FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE...

1

2008-2010

Linus Tombeur

Master Archeologie

20054400

Promotor: Prof. Ernie Haerick

FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN: Een studie naar stedelijke versterkingen in Mesopotamië

2

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Vakgroep Archeologie

Fortificaties in het Oude Nabije Oosten: Een studie naar

stedelijke versterkingen in Mesopotamië

3

“He carved on a stone stela all of his toils,

and built the wall of Uruk-Haven,

the wall of the sacred Eanna Temple, the holy sanctuary.

Look at its wall which gleams like copper(?),

inspect its inner wall, the likes of which no one can equal!

Take hold of the threshold stone--it dates from ancient times!”

(Gilgamesh epos, table I)

FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE OOSTEN

4

DANKWOORD

Dit proefschrift is het resultaat van een twee-jarig onderzoek, waarbij ik graag enkele mensen

zou willen bedanken.

Allereerst wil ik mij promotor Prof. Ernie Haerinck bedanken voor zijn ideeën en zijn hulp bij

het uitwerken van mijn onderwerp tijdens het schrijven van mijn Bachelor- en Masterscriptie.

Een dankbetuiging zou ik ook willen richten naar Karine Vandermarliere voor haar hulp bij

het verzamelen en vinden van de juiste boeken.

Ik bedank Sandy De Boeck voor het nalezen en verbeteren van mijn scriptie, alsook mijn

ouders en vriendin voor hun niet aflatende steun en toevertrouwen tijdens deze laatste twee

jaar

INHOUDSTAFEL

5

INHOUDSTAFEL

DANKWOORD ........................................................................................................................ 4

INHOUDSTAFEL .................................................................................................................... 5

ABSTRACT .............................................................................................................................. 7

1.0 INLEIDING ........................................................................................................................ 9 1.1 BRONNEN ..................................................................................................................... 12

1.1.1 ICONOGRAFIE ...................................................................................................... 12

1.1.2 ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK ...................................................................... 13

1.1.3 GESCHREVEN DOCUMENTEN ......................................................................... 14

2.0 HISTORISCHE SITUERING ........................................................................................ 15

3.0 GEOGRAFISCHE SITUERING .................................................................................... 19 3.1 IRAK .............................................................................................................................. 19

3.2 SYRIË ............................................................................................................................ 20

3.3 TURKIJE ........................................................................................................................ 21

4.0 DE FUNCTIE VAN FORTIFICATIES ......................................................................... 23 4.1 IMPACT ......................................................................................................................... 25

4.2 ELEMENTEN ............................................................................................................... 27

4.2.1 NATUURLIJKE VERSTERKINGEN ................................................................... 27

4.2.2 KUNSTMATIGE VERSTERKINGEN ................................................................. 28

5.0 DE OPBOUW VAN FORTIFICATIES ......................................................................... 36 5.1 HOUT ............................................................................................................................. 36

5.2 BAKSTEEN ................................................................................................................... 39

5.3 STEEN ........................................................................................................................... 41

5.4 ANDERE BOUWMATERIALEN ................................................................................ 41

6.0 STUDIE NAAR STADSMUREN ................................................................................... 43 6.1 DE STAD ....................................................................................................................... 43

6.2 ARCHEOLOGISCHE DATERING VAN EEN STADSMUUR .................................. 45

6.3 DE STADSMUUR ALS STADSVERTEGENWOORDIGER ..................................... 46

6.4 HOOGTE EN DIKTE .................................................................................................... 48

6.5 TYPOLOGIE ................................................................................................................. 49

6.5.1 OVALE STADSMUREN ....................................................................................... 49

6.5.2 CIRKELVORMIGE STADSMUREN .................................................................... 53

6.5.3 RECHTHOEKIGE STADSMUREN ...................................................................... 55

6.5.4 SEMICIRCULAIRE STADSMUREN ................................................................... 63

6.5.5 POLYGONALE STADSMUREN .......................................................................... 64

6.5.6 ONREGELMATIGE STADSMUREN ................................................................... 67

6.5.7 GEMENGDE VORMTYPES ................................................................................. 68

6.6 CONCLUSIE EN DISCUSSIE ...................................................................................... 72

7.0 STUDIE NAAR STADSPOORTEN ............................................................................... 74 7.1 STADSPOORTEN ALS BEELDEND MEDIUM ........................................................ 75

7.2 POORTELEMENTEN ................................................................................................... 77

7.2.1 TOEGANGSWEG .................................................................................................. 77

7.2.2 POORTDEUREN .................................................................................................... 78

7.2.3 POORTKAMER ..................................................................................................... 80

7.3 TYPOLOGIE ................................................................................................................. 80

7.3.1 STADSPOORTEN MET SIMPELE DOORGANG ............................................... 80

7.3.2 STADSPOORTEN MET VOORUITSTEKENDE TORENS ................................ 82


6

7.3.3 STADSPOORTEN MET POORTKAMER ............................................................ 84

7.3.4 STADSPOORTEN MET MEERDERE POORTKAMERS ................................... 88

7.3.5 STADSPOORTEN MET VOORHOF .................................................................... 92

7.3.6 SECUNDAIRE POORTEN .................................................................................... 93

7.4 CONCLUSIE EN DISCUSSIE ...................................................................................... 95

8.0 STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS ................................................................ 97 8.1 HOOGTE EN OPBOUW ............................................................................................... 97

8.2 TYPOLOGIE ................................................................................................................. 99

8.2.1 SEMICIRCULAIRE VERDEDIGINGSTORENS ................................................. 99

8.2.2 RECHTHOEKIGE VERDEDIGINGSTORENS .................................................. 100

8.2.3 GEMENGDE VERDEDIGINGSTORENS .......................................................... 101

8.3 KANTELEN ................................................................................................................. 102

8.3.1 TRAPVORMIG KANTELEN .............................................................................. 103

8.3.2 TANDVORMIGE KANTELEN ........................................................................... 104

8.3.3 AFGERONDE KANTELEN ................................................................................ 105

8.5 CONCLUSIE EN DISCUSSIE .................................................................................... 106

9.0 ALGEMENE CONCLUSIE EN DISCUSSIE ............................................................. 108

10.0 BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................... 111 10.1 INTERNETBRONNEN ............................................................................................. 115

ABSTRACT

7

ABSTRACT

From the Neolithic Period onwards we see more and more settlements that become fortified.

The primary goal of these defences is to protect its inhabitants from enemy hostilities and to

protect them against the natural environment the town is located in. Not only did these

fortifications serve as protection, there is also a social and cultural aspect that must be

considered. The splendour of these defences was a symbol of the importance and wealth of

these settlements.

A city was defined by its fortifications. We see that fortifications are comprised of different

defensive systems, each with their specific function. While walls were meant to serve as a

barrier between the city and the surrounding landscape, gates provided an opening between

these two areas. Towers on the other hand not only helped to defend the foot of the walls but

also provided a clear view towards the immediate countryside. In some cases a typology can

be made of these defensive systems, which is what I have attempted to do in the summary.

Thanks to the archaeological records we are able to propose a typology for the pattern of city

walls, the evolution of gates and the shapes of defensive towers. These defensive elements

underwent significant changes throughout history as they adapted to the growing needs which

they had to fulfil.

Differences in the landscape and town planning result in a regional distinction based on the

location where the city was built, the building materials that were available and the elements

that were used. A comparative study can be made between the different regions of the Middle

East.

The interdisciplinary use of archaeological finds as well as iconographical and written

material further allow us to have a better understanding of what city fortifications signified

and how they were viewed by the Mesopotamians.

Ancient Near East, urban architecture, city, fortifications, defensive tower, city wall, gate,

regional comparison

____________


8

A partir de la période néolithique nous observons que de plus en plus les habitats sont

fortifiés. L'objectif principal des travaux de fortification est de protéger les habitants contre

les attaques hostiles et même contre l'environnement naturel dans lequel est implanté l'habitat.

Les fortifications n'avaient pas seulement pour objet la protection. L'aspect social et culturel

ne peut être ignoré. La splendeur de cette fortification était le symbole de l'impotance et la

richesse du site.

Une ville est définie par ses fortifications. Nous pouvons constater que les murailles sont

composées de différents éléments qui ont chacun leur fonction spécifique. Les remparts de la

ville formaient une barrière entre la ville et le paysage environnant, alors que les portes des

villes donnaient accès à ces deux endroits. Les tours n'aidaient pas seulement à la défense des

murailles, mais permettaient une vue clair sur la paysage environnant. Dans certains cas il est

possible d'établir une typologie des structures défensives, comme c'est le cas ici.

Grace au record archéologique il est possible de proposer une typologie du trajet des

murailles, l'évolution des portes de ville et la forme des tours défensives.

Ces éléments défensifs ont à travers l'histoire, connus diverses évolutions, s'adapatant aux

exigences grandissantes.

Des différences dans le paysage et l'urbanisme de la ville ont pour résultat une différence

régionale due à la localisation de la ville, le matériel disponible et les éléments utilisés. Une

étude comparative peut être réalisée entre les différentes régions au Moyen-Orient.

L'approche interdisciplinaire des sources archéologiques avec le matériel iconografique et le

matériel manuscrit nous permet de mieux comprendre ce que signifiait les fortifications pour

les Mésopotamiens et comment ils étaient perçues.

Proche Orient Ancien, architecture urbaine, cité, fortifications, tour défensif, mur d’enceinte,

porte, comparaison régional

____________

INLEIDING

9

1.0 INLEIDING

Een van de belangrijkste karakteristieken van urbane planning in het Oude Nabije Oosten zijn

fortificaties. Reeds vanaf het P(re)-P(ottery) N(eolithicum) krijgen we de eerste defensieve

werken met als functie het verdedigbaar maken van de nederzetting tegen aanvallen - al dan

niet van menselijke origine - en het afbakenen van een urbane begrenzing tegenover het

omringende landschap.

De studie naar fortificaties in Mesopotamië is echter nog maar in beperkte mate gedaan.

Onderzoek legt zich telkens toe op stadsplanning. Versterkingen worden geïntegreerd binnen

de stadsontwikkeling, maar worden nooit een op zichzelf staand onderzoeksthema. Werken

van onder andere Marc Van De Mieroop en Paul Lampl voorzien relevante informatie over

goed gekende steden, maar zijn oppervlakkig in het verschaffen van informatie over hun

verdedigingswerken. Opgravingsverslagen geven gedetailleerde informatie, maar bieden geen

vergelijkende studie tussen verschillende nederzettingen en/of regio‟s. Een uitzondering

hierop is het boek van Alexander Badawy, waarin op het einde van zijn boek een korte

vergelijking wordt gemaakt tussen de fortificaties van de besproken regio‟s. Een

chronologische opsomming van bekende steden uit het Oude Nabije Oosten vinden we terug

in het artikel van Amihai Mazar.

Een beperkte studie van fortificaties is nochtans niet het geval voor het hele Nabije Oosten.

Uitgebreid onderzoek is al gebeurd op het Anatolisch plateau. Hittitische fortificaties zijn

goed gekend en beschreven door onder andere Kampman en Trevor Bryce. Onderzoek naar

de Bijbel heeft een stimulans gegeven aan de studie van versterkingen in de Levant en

Egypte. Bij „Moats in Ancient Palestine‟ van Dag Oredsson en „The Fortifications of Ancient

Egypt 3000-1780 BC‟ door Carola Vogel en Brian Delf staan fortificaties centraal en de

vraagstelling is hier dan ook geheel naar gericht. Met deze dissertatie heb ik geprobeerd

hetzelfde te doen voor de Mesopotamische regio. Het doel van deze dissertatie is dan ook een

overzicht te brengen van hoe het omliggende defensieve systeem van steden uit Mesopotamië

eruit zag.

Deze scriptie kent een brede tijdrekening, aangezien we te maken hebben met solide

structuren die bedoeld waren voor langdurig gebruik. We zien de essentiële constructie van

fortificaties zich telkens herhalen doorheen de hele periode van het Nabije Oosten en verder.


10

Verdedigingsmuren of grachtstructuren zijn doorheen de tijd duidelijk te herkennen vanwege

hun beschermende functie. Zoals gezegd zien we deze functie zich onbetwistbaar tonen bij de

urbanisatie van het landschap, vanaf het 4de

millennium v. Chr. Het onderzoek van dit

proefschrift beperkt zich tot het bestuderen van alle aspecten van stedelijke

verdedigingsstructuren in Mesopotamië voor wat betreft de tijdspanne beginnend vanaf de

ontwikkeling van de stadsstaten tot voor het Achaemenidisch Rijk. Gezien de beperkte

beschikbare tijd voor het voltooien van een masterproef worden de overige periodes niet

verder uitgewerkt. De komst van het Perzische Rijk is tevens een duidelijke breuk in de

geschiedenis omdat we vanaf dan voor het eerst te maken krijgen met een wereldrijk,

waarover we voorheen nog niet kunnen spreken.

Dit onderzoek naar fortificaties steunt voornamelijk op archeologische opgravingen die het

mogelijk maken een gedetailleerde analyse op te stellen van de verschillende aspecten die

terug te vinden zijn binnen het defensief systeem van een stad. Dit materiaal is echter niet

altijd compleet en beïnvloedt de manier waarop er met dit onderzoek wordt omgesprongen.

Bij de analyse van fortificaties is het preferabel om met sites te maken te hebben waarvan een

groot deel van de versterkingen zijn gedocumenteerd. Onvolledige of lopende opgravingen

zijn moeilijker in kaart te brengen en kunnen niet altijd in het onderzoek geïncorporeerd

worden. Andere sites zijn goed gedocumenteerd, maar missen echter een duidelijke

beschrijving zodat studie naar de ligging en de vorm van de verdedigingswerken niet

mogelijk is. De sites die bij dit onderzoek werden gebruikt zijn daarom voornamelijk gekozen

op basis van 2 criteria:

1. De sites zijn uitgebreid opgegraven en gedocumenteerd;

2. De sites beschikken over een uitgetekend grondplan, waarop het omliggende defensieve

systeem te traceren is.

Er moet duidelijk vermeld worden dat gegeven afmetingen voor het merendeel planmatig zijn

opgemeten en daardoor kunnen verschillen met de werkelijkheid. Het was echter niet altijd

mogelijk om de originele opgravingsverslagen die de juiste gegevens ter beschikking stellen,

in te kijken.

INLEIDING

11

Niet alleen de criteria vooropgesteld bij dit onderzoek zijn van groot belang, maar tevens onze

archeologische kennis over de verschillende periodes in de geschiedenis van het Oude Nabije

Oosten. De archeologie staat nog niet op het punt om dezelfde vragen te kunnen

beantwoorden voor elke periode. Er moet dan ook rekening worden gehouden met dit feit en

het zal dan ook een impact hebben op de chronologische en geografische verspreiding van de

sites. Bij het onderzoek naar fortificaties is het de bedoeling om elke periode binnen de

chronologische context zo goed mogelijk te beschrijven. Er is echter meer informatie

beschikbaar over latere periodes in de geschiedenis dan over de ontwikkeling van de eerste

steden. We zullen daarom meer goed gedocumenteerde sites aantreffen die dateren vanaf de

Assyrische en Hittitische periode dan vanuit de Uruk periode. Er zullen dan ook meer sites

aan bod komen daar waar archeologie een beter beeld van heeft verkregen. Desalniettemin

worden minder gedocumenteerde tijdperken adequaat besproken en wordt er rekening met

hen gehouden bij het onderzoek.

Aan het begin van deze scriptie wordt eerst een kort overzicht gegeven van de bronnen die het

mogelijk maken om onderzoek te verrichten naar fortificaties. Vervolgens worden de

historische en geografische context besproken waarin dit onderzoek kadert.

Bij het hoofdstuk „functie van fortificaties‟ wordt aangetoond dat versterkingen onderhevig

zijn aan verschillende factoren. Het uitzicht van fortificaties is vaak een combinatie van

meerdere elementen die allen hun invloed hebben op de manier waarop stedelijke

versterkingen werden gebouwd. Één van de meest belangrijke elementen is het belang van de

stad. Monumentale architectuur werd gebruikt om de status van de stad te benadrukken. Bij

fortificaties is dit geen uitzondering. Zij waren bedoeld om indruk te maken en hadden een

effect op de denkwijze van de toeschouwer. Kort wordt vermelding gemaakt van de

psychologische impact gevolgd door een overzicht van de verschillende elementen die samen

de fortificaties van een stad vormen. Hierbij wordt er een onderscheid gemaakt tussen

natuurlijke en kunstmatige versterkingen.

In het daaropvolgende hoofdstuk worden de voornaamste bouwmaterialen besproken waaruit

versterkingen in het Nabije Oosten werden geconstrueerd. Er wordt gekeken naar hun

oorsprong, gebruik en plaats binnen de architectuur van fortificaties.

De laatste drie hoofdstukken richten zich elk tot de verdere studie van één belangrijke

militaire constructie die deel uitmaakt van het verdedigingssysteem.


12

Bij allen wordt telkens een diepgaand onderzoek verricht met als centrale thema het

vooropstellen van een typologie. Deze typologie bestudeerd de drie onderzoeksregio‟s en,

indien mogelijk, vergelijkt hun resultaten met elkaar.

Verder onderzoek in de hoofdstukken verschilt naargelang het onderwerp dat wordt

besproken, aangezien alle drie de constructies een andere functie vervullen.

1.1 BRONNEN

Bij de studie naar fortificaties wordt er gebruik gemaakt van een interdisciplinaire aanpak.

Het is dankzij het samenvoegen van iconografische, archeologische en literaire bronnen dat

het onderzoek naar versterkingen mogelijk is en dat er ons nog zoveel informatie rest.

Hieronder wordt een kort overzicht geschetst van de types bronnen die ons helpen een beter

inzicht te krijgen in het ontstaan, het gebruik en de functie van fortificaties.

1.1.1 ICONOGRAFIE

De iconografische weergave van stedelijke versterkingen is op bepaalde manieren de

belangrijkste bron van informatie die ons rest. Het biedt ons de mogelijkheid een

gedetailleerde studie uit te voeren naar het uizicht van fortificaties (Gates, 2004, p. 3). Deze

representaties zijn voornamelijk terug te vinden in de vorm van tekeningen en reliëfs die

militaire campagnes portretteren. De Assyrische reliëfs in de paleizen van Khorsabad en

Nineveh geven ons een goed beeld van hoe fortificaties er uitzagen.

Het merendeel van vroegere versterkingen zijn ofwel vernietigd, ofwel in verval geraakt,

waardoor enkel de funderingen zijn overgebleven. Het is echter juist de bovenkant van de

versterkingen, de torens, de poorten, de kantelen, die het defensieve systeem kenmerken.

Alleen door hun visuele weergave is het mogelijk om een idee te krijgen van hun omvang,

karakter en functie (Yadin, 1963, p. 25).

Reliëfs zijn verder van grote waarde binnen de chronologie, aangezien op vele de naam van

de opdrachtgever vermeld staat. Het stelt ons mogelijk een datering voorop te stellen (Yadin,

1963, p. 25).

INLEIDING

13

1.1.2 ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK

Het archeologisch onderzoek in het Nabije Oosten kent een lange traditie waarbij er in de loop

van de jaren veel informatie is verzameld omtrent versterkingen.

Reeds vanaf de 12de

eeuw n. Chr. zien we de komst van de eerste Europese reiziger, Benjamin

van Tudela, die de ruines van Nineveh beschrijft:

“It [Nineveh] is in ruins but within its ruins there are villages and communities. And the extent may be

determined by its walls, about forty Persian miles, as far as the city Erbil.” 1

Door de eeuwen heen groeide de interesse in het Nabije Oosten met het meebrengen van de

eerste voorbeelden van het cuneiform schrift naar Europa, in de eerste helft van de 17de

eeuw

n. Chr., door de Italiaan Pietro della Valle (Matthews, 2003, pp. 1-5).

De opkomst van de Europese machten zorgde voor het ontstaan van nieuwe handelscontacten

met het Nabije Oosten waarmee de weg werd geopend voor verder exploratie. Archeologische

onderzoek kende een bloei tijdens de 18de

-19de

eeuw n. Chr. wanneer de moderne discipline

zich stilaan ontwikkelde. Sites zoals Nineveh en Babylon werden opgegraven en cuneiforme

inscripties werden vertaald (Nemet-Nejat, 1998, pp. 2-3).

In de afgelopen 150 jaar zien we dat de Mesopotamische archeologie veranderd is van een

schattenjacht met Bijbelse interesse naar een moderne discipline met zijn eigen technieken en

methodologie (Matthews, 2003, pp. 18-19). Dankzij archeologische onderzoek hebben we een

idee gekregen van de constructie, de omvang en het materiaal dat werd gebruikt bij

versterkingen in het Oude Nabije Oosten (Gates, 2004, p. 3). Archeologisch materiaal kan de

illustratieve representaties van fortificaties staven en kan tevens een beeld creëren daar waar

reliëfs of tekeningen ontbreken. Met wetenschappelijke opgravingen is het mogelijk om de

relatieve chronologie van een site in kaart te brengen en de veranderingen die ze onderging

doorheen de tijd te achterhalen.

Veranderingen in de manier van oorlog voeren zullen een impact gehad hebben op de

defensieve werken rondom een stad, welke zich tonen in de overblijfselen van de

versterkingen (Yadin, 1963, p. 25). Het is dankzij archeologie dat we kennis hebben van de

vroegste defensieve systemen, daar waar er geen andere informatie terug te vinden is.

1 Benjamin of Tudela, 2008, p 49-50


14

1.1.3 GESCHREVEN DOCUMENTEN

De hoeveelheid aan geschreven materiaal vervolledigt de kennis die we hebben over

fortificaties. Ze geven ons antwoorden op vragen daar waar illustraties en opgravingen dat

niet kunnen. Het gaat hier om informatie over de naamgeving van structuren, de types van

fortificaties en systemen, etc. (Yadin, 1963, p. 26).

Tijdens de afgelopen eeuwen is het gevonden tekstmateriaal enorm uitgebreid als gevolg van

archeologisch onderzoek. Dit omvat onder andere grote archieven zoals de 2500 cuneiforme

tabletten gevonden te Boğazköy en de 24.000 tabletten in de bibliotheek van het

overgrootkleinkind van Sargon te Nineveh (Nemet-Nejat, 1998, pp. 2-4). Maar veel

tekstmateriaal is ook bewaard gebleven in de vorm van monumentale inscripties op stèles en

reliëfs.

Naast historische en administratieve tabletten vinden we ook verwijzingen naar fortificaties

terug in de literatuur. Het Gilgamesh epos dateert van rond het 3de

millennium v. Chr. en is

één van de oudste literaire werken. De elf kleitabletten beschrijven het verhaal van de semi-

mythische koning Gilgamesh die de stadmuren van Uruk zou hebben gebouwd (Nemet-Nejat,

1998, pp. 66-67). De teksten geven ons naast een beschrijving ook een beeld van hoe de

Mesopotamiërs dachten over versterkingen. Het is alleen met deze informatie dat we een

diepgaand beeld kunnen vormen over de ideologie die verbonden was met de opbouw van

fortificaties.

HISTORISCHE SITUERING

15

2.0 HISTORISCHE SITUERING

De historische chronologie van Mesopotamië steunt voornamelijk op de val en opkomst van

dynastieën. De veranderingen in sterk gecentraliseerde samenlevingen die periodes van vrede

en oproer kennen is zo karakteristiek in de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten dat ze

een belangrijke leidraad vormt voor de chronologie (Postgate, 1992, p. 22). Het is bij dit

proefschrift niet mogelijk om de lange en uitgebreide geschiedenis te behandelen, aangezien

dit een werkstuk op zichzelf zou vormen. Hier wordt enkel een korte samenvatting gegeven

van de historische context waarin het onderzoek naar fortificaties zich afspeelt. Voor verder

leesmateriaal verwijs ik onder andere naar „A History of the Ancient Near East‟, door Mark

Van De Mieroop, en „Ancient Near East C. 3000-330 BC: Volume 1‟ van Amélie Kuhrt.

