Geschiedenis 1B: Stroomculturen

DocentOlivier LoquetKoen Samson

Deel 1: Mesopotamië

Het fysisch geografisch milieu

In het westen de Eufraat en aan de andere kant de Tigris.Deze rivieren wijn van een verwoestend en onregelmatig karakter => Onvoorspelbaar (Vergelijken van Mesopotamië en Egypte)

Het klimaat kende enorm lange en droge zomers met temperaturen boven de 40 C De winters waren gematigd koud met enkele vorst periodes

Let wel op: In het Noorden hadden ze eerder een droog continentaal klimaat en in het Zuiden een sutropisch.

Het land bestond uit vlakten, plateteau’s en bergen.

Vorming van de rivier

In de zeer uitgestrekte vlakte van de Tigris en de Eufraat is het land zeer vlak. (zucht). Elk voorjaar als het veel heeft geregend in de bergen en de sneeuw begint de smelten overstroomd de vlakte gedeeltelijk. De rivieren nemen vloeibaar slib mee van de bergen en laten dit achter op de oevers. Hier wordt het pas echt interessant. De rivieren treden uit hun oevers wanneer de snelheid van de stroming afneemt. Daarbij laten ze de groten stukken slib achter op de oevers van de rivier waardoor

deze stijgen en de kleinere stukjes dragen ze verder waardoor zich een kom vormt. Wanneer de rivier een oeverwal doorbreekt verlegt de rivier zich naar een kom. (zie zelf geknutselde figuur)

De landbouw akkers werden gemaakt langs de rand van de kommen. De kommen zelf waren sterk verzilt en diende enkel als slecht weiland. De eerste bewoningen waren op de oevers van de rivier zelf. Ook werden er irrigatie systemen aangelegd om een grotere vlakte landbouw geschikt te maken.

Sumeriërs

Afkomst= ?Waar?=UrukTaal= Geen enkele verwantschap met Semitische noch Indo-Europese talenWanneer?= 4000-2150 v.chr

Het ontstaan van de stadstaten

Rond 3.200 v. Chr begint het aantal dorpen serieus te stijgen in de buurt van Uruk. Ongeveer gelijktijdig ontstaat daar ook het schrift. Dit heeft rechtstreeks te maken met het vormen van de steden. Door het beginnen gebruiken van het schrift en een irrigatiesysteem verminderde het aantal dorpen rond Uruk en gingen de mensen systematisch rond de irrigatiekanalen wonen.

Door de betere organisatie ontstond er een voedseloverschot waardoor de bevolking kon steigen. De bevolking in Uruk steeg van 10.000-50.000. We spreken nu van steden.

Dus: Dorpen => Meer dorpen => schrift en irrigatie => Minder dorpen/meer organisatie en voedsel => stad.

De steden ontstonden voornamelijke in het zuiden van Mesopotamië en de voornaamste zijn Umma, Lagasj, Uruk en Ur.

Deze steden zouden allemaal sterk in bevolking stijgen waardoor er ook mensen in de slechte steppegebieden er rond zouden gaan wonen. Hierdoor ontstonden grensconflicten en begonnen ze muren te bouwen, grachten aan te leggen etc.

Sociale differentiatie

Door deze nieuwe ontwikkelingen in sociale organistatie konden sommige mensen zich specialiseren in andere vakgebieden zonder zelf actief te zijn in de landbouw. Dit ontstaat over een langere periode. De ene boer erft misschien net iets meer of heeft meer geluk met de oogst waardoor hij meer overschot heeft of land. Wanneer de bevolking dan toeneemt zijn er ook mensen zonder land. Zij mogen dan tegen betaling het land van zo’n rijke boer gebruiken.

Hierdoor krijgen we een toplaag en boeren. De toplaag zijn de grootgrondbezitters. Ondertussen is er zo’n groot voedseloverschot ontstaat dat niet iedereen in de landbouw actief moet zijn. Hierdoor krijgen we handelaren, arbeiders...

Dit evolueerd tot men een koning krijgt. In principe behoorde het land bij de Summeriërs toe aan de oppergod dus er was dikwijls een strijd tussen de koning (wereldlijke macht/Lugal) en de tempel (goddelijke macht/Ensi). De Summeriërs hadden immers een tempeleconomie (= de tempel is het economisch en administratief centrum)

Uit een koningsluist kunnen we afleiden dat Lugalzagesi, een koning uit Uruk, heel mesopotamië onder zijn bewind bracht.

