1

Geologica

Logisch Empirisme, Popper en Kuhn

Gastcollege Kai Eigner

Vrije Universiteit Amsterdam

Opzet van dit college

•  Wat is kennis •  Deductie en inductie •  Logisch empirisme

•  Popper

•  Kuhn

Wat is kennis?

•  Hoe kunnen we iets zeker weten? Waarop baseren we onze kennis?

•  Twee tradities op zoek naar onbetwijfelbaar fundament: –  Rationalisme –  Empirisme

Rationalisme •  Alleen ons verstand

(ratio) levert zekere en betrouwbare kennis.

•  Zoek naar onbetwijfel-bare, zelfevidente waarheden, en baseer kennis daarop.

•  Dominant tot 17e eeuw: Aristoteles (384-322 vC), René Descartes (1596-1650)

Empirisme •  We worden niet geboren

met zelfevidente waarheden.

•  Alleen zintuiglijke ervaring (empirie) levert zekere, betrouwbare kennis.

•  Baseer kennis op waarneming en experiment.

•  Dominant sinds 17e eeuw: Francis Bacon (1561-1626), John Locke (1632-1704)

Wetenschappelijke Revolutie •  Opkomst van empirisme leidde in

16de en 17de eeuw tot Wetenschappelijke Revolutie (Copernicus, Galilei, Newton)

•  Moderne wetenschap hanteert empiristische methode: waarneming en experiment staan centraal.

•  Maar: hoe precies kunnen we daarmee tot kennis komen?

2

Methode van empirisme Inductieve methode:

verzamel feiten en leidt daaruit meer algemene uitspraken af.

i.t.t. deductieve methode van rationalisme:

begin met algemene ‘zelf-evidente’ waarheden, en leid daaruit nieuwe kennis af.

Inductieve methode in de wetenschap

•  Wetenschap zoekt naar universele wetten van de vorm “Alle X hebben eigenschap Y”

•  Als X zeer vaak en onder veel verschillende omstandigheden waargenomen is, en als alle X eigenschap Y blijken te hebben, dan is generalisatie “Alle X hebben Y” gerechtvaardigd.

•  Is dit inderdaad een goede methode?

Iets meer over logica

•  Schema van een logische redenering:

premisse P1 Alle mensen zijn sterfelijk premisse P2 Jan Peter Balkenende is een mens … Conclusie C Jan Peter Balkenende is sterfelijk

•  Een logische redenering is geldig als de premissen de conclusie afdwingen.

Geldigheid / Waarheid •  Is deze redenering geldig en/of waar?

–  Alle katten zijn groen –  Deze hond is een kat –  Deze hond is groen

•  Dit is een geldige redenering, ondanks de onware conclusie!

Geldigheid / Waarheid •  En is deze redenering geldig en/of waar?

–  Alle bananen zijn vruchten –  Sommige vruchten zijn geel –  Sommige bananen zijn geel

•  Dit is een ongeldige redenering, ondanks de ware conclusie!

Dus...

•  Logische redeneringen moeten allereerst geldig zijn!

•  Alleen als een redenering geldig is en de premissen zijn waar, dan is de conclusie gegarandeerd waar.

3

Inductieve redeneringen

•  Hamvraag voor empirist: zijn inductieve redeneringen ook geldig?

Het inductieprobleem •  Inductieve redeneringen

zijn logisch gezien niet geldig:

Universele uitspraken (“Alle...”) volgen nooit met zekerheid uit eindig aantal waarnemingen.

(David Hume, 1740)

Het logisch empirisme

Wiener Kreis (opgericht 1929)

-  Moderne vorm van empirisme, begin van moderne wetenschapsfilosofie

-  Eenheid van wetenschappen: methode (logica + empirie)

-  Verificatiecriterium

Demarcatie-criterium: verifieerbaarheid

Een uitspraak (theorie) is wetenschappelijk als zij verifieerbaar is, d.w.z. de waarheid ervan kan in principe d.m.v. waarneming of experiment vastgesteld worden.

Vgl: –  “Das Nichts nichtet” (Heidegger) –  “Het heelal dijt uit” (Hubble)

Probleem: algemene uitspraken niet verifieerbaar (inductieprobleem) afzwakking naar confirmatie

Het standaardbeeld van wetenschap

Empiristische methode beschreven door de logisch empiristen (dominant tussen 1910 en 1960):

–  Wetenschap is gebaseerd op objectieve feiten, verkregen uit theorievrije waarneming…

–  …waar door middel van inductie wetten en theorieën worden afgeleid.

