats in heeft genomen. De joodschristenen stellen dat Jezus de lijdende leraar van de rechtvaardigheid was die schuldloos is gestorven. Op basis van de Messias gedachte gelooft men wel dat Jezus gestorven is maar niet dat hij daarna weer is opgestaan. Jezus is bij God in de hemel. In feite wordt Jezus daarmee een martelaar: hij is bij God gekomen. De Nieuwtestamentische uitleg vinden we het beste in Lucas. Jezus werd gekruisigd door de joden en niet door de Romeinen, die voerden slechts de wil van het volk uit. God heeft de joden daarop ook vreselijk gestraft met de verwoesting van Jeruzalem en de tempel in het jaar 70. Als teken aan de wereld, een soort compensatie, heeft God Christus weer op doen staan. Dit is een symbool voor de hoop voor trouw aan de boodschap van Christus. De interpretatie van het orthodoxe christendom is gebaseerd op de leer van apostel Paulus. Hij heeft Jezus echter nooit gekend maar beweerd wel meer te weten dan Zijn discipelen. Paulus heeft met Christus gesproken in de geest. Hij is geïnspireerd, in extase geraakt, bezeten door visioenen van Christus. Zijn brieven geven zijn eigen ideeën weer over de dood van Christus. In zijn prediking blijkt het leven van Christus weinig relevant maar het sterven essentieel. Het sterven is gearrangeerd door God als een zoenoffer voor de verloren mensheid. De interpretatie van Paulus wordt de overheersende leer. Tot de komst van Christus is de mens zondig daarna breekt een nieuwe tijd aan waarin verlossing mogelijk wordt. Uiteindelijk wordt door de gelovigen het einde van de wereld en de komst van het Koninkrijk Gods met Christus binnen één generatie verwacht. Alleen de gelovigen zullen dan in een etherisch lichaam opstijgen. De wederopstanding is in deze vroege periode nog een geestelijke en geen lichamelijke toestand. Paulus is revolutionair in zijn idee dat het gekozen volk van Israël gaat samenvallen met alle mensen. De geboden en de geloften van God gaan met de komst van Christus gelden voor de hele mensheid en niet alleen voor het joodse volk. Hieruit ontwikkeld zich de zendingsdrang bij Paulus. Hij wil zoveel mogelijk mensen in het geloof opnemen. Hoe meer mensen bekeerd zijn hoe dichter bij het Laatste Oordeel komt. De joodse gebruiken zijn in zijn visie overbodig geworden als iemand in Christus gelooft en waren dan ook niet verplicht voor christenen. Jacobus de leider van de joods-christelijke gemeente in Jeruzalem en broer van Jezus gaat daar tegen in en houdt wel vast aan de joodse tradities. Bij Paulus wordt de doop in plaats van de besnijdenis het teken van het verbond met God. Zijn ideeën breken het christendom met het jodendom en scheppen een eigen universele religie. Daarnaast weten we dat Jezus gestorven is onder Pontius Pilatus die stadhouder was van 26 tot 36 en dat hij geboren is onder Herodes de Grote. Deze koning is gestorven in 4 vC. Dus voor dat jaar moet Jezus zijn geboren. We kunnen er dus vanuit gaan dat Jezus ongeveer tussen de 30 en 35 jaar oud zal zijn geworden. Daarnaast sprak Jezus zeer waarschijnlijk het Aramees waarvan echter geen enkele bron is overgeleverd. Alle woorden en teksten over Jezus zijn dus vertalingen en interpretaties. De eerste zeven brieven van Paulus in het NT zijn de oudste christelijke documenten. De andere zogenaamde brieven van Paulus zijn aan hem toegeschreven. Tussen de dood van Jezus en het verschijnen van de eerste brieven van Paulus zit een gat van ongeveer 25 jaar.

59

Daarna komen de verzamelingen, de logia, met de woorden van Jezus. Deze zijn verzameld als spreuken van een wijze leraar. Één van deze bronnen is Q (van Quelle) die ontdekt is door F.C. Bauer. Hij ontdekte in de 19de eeuw een samenhang tussen Marcus, Matteüs en Lucas. De laatste twee gebruiken de teksten van Marcus als bron maar hebben het ook beiden over citaten die Marcus niet noemt. Door tekstuele analyse heeft Bauer teksten uit de evangeliën van Matteüs en Lucas gefilterd die gebundeld Q vormen. Een andere verzameling van spreuken is het Evangelie van Thomas. Door deze vorm is de tekst waarschijnlijk ouder dan de andere vier evangelisten en bevat veel authentieke uitspraken van Christus. Thomas is geschreven tussen 40 en 140. De synoptische evangeliën zijn de drie samenhangende evangeliën van Marcus, Matteüs en Lucas die geschreven zijn in de periode 70 tot 100. Marcus is de oudste van de drie en is oorspronkelijke bekend zonder de opstanding van Christus. Deze verzen zijn veel later aan Marcus toegevoegd. Het evangelie van Johannes is later verschenen, waarschijnlijk na 100. Het maakt Christus minder menselijk en heeft het over het Woord dat vlees geworden is. Het ziet Christus als incarnatie van de goddelijke rede. De Handelingen der Apostelen is van dezelfde auteur als het evangelie van Lucas en verteld over de daden van Apostel Paulus. Het pretendeert een historisch verslag te zijn maar moet ook de christelijke leer geschikt maken voor een Romeinse elitaire omgeving. Daarnaast zijn er nog een aantal apocriefe (geheime) geschriften die niet opgenomen zijn in de Bijbel en “afgekeurd” zijn door de Kerk. Deze teksten zijn demonstraties van niet-orthodox christendom. De brieven van Clemens zijn geschreven door een christen uit de eerste eeuw. De brieven van Ignatius zijn afkomstig van de bisschop van Alexandrië en verschenen in de tweede eeuw. De Didachè is een Grieks traktaat over de gemeentelijke organisatie van christenen. De brief van Barnabas is niet geschreven door Barnabas (de rijke joodse metgezel van Paulus) want het is gedateerd op midden van de 2de eeuw. De tekst is sterk antisemitisch en orthodox christelijk. De Herder van Hemas is een mystiek document gevuld met visioenen. Het spreekt over de verschijning van een leraar die vertelt over het orthodoxe christendom.