Het economisch leven + de standaard van Ur

We weten dus dat het centrum van het administratief en economisch leven in de Tempel lag. Er zijn enkel nog een paar belangrijke economische elementen zoals de uitvinding van het wiel die de ambacht grondig veranderde. Een bewijs van deze uitvinding vinden we op de standaard van Ur.

Het eerste wiel was heel zwaar en werd gemaakt van een massief stuk hout. Dit logge wiel werd voornamelijk gebruikt voor potten te maken en molens. Pas toen de Hyksos hun inval deden werd het lichtere spaakwiel geïntroduceerd.

Voor dit wiel was brons nodig dus ook metaal bewerking. Helaas was er geen brons te vinden in Mesopotamië en eigenlijk ook geen hout. Men moest dus beginnen met handelen wat weer nieuwe economische ontwikkelingen met zich meebracht. Tin en Koper gingen ze halen uit het Taurus en Kaukasusgebergte en dit werd getransporteerd over de Eufraat. Vandaar de bijnaam de koperrivier. Het hout kwam uit Libanon en bestond vooral uit cederhout.

Het enigste product dat de Summeriërs hadden om te verhandelen waren hun landbouwproducten dus de prijs van deze producten steeg. Alles was een een handelseconomie maar er waren wel al standaard maten.

Het schrift

Weer leidde deze economische veranderingen tot een nieuwe uitvinding namelijk het schrift. De handelsbetrekkingen werden te ingewikkeld dus er ontstond de nood om een boekhouding bij te houden.

Het eerste soort schrift was een pictografisch schrift dat schematisch voorwerpen aanduidde. Het eerste teken stond rechts en men als van boven naar onder.

Spoedig werden deze tekens niet enkel gebruikt om voorwerpen aan te duiden maar ook ideeën. Het schrift werd dus ideomatisch.

Rond 3000v.Chr. ontstond het syllabisch schrift onder invloed van de Semieten die zich ook in Mesopotamië kwamen vestigen.Elk pictogram stelde nu een lettergreep voor. De Summeriërs vonden dit geweldig want ze hadden veel 1 lettergreep woorden en dus werden de symbolen van een duizendtal naar ongeveer 300 herleid. Om te zorgen dat er niet teveel verwarring ontstond bij woorden die er hetzelfde uitzagen voegde men determinatieven toe. Deze werden niet uitgesproken maar ki stond bv voor stad.

Vervolgens kantelde men de tekens 90°

Naarmate dit systeem evolueerde en ingewikkelder werd begonnen ze de tekens te schematiseren zodat er meer op 1 tablet kon. Dit noemen we het spijkerschrift.

De Semieten zouden hier niet veel meer aan veranderen en deze vorm van schrift gedurende 2000 jaar over de wereld verspreiden.

Het Gilgamesh epos

Er zijn elf kleitabletten, die ieder een afgerond geheel van het epos bevat hebben. Van de meeste tabletten zijn echter geen geheel volledige versies bekend. Door sommigen wordt ook nog een twaalfde tablet erkend als horende bij het epos.

1. Gilgamesj is de grootste koning op aarde, voor twee derde god, een derde mens en de sterkste held ooit. Zijn volk echter vindt hem te hardvochtig en daarom schept de hemelgod Anu de wildeman Enkidoe die door de nadītu of tempelslavin Shamhat getemd wordt.

2. Enkidoe vecht met Gilgamesj maar verliest. Zij worden grote vrienden. Gilgamesj stelt voor op avontuur te gaan in het cederwoud.

3. Voorbereidingen voor de tocht naar het cederwoud; velen steunen de helden, onder anderen de zonnegod Shamash.

4. De tocht naar het cederwoud.

5. Gilgamesj en Enkidoe doden Humbaba, de demonische beschermer van het woud met hulp van Shamash. Zij hakken de bomen om en bouwen een vlot, waarop zij naar Uruk terugdrijven.

6. Gilgamesj is niet gediend van de seksuele aandacht van de godin Ishtar. Zij laat haar vader Anu de Stier des Hemels sturen als wraak op Gilgamesj en zijn stad. Gilgamesj en Enkidu doden de stier echter.