Empirische cyclus

4

Invullen empirische cyclus (bv continentale drift)

•  Waaruit bestaat empirische basis, en is deze theorievrij?

•  Worden er empirische wetten opgesteld, en zo ja, welke?

•  Wordt er een theorie opgesteld, en zo ja, welke?

•  Is gehanteerde methode inductief of deductief?

•  In hoeverre passen waarnemingen, wetten en theorieën in empirische cyclus?

•  Ben je het eens met standaardbeeld?

Samenvatting Standaardbeeld en de problemen

•  Wetenschap is gebaseerd op theorievrije waarnemingen –  Maar: vooronderstellingen spelen rol bij selectie

relevante waarnemingen

•  waaruit via inductieve redeneringen algemene empirische wetten afgeleid worden –  Maar: inductie logisch niet geldig (Hume)

De wetenschapsvisie van Karl Popper en zijn kritiek op het

standaardbeeld

Poppers alternatief voor standaardbeeld

•  Poppers claims: –  Theorieonafhankelijke waarneming is een mythe:

onmogelijk en zinloos

–  Oplossing inductieprobleem

•  Verifieerbaarheid is geen goed criterium om wetenschap en pseudowetenschap te onderscheiden

•  Daarom: nieuwe invulling demarcatiecriterium

Poppers kritiek op verificatie-principe

Verifieerbaarheid geen goed demarcatiecriterium, want voor pseudowetenschap kan ook bevestiging door waarnemingen gevonden worden:

–  Bv.: “stand van de planeten bij je geboorte heeft invloed op je karakter”

–  Een theorie die steeds bevestigd wordt, heeft vaak weinig inhoud

Dogmatische theorieën kunnen zich afschermen voor kritiek.

Demarcatiecriterium Popper: falsifieerbaarheid

“Een uitspraak (theorie) is wetenschappelijk als zij falsifieerbaar is, d.w.z. de onwaarheid ervan kan in principe d.m.v. waarneming of experiment vastgesteld worden”

Vgl.: –  Adlers theorie over minderwaardigheidscomplex,

astrologie, Marx’ geschiedenistheorie

–  Einsteins algemene relativiteitstheorie en de 1919 expeditie van Eddington

Voorbeeld: “Koper zet uit bij verhitting”

5

Poppers inzicht: universele uitspraken kunnen weliswaar nooit met zekerheid bevestigd (geverifieerd) worden – maar wel met zekerheid weerlegd (gefalsifieerd) worden:

S1 is A S2 is A …. S10000 is niet-A ============= Niet [alle S zijn A]

Zwaan 1 is wit Zwaan 2 is wit … Zwaan 10000 is zwart =============== Niet alle zwanen zijn wit

Oplossing inductieprobleem Theorieonafhankelijke

waarneming?

Popper: theorieonafhankelijke waarneming is een mythe: •  onmogelijk

–  concepten structureren waarneming –  theoretisch raamwerk –  theorie als zoeklicht waarin feiten oplichten

•  en zinloos: –  Wetenschap begint met een probleem (anders weet

je niet wat relevant is, waar je moet kijken).

Kun je met theoriegeladen waarnemingen wel falsifiëren?

•  Voorbeeld: Als astronomische theorie botst met waarneming, wat is er dan gefalsifieerd? Optica of astronomische theorie?

•  Poppers oplossing: Er is geen onafhankelijke feitenbasis om keuze te maken, dus moeten we zo’n basis creëren op basis van consensus: Intersubjectieve overeenstemming.

Poppers methode

•  Een goede wetenschapper zoekt niet naar bevestiging, maar is juist kritisch: zoek naar weerlegging!

•  Begin niet bij waarneming, maar met een theorie en probeer die te bekritiseren. (Dit is dus een heel andere methode dan die van het logisch empirisme)

Hypothetisch-deductieve methode

Probleem

Theorie (hypothese)

geen falsificatie Test falsificatie

aanvaard theorie nieuw probleem voorlopig

Kenmerken van Poppers wetenschapsvisie

•  Combinatie van rationalisme en empirisme (daarom: “kritisch rationalisme”)

•  Echter: Tegen het fundamentalisme (opvatting dat zekere kennis mogelijk is: funderen op ofwel de rede → rationalisme; ofwel waarneming → empirisme).

•  Met weerlegging wordt kennis vergroot.