60

19 september: Christenen en de overheid I (tot ca. 160) De overheid bemoeit zich tot 64 niet met het christendom. Er vindt geen onderdrukking plaats wel is er sprake van laster, rellen etc. Een aantal leden wordt op last van joodse autoriteiten gedood. Hieronder is Stephanus die een voorbeeld gaat vormen voor martelaarschap. Na de steniging claimt men dat hij rechtstreeks naar de hemel is gegaan. In 44 wordt Jacobus, één van de discipelen op last van Herodes Agrippa gedood. De broer van Jezus, Jacobus de Rechtvaardige wordt in 62 door de joodse gemeenschap gestenigd. In 51/52 klaagt de jood Gallio apostel Paulus aan maar die aanklacht wordt door Rome terzijde geschoven. De Romeinen bemoeien zich niet met onderlinge joodse twisten. Een zekere Chrestos veroorzaakt in 49 onrust onder de joodse gemeenschap in Rome waarna de joden uit de stad worden verbannen. Chrestos is een typische naam van een slaafmaar zou ook een verbastering kunnen zijn van de naam Christus. In dat geval zouden er rellen kunnen geweest tussen christenen en joden. De Romeinse overheid maakt op dat moment nog geen onderscheidt. Na 64 verandert dit. Tijdens de beruchte brand onder keizer Nero geeft Tacitus voor het eerst de christenen de schuld. De motivatie hiervoor kan gezocht worden in de invloed die de joden aan het hof hebben. Er zijn vermoedelijk sterke joodse sympathieën onder de Romeinse vrouwelijke elite. Dit is echter niet te bewijzen. Daarnaast kan het lot ervoor hebben gezorgd dat het toevallig de joodse en christelijke wijken waren die de brand hebben overleefd. Dit versterkt door het typisch christelijke gedrag te geloven in het naderende einde der tijden en de climax die dit geloof kan hebben veroorzaakt in een dusdanig omvangrijke brand zal niet positief zijn ontvangen. De christenen worden door Tacitus ook benadert uit een grote haat. Ze zouden tijdens hun erediensten kannibalisme plegen in incestueuze orgieën. Het kan zijn dat dit Tacitus’ persoonlijke overtuiging was die hij projecteert op het Romeinse volk. Hij noemt ze misdadigers omdat Christus als misdadiger is terechtgesteld. Tacitus stelt dat ze niet zozeer vervolgt worden vanwege de brandstichting maar vanwege hun haat tegen de mensheid. Ze stellen tenslotte dat het einde der tijden nabij is, vergelijken het Romeinse Rijk met de heerschappij van de Duivel en iedereen zal eeuwig branden, behalve de christenen. Die zullen in een nieuw rijk worden opgenomen. Christendom wordt dan ook gezien als een gevaarlijke ‘superstitio’ waarvan de volgelingen tot alles in staat zijn. Dus ook brandstichting! De veroordeling van de slachtoffers van deze eerste vervolging onder Nero is dan ook op basis van christenzijn. De vraag is echter of de vervolging ook daadwerkelijk berust op een wet/edict van Nero. Het probleem is namelijk dat de Romeinse wetgeving zeer chaotisch was en aan een precedent genoeg heeft voor vervolging. Een echte wet tegen het christendom komt pas op in 112. In de tussen liggende periode van 64 tot 112 zijn er nauwelijks christelijk bronnen die melding maken van vervolgingen. Dit duidt op een nog ontbrekende theologie omtrent het martelaarschap. De enige legendarische namen uit deze periode zijn Petrus en Paulus. Hun dood is historisch echter niet te controleren. Daar komt nog bij dat vreemd genoeg in die periode onder christenen een pro-romeinse houding geldt. Lees bijvoorbeeld Paulus hij is sterk anti-joods en gericht tegen de joodse opstanden tegen het Romeinse gezag. Met uitzonder van de Openbaringen van Johannes zijn alle bijbelboeken in dezelfde stijl geschreven. Waarschijnlijk is er na 64 wel sprake van enkele kleine lokale vervolgingen. Tussen 80 en 90 vervolgt bijvoorbeeld Antipas van Pergamon de christenen in klein Azië. Met de joodse opstand van 66 tot 73 de apocalyptische geïnspireerde heilige oorlog tegen Rome wordt in 70 de stad Jeruzalem verwoest. Dit is een grote klap voor het joodse volk

61

waarna er speciale wetten worden ingevoerd tegen joden. Daardoor ontstaat de vraag wie eigenlijk joods is. Christenen zien zich als christen én jood. Maar er zijn er ook velen die zich helemaal niet joods voelden. Zij staan in de lijn van ideeën van apostel Paulus. Onder keizer Nerva wordt de Fiscus Iudaicus ingevoerd en geeft men een definitie religieuze van het jodendom en niet een etnische. Christenen verklaren dan dat zijn niet joods zijn. Die onderscheiding wordt door het gezag overgenomen. De voorganger van keizer Nerva, keizer Domitianes geeft tussen 81 en 96 na de Messias opstanden nog de opdracht om alle nakomelingen van koning David te arresteren. De broer van Jezus: Judas Thomas en zijn kinderen worden volgens de Griekse schrijver Hegesippos (~160) naar Rome afgevoerd waar zij zelfs voor de keizer worden gebracht. Domitianus ziet dan geen enkele bedreiging in hen en laat de groep weer vrij. Onder Domitianus zijn er geen historisch aantoonbare massale christenvervolgingen. Ignatius van Antiochië schrijft tussen 107 en 109 een stuk aan de christelijke gemeenten over het martelaarschap. Hij heeft waarschijnlijk de keizerlijke autoriteit beledigt in een poging zijn eigen martelaarschap te bewerkstelligen. Ignatius is een orthodox christen en verzet zich tegen het idee dat alleen de ziel herrijst (zoals die in het Doscetisme leven). In zijn visie is er een lichamelijke opstanding en hemelvaart. Martelaarschap is daar een bewijs van en een middel om in de hemel te komen. Onder keizer Trajanus in 112 is een rescript gevonden over de positie van de christenen. stadhouder Plinius van Bithynië suggereert christenen alleen te vervolgen als ze misdaden hebben gepleegd. In antwoord stelt de keizer dat christenen ter dood moeten worden veroordeelt als zij voor de rechtbank blijven volhouden christen te zijn. Wie dat niet doet gaat vrij uit. Trajanus voegt daar aan toe dat alleen formele aanklachten in behandeling mogen worden genomen en geen geheime. Dit beperkt het aantal processen enorm omdat bij vrijspraak in een formeelproces de aanklager de straf ondergaat die op het geëiste staat. In dit geval dus de doodstraf. Een beperkt aantal processen zijn dan ook gevoerd waaronder Justinus de Martelaar die in Rome aangeklaagd werd en ter dood veroordeelt. Op lokaal niveau wordt dit besluit nog wel eens genegeerd. Het voorbeeld is het martelaarschap van Polycarpus de bisschop van Smyrna van halverwege de 2de eeuw. De Romeinse bevolking eist van de stadhouder een christenvervolging die veroorzaakt werd door een ramp of een feest. Met name bij heidense feesten blijkt hoe asociaal de christenen zijn. Ze offeren niet en delen niet in de verering van de goden wat de goden vertoornt. Bij de vervolging wordt Polycarpus voor het dilemma gesteld of hij moet vluchten of niet. Uiteindelijk vlucht hij een “beetje” en laat zich uiteindelijk arresteren. Dit wordt de juiste houding in het martelaarschap men mag zich niet snel laten arresteren anders is het zelfmoord. Echter, te goed weglopen staat weer gelijk aan het verloochenen van het geloof. De martelaar wordt al snel gezien als een heilige en Polycarpus’ dood gaat dan ook gepaard met legendarische wonderen.