7. De goden besluiten dat iemand gestraft moet worden voor de dood van Humbaba, namelijk Enkidoe. Hij wordt ziek en als hij op zijn sterfbed ligt beschrijft hij hoe de hel eruit ziet.

8. Klaagzang van Gilgamesj voor zijn vriend Enkidoe.

9. Gilgamesj krijgt angst voor de dood. Hij besluit op zoek te gaan naar het eeuwig leven, door een gevaarlijke reis te ondernemen om Utnapishtim en zijn vrouw te bezoeken. Zij zijn de enige mensen die onsterfelijk zijn en zijn al in leven sinds voor de Zondvloed.

10. De reis. De voerman Urshanabi boomt Gilgamesj over de Wateren des Doods.

11. Gilgamesj ontmoet Utnapishtim, die hem het verhaal van de zondvloed vertelt en hem twee kansen op onsterfelijkheid geeft. Het verhaal van de zondvloed komt ook terug in het nog oudere Atrahasis-epos. Gilgamesj vergooit zijn kansen op onsterfelijkheid echter allebei en keert naar Uruk terug.

12. Rond 1200 v.Chr. is een twaalfde tablet toegevoegd. Gilgamesj laat zijn bal en stok in de onderwereld vallen en Enkidoe gaat ze ophalen maar de onderwereld grijpt hem. Maar Gilgamesj maakt een gat in de grond en de geest van Enkidoe kan ontsnappen en hem vertellen hoe het er in de onderwereld aan toe gaat.

Een aantal goden die we best kennen:

An (van Uruk): Oppergod en schepper van de hemel Enlil: God van wind, storm en miserie. Hij zal later de plaats van An in nemen Enki: God van water en oceanen

De Akkadiërs

Afkomst: SemitischWaar?: Het Noorden van Mesopotamië, Kisj, AkkadTaal: SemitischWanneer? 2305v. Chr-1793v.Chr

Eenheidsstaat

Ca. 2305v. Chr besloot de Semitische koning Sargon de Oude de strijd aan te gaan met Lugalzagesi. Hij deed dit vanuit de stad Kisj waar hij opperpriester was. Van daar veroverde hij de rest van de autonome stadsstaten, vernietigde hun muren en steldde een Akkadiër aan als hoofd van de stad die hem dan uiteraard onderdanig waren.

Het probleem met deze politieke tactiek is dat Sargon op redelijk wat tenen trapte. Hij breidde zijn rijk uit tot een stuk in Syrië en dit op militaristische wijze. De mensen vonden dat maar niks en kwamen, wanneer de militairen ergens aan het vechten waren, in opstand. Dit is een probleem waarmee zijn opvolger vooral mee te maken zou krijgen.

Zijn opvolger Naram Sin zette deze veroveringen wel verder en liet overal zegestèlen plaatsen om mensen schrik aan te jagen en om zijn grote overwinningen aan te tonen.

Het rijk van de Akkadiërs werd beëindigd door de inval van de Guteeërs, een bergvolk dat zich in het Noorden en in het midden van Mesopotamië vestigden. Door de onstabiliteit van het Akkadische rijk belandde heel het gebied in chaos, ook wel een machtsvacuum genoemd.

Van de Guteeërs is weinig bekend. Ze zouden een 100 tal jaar geregeerd hebben 2-(2200 v; Chr. Tot 2100v. Chr.) Ze zetten een vazaal als hoofd van de overwonnen steden maar ze zouden snel verjaagd worden wegens een gebrek aan centraal gezag.

Dankzij deze chaos konden de Sumeriërs zich min of meer opnieuw vestigen. We spreken hier van een soort renaissance met als hoogtepunt dat de ziggurat van Ur gebouwd wordt.

Maar tijdens deze heropleving vestigden zich nieuwe Semitische volkeren. Deze namen de levenswijze van de Sumeriërs en Akkadiërs over maar stichtten wel een nieuwe hoofdstad Babylon.

De BabyloniërsAfkomst: SemitischWaar? Zie kaartTaal: SemitischWanneer?: 1793 v.chr-1595v.Chr

Dit nieuw volk maakt onder koning Hammurabi Babylon het centrum van de Semitische cultuur. Hammurabi had in het begin van zijn regering moeite met omliggende volkeren zoals de Mari en Elamieten maar hij overwint beiden en regeerde over een rijk dat zich uitstrekte van de Perzische golf tot de Syrische woestijn.