•  Wetenschap komt steeds dichter bij de waarheid, maar theorieën blijven altijd hypothesen die altijd weer ter discussie gesteld kunnen worden.

6

Falsifieerbaar? •  Koper zet uit bij verhitting.

•  Buitenaards leven bestaat.

•  Koningin Beatrix bestaat.

•  Alle gebeurtenissen in de natuur worden bepaald door voorafgaande oorzaken.

•  De kans dat iemand die met een mazelenpatiënt in aanraking is geweest, zelf ook mazelen krijgt, is 72%.

•  De som der hoeken van een driehoek is 180 graden.

•  In de strijd om het bestaan overleven de exemplaren die het best zijn aangepast aan de omgeving.

De wetenschapsvisie van Thomas Kuhn

Standaardbeeld vs. Popper Overeenkomsten:

–  wetenschap is rationeel

–  er is vooruitgang in de wetenschap

–  wetenschap gebaseerd op waarneming en experiment

Verschillen:

–  aard van rationaliteit: inductief of deductief?

–  aard van vooruitgang: waarheid of eliminatie van onwaarheid?

–  waarneming: theorievrij of theoriegeladen?

Kuhn over wetenschap

•  Is wetenschap wel rationeel?

•  Is er wel vooruitgang in de wetenschap?

•  De rol van waarneming en experiment?

Kijk naar échte wetenschap, niet naar een ideaalbeeld

Wetenschapsontwikkeling volgens Kuhn

•  Pre-paradigmatische wetenschap

•  Normale wetenschap (paradigma) •  Crisis •  Revolutie

•  Normale wetenschap (nieuw paradigma) •  Crisis •  enz...

Voorbeeld: chemie

Pre-paradigma-tisch: alchemie

Joseph Priestley: flogiston

Antoine Lavoisier: zuurstof

7

Wat is een paradigma?

•  Denkkader van wetenschappelijke groep

•  Onderdelen: –  vakwetenschappelijke theorieën –  filosofische vooronderstellingen –  exemplarische voorbeelden

Normale wetenschap •  Puzzelen binnen het paradigma

•  Paradigma wordt kritiekloos aanvaard –  Maakt wetenschappelijke vooruitgang mogelijk –  Critici worden buiten groep geplaatst

•  Anomalie keert zich tegen wetenschapper, niet tegen paradigma (sociale processen)

•  Normale wetenschap is dogmatisch

Wetenschappelijke revoluties

•  Anomalie: als een puzzel onopgelost blijft

•  Crisis: als anomalieën ons teveel worden

Het paradigma ter discussie: strijd tussen ‘normalen’ en ‘revolutionairen’

•  Revolutie: een nieuw paradigma overwint

Revolutie in de astronomie:

Ptolemaios: geocentrisch wereldbeeld

Copernicus: heliocentrisch wereldbeeld

Gestalt-switches •  Bevindt de bal zich voor

in de kubus, of juist achter in de kubus?

•  Metafoor voor revolutie: hetzelfde op een nieuwe manier zien, ‘bekering’

•  Visie op waarneming: waarneming is altijd ‘theorie-geladen’

Nog meer Gestalt-switches •  Wat zie je in dit plaatje:

een oude vrouw of een jonge vrouw?

•  Eend-konijn?

8

Wie heeft gelijk?

Relativisme? Kuhn: theorie-geladen waarneming + incommensurabiliteit van paradigma’s

•  Critici: gevaar van relativisme •  Is er nog plaats voor waarheid?

–  Popper: we kunnen de waarheid niet kennen maar wel benaderen

–  Kuhns revoluties: geen benadering van de waarheid meer (pessimistische inductie)

Samenvatting Kuhn’s visie Is wetenschap rationeel? Niet altijd: •  normale wetenschap is soms dogmatisch •  bij revolutie spelen sociale factoren een rol

Vooruitgang: •  Binnen normale wetenschap: ja •  Paradigma’s zijn onvergelijkbaar (incommensurabel)

Waarneming: •  altijd door bril van een paradigma

Werk jij in paradigma?

•  Bezit volgens jou jouw vakgebied de kenmerken van een paradigma?

•  Wat zijn de kenmerken van dat paradigma? (centrale theorie, filosofische vooronderstellingen, exemplarische voorbeelden)

•  Was er vroeger een ander paradigma? Hebben er revoluties plaatsgevonden?

•  Zijn er op dit moment anomalieën?

Nabeschouwing •  Komt jouw wetenschapsvisie overeen met

–  Standaardbeeld –  Popper –  Kuhn