62

26 september: Christenen en hun omgeving I Wederzijdse (voor)oordelen (tot ca. 200) De ideeën bij de niet christelijke omgeving over christenen zijn met name ontstaat in de tegenstellingen tussen joden en christenen. In de 1ste eeuw zagen de christenen zichzelf nog als joden en leefden vreedzaam naast elkaar. Bij de opkomst van een radicaler christendom (zie ook Stephanos in de Handelingen der Apostelen) komen de spanningen naar boven. Christenen gaan de tempel van Jeruzalem steeds meer als overbodig zien in de spoedige komst van het Koninkrijk Gods. Paulus verkondigt ook steeds dat de wetten van Mozes niet langer gelden en dat Christus’ wetten daarvoor in de plaats zijn gekomen. De grote joodse opstand van 66 tot 73 drijft christenen en joden uiteindelijk helemaal uit elkaar. Met name christenen van niet-joodse achtergrond willen niet met de opstand geassocieerd worden. In de jaren 80 en 90 ontstaat uiteindelijk een echte breuk. Mengvormen van de twee religies worden steeds verder gemarginaliseerd. De scheiding van twee theologisch zeer verwante groepen gaat gepaard met de vreselijkste vervloekingen over en weer. De scheiding is in eerste instantie ook puur theologisch op sociaal gebied vermengen de groepen zich nog tot in de 4de eeuw. Binnen het christendom komt door deze scheiding een sterk antisemitisme op. Joden krijgen de schuld van de kruisiging van Christus in plaats van de Romeinen. Het christendom gaat zichzelf zien als het “ware” jodendom en het echte volk Israël, de echte uitverkorenen van God. De mening van de grote massa heidenen tegenover het christendom is moeilijk te doorgronden. Zij schrijven namelijk niet zelf. Men zal ze in basis hebben gezien als atheïsten. Ze gaan tenslotte niet naar de tempels, geloven niet in de goden etc. Dit betekend dat de goden diep beledigt worden en dit vormt een sociaal gevaar. Christenen krijgen daarom de schuld bij grote rampen waardoor lokale vervolgingen plaatsvinden. Ze zijn ook nog eens asociaal. Ze gaan niet naar het circus, het theater, brengen geen offers een doen niet aan de feesten mee. Deze zaken hebben, net als bijna het hele leven in de oudheid, een sterk religieus karakter. Hierdoor ontstaat een zeker onbegrip, woede en zelfs haat van de bevolking tegen de christenen (zie ook Tacitus). Intellectuelen vinden de christenen eigenlijk gewoon raar, dwaas, gek en halsstarrig. De theatrale keuze voor het martelaarschap, de wens te sterven voor God etc. Daarnaast ziet men de groep als misdadigers. Jezus is immers een ter dood veroordeelde misdadiger. Ze plegen dan ook openlijk ‘flagitia’ misdaden die Minucius Felix als eerste echte benoemd in het stuk ‘Octavius’ waar een dialoog is tussen een heiden en een vrome christen. De heiden beschuldigt de christen van kannibalisme en orgieën. Ze komen tenslotte vroeg in de ochtend voor zonsopgang samen om vervolgens het vlees van een kind op te eten. Dit verhaal wordt talloze keren door schrijvers herhaald en zonder probleem als waar neergezet (iets wat later zich herhaalde bij de laat middeleeuwse en vroeg moderne hekserij vervolgingen). Na het eten van het kind ging men over op incestueuze orgieën. Mogelijk zijn dit normale beschuldigingen in een poging groepen te demoniseren. Daarnaast ligt de eucharistie (de hostie is het lichaam van Christus), de verering van het kind Jezus, het spreken over de God van de Liefde en het elkaar noemen als broeder en zuster ten grondslag aan de beschuldigingen. Nachtelijke samenkomsten stond ook te boek als het werk van samenzweerders. Bovenstaande zijn echter de beschuldigingen van intellectuelen in boeken en niet direct geloofd worden door het gewone volk op straat.

63

Christendom wordt in het algemeen gezien als ‘superstitio’ afgespiegeld tegen ‘religio’. Superstitio is de religie van buitenstaanders en niet die van de gemeenschap. Christenen leven in de ogen van Romeinen als parasieten. Ze delen niet in de verdediging en het bestuur van het rijk maar wel in de welvaart. Ze zijn sociaal laagstaande mensen: vrouwen, slaven en vreemdelingen. Ze zijn zwak en dom en eenvoudig om de tuin geleidt. Lucianus schrijft over de cynische filosoof Peregrinus Protens die zich als heiden ontwikkelt als invloedrijk christen. Hij is duidelijk een charlatan waarmee hij het misbruik laat zien van de lage standen. Waarschijnlijk is dit een misplaatst verwijt omdat christenen uit de hele bevolking afkomstig waren. Vanaf 200 zelfs de senatoriële elite. Christenen zien zich tegenover joden als het ware Israël. Dit is een diepe belediging van het judaïsme. Sommige christelijke groepen houden echter vast aan de joodse gebruiken en die worden door christenen sterker bestreden dan de heidenen. Men heeft de behoefte om zich duidelijk af te scheiden van het jodendom. Christenen aanvaarden wel het Romeinse Rijk. Ze willen goede burgers zijn en geven joden de schuld van de kruisiging. Het nieuwe testament is dan ook overwegend pro-romeins en streeft het christendom in harmonie te brengen met het Rijk. Alleen de Openbaringen van Johannes richt zich tegen het Romeinse Rijk en ziet de apocalyptische val van het Rijk. Toch neemt in de 2de eeuw de pro-romeinse houding van het christendom steeds meer toe. Bisschop Melito van Sardes ziet voor het Rijk zelfs een speciale rol. Christus is geboren onder de keizerlijke Pax Romana om het ware geloof onder de volken van Rome te verkondigen. De Romeinse macht houdt voorlopig de komst van de antichristus tegen. Acceptatie van de Romeinse macht betekend nog niet confirmatie aan de Romeinse cultuur. Theater is taboe net als allerlei beroepen als acteur, bordeelhouder, soldaat, beeldhouwer (vervaardiging van afgodsbeelden) etc.

64

10 oktober: Varianten van het christendom (tot ca. 250) I Ten eerste de judeo-christenen die blijven vasthouden aan de joodse gebruiken en wetten. Ze zijn verdeelt over verschillende andere groepen. Judeo-christenen worden door zowel joden als christenen verketterd waardoor ze uiteindelijk verdwenen. Jacobus de Rechtsvaardige geeft als de broer van Christus leiding aan een joods-christelijke sekte in Jeruzalem. In hun optiek was Jezus niet preëxistent: Christus leefde niet al voor zijn geboorte in de hemel. Judeo-christenen hangen een zeer menselijke Jezus aan. Er zijn diverse groepen judeo-christenen. De Ebionieten, de armen van geest, meenden dat Jezus een mens was en ontkennen de maagdelijke geboorte. Na zijn doop zou Jezus bevangen zijn door een goddelijk wezen waardoor hij de Messias kon worden. Hieruit blijken zeer gnostische ideeën. De Ebionieten erkennen alleen het evangelie van Matteüs en zien Paulus als een verrader. De Elkesaïeten volgen mogelijk een eigen profeet en hebben in het Midden-Oosten tot in de 10de eeuw bestaan. Het is een doperse sekte die de doop ziet als een geneeswijze. Afwassing van de zonde en demonen. Doopplechtigheden werden vervult langs de rivier de Jordaan. Ze zien de verschijning van Christus in de persoon van Jezus van Nazareth. Hij was een mens in de lijn van verpersoonlijking van Christus. De manifestatie van Christus was ook voor Jezus en zal ook na Jezus doorgaan. De Nazareeërs zijn in alle opzichten orthodoxe christenen en accepteren de doctrines van Paulus maar volgen daarboven ook de joodse gebruiken. Ze zijn joods én christelijk. Door de Bar Kochba oorlog (132-135) tussen joden en de Romeinen wordt Jeruzalem voor joden verboden gebied. Dat betekend dat ook de joodse-christenen verdwijnen. De resterende christenen in Jeruzalem stammen dan af van heidense bekeerlingen. De Fiscus Iudaicus genereert een steeds duidelijker scheiding tussen joden en christenen. De laatste joden-christenen worden hard bestreden door bisschop Epifanos van Salamis in zijn werken tegen ketterij. Ten tweede het Montanisme dat een nieuwe profetie brengt. Het montanisme is een groep van christenen die niet een theologische inhoud nastreven maar een methode. Ze zijn voortgekomen uit de profeet Montanus en bekend geworden door Eusebius die tegen hen schrijft. In zijn optiek wordt de ware kerk belaagd door de duivel in de vorm van zowel vervolging als ketterij. Montanus verwerft in Azië een groot gevolg. Hij stelde dat het einde der tijden spoedig zou komen en meende dat hij zelf de belichaming was van de Heilige Geest, de vertrooster, de Parakleet die komt nadat Jezus naar de hemel is gegaan. Montanus ziet zichzelf als de belichaming van God. Naast hem stonden de profetessen Priscilla en Maximilla die ook bevangen zijn door de gave van de Heilige Geest en op deze wijze in extase profeteren. Dit soort profetische predikers gaan in tegen de macht van de gevestigde orde van bisschoppen en leiden tot grote disputen in de kerken. Groeperingen worden uiteindelijk verstoten waardoor ze geleidelijk invloed verliezen. Het montanisme breidt zich in klein Azië nog uit maar verdwijnt uiteindelijk in de 3de eeuw. Door hun protest tegen de bisschoppen versterken ze uiteindelijk de bisschoppelijke macht. Tot slot de Markionieten, de volgelingen van Marcion die afkomstig is uit Sinope. Hij werd geëxcommuniceerd door zijn eigen vader, de bisschop van Sinope. Hij debateerd met