Vanaf het 2de

deel van het 4de

millennium v. Chr. zien we de ontwikkeling van nederzettingen

naar meer stedelijke centra (Van De Mieroop, 2004, p. 19). Het aantal nederzettingen neemt

af, terwijl opkomende steden een groei kennen in bevolking en grootte. De periode wordt ook

wel de Uruk periode genoemd, naar de belangrijkste stad van toen. Tijdens deze periode zien

we de opkomst van stedelijke architectuur die zich uit in monumentale constructies voor

zowel religieuze als niet-religieuze gebouwen. Ook het schrift kent een enorme bloei, alsook

het gebruik van cilinderzegels (Kuhrt, 1995, p. 23). Door de grotere bevolkingsdruk in de

centra is er nood aan een verdere hiërachisering van de samenleving die zich manifesteert in

onder andere het verwerven van luxeproducten (Oxford, 1997, p. 480).

Naar het einde van deze periode verspreidt de Uruk cultuur zich over bijna heel Mesopotamië

door middel van lange afstandshandel langs land- en waterwegen. We zien allereerst de komst

van handelskolonies die zich in reeds bestaande nederzettingen vestigen (Algaze, 2005, pp.

25-29). Later worden er nieuwe handelscentra gesticht gelegen aan belangrijke handelsroutes.

Op het einde van deze expansiedrang zien we een teloorgang van de Uruk cultuur, waarbij

zijn invloedsveer verkleint en de regio op zichzelf terugvalt.

We zien de ontwikkeling van lokale culturen zoals de Djemdet Nasr cultuur in Zuid-

Mesopotamië, de Nineveh V cultuur in Noord-Mesopotamië en de Proto-Elamieten in

Zuidwest- en Zuid-Iran (Nemet-Nejat, 1998, p. 19).


16

Vanaf ca. 2900 v. Chr. zien we de opkomst van een aantal stadsstaten, geregeerd door een

„stadsvorst‟, die hun macht en periferie beginnen uit te breiden. Door deze uitbreidingen

ontstaan er conflicten tussen steden, wat zich vertaalt in het optrekken van versterkingen en

het creëren van een professioneel leger. Deze periode is de Vroeg-Dynastische periode en

wordt traditioneel onderverdeeld in E(arly) D(ynastic) I, II en III (Pollock, 1999, p. 72). Rond

deze tijd krijgen we de eerste historische teksten en informatie ter beschikking in de vorm van

koninklijke inscripties die „stadsvorsten‟ lieten ordonneren ter gelegenheid van belangrijke

gebeurtenissen. Verder kent de religie een grote bloei qua ideologie en architectuur. We

kunnen nu spreken van een uitgewerkte religie, waarbij elke stad een stadsgod vereert, die

zich architecturaal vertegenwoordigt in de bouw van tempels (Van De Mieroop, 2004, pp. 40-

41). In de daaropvolgende periode is er voor het eerst sprake van een imperium, geleid door

een vorst.

Kaart 1 Landstreken van Mesopotamië (University of North Carolina at Pemborke, 2010)

Rond 2200 v. Chr. zien we dat er zich een vreedzame machtsovername voordoet door

Semitische Akkadiërs die uiteindelijk het hele land veroveren. De stichter van de dynastie is

Sargon I. Hij sticht een rijk met als hoofdstad Akkad waarin het Akkadisch de officiële taal

wordt.

HISTORISCHE SITUERING

17

Tevens zien we een nieuwe ideologie rond het koningschap waarbij de koning als een god

wordt vereerd (Nemet-Nejat, 1998, pp. 22-23). Toch kent het Akkadische rijk zijn problemen.

De vorsten moeten verscheidene opstanden onderdrukken en troonsopvolgingen gaan gepaard

met periodes van instabiliteit. Na de 4de

vorst Naram-Sin raakt het rijk verbrokkeld als gevolg

van binnenvallende volkeren zoals de Amorieten, de Guti en de Elamieten (Frankfort, 1954,

p. 47).

In 2230 v. Chr. krimpt het rijk terug tot het Akkadische kernland en de omliggende gebieden

scheuren zich los. In het zuiden van Mesopotamië zullen de vroegere stadstaten weer hun

onafhankelijkheid behalen, terwijl de Guti in het noordoosten van het land een eigen dynastie

oprichten. Naarmate de autonomie van de stadsstaten verder wordt geconsolideerd zullen deze

opnieuw de macht proberen te grijpen over het hele land, waardoor de Guttische dynastie ten

val wordt gebracht.

Pas in 2112 v. Chr. slaagt Ur-Nammu erin om het noorden en het zuiden te veroveren en

sticht zo de Ur III dynastie. Ur wordt opnieuw een belangrijke stad en het Summerisch wordt

wederom de officiële taal (Oxford, 1997, p. 481). We zien een wederopbouw en uitbreiding

van steden als gevolg van de bevolkingstoename en ontwikkelingen in het urbane landschap.

Het rijk desintegreert echter in ca. 2004 v. Chr. wanneer de randgebieden zich opnieuw

beginnen af te scheiden en het rijk geteisterd wordt door invallen van Elamieten en Amorieten

(Frankfort, 1954, p. 54).

Na de val van de Ur III dynastie breekt er een tijd aan van conflicten tussen stadsstaten die de

Oud-Babylonische periode uitmaakt. Uiteindelijk zal Babylon op de voorgrond treden onder

Hammurabi om rond 1760 v. Chr. het land voor een korte tijd te herenigen (Nemet-Nejat,

1998, p. 31).

Het Oud-Babylonische Rijk eindigt met de inval van de Hittieten in ca. 1595 v. Chr. De stad

wordt overgenomen door de Kassietische dynastie die de Babylonische beschaving

assimileert. Het is een periode van verval waar Zuid-Mesopotamië op de achtergrond valt. In

het Noorden zien we echter de opkomst van de Assyriërs die hun macht aan het uitbreiden

zijn.

De 12de

-11de

eeuw v. Chr. is een periode van algemene instabiliteit die zich over het gehele

Nabije Oosten voordoet. Deze instabiliteit uit zich in het ineenkrimpen van het Midden-

Assyrische Rijk als gevolg van de dood van Tukulti-Ninurta en het eind van het Hittitische

Rijk.


18

Ook de Kassietische dynastie zal getroffen worden en valt rond 1155 v. Chr. door een

Elamitische invasie (Brinkman, 1968, pp. 87-88).

Vanuit de stad Isin ontstaat er een nieuwe dynastie die de Isin II dynastie wordt genoemd. De

stichter, Nebuchadnezzar I, slaagt erin de Elamieten te verdrijven en een rijk te stichten dat

zich uitstrekt van Elam tot de Midden-Eufraat. Zijn opvolger probeert Assyrië binnen te

vallen wat hem niet lukt en meteen het einde vormt van de dynastie, ca. 1025 v. Chr.

Babylonië wordt door het Assyrische Rijk ingelijfd (Brinkman, 1968, pp. 91-92).

Na de korte regeerperiode van de Isin II dynastie valt het zuiden van Mesopotamië in een

duistere periode van conflicten en hongersnood doorheen de hele 10de

eeuw v. Chr. In het

noorden zien we echter reeds de gestage opkomst van de Assyriërs (Nemet-Nejat, 1998, pp.

34-35).

Tijdens de 10de

eeuw v. Chr. zien we dat het Assyrische Rijk een periode kent van

wederopbouw en uitbreiding. Aan het einde van de 9de

eeuw v. Chr. is het Assyrische

grondgebied vanuit het 2de

millennium v. Chr. geheel heroverd met een invloedsfeer die

buiten zijn grenzen reikt. Assyrië bereikt zijn hoogtepunt vanaf het midden van de 8ste

eeuw v.

Chr. wanneer ca. 722 v. Chr. de Neo-Assyrische periode aanbreekt (Van De Mieroop, 2004,

p. 232). Deze periode wordt ook wel de Sargonieden genoemd, naar de eerste vorst Sargon II.

Hij bouwt een nieuwe hoofdstad bouwt genaamd Khorsabad, welke Assur vervangt. Het

Assyrische Rijk strekt zich uit over geheel Mesopotamië, Iran en Oost-Anatolië. Egypte wordt

ca. 664 v. Chr. volledig veroverd door de 4de

vorst Assurbanipal en hij brengt zo het

grondgebied tot zijn maximale expansie (Briant, 1996, p. 22).

De Assyriërs blijven bijna een eeuw aan de macht, maar worden uiteindelijk in 612 v. Chr.

verslagen door een coalitie van Babyloniërs, Meden en Skythen. Met het einde van het

Assyrische Rijk valt Mesopotamië in handen van de Neo-Babylonische dynastie. Deze

dynastie kent een korte bloeiperiode, maar wordt in 539 v. Chr. overwonnen door de Perzen (

Briant, 1996, p. 22).

GEOGRAFISCHE SITUERING

19

3.0 GEOGRAFISCHE SITUERING

Het is belangrijk om alvorens naar de onderzoeksregio te kijken een geografische afbakening

te bepalen zodat een duidelijker beeld kan worden geschetst van het landschap waarin

fortificaties werden geplaatst.

Het geografische gebied dat hier wordt besproken is Mesopotamië, wat voor het merendeel

overeenstemt met het hedendaagse Irak. Mesopotamië reikte echter verder dan de huidige

landsgrenzen van Irak. Met deze reden is het dan ook dat we ons verder richten naar

Noordoost-Syrië en het oosten van Turkije, regio‟s die men tevens ook onder

Mesopotamische noemer kan zetten (Matthews, 2003, p. 5). Deze regio‟s zijn allemaal

verbonden door middel van de Eufraat en/of de Tigris. Ik beschouw ze hier echter als min of

meer aparte gebieden waartussen een continue interactie en uitwisseling van ideeën en cultuur

is geweest.

De Tigris en de Eufraat, de voornaamste rivieren in het Nabije Oosten, staan symbool voor de

bloei en de uitbreiding van de beschaving. Het is dan ook tijdens de urbane ontwikkeling dat

we de opkomst van defensieve structuren zien. We zien tussen deze streken duidelijke

bewijzen van onderlinge contacten en uitwisselingen welke ook te bemerken zijn bij de

opbouw van fortificaties.

3.1 IRAK

Het moderne Irak wordt begrensd door het Zagros- en Taurusgebergte in het oosten en in het

zuiden door woestijn (Gates, 2004, pp. 13-15). Deze vaste regio kent een grote geografische

diversiteit, waarbij we in het noorden een opeenvolging zien van heuvels en vlaktes, in

tegenstelling tot in het zuiden, waar we eerder een moerasachtige streek met vlakke, kale

vlaktes terugvinden (Postgate, 1992, p. 6).

Irak kent verschillende klimaattypes: de alluviale vlakte kent een aried klimaat met 200-400

mm regen per jaar, waarbij de rivieren het verdere water aanvoeren. De woestijngebieden in

het zuiden en noordwesten zijn onderhevig aan dezelfde omstandigheden, maar ondervinden

minder regenval. De bergstreken kennen echter een regenachtig klimaat met ongeveer 800

mm regen per jaar (Pollock, 2000, p. 31).

Irak kent 2 belangrijke riviersystemen: de Tigris en de Eufraat. Beide rivieren vertakken zich

verder tot kleinere stromen die het landschap domineren.


20

Tevens zijn zij verantwoordelijk voor de afzetting van vruchtbaar slib, geschikt voor

landbouw (Van De Mieroop, 2004, p. 8).

Kaart 2 Archeologische sites in Irak (Oriental Institute of

Chicago, 2009)

Kaart 3 Geografische kaart van Irak (Free World Maps,

2009)

3.2 SYRIË

Gelegen aan de Middellandse Zee, tussen het huidige Turkije en Libanon, vinden we Syrië

terug. Het gehele gebied bestaat uit heuvellandschappen, vlaktes en stukken woestijn die zich

over een groot gebied uitstrekken. Parallel met de kleine kuststrook van 180km vinden we

twee bergketens terug: de Nusayriyah keten is een laag gebergte dat 1.212m boven de

zeespiegel rijst. Zijn hoogste punt is echter de top van Nabi Yunis, 1.575m hoog (Akkermans,

Schwartz, 2003, pp. 2-7).

Richting het binnenland vinden we het Anti-Libanon terug in het zuiden. Hier vinden we het

hoogste punt van Syrië: de berg Hermon, gelegen aan de Syrisch-Libanese grens, met een

hoogte van 2.700m. Het oostelijk plateau van Syrië wordt doorkruist door enkele lage

bergketens: de Jabal Abu Rujmayn, Jabal Bishri en Jabal ar Ruwaq (Badawy, 1966, p. 150).

GEOGRAFISCHE SITUERING

21

De twee belangrijke waterwegen in Syrië zijn de Orontes en de Eufraat. Vanaf hier vertakt de

Eufraat zich aan de linkerbank en vormt zo twee andere rivieren: de Balikh en de Khabur.

Samen met seizoenale stromen, genaamd wadis, zorgen deze rivieren voor de wateraanvoer

doorheen Syrië.

Boven de Eufraat vinden we in het noordoosten van Syrië de Mesopotamische vlakte terug

die zich verder over het noorden van Irak en het zuidoosten van Turkije uitstrekt. Deze regio

is beter bekend als Jezireh en bestaat uit een semi-aride steppe met 200-600mm regenval per

jaar (Akkermans, Schwartz, 2003, pp. 2-7). Noordoost-Syrië wordt enkel gescheiden van

Mesopotamië door de Amanusbergen met als gevolg dat we een frequent voorkomen

terugvinden van invloed vanuit de Mesopotamische cultuur (Badawy, 1966, p. 120).

Kaart 4 Archeologische sites in Syrië (Oriental Institute

of Chicago, 2009)

Kaart 5 Geografische kaart van Syrië (Free World Maps,

2009)

3.3 TURKIJE

Het moderne Turkije wordt begrensd door de Zwarte Zee in het noorden, de Middellandse

Zee in het zuiden, de Egeïsche Zee in het oosten en in het Westen door het vasteland.


22

Het gebied vormt een schiereiland dat ook wel het Anatolische schiereiland wordt

genoemd:een landbrug tussen Europa en Azië (Bittel, 1976, p. 3).

Het zuidoostelijk deel van Anatolië kent twee belangrijke ketens die van oost naar west lopen:

langs de Zwarte Zee vinden we het Pontisch gebergte terug in het noorden en naar het zuiden

toe ligt het Taurusgebergte dat verder uitwijdt richting Syrië (Bittel, 1976, p. 3). In het

zuidoosten van Anatolië komen beide bergketens samen om zo een ruw terrein te vormen met

grote hoogteverschillen, waaronder de berg Ararat met een hoogte van 5.137m. Deze regio is

beter bekend als de Anti-Taurus (Collon, 1995, p. 12). Hier ligt de oorsprong van 3

belangrijke rivieren: de Aras, de Eufraat en de Tigris.

Verder is het Anatolische schiereiland rijk aan water en telt het verscheidene kleinere rivieren

die vanuit verscheidene plaatsen ontspringen en zich een weg banen doorheen het landschap

(Federal Research Division, 2004, p. 125).

Vanwege de geografische diversiteit op het schiereiland kunnen we niet van een algemeen

klimaat spreken. Aan de kuststreek vinden we een overheersend continentaal klimaat terug

met 400-800 mm regen per jaar, terwijl we in Centraal-Anatolië met een steppeklimaat te

maken hebben met regenval tussen 200-400 mm. In het oostelijk deel vinden we een streng

klimaat terug met lange winters en milde zomers (Federal Research Division, 2004, p. 125).

Kaart 6 Archeologische sites in Turkije (Oriental Institute

of Chicago, 2009)

Kaart 7 Geografische kaart van Turkije (Free World Maps,

2009)

FUNCTIE VAN FORTIFICATIES

23

4.0 DE FUNCTIE VAN FORTIFICATIES

De eerste duidelijke attestatie van fortificaties zien we in het 4de

millennium v. Chr. Voorheen

zien we reeds het voorkomen van verscheidene defensieve structuren, maar deze hebben niet

noodzakelijk het verdedigen van de nederzetting als primaire functie. Nederzettingen gelegen

op de alluviale vlakte tussen de Tigris en de Eufraat waren kwetsbaar voor

overstromingsgevaar wanneer de rivieren uit hun oevers traden. Een manier van bescherming

was het oprichten van defensieve systemen zodat de eigenlijke nederzetting ongeschonden

bleef. Verder zorgde deze ommuring bij de vroege nederzettingen ervoor dat vee beschermd

werd van wilde dieren (Otterbein, 2004, p. 190; Dalley, 1995, p. 413).

Fortificaties uit het Nabije Oosten bestonden hoofdzakelijk uit dikke muren van steen en/of

kleitegels die de gehele stad ommuurden (Cooper, 2006, p. 70). De stad kon echter voorzien

zijn van verschillende verdedigingswerken die elkaar opvolgden. Het optrekken van

fortificaties gebeurt echter niet zomaar. Er is nood aan materiaal, mankracht en tijd, die

worden gedicteerd door de grootte van de werken. De constructie van fortificaties zorgt voor

een mobilisatie van werkkrachten binnen de gemeenschap en voor een vraag naar

grondstoffen. Dit heeft als gevolg dat er een hoeveelheid aan factoren meespelen bij het

uitzicht en de techniek van fortificaties, zoals militaire, politieke, geografische, demografische

en ideologische factoren (Oxford,1997, p. 319). Het resultaat is steeds een combinatie van één

of meerdere.

Een goed gekend voorbeeld hiervan is de stad Uruk in Zuid-Mesopotamië. Tijdens het 4de

millennium v. Chr zien we dat nederzettingen die gunstig gelegen zijn nabij handelsroutes

steeds meer aan belang winnen, waardoor ze zich tot een centrum van macht ontwikkelen.

De opkomst van urbanisatie zorgt ervoor dat nederzettingen zich omvormen tot volwaardige

steden en machtscentra welke controle hebben over de omliggende periferie. In hun strijd naar

controle ontstaan er conflicten tussen deze groeiende centra. Door hun functie als stadsstaat

en hun conflicten met andere nabij gelegen steden zien we dat er nood is aan

verdedigingswerken om de stad te beschermen, alsook om uitdrukking te geven aan haar

politieke positie.


24

Uruk is gelegen in het huidige Irak langs de vroegere arm van de Eufraat, welke vroeger één

van de belangrijkste handelswegen vormde, zowel binnen Mesopotamië als voor

internationale handel van de Perzische Golf tot het Middellandse Zeegebied (Mallowan, 1965,

p. 14).

Tijdens de Uruk-Djemdet Nasr periode bereikt de stad een hoogtepunt. Uruk sticht

verscheidene handelskolonies doorheen het Nabije Oosten waardoor de internationale handel

verder opwakkert.

Tegelijkertijd zien we dat Uruk, naast een belangrijk politiek centrum, ook een belangrijke

religieus centrum zal worden binnen de Mesopotamische beschaving. Haar groeiende

religieuze functie wordt gemanifesteerd door de bouw van de Eanna tempel, gelegen in het

centrum van de stad. Deze tempel is opgedragen aan de god Inanna.

Door het belang van dit stedelijk centrum zien we een stijging van de bevolking die nood

heeft aan bescherming tegen invallen. We zien de komst van verdere monumentale

architectuur waartoe de stadsmuur behoort (Mallowan, 1965, pp. 13-14). De stadsmuur van

Uruk zelf zou gebouwd zijn door de semi-mythische koning Gilgamesh en heeft een

oppervlakte van 5.5km². De muren staan tot op het heden nog steeds 15 tot 18m hoog met een

dikte van 6m (Whitehouse, 1997, p. 63).

Veranderingen in het defensieve systeem gaan gepaard met de veranderingen in

oorlogsvoering. Met de komst van projectielen, belegeringswerktuigen en de strijdwagen zien

we ook een geleidelijke aanpassing in de constructie naar verdediging toe (Lampl, 1968, p.

36).

Muren worden voorzien van een borstwering en worden onderaan verstevigd door middel van

aarden wallen. Poorten zijn niet langer rechtstreeks bereikbaar en worden bezet met torens.

Bij de constructie van de fortificaties van Uruk zien we dus een weerspiegeling van de

militaire, politieke, geografische, demografische en ideologische factoren. Als deel van de

urbane matrix hebben fortificaties zowel met militaire als met civiele noden te maken. De

veranderingen in vorm, structuur en bouwmaterialen doorheen de geschiedenis zijn een

illustratie van prioriteiten gekozen binnen de urbane context van de stad (Oxford,1997, p.

319).


25

4.1 IMPACT

Fortificaties waren meer dan enkel een scheidingslijn tussen de stad en zijn periferie, een

fysieke barrière bedoeld om zo lang mogelijk tijd te winnen en om een zo goed mogelijke

positie in te nemen tegenover de oprukkende vijand. Ze waren een dominant aspect binnen de

urbane architectuur die het belang en de macht van een stad reflecteerden. De omvang was

bedoeld om indruk te maken op zowel bezoekers als potentiële aanvallers (Oppenheim, 1978,

p. 128).

Naast het puur defensieve karakter van deze werken werd er met zo een monumentaliteit en

grootte gebouwd dat de stad onneembaar scheen te zijn. Het uitzicht van de stadsmuren kon

een psychologische impact hebben op de vijand die op deze manier gedemotiveerd raakte.

De Griekse auteur Herodotus geeft een levendige beschrijving van de fortificaties van

Babylon. De stad is doorheen de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten een belangrijk

politiek en religieus centrum geweest.

“Such is the size of the city of Babylon, and it had a magnificence greater than all other cities of which we have

knowledge. First there runs round it a trench deep and broad and full of water; then a wall fifty royal cubits in

thickness and two hundred cubits in height: now the royal cubit is larger by three fingers than the common

cubit.” 2

In de 6de

eeuw v. Chr. was Babylon versterkt door middel van een eerste verdedigingsmuur

aan de oostbank van de Eufraat (Figuur 1). Deze bestond uit een dubbele ommuring van

respectievelijk 7m en 7.8m dik die op een afstand van 12m van elkaar lagen. Tussen beide

muren liep een geplaveide straat, breed genoeg voor een vierspan.

De top van de omwallingen hadden kleine en grote torens die elkaar om de 18m opvolgden.

Hiervoor lag een 3.3m dikke glacis en een gracht. De totale lengte van de buitenste

verdedigingsring bedroeg 7.5km (Bromiley, 1979, p. 386).

De binnenste omwalling bestond ook uit een dubbele stadsmuur van ongeveer 9km. Beide

stadsmuren, die 6.5m en 3.7m dik waren, waren 7.2m van elkaar gelegen. Net zoals de

buitenmuur werd de binnenmuur ook voorzien van torens, voorafgegaan door een glacis en

een brede gracht.

2 De Sélincourt, Marincola, 1983, p. 78


26

De oostelijke rivierzijde van de stad werd als laatste nog voorzien van 1.65km lange en 7.6m

dikke muur beschermd met bastions (Boiy, 2004, pp. 55-56).

De noordelijke citadel had een eigen dubbele omwalling die bezet was met torens. Toegang

tot de stad werd verleend door mogelijk 8 enorme poortcomplexen, waarvan de bekendste de

Ishtar poort is (Bertman, 2003, p. 202).

De stad Babylon is een illustratie van de impact die fortificaties gehad moeten hebben op

mogelijke belegeraars en op de lokale bevolking die handel kwam drijven. Op de

Eufraatvlakte waren de stadsmuren reeds van veraf te zien, wat de monumentaliteit en het

belang van de stad ten goede kwam.