Wetboek van HammurabiHammurabi is vooral bekend van zijn wetboek: de codex van Hammurabi. Dit getuigd van een strakke organisatie. Dit wetboek is wel niet zoals de wetboeken die we nu kennen. Hammurabi liet alle uitspraken opschrijven. Zo konden ze gelijkaardige criminele feiten vergelijken en altijd ongeveer dezelfde straf geven. Hij schrapte wel de namen van alle betrokkenen. Met dit wetboek probeerde hij eenheid in zijn rijk te scheppen.

Tijdens de regering van Hammurabi kende het land een grote economische welvaart en hij legde vele nieuwe kanalen aan. Na Hammurabi kregen de Babyloniërs te maken met de eerste aanvallen van de Kassieten. Daarna ontstonden er opstanden vanuit het Zuiden en ontstond er, jawel, een machtsvacuum.

Scheppingsverhaal

Voor dat er iets anders was waren er Tiamat, de godin van het zoete water en Apsoe de god van het zoute water. Hun zoon Moemmoe was de mist die van het water opsteeg. Tiamat en Apsoe kregen nog 2 tweelingen: Lachmoe en Lachamoe en de sterkere tweeling Ansjar en Kisjar. Deze laatste kregen ook een kind nl. Anoe en die werd de god van de hemel. Ook die kreeg weer een kind en die was deb este nl Ea. Die had het grondwater en geweldig goede plannen zoals geschiedenis gaan studeren en veel geld verdienen.

Zoals alle jeugd begonnen de ze te feesten en pintjes te pakken waardoor mama, papa en grootste broer niet konden slapen. Natuurlijk gingen ze wel eens klagen maar ja, de jeugd he. Er zat maar één ding op! Vermoorden die handel en dan gaan maffen want papa moest gaan werken s’morgens. Eerst moest mama nog te vinden zijn voor dit plan uiteraard.

Mama vond dit niet echt een goed idee en ondertussen hadden de kinderen de doodsbedreiging al in de mot. Iedereen in paniek natuurlijk, buiten onze student geschiedenis want die wist wel raad. Hij toverde een magische cirkel rond iedereen, verloekte zijn grootvader in slaap, vermoorde die, stak Moemmoe in den bak en vermoorde zijn grootvader. Toen nam hij die kroon en bouwde hij op het lijk van den bompa een huis dat hij Apsoe noemde. Tussen de soep en de patatten had hij zich ook nog een vrouw gevonden en zij kregen een kind nl. Mardoek

Mama (Tiamat)kon daar niet zo mee lachen en zocht haar ook nen nieuwe vent. Want ja den andere was vermoord door hun klein kind.Ze trouwde met een andere god die toevallig in de buurt was en die heette Kingoe. Kingoe stookten den boel nog een beetje aan want hij had een slecht karakter en voor je het wist wou mama wraak. En hoe nemen mama’s wraak? Ze baren 11 slangenmonsters en noemen dat een leger. Juist ja.

Ea kreeg dit plan in de smiezen. Eerst panikeerde hij en liep hij naar Ansjar (zijn opa) om advies. Die zijn: tover er op los, dat kan je goed! Maar dat faalde. Dus toen ging Ea’s papa (Anoe) eens vertellen dat zijne kleine zo ne slechten nog niet was maar dat pakte ook niet. Bij deze was geweld de enigste optie.

En wie was er het fitst? De zoon van Ea natuurlijk. Mardoek kreeg een Rocky montage met “the eye of the tiger” en supergodenmagie. Gewapend met zijn ipod en superkrachten viel hij de stammoeder aan. Wat een zicht! Stukken slangenlever overal, bloedneuzen, Kangoe die wegdook in een hoek. Amai amai! Maar als kers op de taart liet Mardoek een grote wind komen waardoor Tiamat opzwelde en hij schoot een keel in haar hart door haar keel. Fijn.

Om zijn overwinning te vieren maakte hij van het lichaam van Tiamat de hemel en de aarde. De ene helft van de goden mochten in de hemel zitten de andere op aarde en van het bloed van Kangoe maakte hij mensen. Want ja, wat moest hij anders met die kerel doen. En zo ontstond de aarde.