65

Polycarpus van Smyrna en wordt daarna ook door hem uit de gemeente gezet. Uiteindelijk komt Marcion in Rome en doet daar een grote financiële schenking aan de gemeente. Hij gaat hier studeren en in 144 komt het tot een groot debat waarin hij ook hier geëxcommuniceerd wordt. Zijn schenking wordt hem terugbetaald. Voor Marcionieten is het jaar 144 het begin van de jaartelling. Marcion vertegenwoordigt een zeer radicale vleugel van het christendom. Hij wijst het jodendom en het oude testament voor honderd procent af en neemt de tekst letterlijk in plaats van allegorisch. Voor Marcion is het een valse bron omdat het het verhaal is van de wrede God JHWH. De wereld is tenslotte verdorven dus moet de Schepper dat ook zijn: God is of slecht omdat hij de wereld verdorven geschapen heeft, of machteloos als hij niet machtig genoeg is om het te verbeteren. Die Schepper is dus niet dezelfde als de ene hoogste goede God. Er zijn volgens Marcion dus twee goden. De goede God was tot de komst van Christus verborgen voor de mensheid maar openbaart zich uit louter goedheid om zich over de verdorven mensheid te ontfermen. Hij zendt Zijn Zoon naar de wereld om als zoenoffer te dienen. Marcion reconstrueert zo een hele theologie geïnspireerd door het platonisme. Hij onderzoekt de evangeliën en begint met het verwijderen van de joodse Schepper God/gebruiken uit de teksten. In zijn optiek was het alleen Paulus die Christus echt begreep. Zijn tekstanalytische aanpak wordt een voorbeeld van modern theologisch en filosofische methoden. Lucas is volgens Marcion het dichtste bij Christus gekomen maar Marcion is de eerste die een selectie van geschriften kan maken op basis van de hele ‘waarheid’. De orthodoxe kerk neemt deze analytische methode uiteindelijk over. <arcion schrijft het resultaat van zijn bevindingen in de ‘Antithesen’. Hij predikt een afkeer van de Schepper God door onthouding van seksualiteit in een extreem ascetisch en celibatair leven. Pas dan komt de mens in aanmerking voor verlossing. Verlossing is volgens hem een opstanding van de ziel. Het lichamelijke is immers van de slechte God. Hieruit ontstaat een marcionitische kerk met eigen bisschoppen en diakenen etc. Zijn boodschap krijgt veel aanhang waardoor hij een bedreiging gaat vormen voor de orthodoxe christenen. Marcion’s invloed op de kerk is met name de reactie die hij van de orthodoxe ontlokte. De rechtzinnige kerk heeft door zijn radicale afkeer van het jodendom toch een deel van de joodse achtergrond behouden. Daarnaast werd een eigen canon van evangeliën samengesteld.

66

17 oktober: Varianten van het christendom (tot ca. 250) II De gnostiek komt voort uit de zoektocht naar de gnosis, de ware kennis (Gr.). Dit is geen ervaringskennis maar kennis verkregen door openbaring. Het heeft betrekking op speciale onderwerpen. Wie zijn we, waar gaan we naar toe, wat is geboorte, wat is wedergeboorte etc. Het gevolg van openbaringen is het feit dat er een moeilijke basis is om te vergelijken tussen ‘waarheden’ wat één van de zwakste kanten van de gnostiek vormt. De gnostiek bestaat dan ook niet er is alleen een gnostische levenswijze. Toch zijn er enkele hoofdlijnen te onderscheiden. Het ik, de geest, de ziel is een vreemdeling in zijn omgeving. Het is afkomstig uit een andere wereld. De herkomst van de ziel stamt uit het spirituele dat anders is dan het lichamelijke/materiële. De andere wereld is onzichtbaar buiten de onze, een lichtrijk wat wel echt bestaat. Dit dualistische beeld overeenkomstig met de antieke wereldvisie. De wereld bestaat volgens filosofen uit de oudheid uit 7 sferen rondom de aarde. Iedere sfeer is een planeet (Zon, Maan, Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus). Voorbij de zevende hemel van Saturnus ligt de sfeer van vaste sterren, de achtste hemel (de ogdoade) is de verblijfplaats van de ziel, het Koninkrijk Gods. Op basis van deze 8 hemelen zijn de doopvond en het baptisterium vaak gebouwd in een achthoek. Men noemt dit geheel de pleroma van aeon: de volledigheid van de eeuwige sferen. Het pleroma is Gods volheid en de oorsprong van de aeonen. Het grote vraagstuk in de gnostiek is de inherente kwaadheid van de materiële wereld. De zonde regeert oppermachtig. Waarom bestaat het kwaad als God goed is en de wereld heeft geschapen? Het eerste antwoord leidt tot speculaties over het bestaan van één goede God waaruit een reeks van aeonen ontstaan die steeds kwaadaardiger worden. Dit is God niet kwalijk te nemen. De gnostiek is voortgekomen uit het gehelleniseerde jodendom en beïnvloed door de Griekse filosofen, de Orfiek, de Pythagoreeërs en de platonen. Zij scheiden lichaam en ziel. Het lichaam wordt ondergewaardeerd terwijl de ziel steeds belangrijker wordt. Hieruit volgt de reïncarnatie van de ziel. Plato stelt in de Timaeus dat God de ultieme goede wereld niet geschapen heeft maar de Demiurg die de ideeën van God als voorbeeld neemnt. De wereld is dus niet volmaakt. Deze gedachte wordt overgenomen door de gnostici en Marcion die de Demiurg gelijk stelt aan de joodse Schepper. De ziel in de gnostiek reist bij het ontstaat als een tabularasa van de achtste hemel naar de aardse sfeer en wordt tijdens deze reis belast met de eigenschappen van de steeds kwaadaardiger archonten die heersen over de Aeonen. Verlossing is dan de reis terug naar de hemel. Er is een grote invloed van de astrologie op de gnostiek en het christendom maar christenen blijven geloven dat uiteindelijk Christus’ macht de sterren altijd baas is. Christenen worden dus zelf niet beïnvloed door de sterren. Het verschil tussen de Syrische/Egyptische gnostiek en de Iraans/Perzische variant is dat de eersten geloven dat er één oer-aeon is die de komst van het kwade verklaart. De Perzen zien het echter als het naast elkaar bestaan van het goed en het kwaad., het licht en het duister, het materiële en het spirituele. Deze zijn in deze wereld vermengd en in de toekomst zullen ze weer los van elkaar moeten komen. De Perzische gnostiek geeft het kwaad zijn eigen plek. Één van de oudste gnostici is de Basilides die in een overgave aan God een mondelinge uitleg heeft gekregen over de waarheid achter de schepping van de wereld. Hij stoelt zijn