Figuur 1 Reconstructie van het oostelijk deel van de stad Babylon (André-Salvini, 2008, p. 164)


27

4.2 ELEMENTEN

4.2.1 NATUURLIJKE VERSTERKINGEN

Verdedigingswerken zijn opgebouwd uit verschillende elementen: het omringende defensieve

systeem wordt hier als algemene term aangenomen. Bij het aanleggen van een defensief

systeem wordt er allereerst rekening gehouden met het omliggende landschap. Nederzettingen

lagen op strategische posities die makkelijk verdedigbaar waren vanwege de aanwezigheid

van natuurlijke barrières (Yadin, 1963, p. 18). De geografie, alsook de topografie en

hydrologie zijn allen belangrijk voor de locatie van een nederzetting. We zien dat de

Hittitische hoofdstad Boğazköy gelegen is nabij strategische routes in Centraal-Anatolië. De

stad is gebouwd op de noordzijde van een steile heuvel waaruit enkele waterbronnen

ontspringen. De topografie samen met de kunstmatige versterkingen, aangelegd op kwetsbare

posities, maakt de Hittitische hoofdstad een goed verdedigbare urbane nederzetting. Er zijn

echter kunstmatige ingrepen op het landschap gedaan zodat het mogelijk was om op dit

onregelmatig terrein te kunnen bouwen. Terrassen zijn geëgaliseerd door middel van

opvulling en uitgraving zodat er vlakken werden gevormd waarop makkelijk kon worden

gebouwd (Bryce, 2002, pp. 230-232).

Boğazköy is niet de enige stad die zulke werken heeft ondergaan. In sommige gevallen zien

we dat er een voorbereiding is van het oppervlak door de grond te bedekken met grind en

zand, zoals het geval is bij de stadsmuren van Khorsabad, of door dikke pakketten van

kleilagen, zoals te Tell es-Sweyhat (Loud, Altman, 1936, p 17; Cooper, 2006, p. 78).

Bij de constructie van fortificaties rondom en in een urbane nederzetting probeert men dus

gebruik te maken van de topografie van het landschap. Dit is echter niet altijd aanwezig.

Op de alluviale vlakte tussen de Tigris en de Eufraat biedt het landschap weinig bescherming

tegen aanvallers. Hier maakte men gebruik van natuurlijke elementen zoals rivieren, bossen,

moerassen, etc. die in de buurt waren. De nabijheid van waterlichamen maakte het mogelijk

rondom de stad een grachtensysteem aan te leggen dat werd opgevuld.

De Assyrische hoofdstad Assur maakt handig gebruik van zijn nabijheid tot de Tigris. De stad

lag langs de rivier en was een natuurlijk fort dat de handelsroutes langs de Boven-Tigris

domineerde (Cappieri, 1973, p. 23). Het noorden en oosten van de stad werden geheel

afgeschermd door de loop van de Tigris en een aftakking ervan.


28

Een kanaal rondom de buitenste stadsmuur zorgde ervoor dat praktisch de gehele stad

omringd was met water (Badawy, 1966, p. 113).

Het strategische effect van een nederzetting werd veelal verder versterkt door continue

bewoning van de site. Het gevolg was een opeenhoping van bewoningslagen die voor een

kunstmatige verhoging van het terrein zorgde. De gevormde heuvel wordt een tell genoemd

(Oppenheim, 1978, pp. 130-131)

4.2.2 KUNSTMATIGE VERSTERKINGEN

4.2.2.1 STADSMUREN

Natuurlijke barrières worden telkens aangesterkt met kunstmatige versterkingen. Permanente

defensieve systemen zijn erg werken kostenintensief. Ze worden gebouwd door een groot

aantal mankrachten die er gedurende lange tijd mee bezig zijn. We kennen voornamelijk de

solide stadsmuur als vroegste en meest voorkomende type van een permanent defensief

systeem. Solide muren zijn de simpelste structuren om een fysieke barrière te creëren. Meestal

bouwt men een opeenvolging van muren die een afstand van elkaar zijn verwijderd. Dit maakt

het mogelijk om bij hevige aanvallen een deel van de stad te verlaten om zich daarna te

hergroeperen achter een nieuwe defensieve ring (Cooper, 2006, pp. 74-75).

Het aantal stadsmuren verschilt van stad tot stad, maar hun locatie binnen de nederzetting lijkt

verbonden te zijn met de functie van de bebouwing binnenin. De citadel word nog eens apart

omringd, terwijl de inwoners worden beschermd door één of meerdere stadsmuren (Cooper,

2006, pp. 74-75).

Wanneer het voor de gemeenschap niet mogelijk was om een solide muur op te trekken

vanwege de uitgebreide kosten hieraan verbonden, werd er gezocht naar een andere manier

van verdediging.

In Anatolië vinden we Catal Hüyuk terug, één van de oudste nederzettingen op het Anatolisch

plateau. De site is gelegen op de Konyavlakte en dateert uit het Neolithicum. De ommuring

van deze extensieve nederzetting zou een grote hoeveelheid aan mankracht en materiaal

vergen. Hier werd echter een andere oplossing geadopteerd. De site bestond uit een

onafgebroken rij van huizen die enkel toegankelijk waren vanaf het dak.


29

Deze manier van verdedigen vinden we mogelijk nog verder westelijk terug op het Anatolisch

plateau, op de site van Hacilar, daterend uit dezelfde periode. (Mellaart, 1967, pp. 68-69;

Mellaart, 1970, p 10) (Figuur 2).

Figuur 2 Reconstructie van Catal Hüyuk (Gates, 2004, p. 24)

In de Late Bronstijd zien we geregeld het voorkomen van een verdedigingsring door middel

van aaneensluitende huizen die inwaarts zijn gericht. De achterkant van deze huizen zorgde

voor een fysieke barrière die enige bescherming bood tegen aanvallen.

De vroegste attestatie van verdedigen op deze manier vinden we terug in Noord-Syrië vanaf

de Vroege Bronstijd te Tell Habuba Kabira. Langs de zuidoostelijke kant van de site vinden

we huizen terug, opgetrokken uit leemtegels, die aan elkaar zijn gebouwd om zo een solide

verdedigingslijn te vormen langs de Eufraat. Dit gaf het beeld van een nederzetting die goed

verdedigd was en zo potentiële aanvallers afschrok (Cooper, 2006, p. 71).

In de Mesopotamische regio zien we dit soort van defensief systeem bij de Ubaid nederzetting

Gawra. In de oostelijke sector van de site zien we een opeenvolging van huizen die een front

vormen tegen de kwetsbare zuidoostelijke hellingen (Jawad, 1965, p. 54).

Een andere goedkope manier voor het bouwen van defensieve systemen was het optrekken

van aarden ramparts rondom de nederzetting. Het was mogelijk voor deze gemeenschappen

om in enkele maanden, zonder zware investering in werkkrachten en dure bouwmaterialen,

een aarden rampart op te richten rondom een gebied van 20-100 ha. (Oxford, 1997, p. 323).

Wanneer men toch verkoos een muur te bouwen konden hiervoor verschillende technieken

aangeworven worden. Een veel gebruikte vorm van muuropbouw in het Nabije Oosten is de

kazemattentechniek.


30

Bij de kazemattentechniek is de muur opgebouwd uit een binnen- en een buitenmuur

verbonden door transversale stukken metselwerk, die op deze manier de tussenliggende

ruimte verdelen in een serie kamers die kunnen opgevuld worden met ander materiaal, ter

versteviging van het geheel, of als opslagruimte kunnen dienen. Het voordeel van deze

techniek was dat er minder bouwmateriaal en tijd nodig was bij de bouw van versterkingen.

Hoewel de drijfveer van deze bouwmethode voornamelijk economisch was, namelijk om de

kosten bij de constructie te drukken, kwam het esthetische aspect al gauw zijn intrede doen.

Door dit regelmatige raamwerk en het polijsten van de façade kregen fortificaties al snel een

nog grandiozer uitzicht, waardoor ze imposanter leken (Cooper, 2006, p. 79).

Plan. 1 Kazematten stadsmuur en Yerkapi glacis in de Benedenstad van Boğazköy (Die Hethiter und ihr Reich

Das Volk Der 1000 Götter, 2002, p. 206)

Voorbeelden van deze techniek zijn vooral terug te vinden in het noorden van Syrië en het

oosten van Anatolië, tijdens de Hittitische periode. We zien kazematten muren verschijnen in

Hittitische steden, waaronder de hoofdstad Bogzköy en Alishar (Burney, 2004, p. 53;

Kampman, 1947, p. 123) (Plan. 1). De herkomst van deze techniek is nog steeds onzeker,

maar algemeen wordt verondersteld dat deze techniek zich in het 3de

millennium v. Chr. heeft

ontwikkeld, in het Nabije Oosten zelf (Cooper, 2006, p. 79). Zo vinden we ze terug in Syrië

op de site van Halawa Tell B, gelegen in de Eufraat vallei. De lange muur langs de

noordelijke helling is volledig opgetrokken uit zongedroogde baksteen. Binnen deze muur

zijn er vierkantige compartimenten gevonden van 1.5 op 1.5m die op regelmatige afstand van

elkaar liggen. Deze ruimtes werden opgevuld met puin en scherven.


31

De Halawa opgravingen lagen aan de basis van de hypothese dat het kazemattensysteem

diende om de druk te verlichten die werd veroorzaakt door de grote hoeveelheid van

omliggend mestelwerk, waardoor de muur stabieler en duurzamer werd (Cooper, 2006, p. 79).

Vanaf de IJzertijd, tijdens de 9de

-10de

eeuw v. Chr., zien we dat deze manier van bouwen

achterwege wordt gelaten en men stilaan de kazematten muren begint te vervangen door een

massieve stenen wal van monumentaal metselwerk. Deze verandering was waarschijnlijk te

wijten aan de introductie van een nieuw type van stormram (Lampl, 1968, p. 40).

Het voorkomen van zulke defensieve systemen uit vroege periodes toont aan dat tijdens de

ontwikkeling van urbane nederzettingen reeds volop werd geëxperimenteerd met

verschillende verdedigingstechnieken. Het voorkomen van deze fortificaties duidt op een

sociale diversiteit binnen de gemeenschap. De verschillende manier van verdedigen die

werden gebruikt, kunnen het gevolg zijn van de verschillen in aanbod van materiaal om een

danig defensief systeem te creëren of verschillen tussen de sociale hiërarchie van de

gemeenschappen. In ieder geval werd er reeds grote aandacht werd besteed aan het

beschermen van de gemeenschap (Cooper, 2006, p. 71).

4.2.2.2 GLACIS EN GRACHTSTRUCTUUR

Muren werden meestal nog verder voorzien van andere constructies zoals een glacis. Een

glacis is een defensief element waarbij er een steile helling tegen de onderkant van de muur

werd gebouwd om op die manier de onderkant van de stadsmuur moeilijker bereikbaar te

maken en te beschermen tegen belegeringswerktuigen zoals stormrammen (Nossov, Delf,

2008, pp. 21-22).

Om erosie van de stadsmuren tegen te gaan werd er drainage verzekerd door gebruik te maken

van opeenvolgende lagen bestaande uit grind, klei, aarde, pleisterwerk, keien, etc. De

onderkant van de glacis werd geconsolideerd met behulp van een kleitegel of stenen muur

(Figuur 3).

Dit type van defensief systeem werd gedacht geïntroduceerd te zijn door de Hyksos tijdens

het 2de

millennium v. Chr, waarna het later is verspreid geraakt doorheen het hele Nabije

Oosten. Vondsten uit Anatolië, Syrië en Palestina uit het 3de

millennium v. Chr. tonen echter

aan dat de glacis reeds voor het 2de

millennium gekend was (Cooper, 2006, p. 83).


32

Figuur 3 Schematische voorstelling van de opbouw van een glacis (Cooper, 2006, p. 85)

Voor een glacis werd er meestal een diepe gracht gegraven om een nog grotere hoogte te

creëren. Deze methode zien we vooral gebruikt worden op plaatsen die geen natuurlijke

hoogte bieden of waar deze onvoldoende is. Veelal kan deze gracht ook gezien worden als het

resultaat van het winnen van aarde om de glacis te construeren. Andere aanduidingen van

grachtstructuren en glacis zijn gevonden onder andere in Centraal-Anatolië te Boğazköy, in

Mesopotamië bij Nineveh en Tell Halaf, alsook ten noorden van de Eufraat in de Syrische

vallei in Selenkahiye en Halawa Tell B. Dit type van defensieve structuur zien we dan ook

voorkomen in alle regio‟s van het Oude Nabije Oosten.

Grachten werden verder nog moeilijker overbrugbaar gemaakt door middel van opvulling met

water vanuit naburige rivieren. Ik heb hier reeds het voorbeeld van Assur besproken, maar

ook te Borsippa en Babylon werden rivieren afgeleid om op deze manier de stad bijna geheel

te omringen met water. Ten noorden van de stad Borsippa vormde zich een natuurlijk meer

door een aftakking van de Eufraat. Het water werd door middel van een gracht van ongeveer

4.7km lang rondom de hele stad geleid.

De binnenmuur van Babylon werd voorafgegaan door een gracht van 40m lang welke

verbonden was met de Eufraat. Herodotus schrijft in latere tijden het volgende over Babylon;

(Boiy, 2004, pp. 55-56; Van De Mieroop, 1997, p. 88):

It was surrounded by a broad deep moat full of water, and within the moat there is a wall fifty cubits wide and

two hundred high…. The wall is brought right down to the water on both sides…. 3

3 De Sélincourt, Marincola, 1983, p. 78


33

Het is duidelijk dat een stadsmuur niet de enige defensieve structuur was van groot belang.

Assyrische bronnen beschrijven een gracht die rond Dur-Jakin, een archeologisch onbekende

Babylonische stad veroverd door Sargon, werd gegraven. Ze spreken over een gracht van

ongeveer 100m breed en 9m diep die 60m van de stadmuren was gelegen. Men kon de gracht

oversteken door middel van een serie bruggen welke vernietigd konden worden. Het leger kon

gestationeerd worden op de ruimte tussen de gracht en de stadsmuur. Zulke proporties duiden

op een goed gepland defensief systeem dat erg arbeids- en tijdsintensief is. Berekeningen van

de dimensies van de gracht tonen aan dat er voor een middelgrote stad van ongeveer 50

hectaren een duizendtal werkkrachten voor 3,5 maand zouden moeten werken (Van De

Mieroop, 1997, pp. 75-76).

4.2.2.3 TORENS EN POORTEN

Naast het voorzien van verstevigingen aan de onderkant werden stadsmuren veelal vergezeld

van nog enkele andere defensieve werken.

Torens werden op regelmatige afstand van elkaar over de gehele verdedigingsring geplaatst.

Ze werden gebouwd op kwetsbare en strategische posities binnen de stadsmuur en waren een

veel gezien element binnen het omringende defensieve systeem (Cooper, 2006, pp. 80-81).

Stadsmuren telden vaak tientallen verdedigingstorens. De stadsmuur van Uruk telde wel 900

torens verspreid over de hele lengte van de omwalling (Nöldeke, Lenzen,Von Haller, et-al,

1961, pp. 41-42). De top en de schietgaten zorgden voor een voordelige positie om aanvallers

te belagen, alsook om makkelijke toegang tot de bovenkant van de stadsmuur te verlenen. In

tijden van belegering kon elke toren als een op zichzelf staand bolwerk functioneren.

We vinden clusters van torens binnen de verdedigingswerken vooral terug bij poorten.

Stadspoorten vormden de verbinding tussen de stad en het omringende landschap. Ze hadden

als doel het controleren van belangrijke land- en waterwegen die de stad binnengaan. Het

waren de enige in- en uitgangen tot de stad en waren hierdoor van groot belang. Vanuit

militair oogpunt vormden zij het zwakste punt binnen een defensief systeem. Een poort

creëerde een opening in de muur die toegankelijk was. Het was daarom belangrijk om een

stadspoort zo ontoegankelijk mogelijk te maken voor vijandelijke aanvallen (Oxford, 1997, p.

321).


34

4.2.2.4 DE CITADEL

De grootste zwakte van stadsmuren was de perimeter die ze besloegen. Steden hadden vaak

stadsmuren die meerdere kilometers lang waren. De mankracht die nodig was om de volledige

lengte van versterkingen te verdedigen bij een staat van belegering moet enorm zijn geweest

en niet altijd haalbaar. Bovendien werden deze versterkingen nutteloos eenmaal een sectie van

het defensieve systeem werd doorbroken.

Om deze zwakte tegen te gaan werden er een aantal defensieve systemen ontwikkeld die het

mogelijk maakten steden verder te verdedigen eenmaal de buitenste fortificaties vielen. De

meest voorkomende was om een tweede muur te construeren met een kleinere perimeter die

makkelijker verdedigbaar was (Yadin, 1963, pp. 23-24).

De citadel was gelegen op het hoogste punt van de stad om het te voorzien van natuurlijke

versterking. Het was een zelfvoorzienend bolwerk dat de laatste linie van verdediging was,

indien de vijand de stad wist binnen te dringen. De citadel vormde als het ware een stad in een

stad. Binnenin de citadel waren de belangrijkste gebouwen gelegen waaronder de residentie

van de heerser, alsook de schatkamer, het militaire hoofdkwartier en de belangrijkste tempels.

De citadel nam meestal een centrale positie in de kern van de stad in, hoewel dit niet altijd het

geval was (Oppenheim, 1979, p. 131).

We zien een duidelijk verschil bij de plaatsing van de citadel tussen organisch gegroeide

steden en planmatige steden. Steden die op zich uit kleinere nederzettingen hadden

ontwikkeld werden gekarakteriseerd door hun dichte bebouwing waar monumentale

gebouwen een deel werden van de binnenstad. Er bestond geen strikte scheiding tussen de

residentiële, religieuze of administratieve districten. Dit was niet het geval wanneer steden

planmatig werden aangelegd. Een duidelijk onderscheid kon gemaakt worden tussen de

verschillende sectoren van de stad waardoor de belangrijkste gebouwen strikt gescheiden

konden worden van de andere architectuur binnen de stad (Van De Mieroop, 1997, p. 83).

Assyrisch geplande steden, met uitzondering van Kar-Tukulti-Ninurta, zijn gekend voor het

voorkomen van twee citadellen (Van De Mieroop, 1997, p. 91). Beiden bevonden zich telkens

aan de stadmuren en niet in het centrum van de stad. De grootste citadel werd gebruikt als

koninklijke residentie, terwijl de tweede als geheel militaire installatie diende.

De citadellen waren van grote afmetingen en telkens rijkelijk versierd, zoals we te Khorsabad

zien (Parrot, Assur, 1961, p. 8) (Figuur 4).


35

De Assyrische hoofdstad van Sargon II is gelegen in Noord-Mesopotamië en is voorzien van

twee citadellen. De eerste is gelegen in het noordwesten van de stad welke onder andere het

paleis van Sargon II en de tempel van Nabu incorporeert. In het zuidwesten van de stad

vinden we een tweede, kleinere, citadel die als arsenaal diende (Loud, Altman, 1936, pp. 18-

20).

Het voorkomen van de citadel is echter een wijdverspreid fenomeen doorheen het Nabije

Oosten en vormt een typisch element binnen het Mesopotamisch stadsplan (Van De Mieroop,

2004, p. 137). Verdere voorbeelden zijn terug te vinden onder andere te Uruk, Ur, Babylon,

Borsippa, Boğazköy, Alishar, Carchemsh, etc.

Figuur 4 Reconstructie van de noordwestelijke citadel van Khorsabad ( University of Texas at Austin, 2010;

ECAI Iraq, 2010)


36

5.0 DE OPBOUW VAN FORTIFICATIES

Met de opkomst van urbanisatie krijgen we binnenin de steden grootschalige bouwactiviteiten

die bijdragen tot het creëren van het urbane landschap. Er wordt op grote schaal gebruik

gemaakt van een diversiteit aan bouwmaterialen die de architectuur van het Oude Nabije

Oosten zo typerend en herkenbaar maakt.

De nood aan monumentaliteit vinden we terug in de constructie van paleizen, tempels en

fortificaties met als gevolg dat we de ontwikkeling zien van bepaalde constructiemethoden die

het makkelijker maken om te bouwen. Het gebruik van bepaalde bouwmaterialen is vooral

afhankelijk van de frequentie en de nabijheid van hun voorkomen.

Met de groei van de nederzettingen zien we ook de uitbreiding van de internationale handel

waardoor nieuwe bouwmaterialen die voorheen onbekend waren beschikbaar worden. Grote

en gecentraliseerde politieke organisaties komen in te staan voor de invoer van dure

bouwmaterialen, voor het maken van indrukwekkende fortificaties of het fabriceren van duur

bouwmateriaal zoals granieten metselwerk (Oxford, 1997, p. 361).

Bij de constructie van fortificaties in het Nabije Oosten is er vooral gebruikt gemaakt van

natuurlijke bouwmaterialen die gecombineerd werden ter versteviging van de opbouw. De

meeste defensieve structuren maakten voornamelijk gebruik van hout, kleitegels en steen.

5.1 HOUT

De vroegste Mesopotamische historische referentie naar hout stamt af de 21ste

eeuw v. Chr. en

is afkomstig van Sargon van Akkad. Hierin vertelt hij dat de god Dagan hem het gebied van

Mari, Iarmuti en Ebla heeft geschonken welk tot het Cederbos en de Zilveren Bergen reikt.

Een nog vroegere referentie naar cederhout vinden we terug in het Gilgamesh epos, op Tablet

III (Sanders, 1960, p. 16; Leeman, 1960, p. 11):

“[ Hear me, O elders of Uruk-The-Town]-Square!

[ I would thread the path to ferocious Humbaba,]

I would see the god of whom men talk,

Whose name the lands do constantly repeat.”

OPBOUW VAN FORTIFICATIES

37

“I will conquer him in the Forest of Cedar:

Let the land learn Uruk‟s offshoot is mighty!

Let me start out, I will cut down the Cedar,

I will establish for ever a name eternal!” 4

Archeologisch bewijs van hout als bouwmateriaal is schaars vanwege zijn organische

samenstelling. Het is dan ook moeilijk na te gaan in welke hoeveelheden hout werd gebruikt.

Vondsten van hout vertalen zich meestal in verkoolde resten zoals we die terugvinden in het

paleis van Uruk of de tempel van Nimrud. In Khorsabad zijn in poort 7 de verkoolde resten

van balkstructuren teruggevonden ter ondersteuning van de centrale kamer (Moorey, 1994,

pp. 347-348, Loud, 1936, pp 5-7).

Toch kunnen we met zekerheid vaststellen dat hout een frequent constructiemateriaal was in

de architectuur. Een brief van Tabsilesharra aan Sargon spreekt over een inventaris van

15.200 „volledige‟ boomstammen en 13.157 „minderwaardige‟ stukken die enkel vanuit zijn

district alleen werden verscheept5. Ze dienden als bouwmateriaal bij de bouw van Khorsabad

(Loud, Altman, 1936, p. 16).

Bij het gebruik van soorten bouwmateriaal is het belangrijk om een verschil te maken tussen

publieke en domestieke architectuur. Publieke architectuur was een manifestatie van de macht

van de stad en heerser. We merken dan ook een contrast op in de kwaliteit van de gebruikte

houtsoorten ten opzichte van de domestieke architectuur.

Bij grote monumentale bouwwerken werden er houtsoorten zoals ceder, cyprus en sparren

geïmporteerd door staatsautoriteiten (Afb. 1). Deze houtsoorten waren veel duurzamer en

sterker waardoor ze grotere constructies konden ondersteunen. Palmboom, populier en

tamarisk in het zuiden van Mesopotamië, en eik, olm en es in het noorden daarentegen waren

lokale houtsoorten die makkelijker beschikbaar waren voor het bouwen van huizen (Moorey,

1994, pp. 347-348).

Het gebruik van hout was vooral afhankelijk van de beschikbaarheid ervan. Sinds de

vruchtbare gronden van de Mesopotamische vlaktes te kostbaar waren voor bebossing, wordt

hout voornamelijk geassocieerd met de hooglanden (Moorey, 1994, p. 348). In regionen zoals

Syrië en het oosten van Anatolië zien we een breder voorkomen en gebruik van hout.