EINDE

De Kassieten, Mitanni, en Hettieten

De Kassieten vestigden zich in het zuiden van Mesopotamië. Over hun heerschappij zijn weinig bronnen bekend. Het noorden van het gebied stond onder controle van de Assyriërs die in eerste instantie schatplichtig waren aan de Mitanni maar meer en meer een onafhankelijke machtsfactor werden.De Hettieten bouwden een imperium uit vanuit Anatolië dat zich in de 17de eeuwvoor Christus uitstrekte tot Aleppo, even een terugval kende in de 14de eeuw v. Chr.en bijna heel Klein-Azië omspande en uitliep naar het zuiden bijna tot aanDamascus in de loop van de 13de eeuw v. Christus. De hoofdstad van hetHettietische rijk, Hatussa, wordt tot het werelderfgoed gerekend.De Mitanni controleerden tussen de 16de en 14de eeuw voor Christus een uitgebreidrijk aan de bovenloop van Tigris en Eufraat.

De AssyriërsWaar?: Eerst het Noorden van MesopotamiëWanneer?: 1900 v. Chr tot 612 v. Chr (Bloeiperiode 1050-612 v. Chr.)

De Assyriërs waren een zeer miletaristisch volk en deporteerden hele volkeren. De belangrijkste koningen waren:

Assurbanipal II: Hij veroverde de Aramese volkeren, Syrië en Palestina met Israel en Judea Tiglatpilesar III: Hij werd koning van Babylon Sargon II: veroverde Israel (weer eens) en versloeg de Hittieten Assurbanipal: Onderwierp kort Egypte, Oost-turkije, en Zuid-west Iran

Er waren geen grote fans van de Assyriërs en dus werden ze verslaan door een verbond van Meden en Babyloniërs

Het Neo-Babylonische rijkWanneer?: 612-539 v. Chr

Na de val van Nineve ( Assyriërs ) kan Egypte onder de 26sye Dynastie even terug autonoom regeren en ook de Babyloniërs kunnen hun rijk ook weer even herstellen. Onder de regering van Nebudkanedzar wordt Babylonië weer opgebouwd met reuzachtige bouwwerken waarvan het bekenste de poort van Ishtar is. Andere voorbeelden zouden de Tempeltoren van Babylon en de Hangende Tuinen. De Babyloniërs zouden weer verdwijnen toen de Perzen aan hun expansiepolitiek zouden beginnen doen.

Deel 2: Fenicië en Israel

Fenicië

De grootste bron die we hebben over de Feniciërs is de Bijbel. Net zoals de Kelten kunnen we bij de Feniciërs niet spreken van 1 volk maar van verschillende steden elk met hun eigen autonoom bestuur. De meeste steden waren gelegen waar nu Libanon is. Voorbeelden van zulke steden zijn: Tyrus, Sidon, Byblos en Oegarit.

Dit volk heeft vooral op cultureel gebied belang gehad. Zij waren ontdekkingsreizigers, handelaars en de uitvinders van het alfabet. Ironisch genoeg hebben we geen geschreven bronnen van de Feniciërs zelf.

Ze waren niet miletaristisch van aard dus elke keer dat er een veroveraar kwam (Egypte, Mesopotamië, Perzië, Griekenland, Rome) moesten ze tribuut betalen om een min of meer eigen bestuur te houden. Dit toont aan dat het vooral sterke politieke spelers waren.

Ze waren ook gerenomeerde ambachtslieden:

Purper haalden ze van de purper slak Zilversmeden Metselaars Wevers Timmerlieden

Ze werkten bijvoorbeeld mee aan de tempel van Solomon.

Hun allergrootste talent was wellicht hun kennis van de zeevaart. Ze zijn zo ver als Cornwall gereisd en vermoedelijk ook Ierland. Ze leerden de Grieken s’nachts navigeren adhv de sterren en ze waren gerenomeerd voor hun oorlogsschepen namelijk het trireem.

Het fysisch geografisch milieu

De afbakening van een land Fenicië is moeilijk omdat de Feniciërs zich niet basseerde op één centraal gezag. De grootste concentratie van steden bevond zich hier:

De ligging bracht ook vele economische voordelen mee: men kon goed aan landbouw doen en er was hout, een grondstof die in zeer grote vraag was in omringende landen.