67

beweringen op de ontvangst van de gnosis van Christus via zijn tolk, de apostel Petrus. Deze kennis staat naast de evangeliën. Het is een geheime mondelinge esoterische overdracht. Hij gaat uit van 365 aeonen die voortkomen van de oervader, de eeuwige God, waaruit ook de mens en de aarde voortkomen. Alles is een emanatie, een uitstraling, van de schepping als licht uit de zon. Deze uitstraling bestaat uit een zelfstandige wijzheid, verstand, woord etc. Dit wordt een hypostase genoemd: bijvoorbeeld de Sofia is de wijsheid. De laatste uitstraling van God zijn de engelen die de wereld scheppen. De onderwijzing van Basilides is dan ook geheim wat niet zomaar met iedereen gedeeld kan worden (geen probleem waarschijnlijk want volgens mij zijn er niet gek veel mensen die hem helemaal begrijpen kunnen. GJ). De gnosticus Valentinus van Alexandrië uit de 2de eeuw is de eerste theoloog en richtte zijn eigen school op. Waarschijnlijk is hij de schrijver van het ‘Evangelie der Waarheid’. Waar hij ideeën geeft over de verdeling van de mensheid in drie delen. Dit is een indeling naar de drie platonische ziele delen: de pneumatici worden beheerst door de ultieme geest, de psychici laten zich leiden door het verstand en zijn van goede wil maar kunnen het niet en tot slot de hylici die alleen in de materie geloven. De laatsten gaan naar de hel want zij zijn versloten in hun lichamelijke lusten. Deze visie is zeer deterministisch waaruit men parallellen kan trekken naar het orthodoxe christendom. Carpocratus is een gnosticus uit de 2de eeuw uit Alexandrië die sterk verketterd wordt door de kerkvaders. Zijn zoon Epifanes schrijft een werk over de ultieme christelijke rechtvaardigheid. Hij stelt afschaffing van het huwelijk voor en hangt een vrije seksuele omgang aan tussen alle gemeenteleden. Kinderen en vrouwen, alles is voor hem gezamenlijk bezit. Veel gnostici stonden echter juist zeer ascetisch tegenover de materie: het lichamelijke, het seksuele. Dit om de geest zuiver te houden. De historische betekenis van de gnostici is moeilijk vast te stellen omdat er geen aantallen bekend zijn. Door de aard van de gnostiek zijn er heel veel teksten. De beweging was zeer intellectueel aangelegd wat henbeperkt tot de gegoede kringen. Door vervolging gaat de stroming in de 4de eeuw ondergronds en komt gedurende de middeleeuwen in diverse vormen terug: Catharen, Rozekruizers etc. Gnostici hebben de orthodoxe stroming enorm gestimuleerd om een eigen theologische orthodoxie op te stellen. Hieruit is de orthodoxe geloofsbelijdenis ontstaan. Tot slot de proto-orthodoxie, de beweging die later uitgroeit tot de orthodoxe algemene kerk. Zij weigeren vaste dogma’s in te nemen zoals gnostici, marcionieten etc. dat doen. Men blijft steken bij een uitwerking van de theologie van Paulus en drijft stellingen niet op de spits maar maken ze algemeen en mysterieus. De kerk verenigt standpunten door het uitsluiten van discussie: “geloof omdat de bisschop het zegt”. Augustinus van Hipo stelt dat hij de evangeliën als intellectueel nooit geloven als er geen kerktraditie en bisschoppen zouden zijn. De proto-orthodoxie groeit in reactie op de andere christelijke sekten. Begin 4de eeuw verwoord Eusebius van Caesarea het als: De kerk vertegenwoordigt de waarheid en de duivel poogt die waarheid door ketterijen en vervolgingen aan te tasten. Dit is omgekeerd aan de vermoedelijke realiteit. De orthodoxie ontstaat als een reactie op de ketterij. Een beroep op de bisschop en de opkomst van een canon stimuleren de orthodoxie.

68

31 oktober: Christenen en de overheid (ca. 160-260) II Het antwoord van Trajanus op stadhouder Plinius van 112 was dat christen-zijn al bestraft dient te worden met de dood. Dit betekend niet dat er een opsporing van christenen is. Het Rijk grijpt alleen in als er plaatselijk problemen zijn ontstaan. Christenen krijgen de schuld van natuurrampen omdat zij atheïst zijn. Plaatselijke autoriteiten geven dan aan het volk toe. Daarnaast gebeurd het ook dat christenen de autoriteiten provoceren. De negatieve reden is dat de christenen na de doop al automatisch naar de hemel gaan als ze sterven. Men is door de doop een ‘beetje’ heilig geworden. Een zonde daarna is nagenoeg niet te vergeven behalve met het bloed van het martelaarschap. Dat was alle zonde uit. Een ander motief voor het zoeken van de martelaarsdood is het idee dat het einde der tijden bespoedigt wordt door het aantal martelaren. Hoe groter het leed, hoe eerder de redding nabij is. Stadhouders hebben dan de neiging om het aantal martelaren te beperken door foltering. Christenen geven zichzelf namelijk zelfs aan. Vooral montanisten zoeken het martelaarschap terwijl gnostici zich juist verbergen of gewoon een offer brengen als het hun gevraagd wordt. De proto-orthodoxen verenigen de standpunten (zie de martelaarsdood van Polycarpus) door een ‘beetje’ te vluchten om verdenking van zelfmoord te vermijden. In de 3de eeuw neemt de keizerlijke macht een steeds principiëler standpunt in tegen christenen. Dit leidt tot de vervolgingen van 240. Deze zijn volgens Eusebius van Caesarea een middel van de Duivel maar de kerk groeit dankzij het bloed van de martelaren tegen de onderdrukking in. De vervolgingen blijven tot 250 nog steeds beperkt tot een kleine schaal. Verreweg de meeste christenen maken tot dan geen vervolging mee. Martelaren zijn helden die alle christenen kennen. Hieruit ontstaat het literaire genre van martelaarsberichten die gebruikt worden in preken. Voorbeelden zijn de passieberichten van Perpetua en Felicita. In de loop van de 4de eeuw komen ‘valse’ martelaarsberichten op. Vanaf de 3de eeuw krijgen de keizers weer interesse in een ‘rijksreligie’ die is met name het geval ná Marcus Aurelius. De bedreigingen voor het Rijk zijn groter dan ooit. Door de verregaande romanisering is een eigen identiteit noodzakelijk. Vanaf 212 krijgen alle vrije bewoners van keizer Caracalla in dat verband het burgerrecht. Hij roept hiervoor het volk op de goden te eren. Keizer Decius besluit in ~249 per decreet dat iedereen een offer aan de goden moet brengen. Deze trouw aan de Romeinse goden is een smeekbede (supplicatio) in tijden van nood. Na het offer ontvangt men een certificaat waarvan er 44 in Egypte teruggevonden zijn (de zog. Libelli). Eusebius stelt dat dit een ingeving is van de Satan tegen de christenen. Decius zal echter gehandeld hebben vanuit de ‘rijksreligie’ ideologie/ Deze religie heeft geen eigen doctrine (orthodoxie) maar wel eigen handelingen (orthopraxie). Hierbij hoort het offeren. Je hoeft niet te geloven in de Romeinse religio als je maar begrip hebt voor de ceremonieën en daar zo nu en aan deelneemt. Dit leidt tot conflict met de christenen. Decius heeft dit conflict waarschijnlijk bewust gezicht in een poging mensen te dwingen. Uit zijn decreet volgde de vervolging van 249-250. Deze vervolging wordt door de kerk als zwaarder gezien dan ze in werkelijkheid was. De vervolging stopt als Decius sneuvelt tegen de Goten. In 257 onder keizer Valerianus herhaalt dit verhaal zich. Beiden willen de christenen op één lijn brengen met de rest van de bevolking. Het gaat in eerste plaats om loyaliteit aan het rijk. In 257 wordt de vervolging in de eerste plaats gericht op de christelijke elite, de clerus. In het midden van de 3de eeuw behoren christenen tot de maatschappelijke top van het rijk. De beroemde martelaar Cyprianus bisschop van Carthago sterft in 258. Hij laat zich uiteindelijk arresteren. Ook deze vervolging is niet te kwantificeren. Hooguit zullen enkele honderden mensen zijn omgekomen. Valerianus wordt in 260 gevangen genomen door de Perzen waarna de vervolging gestaakt wordt.