4 George, 1999, p. 21

5 Waterman, 1936, No. 452


38

Hier is hout veelvuldig aanwezig en is er een groter gebruik van dit bouwmateriaal in

fortificaties, maar verder ook een ander gebruik naar functie toe. Houten balken werden

binnen de constructie gebruikt als steun tegen seismische activiteiten. Zo werd er een

raamwerk van hout binnen de muur geïncorporeerd om voor meer stabiliteit en

beweeglijkheid te zorgen (Badawy, 1966, pp. 120-121). Dit is te wijten aan de geografie van

de streek die geregeld te maken heeft met aardbevingen. Door het inbrengen van houten

planken voorzag men de structuur met enige flexibiliteit tegen aardbevingen. De elasticiteit en

de makkelijke bewerkbaarheid maakte hout één van de eerste en meest gebruikte

bouwmaterialen in het Nabije Oosten (Badawy, 1966, pp. 120-121).

Afb.1 Assyrisch reliëf waarop de import van ceder uit Libanon staat afgebeeld (Olmstead, 1951, p. 273)

Tevens zien we de opkomst van nieuwe technologische werktuigen om hout te bewerken

zoals bijlen, hamers, boren en wiggen, alsook de opkomst van nieuwe constructiemethoden

zoals het afschuinen en het verbinden door middel van pennen. Een algemeen nadeel van hout

als bouwmateriaal is het gevaar voor brand en verval. Nederzettingen die werden blootgesteld

aan vuur ondervonden dan ook vaak grote schade als gevolg van het uitgebreid gebruik van

hout (Oxford, 1997, p. 361).


39

5.2 BAKSTEEN

Permanente fortificaties werden voornamelijk opgebouwd door middel van steen en baksteen.

Vanaf het Neolithicum zien we dat het gebruik van zongedroogde bakstenen een algemeen

voorkomen kent doorheen het Nabije Oosten.

Dit bouwmateriaal zien we als typerend in de architectuur van het Nabije Oosten. Ze kunnen

makkelijk gemaakt worden op grote schaal en hebben een erg veelzijdig gebruik. Bakstenen

worden simpelweg gemaakt door klei nat te maken met water en te modelleren naar de

gewenste vorm, waarna de klei wordt gedroogd in de zon of gebakken in een kiln. Om het

breken van de baksteen tegen te gaan, voegt men verschaling aan het mengsel toe zoals stro of

vaatwerk (Moorey, 1994, pp. 304-305).

Vanaf het Chalcolithicum treffen we voor het eerst een uniformiteit binnen de afmetingen van

de bakstenen aan. Men maakt gebruik van een houten gietvorm om zo een gestandaardiseerde

rechthoekige vorm te verkrijgen. We zien wel nog verschillen in standaardafmetingen tussen

sites. De grootte is variabel, maar een baksteen is gemiddeld tussen 12-15cm groot.

Te Khorsabad zien we dat men een standaardgrootte van 40 x 40 x 10cm aanhoudt bij

kleitegels In Boğazköy treffen we echter een andere afmeting aan, namelijk 45 x 45 x 10cm

(Loud, Altman, 1936, p. 13; Deutsches Archäologisches Institute, 2009).

Door het aannemen van een uniforme grootte werd het op deze manier mogelijk om in lagen

te werken en de cohesie van een solide muur te verstevigen (Loud, Altman, 1936, p. 13). De

constructie van fortificaties vereist een grote hoeveelheid aan materiaal en een groot aantal

arbeiders. Als we kijken naar de afmetingen van stadsmuren kunnen we ons goed inbeelden

wat voor een hoeveelheid bouwmateriaal er aan te pas kwam.

Een reconstructie van een deel van de buitenste omwalling van Boğazköy door het Deutsches

Archäologisches Institut geeft enige weerspiegeling van het aantal bakstenen dat

geproduceerd werd voor de constructie van een stadsmuur (Afb. 2 & Plan 2). Hierbij werd

een 65m lang stuk heropgebouwd, gebruik makend van het materiaal waar ze origineel uit

bestond. In totaal werden er 64.000 bakstenen geproduceerd, waarbij men 2.700 ton leem, 100

ton stro en 1.500 ton water nodig voor het maken van deze bakstenen (Deutsches

Archäologisches Institute, 2009).


40

Er moet rekening gehouden worden met het klimaat in Centraal-Anatolië, waarbij het alleen

vanaf middenjuni tot middenseptember mogelijk is om bakstenen in de zon te laten drogen,

vanwege de warmte en de regenvrije seizoenen. Tegelijkertijd was het tijdens deze periode

dat militaire campagnes werden verricht en er werkkrachten nodig waren in de velden. Veel

Hittitische cuneiforme teksten spreken dan ook over duizenden oorlogsgevangenen die naar

de stad werden gebracht om als werkkracht te dienen.

Afb.2 Reconstructie van de stadsmuur van Boğazköy

(Deutsches Archäologisches Institute, 2009)

Plan. 2 Gereconstrueerd deel van de stadsmuur (rood)

(Deutsches Archäologisches Institute, 2009,)

Zongedroogde bakstenen ondervinden echter snel waterschade en na het regenseizoen waren

reparaties en herstellingen vereist. Om waterschade te voorkomen werden bakstenen gebouwd

op stenen funderingen opdat zij niet in contact zouden komen met de bodem. Verder werden

muren ook bedekt met een pleisterlaag en zorgde men voor een snelle drainage (Deutsches

Archäologisches Institute,2009). In sommige delen van Mesopotamië zorgde de grote

hoeveelheden aan rietsoorten voor brandstof om de bakstenen te bakken en ze zo op deze

manier waterbestendig te maken (Badawy, 1966, p. 119).


41

5.3 STEEN

Om immense fortificaties te consolideren werd er vaak gebruik gemaakt van steen ter

stabilisering van de constructie. In de heuvelachtige regio‟s van het Nabije Oosten werd steen

vaak aangewend als makkelijk verkrijgbaar bouwmateriaal. Men voorzag een stadsmuur

telkens van een stenen fundering, waarop dan verder gewerkt werd met kleitegels. Om de

stabiliteit van de hoogte van de stadsmuren te verzekeren was er een enorme kwantitatieve

verandering nodig in het metselwerk, aangezien er in de vroegste periodes geen verandering

optrad in de kwaliteit ervan. Naarmate de stadsmuren in hoogte stegen, namen zij tevens toe

in breedte. Zo konden stadsmuren tussen 5m-10m diep liggen (Cooper, 2006, p. 79).

Te Korucutepe, in Anatolië vinden we een stadsmuur terug met een dubbele funderingsmuur,

opgebouwd uit droog metselwerk van stenen blokken. Beide muren zijn tussen 1.40m-1.60m

breed en staan 2.40m van elkaar. De stenen zijn van onregelmatige vorm en variëren in

grootte tussen 20cm-70cm (Bier, 1973, p. 424).

In Boğazköy zien we dat de stenen funderingsmuur een hoogte heeft van 6m. Op deze reeds

imposante muur werd verder gewerkt met zongedroogde bakstenen tot op een hoogte van 10-

12m.

In Boğazköy zien we dat de stenen funderingsmuur een hoogte heeft van 6m. Ze bestaat uit

cyclopisch metselwerk hetgeen typsich is in de Hittitische architectuur. Op deze reeds

imposante muur werd verder gewerkt met kleitegels tot op een hoogte van 10m-12m

(Deutsches Archäologisches Institute, 2009).

De stabiliteit van muren kon verder versterkt worden door bouwstenen rechthoekig te maken

door middel van een beitel. Op deze manier verzekerde men het contact tussen de blokken

waardoor mortel niet nodig was (Loud, Altman, 1936, p. 15).

5.4 ANDERE BOUWMATERIALEN

Fortificaties werden voornamelijk opgebouwd uit de 3 bovenstaande bouwmaterialen. We

vinden echter nog archeologische sporen en vondsten terug van andere soorten bouwmateriaal

die al dan niet veelvuldig zijn gebruikt. Deze materiaalsoorten zijn meestal ter versteviging

van de constructie.


42

Zo zien we het voorkomen van types bindmiddel die aangebracht werden op gebakken

bakstenen, waaronder modder waaraan gesneden klei was toegevoegd en bitumen (Loud,

Altman, 1936, p. 16).

Kleimortel werd voornamelijk aangebracht bij bakstenen constructies om voor een betere

hechting te zorgen. Bitumen is een petroleumachtige substantie die in het Nabije Oosten

natuurlijk voorkomt. De substantie werd zowel vloeibaar als in vaste toestand gebruikt,

waarbij het al dan niet vermengd werd met andere bindmiddelen (Moorey, 1994 , p. 332). De

merkwaardige eigenschappen ervan zorgen ervoor dat bitumen als primair bindmiddel werd

gebruikt binnen de architectuur. De stof bindt beter dan mortel en is bovendien

waterbestendig (Bertman, 203, p. 188).

Ook metaal werd gebruikt op verschillende manieren. We vinden metaal als bouwmateriaal

terug in de vorm van ijzeren en bronzen nagels, metalen banden ter versteviging van houten

balken en als decoratieve versiering. Stenen metselwerk steunde voornamelijk op

verbindingen door middel van metalen haken om grote blokken steen aan elkaar te hechten

(Loud, Altman, 1936, p. 16).

STUDIE NAAR STADSMUREN

43

6.0 STUDIE NAAR STADSMUREN

Bij stadsmuren gaat het telkens om een solide, defensieve constructie. Voor de constructie van

zulke bouwwerken is er nood aan een groot aantal grondstoffen en werkkrachten. De

constructie van stadsmuren is het product van een sterke mobilisatie en organisatie van een

groep mensen, hoogstwaarschijnlijk geleid door één persoon. De wijde variatie aan vormen

van stadsmuren is het resultaat van de diversiteit in het landschap. Stadsmuren zijn zowel

afhankelijk van het grondplan dat de nederzetting zal aannemen, als van de omgeving welke

beide invloed hebben op de vormgeving en het traject van verdedigingsmuren.

Het landschap laat niet altijd toe om een vaste uitlijning te volgen. Zoals gezegd maakt men

bij verdedigingswerken allereerst gebruik van natuurlijke beschermingsmogelijkheden,

waarna men deze aansterkt, indien nodig, en verdere zwaktes binnen het landschap

kunstmatig versterkt.

De manier waarop het stratennetwerk is georiënteerd en opgesteld binnenin de nederzetting

zal uitwaarts worden gereflecteerd op de verdedigingsmuren. Stadsmuren worden in direct

contact gesteld met de interne planning van een nederzetting om op deze manier de

toegankelijkheid tot de stadspoorten, gelegen in de omwallingen, te verbeteren.

Het gevolg van deze verschillen in het verdedigingsplan is het voorkomen van een reeks

verschillende geometrische vormen die we van elkaar kunnen onderscheiden Deze vormen

worden al dan niet gecombineerd met elkaar of zijn enkel van toepassing voor een gedeelte

van het verdedigingstraject. De volgende vormen zijn te bemerken binnen de

onderzoeksregio.

6.1 DE STAD

Vooraleer we een blik kunnen werpen op de typologie van stadsmuren is het nodig om een

bredere context te definiëren, met name de plaats van voorkomen: de stad.

Hier blijkt het echter makkelijker om tot een consensus te komen over de juiste definitie van

fortificaties dan van een stad. Het is voor dit proefschrift echter niet nodig om zich in deze

discussie te mengen, aangezien hier enkel onderzoek wordt verricht naar fortificaties.


44

Het is echter onmogelijk om over het onderwerp te spreken zonder te maken te krijgen met

steden, waardoor het van belang is om minstens een algemene definitie voorop te stellen.

In 1950 werd een eerste gedetailleerde definitie geponeerd door de Australische prehistoricus

Gordon Childe bij zijn onderzoek naar het ontstaan van steden in het Oude Nabije Oosten

(Childe, 1950, pp. 3-17). Volgens Childe voldeden de eerste steden aan 10 criteria of

condities:

1. de concentratie van een relatief groot aantal mensen in een afgebakend gebied;

2. ontwikkeling van sociale stratigrafie;

3. hoewel het merendeel van de inwoners landbouwers zijn, specialiseert een deel van de

populatie zich in non-agriculturele occupaties;

4. de productie van een economisch surplus en de toe-eigening ervan door een centrale

autoriteit;

5. het gebruik van het schrift voor het rapporteren van economische activiteiten, mythes,

gebeurtenissen en andere ideologische aspecten;

6. het beoefenen van exacte en voorspellende wetenschappen;

7. het voorkomen van publieke architectuur, structuren zoals tempels, paleizen,

fortificaties en tombes;

8. figuratieve kunst;

9. buitenlandse handel;

10. een samenhorigheidsgevoel, waarbij mensen van alle klassen en specialisaties het

gevoel hebben dat zij een deel uitmaken van de samenleving.

Op basis van deze criteria plaatste Childe de opkomst van steden in het 4de

millennium v.

Chr., hoewel duidelijk moet vermeld worden dat veel van deze criteria reeds aanwezig waren

vanaf de Neolithische periode (Gates, 2004, pp. 2-3).

Bij deze definitie is het echter vooral het 7de

criterium dat bij deze dissertatie van belang zal

zijn en dan welbepaald de publieke architectuur van versterkingen. Onderstaand onderzoek

richt zich dan ook geheel op de manier hoe fortificaties worden gebruikt in een stedelijke

context en welke versterkingen we hier aantreffen.


45

6.2 ARCHEOLOGISCHE DATERING VAN EEN STADSMUUR

Stadsmuren waren vaak één van de grootste structuren in een nederzetting. Het waren

imposante werken die bedoeld waren om voor lange tijd stand te houden. Door zijn functie is

het echter niet altijd makkelijn om een stadsmuur archeologisch te dateren. Nederzettingen

werden in het Oude Nabije Oosten vaak voor lange periodes bewoond, waardoor een stad

continue veranderingen onderging. Muren werden afgebroken, gerestaureerd en uitgebreid,

waarbij de originele constructie verloren ging. De Assyrische vorst Tukulti-Ninurta I

beschrijft zijn werk aan de stadsmuur van Assur (Van De Mieroop, 1997, pp. 73-75):

“At the time the ancient wall of my city, Assur, which had been built by previous kings, had become dilapidated

and old. I removed its broken down parts, renewed and restored that wall. Around that wall I dug a large moat- a

large moat which no previous king had ever built. Its bottom I cut into the bedrock with copper picks. Twenty

musaru down I reached the water level. I placed my foundation inscriptions in that wall.” 6

Veelal werden de funderingen van de eerste muur telkens opnieuw gebruikt. Materiaal

gevonden aan de onderkant van de muur kan een indicatie zijn voor de ouderdom ervan. Deze

vondsten kunnen ondersteund worden met tekstmateriaal om zo een datering te bekomen. Het

is echter wanneer we de resten van de bovenkant van een stadsmuur bekijken dat het

moeilijker wordt om een datering te achterhalen (De Geus, 2003, pp. 24-25).

De studie naar de vorm en grootte van kleitegels heeft nog geen resultaten opgeleverd voor de

datering van stadsmuren. Toch kunnen andere aspecten van kleitegels ons informatie

verschaffen. Stukjes vaatwerk werden vaak gebruikt als bindmiddel om de interne cohesie van

zongedroogde bakstenen te versterken. De datering van deze scherven vertelt ons wanneer

deze tegels werden gemaakt en rond wanneer dat deel van de stadsmuur werd opgetrokken.

Verder kunnen kleitegels een stempel dragen met een inscriptie zoals de naam van de

bouwheer.

Stenen in een stadsmuur werden bij reparaties vaak hergebruikt binnen de nieuwe structuur.

De technieken van steenbewerking veranderden echter doorheen de tijd door de komst van

nieuwe werktuigen en bewerkingsmethodes. Dit maakt het mogelijk om stenen relatief te

dateren (De Geus, 2003, pp. 24-25).

6 Grayson, 1987, p 267


46

Een laatste hulpmiddel voor de archeologische datering van een stadsmuur is de techniek

volgens welke de muur werd gebouwd. Hoe een stadsmuur is opgebouwd kan typisch zijn

voor een bepaalde periode. Een constructiemethode die reeds werd besproken is de

kazemattentechniek, waarbij de muur uit compartimenten bestond die werden opgevuld met

puin (De Geus, 2003, p. 26).

Algemeen kunnen we stellen dat het dateren van een muur gebeurt op basis van een

combinatie van verschillende bronnen, zowel archeologische als geschreven bronnen. Het is

dankzij het onderzoek naar deze verschillende bronnen dat we een idee kunnen krijgen over

het ontstaan en de evolutie van een stadsmuur.

6.3 DE STADSMUUR ALS STADSVERTEGENWOORDIGER

Steden zijn duidelijk te onderscheiden vanwege het voorkomen van een stadsmuur. Het is

mogelijk dat de aanwezigheid van een stadsmuur het hoofdkenmerk was van een stad vanuit

het oogpunt van de Mesopotamiërs.

Afb.3 Assyrische representatie van een legerkamp met Koninklijk paviljoen (rechts) (Oates, 2002, p. 236)

We zien dat alle representaties van steden duidelijk voorzien zijn van een stadsmuur.

Inscripties tonen ons hoe verscheidene koningen trots verhalen over reparaties en het bouwen

van omwallingen en zelfs literaire werken schrijven met lof erover (Van De Mieroop, 1997, p.

73).


47

Een stad zonder stadsmuur zou ondenkbaar zijn geweest. Van de relatief weinige illustraties

van Mesopotamische steden, geven Assyrische reliëfs ons de beste weergave.

De stad wordt telkens getoond met één of meerdere omwallingen waarop torens zijn

gebouwd. Hetzelfde idee werd voorgesteld in stadsmodellen die geofferd werden aan de

Assyrische koningen als teken van de onderwerping van een stad, alsook bij Assyrische

kampen. Deze laatste zijn echter voorzien van één enkele stadsmuur (Afb. 3 & 4).

Afb.4 Assyrisch reliëf waarin stadsmodellen worden geofferd aan de koning als teken van onderwerping (Van

De Mieroop, 1997, p. 53)

De meest bekende literaire verwijzing naar stadsmuren is zeker deze uit het Gilgamesh-epos.

Hier wordt de schoonheid en macht van de stadsmuren van Uruk verheerlijkt. Deze versie

dateert vanuit het 1ste

millennium v. Chr. (Van De Mieroop, 1997, pp. 73-75):

He carved on a stone stela all of his toils,

and built the wall of Uruk-Haven,

the wall of the sacred Eanna Temple, the holy sanctuary.

Look at its wall which gleams like copper(?),

inspect its inner wall, the likes of which no one can equal! 7

7 Nancy K. Sanders, 1960, p. 61


48

Het beeld dat we krijgen via iconografische afbeeldingen en tekstmateriaal is dat stadsmuren

een belangrijke plaats innamen binnen de stadsarchitectuur. Ze werden beschouwd als een

cruciaal aspect in het Mesopotamische stadsplan en kwamen symbool te staan voor de

stedelijke samenleving (Nemet-Nejat, 2006, p. 109)

6.4 HOOGTE EN DIKTE

De dikte van de stadsmuren varieert gemiddeld tussen 1m en 10m. Hoewel er geen enkele

versterking in het Nabije Oosten volledig bewaard is gebleven, kan men er vanuit gaan dat

deze muren een imposante hoogte hadden (Damerji, 1987, p. 102). Als gevolg van natuurlijke

verweringsprocessen zoals erosie is het moeilijk om accuraat de hoogte van stadsmuren vast

te stellen. Bij het raadplegen van literaire bronnen treffen we inconsistenties aan met de

archeologische bewijzen, zoals in de beschrijving van Babylon door Herodotus. Herodotus

vertelt dat de muren van Babylon 103m hoog waren8. Hedendaagse archeologische resten

tonen een geheel ander beeld, op een kleinere schaal. Het is dan ook duidelijk dat Herodotus

de monumentaliteit van de stadsmuren heeft geaccentueerd door te overdrijven in zijn

beschrijving (F. Haverfield, 1913, pp. 169-170).

Een studie van Aaron Burke op basis van archeologische, literaire en moderne bronnen schat

dat een stadsmuur gemiddeld 10m hoog was (Damerji, 1987, p. 102).

Er is schijnbaar geen relatie tussen de dikte of de hoogte van de verdedigingsmuren en de

grootte van de site. De grootte van de fortificaties kan eerder duiden op de natuurlijke

verdedigbaarheid van de site. Door de topografisch gunstige condities zou het niet nodig

geweest zijn om een grotere stadsmuur aan te leggen (Cooper, 2006, pp. 78-79). Doorheen de

tijd werd de omwalling van een stad systematisch uitgebreid, waardoor er variatie kan

optreden in dikte binnen de lengte van de stadsmuren. Factoren zoals expansie van de

nederzetting, ouderdom en schade, verbeterde bouwtechnieken en conflicten kunnen invloed

hebben op de bovengenoemde uitbreiding van de stadsmuren (Cooper, 2006, pp. 78-79).

8 De Sélincourt, Marincola ,1983, p. 78


49

6.5 TYPOLOGIE

6.5.1 OVALE STADSMUREN

De ontwikkeling van urbane nederzettingen ging gepaard met de groei van reeds bestaande

dorpen, waarbij er een stratennetwerk werd gecreëerd naarmate de stad uitgroeide tot een

typische Oriëntaalse vorm. Ovale stadsmuren worden voornamelijk geassocieerd met

organisch gegroeide steden, hoewel hier uitzonderingen op bestaan. Het vroegste voorbeeld

van een ovalen stadsmuur treffen we niet aan in de onderzoeksregio, maar vinden we terug in

de Levant, vanaf de PPN periode. Jericho heeft twee massieve ovale stenen muren van 2.4m

dik en 700m lang die in noord-zuidelijke richting aflopen (Plan 3 & Figuur 5). De muren

werden tot op een hoogte van 3.7m bewaard . De stenen die dienst deden bij deze muur zijn

afkomstig uit een naburige rivierbedding (Kenyon, 1960, p. 105).

Een goede studie van stadsmuren kan echter maar gebeuren vanaf de Bronstijd. Het is hier dat

men voor het eerst regelmatig gebruik maakt van kleitegels, steen of aarde (Lampl, 1968, p.

35). De steden zijn voorzien van één of meer ovaalvormige omwallingen van variërende

dimensies. Deze ovale uitlijning is een vorm die door dieren intuïtief wordt gecreëerd rondom

hun territorium en welke door de gemeenschappen van de eerste urbane nederzettingen werd

gevolgd (Badawy, 1966, p. 81).

In Zuid-Irak vinden we onder andere de stadsstaten Ur III en Uruk terug die op dergelijke

wijze zijn verdedigd (Plan 4 & 5). Beide steden worden omringd door een ovalen omwalling

die respectievelijk 3.5km en 9.5km lang is. De muren van Ur hebben een dikte die varieert

tussen de 25m en de 30m (Nöldeke, Lenzen,Von Haller, et-al ,1961, pp. 41-42; Egli, 1978, p.

54).

Stadsmuren van dit type zijn ook gevonden in het noorden van Irak. Een 24tal kilometer

verwijderd van de stad Nineveh ligt Tepe Gawra, in het noordwesten van het huidige Irak.

De vroegste occupatie dateert vanaf het midden van het 6de

millennium v. Chr.. Tepe Gawra

VI (3de

millennium v. Chr.) is voorzien van een dubbele ovale omwalling die de gehele stad

omringt (Speiser, 1935, p. 18).


50

Andere voorbeelden zijn terug te vinden binnen de besproken regio‟s. In Turkije vinden we

dit ovaal type terug vanaf het 2de

millennium v. Chr. op de site van Kanesh Kültepe, één van

de vroegste attestaties van het gebruik van deze geometrische vorm (Plan 6).

Deze Cappadocische nederzetting is 20 km ten noordoosten gesitueerd van Mazaka en is één

van de meest uitgebreide ruïnes in Anatolië. De stad bestaat uit 2 hoofdsectoren: de tell van

Kültepe die 20m boven de vlakte ligt, met een diameter van 500m, en een tweede gebied van

1500m bij 1000m aan de rand van de heuvel die de plaats markeert van een 19de

eeuwse

Assyrische handelspost (Garstang, Gurney, 1959, p. 3). De stratigrafische laag II van de tell

toont aan dat de stad ten vroegste vanaf het vroege 2de

millennium v. Chr. werd omringd door

een stadsmuur van ongeveer 2.3km. In deze laag zijn verder brandresten aangetroffen die erop

wijzen dat de stad volledig verwoest werd door brand (Lampl, 1968, pp. 42-43).