Fenicië tijdens de vroege bronstijd (3000-2000 v. Chr )

Opgravingen rond Byblus tonen aan dat reeds in de vroege bronstijd dit een welvarende stad was. Er werd al vollop hout, steen en metaal bewerkt en er stond een grote L-vormige tempel in de stad. Rond 2300 v. Chr. Werd de stad bedreigd door Sargon I van de Akkadiërs maar men weet niet of ze onder hun bewind kwamen.

Fenicië tijdens de midden bronstijd ( 2000-1600 v. Chr )

In deze periode knoopte Fenicië vele handelsrelaties aan met oa de Farao’s en de Minoïsche beschaving. Deze bloeitijd werd beëindigd door de invallen van de Hyksos

Fenicië tijdens de late bronstijd (1600-1200 v. Chr )Egypte zou de Hitieten verdrijven maar tegelijkertijd ook hun macht vestigen. Door het vredesklimaat dat dit met zich meebracht konden de Feniciërs hun oude handelscontacten weer aanknopen. Helaas was dat van korte duur want de mysterieuze zeevolkeren zouden binnenvallen

en alle bestaande grootmachten omver werpen. Kleinere staten zoals Fenicië en Israêl zouden zich sneller van deze aanvallen hebben herstelt en zo een ongestoorde autonome bloeiperiode hebben gekent. Vooral Tyrus kende een sterke opmars.

De historische Fenicische periode ( 1200-330 v.chr.)

De “echte” Feniscische periode begint na de verwoestende invalleren van de zeevolkeren. De Assyrische heerser Tiglatpilesar kwam ook nog even aandraven met wat dreigingen maar de Feniciërs gaven hem veel geld ( tribuut ) en hij besloot ze dan maar niet binnen te vallen

Later zouden ze toch overwonnen worden door de Assyriërs maar die zouden dan op hun beurt weer verslaan worden door een bond van Meden en Babyloniërs (zie hierboven). De vorst Nebudkanedzar zou dan op zijn beurt Tyrus weer belegeren en Tyrus zou moeten bezwijken waardoor haar dochterstad het belangrijkste Fenicische stad werd. ( CARTHAGO ) Deze zou later ook nog veel weerstand bieden tegenover de Romeinen.

Ook de Babylonische regering werd opzij geschoven door een inval van de Perzen. De Fenicische steden werden dan deel van een Satraap (provincie) maar kregen een relatief autonoom bestuur. Ze waren natuurlijk wel schatplichtig aan perzië.

Taal en het ontstaan van het alfabet

De Feniciërs spraken een soort Semitische taal. Zij zouden ook diegenen zijn die de aanzet zouden geven voor ons huidige alfabet. Rond 1500 v.Chr. ontdekte men dat een teken niet alleen afzonderlijke lettergrepen kon aanduiden maar ook afzonderlijke klanken. Het alfabetisch schrift was ontstaan. Men is waarschijnlijk kunnen evolueren omdat er toen een machtsvacuum was. De macht van de Hittieten verminderde dus de kleinere stadsstaten vergrote weer. Zo kregen ze de kans om hun spijkerschrift van een 30-tal vaste tekens te voorzien.Rond 1200. vChr. Schakelde men in de Fenicische stad over van klei tabletten naar papyrus en dan was het makkelijker om een alfabet met 22 lettertekens te gebruiken. Hier waren echter nog geen klinkers bij.

De Feniciërs schreven van rechts naar links en draaide deze tekens 90°. Deze tekens werden dan op hun beurt nogeens 90° gedraaid door de grieken want die schreven van links naar rechts. Zij voegden ook de klinkers toe en vanaf dan werd het alfabet universeel.

Israel

Bronnen:

Bijbel (in beperkte mate en voornamelijk het oude testament) Egyptische bronnen Mesopotamische bronen

De 2 grote periodes:

Eerste tempelperiode (c.a.1200-589 v. Chr) Tweede tempelperiode (589v.Chr-70 n. Chr.)

Voorhistorie

De geschiedenis van het volk van Isreal begint bij de aardsvaders. Deze waren Abraham, Isaak en Jacob.