69

De vraag is wat de kerk doet met de grote aantallen ‘lapsi’ de gevallenen die wel een offer hebben gebracht of een libellus hebben gekocht. Zij worden uit de kerk gezet door de puriteinse groepen in noord Afrika. In Rome verkondigde Novatianus dit standpunt ook. De bisschop van Rome verzette zich hiertegen en stelde dat na een lange periode van boetedoening de zonde kon worden vergeven. De kerk ontwikkelt zich hierdoor van een groep heiligen naar een groep gelovigen waarvan de heiligheid door God bepaald wordt. Novatianus sticht een tegenkerk. De vraag is bij dopelingen of de doop nog van waarde is als de priester/bisschop een lapsus is. Novatianus gaat over tot het wederdopen terwijl de bisschop van Rome de heiligheid en uniciteit van de doop nastreeft. De sacramenten zijn uit zichzelf heilig en niet de persoon van de priester. Tertullianus stelt dat door de vervolgingen en martelaren de kerk is gegroeid: de standvastigheid van de gelovigen. Of dit een belangrijke factor is geweest is niet vast te stellen. Als het een rol heeft gespeeld dan alleen bij de laatste grote vervolgingen onder Decius en Valerianus. Dit hoort bij de opkomst van de martelaar als heilige en het geloof in de relikwieën. De aantallen martelaren worden argumenten in theologische discussies. Ze bevestigen de waarheid van de orthodoxen. D. Boyarin in ‘Dying for God’ Het geloof in martelaarschap ontwikkeld zich synchroon bij joden en christenen vanaf 100: bijv. Ignatius van Antiochië.

70

7 november: Christenen en hun omgeving II huwelijk, seksualiteit en ascetisme In de heidense wereld is het huwelijk monogaam en ideaal. De (jongere) man heeft een grote seksuele vrijheid. Echtscheiding is eenvoudig en niet taboe, net zo min als homoseksualiteit, abortus en infanticide taboe zijn. Mannen genieten een grote vrijheid met name in de elite. Onder druk van de filosofie ontwikkeld zich wel een zekere idealiteit van het monogame huwelijk en seksuele puurheid. Seks was sterk in de maatschappij aanwezig (gemeenschappelijke baden, seksuele handelingen op het toneel, afbeeldingen op straat en in huis etc.). De joodse maatschappij wijkt hier van af. Zowel monogamie en polygamie is toegestaan maar het monogame huwelijk overheerst. Echtscheiding was onderwerp van discussie maar mogelijk onder bepaalde omstandigheden zoals onvruchtbaarheid (wat altijd aan de vrouw lag) en overspel. Infanticide en abortus zijn absoluut niet toegestaan net zo min als seks buiten het huwelijk. De filosofen stellen naar Plato (in de ‘Staat’) dat seksualiteit een irrationele, demonische macht is (Afrodite en Eros) die als men er aan toegeeft tot maatschappelijke kwalen kan leiden. Hij stelt daarom het huwelijk af te schaffen en zegt een gemeenschappelijk huwelijk en seks na te streven voor met name de elite van de maatschappij, de wachters. In zijn ‘Wetten’ schaft hij het huwelijk niet af maar betrekt hij zijn moraal wel op de hele samenleving. Hierin staat hij seks alleen toe voor procreatie en maximaal tot het veertigste levensjaar van de man. Pythagoras gelooft in een zielsverhuizing die zeer doordacht moest zijn: nagenoeg reïncarnatie. Bij conceptie brengt de man de ziel bij de vrouw binnen. In zijn pure vorm mag dit alleen na maandenlange ascese als voorbereiding van deze overdracht. Ook hier geldt dus seksualiteit alleen als middel tot voortplanting. De stoïcijnen zijn verdeelt de vroege stoa was zeer radicaal en interpreteerde Plato puriteins. Zij streven naar een gemeenschap van wijzen waarin alles gemeenschappelijk geregeld is (Zeno). Hierdoor wordt de wijze niet afgeleid van het nadenken. Gemeenschappelijke seks is dan een uitlaatklep. Uit deze utopische ideeën ontstaat de late stoa die beïnvloed worden door de pythagoreeërs . Mensen als Masonius Rufus en Seneca stellen dat iedere vorm van seks verboden is behalve ter verwekking van een kind. De joodse filosoof Philo van Alexandrië komt tot dezelfde conclusie en dit idee gaat via hem over op de vroege kerk. De vraag bestaat waarom de joden andere vormen van het huwelijk anders dan onder joden afwijzen. K. Gaca in ‘The Making of Fornication’ (2004) beantwoord deze vraag door de link te leggen naar het monotheïsme. Bij seks dien je de goden (Afrodite en Eros), alles in de oudheid heeft tenslotte een religieus aspect. Bij het huwelijk met een niet-jood breng je vreemde (huis) goden het joodse bestaan binnen. Dit is een vorm van overspel jegens JHWH. Christus is radicaal ten opzichte van het huwelijk. Het is een vereniging tegenover God en echtscheiding is dus nooit mogelijk. De overspelige vrouw wordt door Christus vergeven maar door zijn tolerantie verandert de wet niet. Volgens Jezus zijn mensen in het koninkrijk Gods als de engelen: geslachtloos. Zalig zijn dan de eunuchen die celibatair leven. Dit breekt radicaal met het jodendom. Christus streeft naar ascetisme en afstand doen van alle bezit. Dit alles ter concentratie op het komende Koninkrijk Gods. Paulus stelt dat het vlees zwak is en het huwelijk een uitvlucht kan zijn. Hij prefereert volledige ascese maar gaat nog niet zover als de filosofen door te stellen dat seks slechts voor voortplanting is. Wel stelt hij het celibaat boven het huwelijk. Dit is echter voor veel christenen niet acceptabel en hij wordt dan ook in de latere brieven op dat punt gecorrigeerd. In de brieven die op zijn naam zijn gezet wordt Paulus realistischer en gematigder.

71

Clemens van Alexandrië verwoord het leven van christenen in de wereld. Hij schrijft platonisch over de ziel: de rede, de wil en de begeerte. Hij stelt dat de twee hogere delen de lagere moet onderdrukken. Seks is alleen voor voortplanting en een overgave aan lust is een offer aan Afrodite. De ideeën van Clemens worden overgenomen door de orthodoxie. De Eucratieten zweren de volledige seksualiteit af. Zij ontstaan in Syrië aan het einde van de 2de eeuw. Tatianus stelt dat Afrodite één van de sterkste godheden is die verworpen moet worden. Hij is zelfs tegen seksualiteit voor procreatie. Deze stelling wordt door de kerk verworpen.De aantrekkingskracht van een celibatair en ascetisch leven is zeer uniek. In de oudheid wordt dit door de hoge kindersterfte als asociaal gezien. Het verwekken van kinderen is een burgerplicht. Ascetisme en celibaat vinden hun wortels in de antieke filosofie. Het dualisme, de onsterfelijke ziel en het sterfelijke lichaam. De ziel mag niet beschadigt worden door het lichamelijke (seks). Appolonius van Tyana propageert volstrekte seksuele onthouding. Hij is de mythische heidense tegenhanger van Christus. In de Syrische kerk van de 1ste eeuw zijn alle dopelingen celibatair. De doop is de doop van echtgenoten maar het huwelijk wordt gezien als een geestelijk middel. De pseudo-clementinen schrijven brieven waarin de maagdelijkheid wordt verheerlijkt. Zij doen een poging om deze teksten toe te schrijven aan Clemens, bisschop van Rome. Ascetisme had aantrekkingskracht op vrouwen in verband met het vermijden van het risico op sterfte in het kraambed. Het celibaat geeft de vrouw daarnaast vrijheid. Normaal staan zij onder voogdij maar als ze het huwelijk opgeven verlaat ze die voogdij en mag ze eigen bezittingen en vermogen opbouwen. Ascetisme breekt echt door in de tweede helft van de 3de eeuw. Men gaat dan op zoek naar de heiligheid bij leven. Men wil zeker zijn van de hemelvaart. Heterodoxen en gnostici zijn meer geneigd naar extremen. Epifanes de gnosticus streefde naar vrije seksualiteit waarbij vrouwen gemeenschappelijk bezit zijn. Hij baseert zich dan op Zeno en Plato.