Ongeveer 80km ten zuidoosten van Boğazköy ligt Alishar (Plan 7). De stad ligt ten noorden

van de rivier Konak Suyu, op een heuvel tussen de 1015m en 1025m hoog. De stad dateert uit

het 4de

millennium v. Chr. en werd tijdens de Oud-Hettitische periode omringd door een

gekartelde ovalen muur van 1.3km lang (Kampman, 1947, pp. 122-128).

Aan het uiteinde van de Tigris vinden we de site van Korucutepe terug. De site was reeds

bewoond vanaf het midden van het 4de

millennium v. Chr. De Oud-Hettitische

stadsfortificaties werden langs de zuid en noordkant van de site opgegraven en volgen een

ovale vorm van ongeveer 550m (Burney, 2004, p. 158; Bier, 1973, pp. 425).

Ten oosten van de Eufraat, op de route van Assyrië naar Syrië, vinden we Hadattu terug

(Plan 8). Gelegen in Noord-Syrië, nabij de huidige grens met Turkije behoorde het vanaf de

9de

eeuw v. Chr. tot het Assyrische rijk. De stadsmuur versterkt door middel van bastions,

dateert van de 8ste

eeuw v. Chr. en strekt zich over een lengte van 2km uit rondom de

nederzetting (Lampl, 1968, p. 128).

Ovale stadsmuren zijn dus een vaak voorkomend type van omwallingen die wijd verspreid

zijn doorheen Irak, Syrië en Turkije. Het is het vroegste type grondplan dat we aantreffen

binnen het Nabije Oosten. Het vroegste voorbeeld verschijnt echter niet in de

onderzoeksregio‟s, maar vinden we terug in Israël. We zien snel een adaptatie van dit type

stadsmuur, waarna we doorheen de geschiedenis verscheidene steden aantreffen wiens

stadsmuur hetzelfde traject volgt. Het is een instinctieve vorm die weinig stadsplanning

vereist.


51

Plan 3 Grondplan Jericho (Roaf, 1990, p 32)

Figuur 5 Reconstructie van Jericho (University of North

Carolina at Pemborke, 2010)

Plan 4 Grondplan Ur (Egli, 1978, p. 54)

Plan 5 Grondplan Uruk (Nöldeke,Lenzen,Von Haller, et-

al, 1961, Pl. 1)


52

Plan 6 Grondplan Kanesh Kültepe (Lampl, 1968, Afb. 128)

Plan 7 Grondplan en reconstructie van Alishar (Kampman.A., 1974, p. 122; Badawy, 1966, p. 124)


53

Plan 8 Grondplan Hadattu (Egli, 1978, p. 109)

6.5.2 CIRKELVORMIGE STADSMUREN

Deze geometrische uitlijning van stadsmuren is reeds vanaf het 3de

millennium v. Chr. bekend

vanuit het Archaïsche Egypte.

Circulaire stadsmuren zijn het best gerepresenteerd in Syrië, tijdens hetzelfde millennium.

Aan de Syrische Eufraat, in de Khabur vallei, zien we de opkomst van een specifieke soort

nederzetting die bestaat uit een heuvel die verdedigd wordt door middel van concentrische

cirkels van stadsmuren. Deze nederzettingen worden ook wel Kranzhügels genoemd en zijn

gelegen in marginale agriculturele zones (Akkermans, Schwartz, 2003, p. 256).

Misschien wel de grootste van deze nederzettingen is Tell Chuera (Plan 9). Het vroegste

bewijs van dit grootschalige urbane centrum dateert van het midden van het 3de

millennium v.

Chr, hoewel vroegere occupatiesporen zijn teruggevonden. De site beslaat een oppervlakte

van 80ha en heeft een diameter van 1km. De buitenste muur vormt een cirkel met een omtrek

van ongeveer 3.1km. De binnenmuur heeft een lengte van ongeveer 2.4km (Meyer, 2007, pp.

129-142).

In latere periodes vinden we de stad Sam‟al terug (Plan 10). Gelegen op de grens tussen

Turkije en Syrië dateert de site waarschijnlijk uit Bronstijd.


54

Van de 10de

tot de 7de

eeuw v. Chr. was dit de hoofdstad van het Laat-Hittitische Rijk,

strategisch gelegen op de karavaanroute naar Assyrië. Rond 900 v. Chr. werd de stad voorzien

van een perfect cirkelvormige stadsmuur, die tijdens de Assyrische periode werd verdubbeld.

Deze dubbele muur heeft een lengte van ongeveer 2.2km. De stad werd verder in 4 districten

onderverdeeld door middel van transversale muren (Nossov, Delf, 2008, p. 64).

Een circulaire uitlijning van de stadsmuren is dus reeds vroeg aanwezig in het Nabije Oosten.

We zien de intrede ervan reeds vanaf het 2de

millennium v. Chr. in Anatolië en een duidelijk

verder gebruik in latere periodes binnen Turkije en Syrië.

In Irak treffen we één stad aan met een cirkelvormige stadsmuur. Deze komt echter later in de

typologie aan bod. Representaties van dit cirkelvormige omwallingen zijn verder terug te

Nimrud en Balawat, daterend uit de 9de

eeuw v. Chr. We vinden hier reliëfs terug met

afbeeldingen van Assyrische militaire kampen. Deze zijn duidelijk voorzien van een circulaire

omwalling met torens op regelmatige intervallen.

Plan 9 Grondplan Tell Chuera (Meyer, 2007, p. 133)


55

Plan 10 Grondplan Sam'al (Badawy, 1966, p. 124)

6.5.3 RECHTHOEKIGE STADSMUREN

Rechthoekige stadsmuren worden voornamelijk geassocieerd met geplande nederzettingen,

welke het best gekend zijn vanaf de Assyrische periode. Tijdens deze periode werden er

verscheidene belangrijke steden opgericht, vanaf het late 2de

millennium v. Chr. tot het

midden van het 1ste

millennium v. Chr. (Van De Mieroop, 1997, pp. 88-91). Deze

indrukwekkende bouwprojecten gebeurden in opdracht van de Assyrische koningen die op

deze manier hun politieke, militaire en economische agenda konden vervullen. De locatie van

deze geplande steden stond telkens in het belang van economische en/of militaire factoren

zoals karavaanroutes of land- of handelswegen. De bouw van een stad had verder grote

implicaties op het landschap en stond dan ook symbool voor de macht van de heerser.

We zien dat koningen grote trots laten blijken bij de aanleg van deze werken. Hun constructie

is dan ook meermaals bezongen in talrijke koninklijke inscripties. Ze zijn een weerspiegeling

van de grootsheid en macht van de heerser.


56

Op de muren van het paleis van Sargon II te Khorsabad is een inscriptie gevonden van de

koning die de bouw van de stad en daarbij ook zijn fortificaties verheerlijkt:

"Sargon, king of the universe, built this city: Dûr-Sharrûkin ["The fortress of Sargon"] is its name; inside it he

had this unrivalled Palace built.” 9

Deze onafgewerkte stad ligt 12km noordoostelijk van Nineveh en werd als nieuwe hoofdstad

gesticht door Sargon II in de 8ste

eeuw v. Chr. (Plan 11). De stadsmuren volgen een vierkante

uitlijning van ongeveer 6.9km waarbij de hoeken noordwest-zuidoost zijn georiënteerd (Loud,

Altman, 1936, p. 18)

De vroegste attestaties van een rechthoekige stadsmuur in Irak is echter al terug te vinden in

het 6de

millennium v. Chr., tijdens de Samarra periode. De site van Tell es-Suwan ligt 10km

ten zuiden van de moderne stad Samarra en is gelegen aan de Tigris, in het zuiden van Irak

(Charvàt, 1993, pp. 22-23; Forest, 1994, pp. 40-41) (Plan 12). Vanaf de derde bewoningslaag

vinden we een nederzetting terug die omringd werd door een muur van ongeveer 220m lang

voorgeleid van een gracht (Lloyd, 1997, p. 72).

Latere voorbeelden van deze geometrische vorm vinden vanaf het vroege 2de

millennium v.

Chr. te Haradum en Borsippa.

De stad Haradum werd gebouwd op een plaats waar voorheen reeds een Babylonische

nederzetting werd aangetroffen (Plan 13). De stad is gelegen aan de Eufraat, 90km ten

zuidoosten van Mari en groeide in de 18de

eeuw v. Chr. uit tot een volwaardige stad omringd

door een bijna perfect vierkante stadsmuur (Kepinski-Lecomte, 1988, pp. 59-61). De

stadsmuur loopt over een lengte van 372m, waarbij de hoeken naar de windstreken zijn

gericht. De dikte van de muren, ongeveer 3m breed, alsook het defensieve karakter van de

poort duiden op het militaire karakter van Haradum. Haar nabijheid tot de rivier en gevonden

teksten verwijzen echter ook naar de stad vanuit economisch oogpunt. Haradum had een

belangrijke rol bij de handel tussen Babylonië en de regio‟s daar noordelijk en westelijk van

gelegen (Van De Mieroop, 1997, pp. 90-91).

In dezelfde eeuw vinden we een andere stad terug in het zuiden van Mesopotamië. Borsippa is

zuidwesten gelegen van Babylon, op de oostelijke bank van de Eufraat (Plan 14). De stad

werd gebouwd nabij een meer waarlangs de stad zich aan beide zijden uitstrekte.

9 Loud, 1936, p. 129


57

Onder Nebuchadrezar werd de stad omringd door een stadsmuur van ongeveer 5.6km (Van

De Mieroop, 1997, p 88-89).

Stadsmuren met een rechthoekig grondplan blijven voorkomen tijdens de latere Assyrische

periode. Tegenover Assur, 3km stroomopwaarts, stichtte de Assyrische koning Tukulti-

Ninurta I een nieuwe hoofdstad in de 13de

eeuw v. Chr. (Plan 15). Deze nieuw aangelegde

stad kent een korte bewoningsperiode, maar geeft een goed voorbeeld van het voorkomen van

het Assyrische ideaaltype van een stad. Alabasteren tabletten gevonden te Assur, opgedragen

door de heerser zelf, geven wederom blijk van de symbolische waarde van een stad als

uitdrukking van macht:

“At that time the god Aššur, my lord, requested of me a cult centre on the bank opposite my city, the desired

object of the gods, and he commanded me to build his sanctuary. At the command of the god Aššur, the god who

loves me I built before my city Aššur, a city for (the god) Aššur on the opposite bank, besides the Tigris, in

uncultivated plains and meadows where there was neither house nor dwelling, where no ruin hills of rubble had

accumulated, and no bricks had been laid. I called it Kur-Tukulti-Ninurta. I surrounded it with two walls, I

heaped up heaps of earth in front of the wall and I dug a big moat following the circumference of the wall. In my

city Kar-Tukulti-Ninurta which I love I constructed magnificent daises to serve as armchairs for the great gods

and goddesses, my lords. I cut straight as a string through rocky terrain, massive and strong mountains. I cut a

wide path for two watercourses of life which carry abundance for my city Kar-Tukulti-Ninurta.

I transformed its plains into irrigated (fields). I arranged for regular offerings to Aššur and the great gods, my

lords, in perpetuity from the produce (fish) of the waters of that canal.” 10

Wanneer we op zoek gaan naar gelijkaardige voorbeelden van rechthoekige

verdedigingsmuren in de andere regio‟s dan vinden we weinig navolging. Oost-Anatolië kent

geen steden die voorzien zijn van een rechthoekige stadsmuur. De Neolithische nederzetting

van Hacilar wordt hier echter wel vermeld omdat deze nederzetting de vroegste Anatolische

representatie is van een rechthoekige stadsmuur. De site is gelegen in het zuidwesten van

Turkije en dateert van het Neolithicum. Rond 5400 v. Chr. vinden we een kleine,

rechthoekige nederzetting terug omringd door een kleitegelen muur van 186m lang en 1.5m-

3m dik (Plan 16). De muur was voorzien van enkele kleine torens langs de noordelijke ingang

(Mellaart, 1970, p. 25; Mazar, 1995, p. 1523)

10

Grayson, 1987, p. 355


58

Het Mesopotamisch geometrisch rechthoekig plan zien we wel verschijnen in Noordoost-

Syrië te Habuba Kabira en te Tell Halaf.

Habuba Kabira/ Tell Quannas zijn moderne namen die werden gegeven aan 2 sectoren van

dezelfde site. De oorspronkelijke naam van de stad is tot op heden onbekend. Habuba Kabira

representeert de residentiële sector van de nederzetting die zich 1km langs de Eufraat uitstrekt

(Plan 18). De stad was een vroege Mesopotamische kolonie en dateert van het 4de

millennium

v. Chr., wanneer het een kortstondige bewoning had. De stad is langs 3 zijden omringd door

een stadsmuur van 4m dik met vooruitstekende torens. Het gekende deel van de stadsmuur

betreft 0.75km. De overige proporties zijn onbekend wegens onvolledig onderzoek.

Gelegen in de Khabur vallei, op de route van Assyrië naar Syrië, vinden we Tell Halaf terug

(Plan 17). De site dateert uit het 6de

millennium v. Chr. De stad werd later in de 10de

eeuw v.

Chr. de nieuwe hoofdstad van een klein Aramees koninkrijk en kreeg de naam Guzana. Tell

Halaf werd dan versterkt door middel van een rechthoekige stadsmuur van 1.7km lang

(Lampl, 1968, p. 46).

Het verschijnen van rechthoekige stadsmuren kunnen we in verband brengen met de opkomst

van stadsplanning, waarbij nieuwe steden worden gesticht of oude steden worden

heropgebouwd volgens een vooropgesteld architecturaal plan. Toch kent deze geometrische

vorm reeds een vroeg ontstaan. Bij Tell es-Suwan vinden we het vroegste voorbeeld van een

rechthoekige muur terug die een nederzetting omringt. De functie van deze ommuring is

echter nog onduidelijk. Vanaf de Assyrische periode kent deze geometrische uitlijning een

grotere bloei en een verdere verspreiding vooral binnen Irak, waarbij er een grote trots van bij

de Assyrische koningen uitgaat naar het oprichten van geplande steden.

Het voorkomen van een rechthoekige stadsmuur blijft dan ook hoofdzakelijk een traditioneel

Irakees plan, hoewel voorbeelden uit andere regio‟s zoals Tell Halaf zijn gekend.


59

Plan 11 Grondplan Khorsabad (Lloyd, 1979, p. 200)

Plan 12 Grondplan Tell es-Suwan (Aufrecht, Mirau, Gauley, 1997, p. 26)


60

Plan 13 Grondplan Haradum (Van De Mieroop, 1997, p. 90)

Plan 14 Grondplan Borsippa (Van De Mieroop, 1997, p. 88)


61

Plan 15 Grondplan Kar-Tukulti-Ninurta (Deutsche Orient-Gesellschaft, 2010)

Plan 16 Isometrisch plan Hacilar (Mellaart, 1970, p. 47)


62

Plan 17 Grondplan Tell Halaf (Lampl, 1968, Afb. 143)

Plan 18 Grondplan Habuba Kabira (Algaze, 2005, p. 27)


63

6.5.4 SEMICIRCULAIRE STADSMUREN

Deze vorm vinden we terug bij nederzettingen die langs één zijde beschermd zijn door middel

van een natuurlijke barrière zoals een rivier of een bergketen. Hierbij is het circulaire plan

gevolgd tot op een zeker punt, vanwaar dit niet meer te incorporeren is in het landschap.

Er zijn weinig voorbeelden gekend van dit type ommuring, aangezien we veelal een volledige

ommuring aantreffen. Een semicirculaire stadsmuur treffen we aan in de Assyrische

hoofdstad Assur en in de Hittitische stad Carchemish. Beide steden zijn gelegen aan de

belangrijkste rivieren van Mesopotamië, respectievelijk. de Tigris en de Eufraat. Deze sites

worden echter verderop besproken omdat zij niet enkel over stadsmuren beschikken die een

semicirculair patroon volgen.

In het hedendaagse Syrië vinden we een voorbeeld terug van deze geometrische vorm op de

site van Til Barsib (Plan 19). De site ligt aan de oostelijke bank van de Eufraat op de rand van

een terras dat over de alluviale vlakte kijkt, en was strategisch gelegen op de route tussen

Noord-Syrië en het Middellands zeegebied. De stad werd in de 9de

eeuw v. Chr. veroverd door

de Assyrische koning Shalmaneser III en tot koninklijke stad benoemd. De stadsmuur dateert

vanuit de 8ste

eeuw v. Chr. en vormt een D-vorm van 2.2km rondom de site (Thureau-Dangin,

1929, p. 185; Akkermans, Schwartz, 2003, p. 382).

Plan 19 Grondplan Til Barsib (Thureau-Dangin, 1929, p. 185)

http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/author/auteur_syria_3994



64

Het voorkomen van semicirculaire stadsmuren is dus vrij zeldzaam en schijnt dan ook weinig

in gebruik te zijn genomen. Bovenstaande sites zijn afkomstig uit het 1ste

millennium v. Chr.

tijdens de Assyrische periode en geven dan ook een kort chronologisch gebruik weer. In Irak

en Syrië treffen we deze geometrische vorm wel aan, terwijl er geen stadmuren van dit type te

vinden zijn in Oost-Anatolië.

6.5.5 POLYGONALE STADSMUREN

Voorbeelden van polygonale stadsmuren treffen we onder andere aan te Shaduppum, Nippur

Nimrud en Nineveh. Het gaat hier telkens om langdurig bewoonde steden die van ideologisch,

politiek of militair belang zijn en hierdoor veranderingen hebben ondergaan in hun

architecturaal plan.

Tijdens de Isin-Larsa periode vinden we nabij Bagdad de stad Shaduppum terug (Plan 20).

De stad deed hoogstwaarschijnlijk dienst als administratief centrum en werd omringd door

een 5m dikke muur met een opeenvolging van torens en bastions. De totale lengte van de

muur bedraagt 600m (Lampl, 1968, p. 22).

De stadstaat Nippur was een belangrijk religieus centrum in Zuid-Mesopotamië (Plan 21).

Het verloor echter zijn belang met de groei van Babylon, hoewel de stad tot de 10de

eeuw n.

Chr. verder zou blijven bestaan. De stad breidde zich uit aan beide kanten van de Eufraat met

aan de westbank het commerciële en residentiële district en aan de oostbank het religieuze en

administratieve gebied. Vanaf het 3de

millennium v. Chr. werd de stad omringd door twee

polygonale omwallingen die respectievelijk als dûru en shalkhû worden vermeld (Hilprecht,

1903, p. 480). De buitenste omwalling omringde de gehele stad langs beide zijden van de

Eufraat. Een tweede omwalling werd rondom het tempeldistrict gebouwd met een lengte van

5.1km en een dikte van 4.5m (Lampl, 1968, p. 15).

Een andere stad is Nimrud (Plan 22). Strategisch gelegen aan de monding van de Zab werd de

stad gebouwd in de 13de

eeuw v. Chr. onder de Assyrische koning Shalmaneser I. Tijdens de

9de

eeuw v. Chr. maakte koning Ashurnasirpal II Nimrud tot tweede hoofdstad van het

Assyrische Rijk en bouwde een stadsmuur van 8km rondom de stad (Oates, 2002, pp. 28-33).

Op de site van Nineveh vinden we de resten terug van een massieve stadsmuur die dateert

van 700 v. Chr. (Plan 23 & Afb. 5). De stad was strategisch gelokaliseerd op de oostelijke

bank van de Tigris, bij de aftakking van de Khosr rivier.


65

Hierdoor kon het de handelsroutes op deze waterweg controleren. Een muur van 12km lang

en 15m dik vormt een trapezoïd plan die de gehele stad ommuurd.

Polygonale stadsmuren zijn dus reeds vanaf de opkomst van de stadsstaten aanwezig en

blijven doorleven tijdens de Assyrische periode. De reden van hun voorkomen blijkt van

verschillende aard te zijn. Te Shappadum zien we dat polygonale stadsmuren een manifestatie

zijn van beginnende stadsplanning. Er wordt geëxperimenteerd met bij de opbouw van de

stad, waarbij een eerste stap gezet wordt om planmatigheid te creëren. De stadsmuren worden

volgens een strak patroon aangelegd, hoewel we duidelijk kunnen zien aan de hand van het

stratennetwerk dat er geen sprake is van interne planning. Bij andere steden zoals Nippur en

Nineveh krijgen we te maken met steden die een lange bewoningsgeschiedenis kennen en die

tijdens later periodes nieuwe fortificaties krijgen en/of steden die op een natuurlijke

verdedigbare locatie zijn gelegen. Stadsplanning is dan al volledig ontwikkeld en wordt

toegepast op de nieuwe stadsmuren waardoor zij een polygonale vorm aannemen. Deze vorm

is dan het gevolg van de organische groei van de stad en/of het volgen van de contouren van

het omringend landschap.

Plan 20 Grondplan Shappadum (Lampl, 1968, Afb. 60)


66

²

Plan 21 Grondplan Nippur samen met een fragment van het stadsplan daterend van 1500 v. Chr. (Lampl, 1968,

Afb. 17 & 23

Plan 22 Grondplan van Nineveh (Roaf, 1990, p. 186)°

Afb. 5 Reconstructie van de stadsmuren van Nineveh

(Roaf, 1990, p. 187)


67

Plan 23 Grondplan Nimrud (Oates, 2002, p. 28)

6.5.6 ONREGELMATIGE STADSMUREN

Deze vorm is meestal het resultaat van de topografische verschillen in het landschap. De

stadsmuur volgt hierbij de contouren van het landschap wat voor een onregelmatig traject

zorgt.

In Turkije vinden we onregelmatige stadsmuren terug in de Hittitische hoofdstad. Boğazköy

bestaat uit de benedenstad, in het noorden, bewaakt door een citadel, en een veel grotere stad

in het zuiden, gelegen op de hogere terrassen (Garstang, Gurney, 1959, p. 3) (Plan 24).

Büyükkale, „het grote fort‟, zoals het vandaag de dag wordt genoemd, was reeds bewoond in

de pre-Hittitische periode, in het begin van het 2de

millennium v. Chr.

Tijdens de 14de

eeuw v. Chr. bezat Boğazköy een buitenste stadsmuur die een traject besloeg

van 6.6km rondom de stad. Verder werd elk district in de lagere stad van een ander

gescheiden door middel van een aparte verdedigingsmuur. De totale lengte aan

verdedigingsmuren in en rondom de stad bedraagt meer dan 9km (Bittel, 1970, p. 66).


68

Plan 24 Grondplan Bogaköy (Bryce, 2002, p. 231)

6.5.7 GEMENGDE VORMTYPES

Andere vormtypes van stadsmuren zijn bekend in het Oude Nabije Oosten. Deze zijn het

resultaat van een combinatie van bovenstaande types.

We hebben reeds de stadsmuren van Babylon besproken (Plan 25). De buitenmuur volgt een

polygonaal traject om samen met de Eufraat een bijna driehoekig oppervlak te omringen. De

binnenmuur is echter gelegen aan beide zijden van de Eufraat en volgt een rechthoekig

patroon.

Ook Assur wordt tijdens de Laat-Assyrische periode, 1ste

millennium v. Chr., voorzien van

polygonale stadsmuur gevolgd door een semicirculaire stadsmuur (Plan 26). Langs de

noordzijde van de stad wordt zij door de Tigris op natuurlijke wijze beschermd. De muren

reikten tot 12m hoog en hadden een dikte van 7m. De binnenmuur beschrijft een halve cirkel

van 1.6km die abrupt wordt afgebroken voor de Tabira poort van de buitenmuur.


69

De buitenmuur volgt voor een deel het traject van de binnenmuur, waarna hij verder uitdijt

om de Nieuwe stad te omringen. De totale lengte van de buitenmuur is 2.2km (Badawy, 1966,

p. 113)

Één van de meest eigenaardige sites in Irak is deze van Tell Taya (Plan 27). De nederzetting

is gelegen in de noordwestelijke hoek van het land, langs twee rivieren: de Wadi Taya en de

Oost Wadi. Langs de oostbank van de Wadi Taya vinden we de citadel terug, daterend van het

3de

millennium v. Chr. Deze volgt een cirkelvormig plan omringd door een 157m lange muur

met een dikte van 1.60m, voorzien van 7 bastions die gelegen zijn op reguliere intervallen

(Reade, 1968, pp. 241-247).

Vanuit dezelfde periode vinden we langs beide oevers van de rivier de stad terug, beschermd

door een circulaire stadsmuur die onvolledig is opgegraven. Het getraceerde deel van de

stadsmuur heeft een lengte van 515m. Een laatste stadsmuur vinden we op de westbank terug

en sluit in het zuiden aan met de binnenmuur. De omwalling volgt gedurende 454m een

rechthoekig patroon (Reade, 1971, pp. 88-93).

Op de grens tussen Syrië en Turkije vinden we verdere nederzettingen waarin we een

combinatie terugvinden van verschillende vormtypes. Syrische nederzettingen voorzien van

gemengde stadsmuren vinden we onder andere terug te Tell es-Sweyhat (Plan 28). De site

bestaat uit een grote heuvel gelegen aan de oostelijke bank van de Eufraat. Op het einde van

het 3de

millennium v. Chr. neemt de site de vorm aan van een versterkt centrum, voorzien van

een onregelmatige buitenmuur en een ovalen citadelmuur. De buitenmuur omringde de gehele

stad met een lengte van 1.6km, terwijl de binnenmuur van 161m enkel de citadel ommuurd

(Cooper, 2006, pp. 73-75).

Noordelijker gelegen in Turkije ligt de op één na grootse site uit de Hittitsche periode en een

duidelijk voorbeeld een gemengd vormtype. De stad Carchemish kent reeds bewoningssporen

daterend van het Neolithicum (Plan 29). Het vroege belang van de stad was

hoogstwaarschijnlijk te wijten aan het rivierverkeer en de handelsroutes over de Eufraat

(Lampl, 1968, p. 45). De stad werd tijdens het midden van het 2de

millennium v. Chr.

geïncorporeerd in het Hittitische Rijk als vazalstaat. Na de invallen van de Zeevolkeren bleef

de stad doorleven als hoofdstad van het Neo-Hittitische Rijk, waarbij ze extensieve werken

onderging. Carchemisch kreeg een uniek stadsplan waarbij de ovale stadsmuur uit de 13de

eeuw v. Chr. werd gecombineerd met een latere polygonale buitenmuur uit het 1ste

millennium v. Chr. Beide stadsmuren hebben respectievelijk. een lengte van ongeveer 2.3km

en 2.6km.


70

De stad bedraagt een totale oppervlakte van 95ha en is daarbij de grootste nederzetting

gekend naast Boğazköy (Badawy, 1966, p. 128).

Bij gemende vormtypes zien we dat de binnenmuur niet hetzelfde traject volgt als de

buitenmuur. Dit vinden we op verscheidene sites terug doorheen Mesopotamië.

De reden hiervoor kan van geografische oorzaak zijn, aangezien de citadel veelal op het

hoogste punt binnen de nederzetting werd gebouwd. Waar mogelijk werden nog andere

natuurlijke barrières gebruikt, zoals naburige rivieren, om de citadel nog beter verdedigbaar te

maken. Dit is echter niet altijd het geval. Babylon, Assur en Charchemish zijn steden met een

lange bewoningsgeschiedenis. Net zoals steden met enkel een polygonale stadsmuur hebben

zij ook verdedigingswerken ondergaan, waardoor we een opeenvolging krijgen van

stadsmuren daterend uit verschillende periodes. Het gevolg is een verschil in de geometrisch

patronen.

Plan 25 Grondplan Babylon (Van De Mieroop, 1997, p.

87)

Plan 26 Grondplan Assur (Damerji, 1987, Pl. 16)


71

Plan 27 Grondplan Tell Taya (Reade, 1968, p. 241-247)

Plan 28 Grondplan Tell-es-Sweyhat (Cooper, 2006, p. 75)


72

Plan 29 Grondplan Carchemish (Lampl, 1968, Afb. 138)

6.6 CONCLUSIE EN DISCUSSIE

Bij de studie naar stadsmuren is het mogelijk om een typologie op te stellen op basis van de

geometrische vorm die worden nagebootst. Deze vormen zijn echter afhankelijk van

verscheidene factoren die worden weerspiegeld in het traject van een stadsmuur. De

belangrijkste factoren hierbij zijn het landschap en de planning van de urbane nederzetting. In

bergachtige landschappen zoals Oost-Turkije en Noord-Syrië is het niet altijd mogelijk om

een regelmatig traject te creëren voor een stadsmuur en we zien dan ook een topografische

tewerkstelling. Het gevolg is een vermindering van de geometrische herkenning in deze

streken.

Stadsmuren zijn altijd nauw verbonden met datgene wat ze verdedigen: de stad. De reden

waarom deze typologie kan worden opgesteld is te wijten aan de ontwikkeling van het urbane

landschap doorheen de tijd.

Organisch gegroeide steden lijken meestal omringd te zijn door een ovale stadsmuur, een

intuïtieve vorm gevormd door dieren rondom hun schuilplaats en overgenomen door de mens.


73

Deze vorm kan dan ook het vroegst geattesteerd worden bij de ontwikkeling van stadsmuren.

We vinden ze terug doorheen de gehele periode en in alle regio‟s en merken hun opkomst

vooral op bij de eerste stadsstaten waarbij het gaat om nederzettingen die zich geleidelijk aan

tot een stedelijk landschap ontwikkelen.

Vanaf het 2de

millennium v. Chr. zien we veranderingen optreden in de urbane stadsplanning.

Het gevolg is een grotere diversiteit aan geometrische vormen die in het traject van de

stadsmuren wordt geuit. Deze zijn het best gekend vanaf de opkomst van de grote rijken

wanneer heersers meer en meer gebruik maken van de stichting van een stad om hun macht en

heerschappij te symboliseren. De ligging van deze steden wordt dan ook zorgvuldig gekozen

langs water- en landwegen of op plaatsen van militair belang. De topografie van alluviale

vlaktes waarop steden ontstonden neigt meer naar een rechthoekige omwalling zoals te zien in

Babylon. Dit geometrische type beschouwen we dan ook als een typisch Irakees plan. Andere

vormen zoals circulaire stadsmuren zijn echter bijna niet te bespeuren in Irak, maar wel in de

vlaktes van Anatolië en Syrië. In alle regio‟s schijnen semicirculaire weinig voor te komen,

tenzij in combinatie met andere vormtypes. Polygonale stadmuren zijn veelal latere extensies

van verdedigingswerken. Beide zijn vormen die onder hevige invloed staan van de omgeving

en zijn natuurlijke versterkingen.

We zien dat doorheen de geschiedenis een diversiteit aan geometrische vormen wordt

gebruikt bij het aanleggen van stadsmuren die vanaf latere tijden gelijktijdig in gebruik

worden genomen. Als gevolg kennen we sites waar assimilaties optreden van twee

verschillende uitlijningen bij de bouw van de stadsmuren, zoals we duidelijk zien bij Tell

Taya en Carchemish.


74

7.0 STUDIE NAAR STADSPOORTEN

Stadsmuren zijn lang niet de enige architecturale vorm van defensieve structuren die

veelvuldig aanwezig zijn in de steden van het Oude Nabije Oosten. Zo vermeldt Herodotus bij

zijn beschrijving van de fortificaties te Babylon het volgende (Van De Mieroop, 1997, p. 76):

“There are a hundred gates in the circuit of the wall, all of bronze with bronze upright and lintels.” 11

Het is duidelijk dat er verder grote aandacht werd besteed aan de oprichting van monumentale

stadspoorten. Vele centra uit het Nabije Oosten werden voorzien van één of meerdere

stadspoorten die toegang verleenden tot de stad. Deze toegangswegen vormden een potentieel

gevaar bij de verdediging van een stad, aangezien zij de enige openingen waren in de

stadsmuur (Yadin, 1963, p. 21). Ze zijn daarom een essentieel element binnen het defensieve

systeem.

Een stadspoort kunnen we als een individueel defensief systeem zien vanwege zijn tweeledige

functie als militaire en civiele constructie (Oxford, 1997, p. 321). Stadspoorten duiden het

begin aan van de hoofdaders binnen het stratenplan die zich over de stad verspreiden. Hun

locatie is daarbij doelbewust gekozen voor het voorzien van een makkelijke toegang tot en

binnen de stad. Deze doorwaadplaatsen tussen de stad en zijn periferie bieden een ideale

locatie voor een veel aan activiteiten. Poortkamers werden zowel gebruikt door wachters,

alsook voor civiele en religieuze functies, zoals rechtspraak, ceremonieën en commerciële

diensten (Oppenheim, 1978, p. 128).

Een poort moet voldoen aan zowel civiele als militaire noden, aangezien de ingang van een

stad moet gelegen zijn op een makkelijk bereikbare plaats en doorgang moet toelaten voor

vervoer tussen de stad en het ommeland. Daarbij vraagt de verdediging, vanuit militair

oogpunt, eerder voor een smalle en moeilijk bereikbare locatie. We vinden dan ook een

verscheidenheid aan poorten terug in het Nabije Oosten, waarbij er binnen de architectuur

gezocht wordt naar een compromis tussen de eisen van beide tegenstrijdige functies. Het is op

deze manier dat we een typologie kunnen maken onderbrengen afhankelijk van de manier

waarop dit dilemma werd opgelost (Oxford, 1997, p. 321).

11

De Sélincourt, Marincola, 1983, p. 78

STUDIE NAAR STADSPOORTEN

75

Een chronologische studie blijkt maar deels mogelijk te zijn door het gebrek aan materiaal

over de evolutie van verschillende poortstructuren. Daarbij zien we dat deze poortstructuren

doorheen de tijd overlappingen kennen in voorkomen en gebruik. Meer onderzoek naar de

evolutie in poortstructuren is nodig om een definitieve chronologische opstelling uit te werken

(Damerji, 1987, p. 184) .

7.1 STADSPOORTEN ALS BEELDEND MEDIUM

Stadspoorten waren een representatie van de rijkdom en de macht van een stad, bedoeld om

bezoekers en vijanden te imponeren (Oppenheim, 1978, p. 128). Massieve poorten vormden

een deel van de architectuur die typerend is voor de vorming van stedelijke centra. Naast hun

constructie zien we dat vele stadspoorten nog verder werden gemonumentaliseerd door

middel van decoratie en versiering die werden aangebracht.

Figuur 6 Reconstructie de Ishtar poort te Babylon (André-

Salvini, 2008, p. 207)

Plan 30 Locatie Ishtar poort (rood) (Damerji,

1987, Pl. 40)


76

Deze poorten zijn voorzien van een gehele iconografie gelieerd aan de theologie van toen. Op

die manier kan er een accentverschuiving optreden weg van de originele functie van de

stadspoort. De nadruk ligt niet langer op enige militaire functie, maar eerder op een

ceremoniële en religieuze functie.

Stadspoorten worden op deze manier een medium waarbij religie en koninklijke propaganda

een grote rol spelen. We zien dat stadspoorten namen en versiering dragen van goden waartoe

ze zijn opgedragen. De versiering uit zich op verschillende manieren zoals godsdienstige

reliëfs en taferelen, monolithische beelden van mythische wachters, rijk gedecoreerde

poortdeuren en het materiaal dat gebruikt wordt hiervoor. Doorheen de urbane nederzettingen

zien we dat vele poorten voorzien zijn van zulke decoratie en dat zij in elke regio zijn op te

merken.

Het voorbeeld bij uitstek is de bekende Ishtar poort te Babylon. Deze dubbele poort was één

van de 8 poorten die Babylon bezat, gebouwd in de 6de

eeuw v. Chr. (Figuur 6 & Plan 30).

De 12m hoge poort is opgedragen aan de godin Ishtar en geheel versierd met met

afbeeldingen van jonge stieren, draken en leeuwen. Men schat dat er ongeveer 120 leeuwen

en 575 draken en stieren in 13 rijen stonden weergegeven (Koldewey, 1913, p. 40).

De poortdeuren zelf konden ook versierd zijn zoals we terugvinden bij de poorten te Balawat

(Afb. 6).

Afb.6 De deuren van Balawat (Benoit, 2004, p. 378)


77

De site ligt 16km ten noordoosten van Nimrud en was de plaats van de stad Imgur-Enlil. Hier

zijn 13 bronzen banden teruggevonden, afkomstig van tenminste 3 verschillende poorten.

Elke band is ongeveer 71cm - 87cm groot en werd vastgehecht met behulp van nagels over de

gehele lengte van de deuren (Benoit, 2004, p. 379). Deze banden geven een weergave van de

militaire campagnes van de Neo-Assyrische koning Salmaneser III daterend van de 9de

eeuw

v. Chr. Hoewel het hier gaat om een tempelpoort van een complex opgedragen aan de god

Mamu, kunnen we ons voorstellen dat ook stadspoorten op dergelijke manier werden voorzien

van versiering.De monumentaliteit en de rijke versiering, alsook de naamgeving van poorten

toont duidelijk het belang aan van dit defensieve element en bewijzen haar functie als medium

van religie en propagandistische kunst.

7.2 POORTELEMENTEN

7.2.1 TOEGANGSWEG

De stadspoort was onvermijdelijk het zwakste punt binnen de stadsmuur. Het was dan ook een

potentieel aanvalspunt wanneer de stad onder belegering kwam te liggen. Binnen de

defensieve architectuur van dit bouwwerk werd er dan ook gestreefd om een constructie te

bouwen die vijandige aanvallen kon weerstaan. Het resultaat was een resem van

verdedigingswerken die reeds startten voor het poortcomplex (Yadin, 1963, p. 21).

Allereerst werd er veel aandacht besteed aan het pad dat naar de poort leidde. De poort was

meestal gelegen op een verhoogd platform. Hiervoor werd een toegangsweg aangelegd met

een zekere hellingsgraad om de bereikbaarheid van de poort te bemoeilijken. Om ervoor te

zorgen dat er geen te steile inclinatie ontstond, bestond de toegangsweg uit een wijd pad dat

langzaam steeg. Waar mogelijk werd het pad nooit frontaal aangelegd, maar volgde deze het

traject van de stadsmuur zodat aanvallers geen beschutting hadden voor projectielen van de

verdedigers (Yadin, 1963, p. 21). Dit is goed op te merken bij de Leeuwen poort te Boğazköy.

De poort was enkel bereikbaar via een trappengang die uitgaf op de onderkant van de

stadsmuur (Nossov, Delf, 2008, p. 19).

De Shamash poort te Niniveh ligt in het oostelijk deel van de stad en is de hoogst gelegen

poort. De toegang loopt over een brug die over het Demelmageh ravijn is gebouwd. De gehele

lengte van de toegangsweg is 61m lang.


78

Voor de Tabira poort te Assur vinden we een toegangsweg terug van 17m lang die wordt

geflankeerd door torens aan beide zijden (Damerji, 1987, pp. 195-196) .

De poorten van Babylon zijn allen van een uniform type die voorgeleid worden door een weg

van 52m lang (Koldewey, 1914, pp. 32-49).

Het verhoogde plateau waarop poorten gebouwd waren, waren vaak te danken aan de

continue bewoning van de nederzetting, waardoor er een tell werd gevormd. Vroege

nederzettingen hadden dit voordeel niet. Waar het niet mogelijk was om het poortcomplex

hoger te plaatsen, werd er gezocht naar andere manieren voor het aanleggen van een

toegangsweg. Dit nadeel werd deels opgelost met een hoekige toegangsweg om op deze

manier de bewegingsvrijheid van vijanden in te perken. Met de opkomst van de strijdwagen

raakte deze manier van verdedigen in onbruik (Yadin, 1963, pp. 22-23).

7.2.2 POORTDEUREN

Poortdeuren konden vaak indrukwekkende afmetingen aannemen. De houten deuren werden

verankerd aan de poortstructuur om het mogelijk te maken de toegang tot de stad af te sluiten.

Archeologische sporen zijn schaars wegens het gebruik van voornamelijk organische

materialen. Toch kunnen we een duidelijk beeld vormen over het poortmechanisme en de

deuren zelf.

De poortdeur bestond in de eerste plaats uit houten planken die aan elkaar bevestigd werden

door middel van metalen nagels. Ze werd dan verder afgewerkt met metalen platen ter

versterking, alsook om de deuren brandveilig te maken (Yadin, 1963, p. 22).

De zware deuren rustten op houten pijlers gezet in scharnieren, zowel boven- als onderaan,

om op deze manier de deuren te kunnen openen en sluiten.

Scharnieren zijn archeologisch merkbaar te Assur bij de Tabira poort. Hier vinden we twee

stenen, emmervormige scharnieren in situ terug, voorzien van inscripties afkomstig van

Shalmaneser III (Damerji, 1987, pp. 151-155). Beide liggen ongeveer 1m diep in de grond

bovenop een cirkelvormige metalen plaat om het gewicht van de scharnieren in de ondergrond

te verdelen. De platen zelf hadden een diameter van 65cm en een dikte van 2cm tot 2.5cm met

elk een gewicht van 90kg.

Scharnieren verschijnen echter in verschillende vormen en materialen doorheen de hele

periode van gebruik waarbij ze een constante ontwikkeling doormaken (Damerji, 1987, pp.

151-155).


79

Steden bezaten vaak meer dan één stadspoort om de toegankelijkheid te vergemakkelijken.

Het is echter niet zeker of al deze poorten intensief in gebruik werden genomen. De toegang

werd hoogstwaarschijnlijk gelimiteerd voor veiligheidsredenen. Te Dur-Sharrukin zien we dat

sommigen poorten afgesloten werden voor het publiek. Akkadische teksten beschrijven hoe

de poorten ‟s nachts werden gesloten ter bescherming van de bevolking in de stad (Van De

Van De Mieroop, 1997, p. 76):

“the countryside is quiet, the land is totally still

the cattle lie down, the people are asleep

the doors are fastened, the city gates closed” 12

Poorten werden vergrendeld met behulp van verschillende sluitingsmechanismen. Bewijzen

over het sluiten van poortdeuren zijn erg beperkt, hoewel we ons een idee kunnen vormen aan

de hand van latere periodes.

De simpelste manier om een poort te vergrendelen was met een houten balk die de achterkant

van beide deuren overspande. De balk werd op zijn plaats gehouden met metalen haken en er

was een holte langs beide kanten van de deur die dieper lag dan de lengte van de balk om op

deze manier de balk gemakkelijk weg te kunnen halen (Yadin, 1963, p. 22). Een voorbeeld

hiervan is mogelijk terug te vinden in de zuidelijke citadel van Babylon. De poort werd dicht

gedaan met behulp van een balk die bij het openen van de deuren in een horizontale holte lag

die tot het midden van de noordelijke toren reikte (Damerji, 1987, pp. 175-176).

Afb.7 Vloerbarricade in Fort Shalmaneser te Nimrud (Damerji, 1987, p. 175)

12

A. Leo Oppenheim, 1959, p. 283


80

Meer complexe mechanismen zijn bekend vanuit de Assyrische en Neo-Babylonische

periode. In het fort van Shalmaneser te Nimrud vinden we een vloerbarricade terug in de

vorm van een pin aan beide kanten van de deuren welke in een holte in de vloer kon glijden

(Damerji, 1987, pp. 175-176) (Afb. 7).

7.2.3 POORTKAMER

Alvorens de stad te betreden werd men doorheen een poortkamer geleid die diende als buffer

tussen de stad en het omringende landschap. Deze poortkamer vormde een smalle doorgang

die makkelijk vanuit meerdere posities kon verdedigd worden. De positie van de kamer ten

opzichte van de poort kon zowel longitudinaal als transversaal zijn, waarbij het mogelijk was

twee poortendeuren, die respectievelijk uit- en inwaarts keken, te plaatsten om beide zijden

van deze kamer af te sluiten (Oxford, 1997, p. 321). Door de opeenvolging van poortkamers

creëerde men telkens een voordelige positie ten opzichte van de aanvallers. De vernauwingen

tussen de kamers zorgden voor een inperking van de bewegingsvrijheid van de aanvallers,

terwijl de verdedigers genoeg konden manoeuvreren om weerstand te bieden. Tegelijkertijd

dienden deze vernauwingen als steunpilaren zodat poortcomplexen meerdere verdiepingen

konden tellen. Het dak bovenop de poort werd voorzien van openingen en kantelen om de

vijand van bovenaf te belagen (Yadin, 1963, p. 22). Op deze manier functioneerde de

stadspoort als een zelfstandig bolwerk dat tegen aanvallen bestendig was.

7.3 TYPOLOGIE

7.3.1 STADSPOORTEN MET SIMPELE DOORGANG

Deze zijn het oudste voorkomende type in het Oude Nabije Oosten. Bij deze stadspoorten

vinden we geen structuren terug die wijzen op het militaire karakter van de poort. Het zijn

simpelweg toegangen tot de stad die al dan niet verder zijn voorzien van een defensief

karakter door het aanleggen van een indirecte toegangsweg. De oudst gekende stadspoort van

dit type vinden we terug te Tell-es-Suwan (Plan 30). Op level III vinden we in het

noordoostelijke deel van de stadsmuur een poort terug voorafgegaan van een voorkamer met

een toegangsweg die schuin ten opzichte van de poort is georiënteerd (Lloyd, 1979, pp. 73-

74).


81

Mogelijk kunnen we de stadspoort van Tell Agrab ook bij dit type plaatsen (Plan 31). De stad

dateert uit het 3de

millennium v. Chr. en ligt in het zuiden van Irak, 24km te oosten van

Eshnunna. De poort in het noordwesten van de nederzetting zorgt voor een directe opening

van 4m breed (Damerji, 1987, pp. 184-185).

Gelijkaardige stadspoorten zoals deze van Tell-es-Suwan zijn in Anatolië terug te vinden te

Hacilar en Alishar, rond tijdens dezelfde periode .Alishar heeft 3 toeganspoorten, waarvan de

zuidelijke poort de grootste is (Plan 32). De toegang van 4m breed versmald even voor het

einde om een opening van 2m te vormen (Mellaart, 1970, pp. 25-28)

De Zuidpoort van Alishar heeft ongeveer een breedte van 6m en is afgeschermd door een

verlenging van de stadsmuur die parallel met de ingang loopt (Plan 33). Deze extensie van de

stadsmuur kan wel wijzen op het defensieve karakter van de poort om er op deze manier voor

te zorgen dat er geen directe toegang mogelijk is tot binnen de stadsmuren (Damerji, 1987,

pp. 184-185).

Hoewel dit type stadspoort wel degelijk aanwezig is, zijn er weinig restanten van

teruggevonden. Ze dateren van vroege periodes, waarna vele van de poorten verder werden

uitgebreid tot beter verdedigbare types die we frequenter aantreffen binnen de stedelijke

versterkingen.

Plan 30 Stadspoort Tell-es-Suwan (Forest, 1994, p. 41)

Plan 31 Stadspoort Tell Agrab (Damerji, 1987, p. 2)


82

Plan 32 Stadspoort Hacilar (Mellaart, 1970, p. 71)

Plan 33 Stadspoort Alishar (Damerji, 1987, p. 185)

7.3.2 STADSPOORTEN MET VOORUITSTEKENDE TORENS

De makkelijkste methode om een rechte doorgang te verdedigen is door deze te flankeren met

behulp van torens. Op deze manier is het mogelijk om niet alleen de poort van op een

strategisch voordelige plaats te verdedigen, maar tevens de toegangsweg om zo het

omliggende gebied te beveiligen (Oxford, 1997, p. 321). Met de opkomst van dit poorttype

zien we tevens de verschijning van de eerste torenstructuren, die het militaire karakter van

poorten beginnen te benadrukken. Reeds vanaf het 3de

millennium v. Chr. zien we een

frequent voorkomen van stadspoorten voorzien van vooruitstekende torens, die doorheen de

hele geschiedenis van het Oude Nabije Oosten in gebruik blijven. Dit is niet alleen te wijten

aan hun efficiëntie, maar tevens aan de relatief weinige inspanning en kosten die nodig zijn

om toegangswegen op deze manier te versterken.