72

14 november: Numeriek groei en kerkelijke organisatie De seksuele christelijke norm van geen abortus en geen infanticide leidt inherent t0ot een grotere bevolkingsgroei dan onder de heidense bevolking en een gezonder leven voor vrouwen. De christelijke demografische groei is hoog vergeleken de teruglopende Romeinse bevolking. Er ontstaan dus steeds meer christelijke gemeenten. In de eerste eeuw trekken de apostelen (Paulus) van stad naar stad. Paulus richt zich op steden met een joodse gemeenschap. Verbreiding gaat dus via de diaspora van het jodendom. Na de apostelen verdwijnen de predikers die rondreizen en treden christenen niet in de openbaarheid. Deze keren pas terug in de tweede helft van de 3de eeuw. Tussen 50 en 250 groeien de christenen in het westen van het rijk door migratie uit het oosten. Ze zijn vreemdelingen en spreken Grieks. Migratie volgt de handelswegen. Voor keizer Constantijn in 312 is bekering een probleem. Er bestaat het (kleine) risico van vervolging maar met name het asociale imago van christendom vormt een belemmering. Er zijn uit deze periode weinig bronnen wat betreft de bekering. De meeste bekeerlingen zijn joods of proseliet. Dit gaat tot in de 5de en 6de eeuw zo door. Het is sociaal gezien eenvoudiger christen te zijn dan jood. Met name de godvrezenden gaan uiteindelijk bijna geheel op in het christendom. In bekeringen uit het heidendom is er onderscheid tussen de periode voor 200 en daarna. Voor 200 zijn het kleine aantallen van de intellectuele elite. Een voorbeeld is Justinus de Martelaar. Massale bekeringen blijven uit, het is ook niet eenvoudig om goede motieven aan te wijzen. Ramsey McMullen ‘Christianizing the Roman Empire’ (1984) zoekt het met name in negatieve motivatie: angst, ontzag voor de christelijke God die vertoornd is en wonderen kan verrichten. R.L. Fox in ‘Pagans and Christians’ (1986) zoekt het met name in positieve motivatie: de belofte van overwinning op de dood. Andere motieven liggen volgens Tertullianus in het martelaarschap. Bloed is het zaad. Gezien het geringe aantal zal dat niet een daadwerkelijke reden zijn. Wel een goede motivatie is de christelijke caritas in de slechte leefomstandigheden in de steden. Hoge mortaliteit, lage hygiëne, armoede en ziekten etc. zorgen hiervoor. Vanaf de 3de eeuw trekt ook de wijze van verzorging van de doden door de gemeenschap heidenen aan. De armen worden door de christenen bekeerd in de hoop op een passende begrafenis. Rijkere heidenen werden bijgezet in familiegraven (de hypogea). Rondom 200 begint de Kerk onder leiding van Callistas begraafplaatsen aan te leggen. De christelijke begraafplaats is het coemeterium (koimeterion, Gr.) wat slaapplaats betekend. De begraafplaats wordt op kosten van de kerk onderhouden en is bedoeld voor de eigen leden. Dit is mede een teken van een grote numerieke groei. De positie van vrouwen in de christelijke gemeenten is veel beter dan in de heidense wereld. Dit leidt tot een groot vrouwenoverschot. Het uitblijven van infanticide leidt tot grotere aantallen meisjes dan in de heidense wereld waar zij vaak gedood worden. In Romeinse families is het gebruikelijk dat er één meisje wordt geboren en meerdere zonen. De huwelijkse leeftijd van vrouwen ligt bij christenen hoger dan bij heidenen (zo rond de 14 jaar) waardoor meer vrouwen het kraambed overleven. Het verbod op abortus betekend ook dat het kraambed minder gevaarlijk is aangezien de operatie vaak dodelijk is voor zowel kind áls moeder. Dit alles leidt daarnaast ook tot hogere bekeringen van vrouwen dan mannen, zij worden hierdoor aangetrokken. Een demografisch vrouwenoverschot kan hebben geleidt tot prediking van het celibaat maar ook zeker tot een hoger aantal huwelijken tussen christelijke vrouwen en heidense mannen wat een stroom van secundaire bekeringen van echtgenoten op gang brengt. Vanaf 167 breekt er een grote pokkenepidemie uit in het Romeinse Rijk. De epidemie woedde ongeveer 10 jaar lang door. Daarna breekt in 248 een tweede epidemie uit. Rodney Stark stelt in ‘Rise of Christianity’ dat dit het christendom heeft gestimuleerd door de zorg van

73

christenen voor hun zieken. Dit gebeurd in niet veel betere vorm dan wassen en voeden. Door aanraking van christenen met de ziekte treed binnen de groep een zekere immuniteit op. Al met al daalt de gehele Romeinse bevolking maar overleeft er een relatief groter aantal christenen dankzij resistentie en zorg waardoor de christelijke gemeenschap in verhouding weer verder is gegroeid. In de 3de eeuw neemt het christendom een hoge vlucht. Het aantal beschikbare financiële middelen voor heidense religie neemt af tot een dieptepunt in de 3de eeuw. Daarnaast is er veel oorlog en economische crises. Veel pagane cultussen nemen dramatisch af en laten een vacuüm achter wat opgevuld wordt door de Kerk. Peter Brown ziet een verschuiving van heiligheid van instituties, gebouwen en goden naar heiligheid van personen, wonderen en geesten. Dit biedt ruimte voor de christenen. Een andere beweging is het opkomende monotheïsme. Zo wordt in de filosofie de godenwereld gezien als een piramide waarbij één hoogste God bovenaan staat. De andere goden zijn daar slechts een afspiegeling van. Hierdoor verandert het imago van christenen van asociaal naar filosofisch. De kerkelijke organisatie bestaat allereerst uit profeten en profetessen en leraren. Hier is nog ruimte voor vrouwen. Dit betreft de oudste gemeenschappen uit de eerste eeuw. De vrouwelijke rol verdwijnt in de 3de eeuw door de overname van de sociale normen van het hellenisme. De organisatie wordt meer gestructureerd en gaat in drie rangen over: diakenen, presbyters en bisschoppen. De presbyters (oudsten) vormen een college dat leiding geeft en geholpen wordt door diakenen. Uit hun midden wordt een toezichthouder gekozen (de episcopus): de Bisschop. Diakenen assisteren de presbyters (priesters) en bisschop bij de eredienst, eucharistie, armenzorg etc. De gewijde religieuze rol ligt echter bij presbyters en bisschoppen. De enorme macht van de bisschop is uniek in vergelijking met joden en andere verlossingscultussen zoals bijvoorbeeld die van Mithras. Ignatius van Antiochië benadruk als eerste de rol van de bisschop. Dit hang waarschijnlijk af van de behoefte aan een vaste theologische autoriteit afstammende van de apostelen. Regionaal zijn er concilies en synoden wat de uniformiteit en homogeniteit van de kerk bevordert. De contacten tussen gemeenten waren frequent in reizen en brieven. Dit is uniek in het Romeinse Rijk en alleen vergelijkbaar met de een organisatie als het leger.