De Ur poort te Uruk ligt in het zuidelijke deel van de stadsmuur en bestaat uit een

toegangsweg van 3.5m wijd die aan beide zijden voorzien is van twee rechthoekige torens. De

Noord poort kent een gelijkaardige opbouw van een toegang geflankeerd door twee torens

(Nöldeke,Lenzen,Von Haller, et-al, 1961, pp. 42-46) (Plan 34 & 35).

Verdere voorbeelden zijn gekend uit de Dynastische Periode te Eshnunna. Het moderne Tell

Ashmar is gelegen in Noord-Mesopotamië, in de Diyala regio. De stad was tijdens het 3de

millennium v. Chr. een belangrijke stadsstaat die langs de handelsroutes voor de import van

luxegoederen lag.


83

Bij één van de stadspoorten vinden we een lange doorgang terug met twee licht

vooruitstekende torens, hoewel geen volledige reconstructie mogelijk is (Damerji, 1987, pp.

189-190).

In Syrië treffen we tijdens de Isin-Larsa periode Haradum aan. De stad is bereikbaar door één

enkele poort gelegen in het zuidwestelijke deel van de stadsmuur. Deze poort heeft een

breedte van ongeveer 1.5m en wordt begrensd door twee torens (Van De Mieroop, 1997, pp.

89-90) (Plan 36).

Uit diezelfde periode stamt de site Tell Abu-Harmal af, de vroegere stad Shaddupum, gelegen

in de nabijheid van Bagdad (Plan 37). De poort van 3m is terug te vinden in het

noordoostelijke gedeelte van de stadsmuur (Lampl, 1968, p. 22).

Het gebruik van vooruitstekende torens bij de verdediging van stadsingangen kent zijn

opmars in oudere nederzettingen. Deze centra hebben een urbane overgang gekend waarbij ze

een ontwikkeling hebben doorgaan in de opkomst van monumentale architectuur.

Toch zien we bij Shaduppum en Haradum dat we te maken hebben met geplande

nederzettingen waar een poorttype met vooruitstekende torens in het urbane plan wordt

geïncorporeerd. Beide nederzettingen zijn vroege voorbeelden van geplande steden die

gelokaliseerd zijn aan grensregionen en een militaire of administratieve functie vervulden

(Van De Mieroop, 1997, pp. 89-90).

Plan 34 Stadspoort Uruk; Ur poort (Damerji, 1987, Pl.

157)

Plan 35 Stadspoort Uruk; Noordpoort (Damerji, 1987, p.

186


84

Plan 36 Stadspoort Haradum (Van De Mieroop, 1997, p.

90)

Plan 37 Stadspoort Shaduppum (Damerji, 1987, p. 186

7.3.3 STADSPOORTEN MET POORTKAMER

Tijdens de Akkadische periode zien we voor het eerst stadspoorten voorzien van een

poortkamer. Één van de vroegst gekende stadspoorten van dit type is te vinden in Ishchali, in

noorden van Mesopotamië (Plan 38). De stad is gelegen op 24km van de stadsstaat Eshnunna

en kan worden geïdentificeerd als de vroegere stad Kiti of Nerebtum. De poortstructuur in het

oostelijke deel van de stadsmuur bestaat uit een poort voorzien van een poortkamer die 6m

lang is en een breedte heeft van 10m. Ten noorden van de deuropening vinden we een toren

terug (Damerji, 1987, p. 191).

Het is echter tijdens de Assyrische periode dat de poortkamer volledig worden geïntegreerd

binnen het poortcomplex. Vanaf nu zien we dat elke stadspoort voorzien is van een

poortkamer en flankerende torens. Te Kar-Tukultininurta vinden we een poortstructuur terug

in het zuidelijke deel van de stad, vergezeld van torens (Plan 39). De poortkamer heeft een

totale lengte van 15m (Damerji, 1987, p. 192).

De Westpoort van Assur bestaat uit een poortkamer van 16.5m bij 4.36m die toegang geeft

aan trappen binnenin de stadsmuur welke symmetrisch langs de poortdeur zijn gebouwd Een

gelijkaardige poortconstructie is verder nog in Assur terug te vinden achter de Westpoort en

bij de stadspoort van de Benedenstad (Plan 40 & 41).

Aan de Westpoort is er een tweede poortstructuur terug te vinden in de binnenste omwalling,

diagonaal ten opzichte van de vorige poort. Ze bestaat uit een toegang voorzien van een

poortkamer en beschermd door torens.

In het oostelijke deel van de buitenste ring vinden we nog eenzelfde poorttype terug, 16m ver

van de kruising met de buitenste ommuring.


85

De poort had waarschijnlijk een breedte van ongeveer 4m voorzien van solide torens. De

poortkamer was 4.7m bij 12.5m in oppervlakte waarop een wenteltrap uitgaf (Damerji, 1987,

p. 192).

In Nimrud hebben we reeds de noordwestelijke stadspoort van het fort van Shalmaneser

gezien (Plan 42). De poort wordt voorafgegaan door twee vooruitstekende torens die een 4m

brede toegang beschermen. De toegang geeft uit op een poortkamer van 16m bij 4m (Damerji,

1987, p. 175).

De Assyrische stad Nineveh telde 15 stadspoorten, waaronder de Adad poort en de Mashki

poort (Roaf, 1990, p. 187). De Adad poort in het noorden van de stad Nineveh heeft een

poortkamer van ongeveer 6.6m. Torens zijn gebouwd aan weerszijden van de toegangspoort

die een totale lengte van 34.3m heeft. Een tweede poort die we ook kunnen vermelden is de

Mashki poort. Deze poort heeft een wijde poortkamer van 25m bij 6.5m (Damerji, 1987, pp.

192-193) (Plan 43 & Afb.8).

Wanneer we Oost-Turkije en Noord-Syrië van naderbij bekijken vinden we hier ook

voorbeelden terug van poortkamers. De Hittitische steden Hattusha en Sam‟al hebben beide

stadspoorten met een poortkamer .

De Leeuwen poort doet dienst als westelijke ingang tot de bovenstad van Hattusha (Plan 44

& Figuur 7). We vinden een poort terug van 3.3m breed gevolgd door een rechthoekige

poortkamer van 5.9m bij 7.9m die door twee inwaarts draaiende poortdeuren afgesloten kon

worden (Badawy, 1966, pp. 142-143).

Sam‟al bezit 3 toegangspoorten die telkens twee stadsomwallingen overbruggen (Plan 45).

Zowel de westelijke als de noordoostelijke poort bezitten een poortkamer, gelegen achter de

binnenste ommuring. Ze zijn bereikbaar door een ingang van 6.6m tussen twee torens en

hebben beiden een grootte van ongeveer 18.6m bij 5.3m (Lampl, 1968, p. 46).

Stadspoorten met poortkamer kennen een wijde verspreiding binnen het Oude Nabije Oosten.

Hoewel we vroege voorbeelden terugvinden, zoals te Ishchali, kennen deze poorten zeker

vanaf het 2de

millennium v. Chr. een uitgebreid gebruik. De poortkamers zorgen voor een

vlotte toegang tot de stad en tegelijkertijd voor betere defensieve mogelijkheden. We merken

op dat veel van deze poortkamers ook als uitgang dienen voor trappen die diep in de

stadsmuren lopen, tot op de ramparts en torens zelf.

Tegelijkertijd zien we een verdere uitbreiding van dit poorttype wanneer we een opeenvolging

van poortkamers zien. We spreken dan over stadspoorten met meerdere poortkamers.


86

Plan 38 Stadspoort Ishchali (Damerji, 1987, p. 186)

Plan 39 Stadspoort Kar-Tukulti-Ninurta (Damerji, 1987,

p. 186)

Plan 40 Stadspoort Assur; Westpoorten (Damerji, 1987, p. 188)

Plan 41 Stadspoort Assur; Bendenstad (Damerji, 1987, Pl.

32)

Plan 42 Citadelpoort Nimrud; Fort Shalmaneser

(Damerji, 1987, Pl. 102)


87

Plan 43 Stadspoort Nineveh; Adad poort (Damerji, 1987,

p. 188)

Afb.8 Restauratie Adad poort (University of California at

Berkley, 2010)

Plan 44 Stadspoort Nineveh; Mashki poort (Damerji,

1987, Pl. 104)

Afb. 9 Restauratie Mashki poort (University of California

at Berkley, 2010)

Plan 45 Stadspoort Boğazköy; Leeuwen poort (Badawy,

1966, p. 143)

Figuur 7 Reconstructie Leeuwen poort (Nossov, Delf,

2008, p. 27)


88

7.3.4 STADSPOORTEN MET MEERDERE POORTKAMERS

Dit type van stadspoort is afgeleid van de stadspoort met één poortkamer. Deze stadspoorten

kennen binnen eenzelfde complex een opeenvolging van twee of meer poortkamers die achter

elkaar gelegen zijn. Deze kamers kunnen zowel longitudinaal als transversaal liggen. Net

zoals de stadspoorten met één poortkamer kent deze vorm zijn oorsprong uit de Akkadische

periode. Hier worden ze echter nog niet binnen de buitenste stadsmuren geïncorporeerd.

Meerdere poortkamers zij te zien bij de citadelpoort in Tell Taya. De poort heeft geen

verdedigingstorens, maar de kamers werden in één groot torencomplex geïntegreerd (Plan

46). Dit gebouw kent twee opeenvolgende transversale kamers van 1.50m bij 2.40m (Damerji,

1987, p. 195).

Meerdere poortkamers bereiken hun toppunt tijdens de Assyrische periode. We vinden

voorbeelden terug in de Assyrische hoofdstad en Nineveh.

De Tabira poort te Assur is gelegen in het westelijke deel van de versterkingen, daar waar ze

naar de rivier afbuigt (Plan 47). We vinden hier een poort terug van ongeveer 5m breed,

gevolgd door twee transversale poortkamers, elk met een breedte van 15.7m. De eerste

poortkamer heeft een diepte van 2.50m, terwijl de tweede 4.25m diep is (Damerji, 1987, pp.

195-196).

De Shamash poort te Nineveh bestaat uit een opeenvolging van 3 transversale kamers die

parallel achter elkaar liggen (Plan 48). De poortopening is 4.55m en wordt aan beide kanten

geflankeerd door torens. Een gelijkaardig plan met twee poortkamers is verder nog in Niniveh

terug te vinden bij de Ningal poort (Damerji, 1987, p. 196).

Khorsabad werd toegankelijk gemaakt door middel van twee poorten aan elke zijde, in totaal

zeven poorten, uitgezonderd in het noodwesten waar de citadel gelegen is. Deze zijn allemaal

uniform en bestaan uit een grote rechthoekige poortkamer van 68m bij 27m, gevolgd door

twee kleinere transversale kamers van respectievelijk 45m bij 13.6m en 45m bij 9.1m

(Damerji, 1987, p. 189) (Plan 49 & Figuur 8)

Het bekendste voorbeeld te Mesopotamië van een poort met meerdere poortkamers is terug te

vinden tijdens de Neo-Babylonische periode. De Ishtar poort bestaat uit een transversale

voorkamer van 3.68m bij 21.85m (Plan 50). De doorgang van 4.5m wordt geflankeerd door

twee vooruitstekende torens.


89

Deze voorkamer wordt opgevolgd door een longitudinale poortkamer van 14.90m bij 7m.

Beide kamers zijn verbonden met elkaar met behulp van muren (Damerji, 1987, p. 197).

In de Amuq vallei van Noord-Syrië vinden we de stad Tell Atchana (Plan 51). Tijdens de 18de

eeuw v. Chr. bezit de stad een stadspoort met meerdere poortkamers. Toegang wordt verleend

door een 2.9m brede doorgang die uitkomt op twee opeenvolgende longitudinale rechthoekige

kamers van beiden 5.1m bij 3.4m (Badawy, 1966, p. 143).

De zuidelijke poort te Sam‟al is een voorbeeld van een poort met gemengde poortkamers

(Plan 52 & Figuur 9). De eerste poortkamer is een bijna vierkante kamer die longitudinaal is

gelegen met zijden van ongeveer 7.9m. Deze wordt gevolgd door een transversale kamer van

18.6m bij 5.3m (Lampl, 1968, p. 104).

Rond dezelfde periode dateert de citadelpoort van Tell Halaf (Plan 53). Een 4.6m brede

ingang loopt doorheen twee transversale kamers om zo toegang tot de citadel te verlenen. De

kamers meten beiden 17.9m bij 6.3m, waar een ingang van 4.6m breed doorloopt (Badawy,

1966, p. 143)

Net als stadspoorten met één enkele poortkamer merken we een frequent voorkomen van het

poorttype met meerdere poortkamers op vanaf de Assyrische periode. De beter bekende

poorten behoren tot dit type en zijn tevens van een periode waarin nederzettingen

volwaardige, voorbedachte urbane kernen zijn die een grote vorm van architecturale

monumentaliteit teweeg brengen.

Plan.46 Stadspoort Tell Taya (Damerji, 1987, Pl. 119)


90

Plan 47 Stadspoort Assur; Tabira poort (Badawy, 1966,

Pl. 30)

Plan 48 Stadspoort Nineveh; Shamash poort (Damerji,

1987, Pl. 105)

Plan 49 Stadspoort Khorsabad (Damerji, 1987, p. 189)

Figuur 8 Reconstructie stadspoort Khorsabad (Loud,

Altman, 1936, p. 34)


91

Plan 50 Stadspoort Babylon; Ishtar poort (Damerji, 1987,

p. 189)

Plan 51 Stadspoort Tell Atchana (Badawy, 1966, p. 143)

Plan 52 Zuidelijke stadspoort Sam‟al (Badawy, 1966, p.

143)

Figuur 9 Reconstructie stadspoort Sam‟al (Oriental

Institute of Chicago, 2009)

Plan 53 Citadelpoort Tell Halaf (Badawy, 1966, p. 143)


92

7.3.5 STADSPOORTEN MET VOORHOF

Bij dit type van stadspoorten zien we binnen de poortstructuur een verschuiving van de

toegangspoort naar achteren. De toegang wordt voorafgegaan door een kamer die open is

langs één zijde. Alle poorten van dit type dateren uit de Neo-Babylonische periode en zijn

enkel te vinden als citadelpoorten (Damerji, 1987, p. 197).

Voorbeelden van dit type poort zijn onder andere te vinden in Babylon, in het zuidelijke deel

van Etemenaki en in Ur: de Nanna poort en de Amar-Suen poort. Te Etemenaki vinden we

vier uniforme poorten terug (Plan 54). De voorhoven meten alle 21m bij 24.50m. De

achterkant van deze voorhoven wordt telkens volledig ingenomen door de poort die wordt

opgevolgd door een poortkamer die 6.50m diep is en even breed als het voorhof (Damerji,

1987, p. 197).

De Nanna poort te Ur dateert uit de periode van Nebuchadnezzar en bestaat uit een voorhof

gevolgd door een longitudinale poortkamer voorzien van twee zijkamers en torens. Het

voorhof heeft een oppervlakte van 32m bij 20m. Verder te Ur vinden we nog de Amar-Suen

poort terug welke een voorhof heeft van 25m bij 10m. De eropvolgende poortkamer is

transversaal gelegen met een diepte van ongeveer 5m (Damerji, 1987, pp. 197-198) (Plan 55

& 56).

Plan 54 Stadspoort Babylon; Etemenaki poort (Damerji, 1987, p. 189)


93

Plan 55 Stadspoort Ur; Nanna poort (Damerji, 1987, Pl.

139)

Plan 56 Stadspoort Ur; Amar-Suen poort (Damerji, 1987,

Pl. 140)

7.3.6 SECUNDAIRE POORTEN

Volgende poorten kunnen niet in de bovenstaande typologie worden geplaatst omdat ze een

aparte plaats innemen vanwege hun welbepaalde functie. Het is daarom mogelijk om deze

vormtypes apart onder de loep te nemen en te bespreken.

Naast de grote, monumentale poorten zien we ook het voorkomen van secundaire poorten.

Zijpoorten zijn kleine, verborgen ingangen die in de stadsomwalling werden geïncorporeerd.

Ze zijn tussen meestal de 0.80m en 1m breed en dienen voornamelijk als ontsnappingsroute of

voor het uitvoeren van verrassingsaanvallen wanneer de stad belegerd wordt. In vredestijd

konden ze ook dienen als doorgang voor voetgangers.

Iets verder gelegen van de hoofdpoort van Assur vinden we een onopvallende zij-ingang terug

die duidelijk bedoeld is om verrassingsaanvallen uit te voeren (Badawy, 1966, p. 113).

Te Boğazköy zijn er in totaal 7 gangen aangetroffen die op deze manier de verschillende

stadsdelen met elkaar verbinden . Ze bestaan uit een lange gang van ongeveer 50m die

overdekt is en monden uit langs de zijde van de heuvel of rampart, beschermd door middel

van bijstaande torens (Badawy, 1966, p. 142) (Afb. 10).

De zij-ingang van Korucutepe pre-dateert deze van Boğazköy en bestaat uit een tunnel onder

de stadsmuur met een L-vormig grondplan (Burney, 2004, p. 158).


94

Verdere voorbeelden van zijpoorten in Anatolië en Syrië zijn te vinden te Alishar en Alaca

Hüyük waar we in beide steden één zijpoort terugvinden (Figuur 10 & Afb. 11). De zij-

ingang te Alishar liep tussen twee torens door, terwijl deze te Alaca Hüyük onder de

Westpoort was gebouwd, zoals te Boğazköy. De zijpoort is merkwaardig vanwege zijn L-

vormige grondpan (Bier, 1973, p. 428).

Op de deuren van Balawat vinden we een Assyrische representatie terug van de stad

Carchemish. Hierbij zien we duidelijk hoe er een zijpoort is gelegen nabij een hoofdpoort

(Badawy, 1966, p. 143).

Zijpoorten waren evenals stadspoorten een essentieel deel van stadsfortificaties. Ze bevonden

zich nabij hoofdingangen of lagen verder binnen de ommuring bij moeilijk terrein die de

mogelijkheid bood om een verrassingselement te creëren. Ook zij kunnen een dubbele functie

vervullen, waarbij zowel rekening wordt gehouden met militaire als civiele noden.

Afb.10 Zijingang te Boğazköy (rood), onder de Yerkapi rampart (Hattuscha, 2010; Die Hethiter und ihr Reich

Das Volk Der 1000 Götter, 2002, p. 162)


95

Figuur 10 Reconstructie van de zijingang te Alishar (Kampman, 1974, p. 127)

Afb.11 Ingang en uitgang van de zijingang te Alaca Hüyuk (Nossov, Delf, 2008, p. 21)


Op basis van het grondplan van poortstructuren zien we verscheidene vormtypes optreden.

We kunnen een algemene ontwikkeling zien doorheen de tijd waarbij we in de allervroegste

fases veelal te maken hebben met simpele doorgangen die worden afgeschermd door een

verderzetting van de stadsmuur. Met de opkomst van stedelijke centra zien we al snel een

grotere nood aan verdediging en monumentale weergave.


96

Poorten worden vanaf dan vergezeld van vooruitstekende torens die niet alleen de nadruk

leggen op het monumentale, vanwege hun omvang en grootte, maar ook een zinvolle

defensieve functie binnen de poortstructuur vervullen van waaruit de toegangsweg makkelijk

te bewaken en te verdedigen is.

Een verdere ontwikkeling treedt op met de invoering van poortkamers die vooral vanaf de

Assyrische periode in gebruik worden genomen. De kamers doen dienst als buffer tussen de

stad en daarbuiten, alsook zorgen zij voor een secundaire verdedigingslinie binnen eenzelfde

structuur. Wanneer de eerste toegangspoort werd doorbroken was het mogelijk om de tweede

af te sluiten en van op de stadsmuren de vijand langs beide zijden aan te vallen. We merken

zowel het voorkomen van transversale als longitudinale poortkamers op die zowel

gezamenlijk als alleen worden gebruikt. Meer onderzoek naar de oorsprong van beide kamers

is echter nodig. De opkomst van de transversale kamers zien we tijdens de Assyrische periode

wanneer dit kamertype voor de eerste keer wordt geïmplementeerd. Wat verder wel opvalt is

dat transversale kamers hun opmars doen bij geplande steden, waar longitudinale kamers

frequenter voorkomen bij organisch gegroeide centra. Tevens zien we transversale kamers in

de besproken regio‟s meer voorkomen wanneer we een opeenvolging hebben van

verscheidene poortkamers. Het lijkt mogelijk dat de voorkeur hiervoor te maken heeft met de

oppervlakte die in beslag wordt genomen door de poortstructuur. Een opeenvolging van

transversale kamers neemt minder oppervlakte in beslag dan een longitudinale opeenvolging.

Toch kennen we gemengde vormen zoals we zien te Babylon en Sam‟al. We zien wel dat we

bij deze te maken hebben met poorten die telkens twee stadsomwallingen overspannen. Beide

omwallingen zijn zo dicht bij elkaar gelegen dat we met één poortstructuur te maken hebben.

Algemeen kunnen we stellen dat stadspoorten met meerdere poortkamers een gelijkaardige

tendens kennen als poorten met maar één enkele kamer. We zien dat beide tegelijkertijd in

gebruik werden genomen en zelf op dezelfde sites terug te vinden zijn.

Vanaf de Neo-Babylonische periode zien we een laatste poorttype naar voren treden, dit van

een toegangspoort voorafgegaan door een voorhof. Dit voorhof is mogelijk een verdere

ontwikkeling van de poortkamer Op deze manier krijgen we een verderzetting van de

Assyrische traditie van opeenvolgende poortkamers, waarbij één zijde van de eerste

poortkamer is opengelaten mogelijk om een monumentale entree te ontwikkelen.

STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS

97

8.0 STUDIE NAAR VERDEDIGINGSTORENS

Om het mogelijk te maken stadsmuren en poorten op een efficiënte en veilige manier te

beschermen van aanvallen werden torens gebouwd die dienst deden als vuurplatform. Op deze

manier was het voor de verdedigers mogelijk om de vijand vanuit meerdere posities te

belagen. Vanop torens kon zowel frontaal, links en rechts als neerwaarts gevuurd worden met

genoeg vrijheid en ruimte om mobiel en trefzeker te zijn (Yadin, 1963, p. 20).

Reeds vanaf de opkomst van fortificaties zien we het verschijnen van torens in het defensieve

systeem. Verdedigingstorens waren vaak talrijk aanwezig en werden veelvuldig geïntegreerd

met de façade van stadsmuren. Poorten werden telkens geflankeerd waardoor ze meer

statigheid verkregen en een imposanter uitzicht hadden. Verdedigingstorens waren een

kenmerkend fenomeen binnen de monumentale architectuur van stedelijke centra en vormden

de „skyline‟ van de stad.

Het Groot Woordenboek der Nederlandse taal beschrijft een toren simpelweg als een

bouwwerk van grote hoogte in verhouding tot de doorsnede, boven andere gebouwen

uitstekend, hetzij alleenstaand of als onderdeel van een groter bouwwerk, dienend tot

verdediging, versterking of als sieraad13

. Voor het vormen van een typologie is het doel van

de toren wel van groot belang. Hoewel het bij bovenstaande definitie niet altijd gaat om torens

met een defensieve functie worden hier enkel torens besproken met een militair karakter. Bij

de opstelling van deze typologie wordt dan ook specifiek gesproken over verdedigingstorens.

Binnen de architectuur van Mesopotamië zien we een algemene adaptatie van twee vormtypes

van verdedigingstorens: we onderscheiden het rechthoekige en het semicirculaire type.