74

21 november: Het ontstaan van de katholieke kerk (2de helft 3de eeuw) Orthodox betekend wáár in de leer. Katholiek betekend: algemeen en alomvattend. Beide termen komen alleen voor in de monotheïstische godsdiensten. Deze ontwikkeling zet zich af tegen de haireseis, de verschillende stromingen (heresy, ketterij). Irenaeus van Lyon stelt dat er één algemene kerk is die het geloof vertegenwoordigt versus de ketterij (in ‘Tegen Ketters’ uit 180). Het feit dat de ketters het niet eens zijn bewijst dat ze uit de Duivel komen. Orthodoxen staan op veel fronten afwijzend tegenover de pagane cultuur. Men heeft andere opvattingen over het huwelijk, de seksuele omgang, het theater, de badhuizen etc. Toch zal dit in veel gevallen een theoretische stelling zijn in plaats van een praktische. Daarnaast zijn christenen principieel pacifistisch maar ook hier wordt in de praktijk niet veel gehoor aan gegeven. Christenen maken vanaf de 2de eeuw deel uit van het leger en met name onder Marcus Aurelius is er in de strijd tegen de Markomannen sprake van een christelijk regenwonder. Tertullianus fulmineert wel tegen het leger maar niet uit pacifistische theologie maar uit anti-heidense. Het leger was een cultusplaats met rituelen, gebeden en offers. Origenes beleidt wel het pacifisme maar na de bekering van Constantijn schaart de Kerk zich achter het hele staatapparaat. In de late 2de en 3de eeuw gaat de katholieke kerk steeds meer van de pagane cultuur aanvaarden. Dit komt doordat de religie doordringt tot de hoogste kringen. Hierdoor verdwijnen de spookverhalen over christenen en accepteren Romeinen hen steeds meer. Bisschoppen ontwikkelen zich tot onderdeel van de elite van de stad. De kerk gaat het Rijk zien als door God gegeven. De vreedzame toestand van het Rijk heeft de kerk in staat gesteld zich te verspreiden. Melito van Sardes stelt dat Augustus door God de burgeroorlogen van de Republiek heeft overwonnen waardoor Christus geboren kon worden. Het Rijk is een essentieel deel van Gods plan geworden ook al is het nog steeds heidens. Men (Origenes) stelt dat het Rijk uiteindelijk christelijk zal worden. De kerk gaat als (proto-) orthodoxe gemeenschap steeds meer afstand nemen van de joden. Het is christenen verboden de synagoge te bezoeken en de joodse wetten te volgen. Jodendom wordt gezien als een duivelse verleiding waardoor het antisemitisme groeit. Men gaat het katholieke geloof afbakenen tegenover andere christelijke cultussen. Met de name de gnosis worden door Irenaeus bestreden. Na hem schrijft Hypolitus ook een vergelijkbaar werk. Hieruit ontstaat een literair genre (bijv. Epifanios). Behalve afbakening van theologie komt ook de vaste liturgie op. De orthodoxie groeit in absolute numerieke zin in aantal in de 3de eeuw. Daarnaast is ook een groei zichtbaar ten koste van de heterodoxe stromingen die numeriek en kwalitatief afnemen. Dit geldt met name voor de gnostiek die veel meer eigen initiatief van de gelovigen verwacht terwijl de katholieke kerk aantrekkelijk is door de vaste dogma’s. Orthodoxie is eenvoudiger. De kerk gaat zichzelf als ‘algemeen’ zien met de constante aanwas van bekeerlingen en de vervolgingen in de 3de eeuw. Naast numerieke groei ontstaat ook een intellectuele groei. De katholieke theologie poogt in overeenstemming te komen met de Griekse filosofie. Die uit het idee dat een monotheïsme de hele wereld zal moeten verklaren. Uit deze drang komen de apologeten voort. Zij schrijven theologische verweerschriften van de christelijke ideeën tegen intellectuele buitenstaanders. Deze christelijke intellectuelen staan in de traditie van Philo van Alexandrië, een joodse filosoof die de joodse religie probeert te rijmen met de filosofie van Plato. Plato zou zijn ideeën overgenomen hebben van Mozes. In deze periode sterft de empirische filosofie van Galienus uit. De filosofie van het geloof wordt overheersend (Numenius van Apamea) die uitgaat van de ouderdom als bewijs voor juistheid. In het verre verleden had men meer kennis van de waarheid over de ziel, kosmos

75

etc. Numenius had een grote bewondering voor barbaren waaronder de joodse Mozes. De christelijke theoloog Justinus de Martelaar uit het huidige Nabloes ging in de leer bij verschillende filosofische stromingen. Na een uiteindelijke ontmoeting met een christen gaat hij over op de ware filosofie van het christendom. Hij schrijft twee apologieën waarin hij Christus gelijk stelt aan de logos (reden: het goddelijke verstand) die de wereld in stand houdt. Het geloof is dan iets wat logischerwijs uit het verstand voortvloeit. Dit is een Griekse optimistische gedachtengang. De Latijnse traditie van bijvoorbeeld Tertullianus ziet echter dat het geloof, geloof is omdat het absurd is. Geloof tegenover verstand. Dit impliceert een letterlijke acceptatie van de Bijbelse teksten. Waar Grieken de teksten allegorisch verklaren doen Latijnen dat letterlijk. Dit past ook veel meer binnen de Griekse cultuur van bijv. mythische legenden. Ook die zijn niet letterlijk waar maar geven een idee weer. Justinus staat ook in deze traditie. Als onderscheidend element ontwikkeld de proto-orthodoxe kerk de vaste nieuwtestamentische canon. D. Trobisch in ‘The first edition’ (2000 Oxford) stelt dat de canon al in de 2de eeuw is ontstaan als resultaat van een verzoenend optreden van de orthodoxe kerk die zoveel mogelijk stromingen naast elkaar wil laten bestaan in de ene kerk. Daarnaast is het een reactie op de canon van Marcion. Zo handhaaft de canon de twee verschillende dateringen van Jezus’ dood. De proto-orthodoxe gemeente kenmerkt zich verder door een grote saamhorigheid en eenheid. De kerk neemt de begrafenis op zich van de armste leden, weduwen en wezen zorg, naastenliefde etc. Vanaf de 2de eeuw ligt de hoogste macht in de gemeente bij de bisschop. Daarnaast staan de diakenen die aangewezen worden door de bisschop en de presbyters die gekozen worden door de gemeente. Ook bisschoppen worden als eersten onder de presbyters gekozen. In Rome komt de bisschop steeds verder af te staan van het volk en wordt gewijd door andere bisschoppen in plaats van door zijn presbyters. De eerste christenen beschikten niet over kerkgebouwen. De oudste vondst betreft een omgebouwd woonhuis uit Dura Europos aan de Eufraat in Syrië en stamt uit 250. Samenkomsten zijn bij de elite thuis in grote villa’s. Kerkgebouwen komen op grote schaal op na de bekering van Constantijn. In de kerkelijke ruimte is een scheiding aangebracht tussen het presbyterium en de hal waar de gemeenteleden staan. Het presbyterium is een halve crikel met het altaar. Tijdens de dienst komen twee delen aan bod. Een openbaar deel met geopende deuren waar de teksten worden voorgelezen die uitgelegd worden door de bisschop die zetelt in het presbyterium. Ondertussen wordt door hymnen gezongen en gebeden. Het tweede deel is gesloten waar alleen de gedoopten bij mogen zijn. De gemeente wordt op geslacht gescheiden en naar voren geroepen voor de eucharistie. Dit is de kern van de dienst. De bisschop daalt af van zijn zetel en bereidt brood en wijn op het altaar. De diakenen reiken de maaltijd uit en verdelen na afloop het brood onder de zieken. De eucharistie is een gelaagde ceremonie en de gezamenlijke maaltijd komt voor in veel mysteriecultussen (Mythras, Isis etc.). Tijdens de eucharistie zegt de bisschop een gebed wat refereert aan de lijdensweg van Christus. In de 4de eeuw ontwikkeld zich hieruit de geloofsbelijdenis. Daarna volgen gebeden voor behoudt van de keizer, het Rijk en de zeevarenden. Langzaam vervangt het knielen het staande gebed in de 4de en 5de eeuw.