8.1 HOOGTE EN OPBOUW

Verdedigingstorens maakten deel uit van de stadsomwalling en bij de constructie van deze

torens werden dan ook dezelfde materialen gebruikt als bij de opbouw van stadsmuren. Zo

bestond de fundering uit steenblokken, waarna er verder werd gebouwd met behulp van

kleitegels. Een vaatwerken fragment gevonden te Boğazköy daterend vanuit de 15de

-14de

eeuw v. Chr. geeft een ons een beeld over de interne opbouw (Nossov, Delf, 2008, pp. 17-18)

(Afb.12).

13

Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 1993, p. 3134-3135


98

De verdedigingstoren bestond uit drie verdiepingen. Bij de opbouw van het gelijkvloers

werden er geen openingen in de façade gemaakt. Een deur aan de binnenzijde van de

omwalling zorgde voor toegang tot het gelijkvloers. Door middel van een houten stapladder

kon men de eerste verdieping bereiken. Deze verdieping gaf uit op de ramparts door middel

van openingen aan beide zijden van de toren. Aan de buitenkant werden er ramen gemaakt die

boogschutters toelieten om de vijand zowel frontaal als langs de flanken aan te vallen. Het

construeren van ramen in plaats van schietgaten kan te wijten zijn aan het gebruikte

bouwmateriaal: het is technisch makkelijker om ramen te plaatsen met kleitegels dan om

smalle schietgaten te creëren. Het is niet zeker of er ramen aanwezig waren aan de binnenkant

van de toren. De laatste verdieping was de top van de toren die geheel vlak was en afgezet

met een borstwering (Nossov, Delf, 2008, pp. 17-18).

Afb. 12 Vaatwerken representatie van een Hittitische verdedigingstoren (Die Hethiter und ihr Reich Das Volk

Der 1000 Götter, 2002, p. 207)

De afstand tussen torens bedroeg nooit meer dan tweemaal de schietafstand van een boog. Op

deze manier was het mogelijk om de ruimte tussen beide torens vanuit twee posities te

verdedigen. Vooruitstekende torens, soms bastions, werden gemiddeld op een regelmatig

interval van 20m-30m geplaatst om zo op een efficiënte manier de onderkant van de muur te

kunnen verdedigen (Yadin, 1963, p. 20; Badawy, 1966, pp. 140-141).


99

Te Babylon zien we dat de binnenmuur aan de westelijke bank een opeenvolging kent van

torens die op een regelmatige afstand van 52.5m van elkaar staan (Van De Mieroop, 1997, p.

88).

Net zoals dat het geval is bij stadsmuren is de hoogte van verdedigingstorens niet met

zekerheid te achterhalen. Mesopotamische representaties tonen ons dat de torens hoger

werden gebouwd dan de omliggende stadsomwalling. Waar we voor stadsmuren een

gemiddelde hoogte van 10 tot 12m mogen aannemen, stonden torens 3m tot 4m hoger

(Nossov, Delf, 2008, pp. 17-18).

8.2 TYPOLOGIE

8.2.1 SEMICIRCULAIRE VERDEDIGINGSTORENS

Semicirculaire torens zijn reeds vanaf de vroegste periodes van urbane stadsplanning

attesteerbaar. De oudste fortificaties te Jericho werden vergezeld van een circulaire stenen

toren die 8m hoog stond met een diameter van 8m (Kenyon, 1960, p. 105) (Afb.13). Toch

vinden we weinig voorbeelden van semicirculaire verdedigingstorens terug in Mesopotamië.

De beste representatie van deze torenvorm zien we te Uruk. De gehele buitenste ommuring is

voorzien van 900 verdedigingstorens van minstens 7m hoog. Deze sequentie van torens volgt

elkaar op met een interval van 9m-10m, waarbij de torens zelf 6.8m breed zijn en 3.8m

uitspringen (Nöldeke,Lenzen,Von Haller, et-al, 1961, pp. 41-42) (Afb. 14). Gelijkaardige

verdedigingstorens zijn verder nog gevonden te Tell Agrab, in de Dyala regio (McIntosh,

2005, p. 185).

Hoewel er duidelijke attestaties zijn van verdedigingstorens met een semicirculair grondplan,

zijn er weinig voorbeelden terug te vinden. Ze zijn voornamelijk herkenbaar in het vroege

urbane landschap wanneer we te maken hebben met organisch gegroeide steden.


100

Afb.13 Toren te Jericho (Gates, 2004, p. 19)

Afb.14 Afdruk verdedigingstorens te Uruk

(Nöldeke,Lenzen,Von Haller, et-al, 1961, pp. 41-42)

8.2.2 RECHTHOEKIGE VERDEDIGINGSTORENS

Vanaf de Uruk expansie treffen we naast semicirculaire verdedigingstorens ook een ander

vormtype aan.

Rechthoekige verdedigingstorens zijn in Noord-Syrië terug te vinden in de Uruk kolonie van

Habuba Kabira. Een totaal van 20 torens bezet de omwalling met een regelmatige interval van

14m. De torens zelf hebben een rechthoekig grondplan van 8m bij 6m (Pollock, 2000, p. 177).

Op de westelijke bank van de Eufraat, nabij de grens tussen Turkijke en Syrië, vinden we de

nederzetting Hadatu terug. De stad is voorzien van minstens 79 torens met een interval van

16m. De torens zelf hebben een oppervlakte van ongeveer 6m bij 6m.

In Anatolië zien we dat Hittitische fortificaties worden gekenmerkt door het gebruik van vele

torens. In de hoofdstad Boğazköy zien we dat de stadsmuur die de bovenstad omringt

versterkt is door middel van rechthoekige verdedigingstorens. De torens werden om de 30.5m

geplaatst en hadden een oppervlakte van ongeveer 15m bij 10m (Burney, 2004, p. 89).

De gedeeltelijke opgravingen van verdedigingswerken te Korucutepe hebben 9 torens aan het

licht gebracht waarvan twee volledig zijn opgegraven. De torens hebben een oppervlakte van

8m bij 8 m met een interval van 14m tot 16m (Bier, 1973, p. 424).


101

De dubbele stadsomwalling van Sam‟al is bezet met 100 verdedigingstorens rondom de

volledige lengte. De torens hebben een grondplan van ongeveer 5m bij 5m en zijn telkens

15m van elkaar gelegen (Nossov, Delf, 2008, p. 64).

De stadsomwalling van de binnenstad te Assur, in het noorden van Mesopotamië, telt een

40tal torens van 11m bij 7m die op een interval van 28m achter elkaar werden geplaatst (Egli,

1978, p. 61).

Verder stroomopwaarts van de Tigris situeert zich nog een andere Assyrische stad. Nineveh

werd verdedigd door opeenvolgende torens met een interval van 18m.

Ten noorden van Niniveh komen bij de stadsmuur van Khorsabad bastions voor die telkens op

een afstand van 27m van elkaar gelegen zijn. De massieve wallen werden over de gehele

lengte verstevigd met 157 torens die 32m bij 11m groot zijn (Loud, Altman, 1936, p. 18).

Bij rechthoekige verdedigingstorens hebben we te maken met een wijd verspreid vormtype

dat reeds tijdens de Uruk expansie zijn opmars kent. In latere periodes merken we een

duidelijke verschuiving in dominantie van een semicirculair naar een rechthoekig grondplan.

8.2.3 GEMENGDE VERDEDIGINGSTORENS

Bij het voorkomen van gemengde verdedigingstorens zien we telkens een duidelijke plaatsing

van beide types. Hierbij vinden we de semicirculaire verdedigingstorens terug op de

stadomwalling, terwijl voor een rechthoekig grondplan wordt geopteerd om de stadspoorten te

flankeren.

De stad Uruk kent tenminste twee stadspoorten die werden beschermd door rechthoekige

verdedigingstorens aan beide zijden van de toegang (McIntosh, 2005, p. 185).

Het gebruik van zowel rechthoekige als semicirculaire torens binnen een omwalling vinden

we verder terug in de citadel van de Hittitische stad Sam‟al. De citadel is gelegen in het

midden van de stad en heeft een aparte ommuring die 8 hectares omvat. De muur is over de

gehele lengte voorzien van semicirculaire verdedigingstorens met een interval dat ongeveer

tussen 13m en 21m varieert. De toegangspoorten binnen het complex werden echter telkens

geflankeerd door rechthoekige torens van 15m bij 10m. In totaal vinden we een 50tal torens

terug, waarvan er ongeveer een 10tal een rechthoekig grondplan hebben (Lampl, 1968, p.

104).


102

Figuur 11 Citadel van Sam‟al (Oriental Institute of Chicago, 2009)

8.3 KANTELEN

Bovenop de verdedigingstorens moest het voor de verdedigers mogelijk zijn om een goed

zicht te krijgen op de aanvallers, maar tevens genoeg beschutting te hebben tegen aanvallen

van vijandige projectielen (Bertman, 2003, p. 202). De architecturale oplossing hiervoor was

het bouwen van een borstwering langsheen de hele bovenkant van de fortificaties.

Borstweringen bestonden uit een lage muur die ongeveer tot borsthoogte kwam, waarop

stukken muur werden gebouwd, genaamd kantelen. Tussen de kantelen werd ruimte gelaten

om dienst te doen als schietplaats. Bij vijandige aanvallen was het mogelijk om beschutting

achter de kantelen te zoeken (Yadin, 1963, p. 20).

In Mesopotamië zien we dat verdedigingstorens vaak werden bekroond met een borstwering

van verschillende vormen en groottes. Bewijzen van deze defensieve architectuur komen

voornamelijk voor in de vorm van reliëfs, gemodelleerde voorwerpen en archeologische

reconstructies. Hier wordt een korte typologie gegeven van de verschillende borstweringen

die in Mesopotamië voorkomen. Deze typologie baseert zich op de vorm van de kantelen, die

duidelijk herkenbaar zijn.


103

8.3.1 TRAPVORMIG KANTELEN

Zijn voornamelijk terug te vinden in representaties op Assyrische reliëfs. Verder vinden we

ook vaatwerken en metalen representaties terug van dit soort kantelen. Het gaat hier telkens

om een uitbeelding van een stadsmuur voorzien van torens.

Deze kantelen zijn verder ook archeologisch merkbaar op de site van Khorsabad. Langs de

zuidoostelijke façade van het paleisterras zijn er resten teruggevonden van trapvormige

kantelen die tot het paleiscomplex behoorden (Loud, 1936, pp. 57-58)

Trapvormige kantelen konden makkelijk worden gerealiseerd door het gebruik van baksteen.

De opeenstapeling van rechthoekige kleitegels zorgde voor een trapvormige uitlijning.

Archeologische vondsten en voorkomen van deze kantelen vinden we terug in Irak.

Afb.12 Ijzeren komfoor die een stadsmuur uitbeeld

met verdedigingstorens, Fort Shalmaneser (Oates, 2002,

p. 86)

Afb.13 Vaatwereken representatie van een Assyrische

verdedigingstoren (Oates, 2002, p. 152)


104

Afb.14 Trapvormige kanteelresten langs de ZO façade

van het paleisterras te Khorsabad (Loud, 1936, Pl. C)

Afb.15 Reliëf van de Elamietische stad Der uit het paleis

van Assurbanipal te Nineveh (Andrae, 1913, p. 8)

8.3.2 TANDVORMIGE KANTELEN

Tandvormige kantelen zijn een variatie van trapvormige kantelen. Hierbij worden de hoeken

van de kleitegels weggewerkt om zo een driehoek te vormen. Net zoals de trapvormige

kantelen vinden we dit vormtype terug in Irak, maar we zien het verder ook verschijnen op

Assyrische reliëfs die Syrische steden afbeelden.

Afb.16 Rekiëf van de medische stad Kishesim uit

het paleis van Sargon II te Khorsabad (Lampl, 1968,

Afb. 9)

Afb.17 Assyrische representatie van een ommuurde stad

te Nineveh (Layard, 1849, Pl. 39)


105

Afb.18 Reliëf van de Syrische stad Parga uit het paleis

van Sargon II te Khorsabad (Lampl, 1968, Afb. 8)

Afb.19 Reliëf van de Fenisische stad Tyre van de poorten

van Shalmaneser III (Lampl, 1968, Afb.7)

8.3.3 AFGERONDE KANTELEN

Afgeronde kantelen vinden we terug in de Hittitsche architectuur. Ze zorgen voor het

karakteristieke uitzicht van fortificaties uit Oost-Turkije. De reconstrucite van de stadsmuur

van Boğazköy toont duidelijk op welke manier deze kantelen werden aangelegd. De

zongedroogde bakstenen werden afgerond door de hoeken glad te smeren met klei.

Een mogelijke verklaring voor dit vormtype kan zijn dat afgeronde kantelen zijn gebaseerd op

de vorm van schilden. Hittitische schilden waren 8-vormig en gemaakt uit leer dat strak over

een houten raamwerk werd gespannen. Het zetten van afgeronde kantelen zou mogelijk een

suggestie zijn naar een stadsmuur die geheel bezet was met gewapende manschappen klaar

om de stad te verdedigen (Tracy, 2000, p. 11).


106

Afb.21 Reconstructie van een verdedigingstoren te

Boğazköy (Deutsches Archäologisches Institute, 2009)

Afb.22 Torensvormige pedistielen uit Carchemish

(Nossov, Delf, 2008, p. 15)


Verdedigingstorens zijn in het defensieve systeem van stedelijke centra heel belangrijk. Zij

zorgden ervoor dat de stadmuur beter verdedigd kon worden en waren een kenmerkend

symbool van urbane nederzettingen.

We merken op dat er weinig voorbeelden terug te vinden zijn van verdedigingstorens met een

semicirculair grondplan. Hun ontstaan is te situeren in het begin van de Vroege Bronstijd.

Rechthoekige verdedigingstorens zijn van een iets latere tijd (Vroege Bronstijd II) , maar

worden de algemene norm naarmate de planmatigheid in de stadsplanning zich verder

ontwikkelt. Een mogelijke verklaring voor deze ontwikkeling is dat een rechthoekig

grondplan bouwtechnisch makkelijker is en minder planning vereist. Vanuit een militair

oogpunt waren semicirculaire torens beter voor observatie en beschutting tegen vijandige

projectielen. Rechthoekige torens hadden echter een hoger en dieper bereik waardoor de

stadsmuur in sterkte toenam.


107

Ook bij de borstwering zien we de adaptatie van verschillende vormen. Deze verschillende

zijn echter van decoratieve aard en veranderen niets aan het militaire karakter van de

borstwering. Het voorkomen van deze vormtypes is wijd verspreid, maar het is mogelijk om

een algemene regionale afbakening voorop te stellen.

Afgeronde kantelen vinden we voornamelijk terug bij Hittitische representaties. Bij

Assyrische reliëfs verschijnen trapvormige en tandvormige kantelen bovenop

verdedigingstorens. Representaties van tandvormige kantelen zijn tevens terug te vinden bij

reliëfs van militaire campagnes in Syrië.

Dit onderzoek beperkt zich tot de regio‟s van Irak, Noord-Syrië en Oost-Turkije. Het is echter

duidelijk dat de verschillende types van kantelen zich verder dan de besproken regio‟s hebben

verspreid. Boven Irak vinden we nog verdere aanwijzing van het gebruik van trapvormige

kantelen. Trapvormige kantelen verschijnen verder nog in Iran, samen met tandvormige

kantelen. In de rest van Syrië lijken tandvormige kantelen een algemene verspreiding te

hebben gekend. Fortificaties in Egypte zijn net zoals de Hittitische versterkingen voorzien van

afgeronde kantelen.

Verder onderzoek is nodig naar de vraag of het voorkomen van verschillende vormen van

kantelen het gevolg is van culturele of regionale tradities.


108

9.0 ALGEMENE CONCLUSIE EN DISCUSSIE

Het beeld dat zich gevormd heeft op het einde van deze dissertatie is dat fortificaties een

verzamelnaam is voor een geheel van structuren en gebouwen met een defensief karakter. Om

een diepgaande studie te verrichten was het dan ook nodig om de verschillende onderdelen

van elkaar te onderscheiden. Deze structuren en gebouwen hebben in de loop van de tijd elk

andere ontwikkelingen ondergaan onder invloed van verschillende factoren. Het product van

al deze processen geeft ons een inzicht in wat fortificaties waren, hoe ze waren opgebouwd en

welke veranderingen ze ondergingen doorheen de geschiedenis.

Attestaties van verdedigingswerken vinden we al heel vroeg terug. De vroegste voorbeelden

van versterkingen rondom een nederzetting komen reeds voor vanaf het 8ste

-7de

millennium v.

Chr. Deze kunnen geassocieerd worden met het gevaar voor natuurrampen. Sites die gelegen

waren op de alluviale vlakte van Mesopotamië waren vatbaar voor overstromingen. We

merken op dat er in de vroegste fases veel werd geëxperimenteerd met verschillende manieren

waarop men een nederzetting kon verdedigen.

Met de opkomst van stedelijke centra rond het 3de

millennium v. Chr. kwam ook de vorming

van monumentale architectuur waardoor fortificaties een nieuwe betekenis kregen binnen het

urbane landschap van een stad. Ze behielden in de eerste plaats nog hun beschermende

functie, maar werden verder nog van symbolisch en publiek belang. Fortificaties blijken een

belangrijk aspect geweest te zijn voor de definitie van een stad vanuit de gedachtengang van

de Mesopotamiërs. Deze publieke monumentale bouwwerken waren een weerspiegeling van

de sociale stratigrafie die zich bij de opkomst van urbanisatie heeft voorgedaan. Hun

constructie duidt erop dat een grote groep mensen kon worden gemobiliseerd, meestal onder

één persoon, om een bouwwerk te creëren bedoeld voor de noden van de gemeenschap. De

stad en haar fortificaties werden eenzelfde idee en werden dan ook zo weerspiegeld.

Het traject van fortificaties werd voornamelijk bepaald door de stad zelf. Er is een duidelijke

associatie te zien tussen de vorm en afmetingen die fortificaties aannamen en de interne

stadsplanning. Stadsmuren en grachten bakenden de grenzen af van de urbane nederzetting,

stadspoorten en torens werden geplaatst op belangrijke verkeersaders die toegang tot de stad

verleenden en de belangrijkste gebouwen van de stad werden nogmaals apart voorzien van

een stadsmuur en geïncorporeerd binnen een citadelcomplex.

ALGEMENE CONCLUSIE EN DISCUSSIE

109

Elk van deze elementen ondergaan in de loop van de tijd veranderingen die zorgen voor

verschillende types binnen elk defensief element

Fortificaties zijn doorheen het 2de

millennium v. Chr. prominenter aanwezig en ontwikkelen

zich verder onder invloed van verscheidene factoren, waarbij de niet minst belangrijke factor

de militaire factor is. Zo bood de introductie van de glacis een antwoord op

belegeringswerktuigen die hun opmars kenden. De tendens naar de veranderingen in

fortificaties werd opgemerkt over heel Mesopotamië, hoewel we binnen de drie besproken

regio‟s een duidelijke diversiteit zien in de constructie van versterkingen, zowel qua vorm als

qua bouwmateriaal. Deze regionale verschillen waren bewerkstelligd door de geografische

condities van het landschap en de culturele achtergrond.

Bij de opkomst van de eerste rijken zien we dat steden zich gevormd hadden tot volwaardige

machtscentra, waarbij fortificaties dienden als representatie van die macht. Ze werden een

propagandistisch middel alleen al door hun indrukwekkende constructie. De architecturale

stijl en de versiering door middel van kleurtegels, bogen en dergelijke maakten het uitzicht

van de stadswal groots, zelfs „goddelijk‟, om zowel vriend als vijand te imponeren.

Tegelijkertijd werden deze steden burgerlijke centra en zien we dat defensieve werken een

meer civiel karakter gingen krijgen. Poorten werden breder, waarbij de poortkamers

toegankelijk werden voor het gewone publiek en als audiëntiezalen of als marktplaats

dienden. Ceremoniële installaties en het voorkomen van banken in de zijkamers zijn

architecturale getuigenissen hiervan.

De studie naar fortificaties is echter nog ver van compleet. Veranderingen in fortificaties zijn

vaak het gevolg van externe invloeden. Als gevolg van nieuwe militaire ontwikkelingen

voldoen versterkingen niet meer en wordt er gezocht naar nieuwe technieken binnen de

defensieve architectuur. Doorheen de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten zien we

verscheidene veranderingen gebeuren in de oorlogsvoering zoals de opkomst van pijl en boog,

belegeringswerktuigen en de strijdwagen. Allemaal hebben zij een invloed gehad op de

manier waarop strijd werd geleverd, alsook de manier waarop stedelijke centra werden

verdedigd. Hoewel deze ontwikkelingen in de oorlogsvoering maar oppervlakkig aan bod

komen zou een verdere studie naar de relatie tussen stedelijke versterkingen en de

veranderingen binnen de oorlogsvoering nieuwe informatie kunnen opleveren over de

opkomst en ontwikkelingen van verdedigingswerken.


110

De oorsprong van bepaalde defensieve elementen zoals de poortkamer vraagt om nader

onderzoek. Een vergelijkende studie tussen de besproken regio‟s en andere uit het Nabije

Oosten kan ons hierbij een beter beeld geven. Op deze manier zou het mogelijk zijn om een

vergelijkende studie voor de gehele regio op te stellen, alsook een beter zicht te krijgen op het

gebruik en de verspreidingsmechanismen van deze defensieve elementen. Een diepere studie

binnen de interdisciplinaire aanpak van archeologische, literaire en iconografische bronnen

zou hierbij van grote hulp kunnen zijn, aangezien de gecombineerde studie van deze bronnen

tot betere interpretaties leidt.

Ook was het bij dit onderzoek niet mogelijk om alle sites met fortificaties te bespreken

waarvan men weet heeft. Ik denk echter dat er genoeg voorbeelden zijn besproken voor het

opstellen van een overzicht zoals de typologie en de opbouw van de verschillende defensieve

elementen. Ik hoop alleszins dat ik in deze masterproef in mijn opzet ben geslaagd om het

belang van stedelijke versterkingen in Mesopotamië aan te kaarten en de aanzet heb gegeven

tot verdere studie naar dit onderwerp.

BIBLIOGRAFIE

111

10.0 BIBLIOGRAFIE

Akkermans P.M.M.G., Schwartz G.M., 2003, The Archaeology of Syria: From Complex

Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (ca. 16.000-300BC), Cambridge University Press

Algaze G., 2005, The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early

Mesopotamian Civilization, University of Chicago Press

Andrae W., 1913, Die Festungswerke Von Assur, Wissenschaftliche Veröffentlichungen der

Deutschen Orient-Gesellschaft, 23 J. C. Hinrichs‟sche Buchhandlung

André-Salvini B., 2008, La Ville au Temps de Nabuchodonosor II: Plan et Monuments. In:

André-Salvini B., (ed.), Babylon, Hazan, pp. 161-168

André-Salvini B., 2008, Reconstruction Moderne des Monuments de Babylone au Temp de

Nabuchodonosor II, D‟après les Résultats des Fouilles et les Texts. In: André-Salvini B.,

(ed.), Babylon, Hazan, pp. 207-208

Aufrecht W.E., Mirau N.A., Gauley S.W., 1997, Urbanism in Antiquity: From Mesopotamia

to Crete, Journal for the Studies of the Old Testament, Supplement Series 244, Sheffield

Academic Press

Badawy A., 1977, Architecture in Ancient Egypt and the Near East, MIT Press

Benjamin of Tudela, 2008, The Itinerary of Benjamin of Tudela, BiblioBazaar

Benoit A., 2004, Art et Archéologie: les Civilisations du Proche-Orient Ancien, Europe

Media Duplications S.A.

Bertman S., 2003, Handbook to Life in Ancient Mesopotamia, Oxford Universiy Press

Bier C.M., 1973, The Excavations at Korucutepe, Turkey 1968-70: Preliminary Report, Part

II: The Fortification Wall, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 32, No. 4, pp. 424-434

Bittel K., 1970, Hattusha: The Capital of the Hittites, Oxford University Press

Boiy T., 2004, Late Achaemenid and Hellenistic Babylon, Orientalia Lovaniensia Analecta

136, Peeters

Briant P., 1996, Histoire de l’Empire Perse, Fayard

Brinkman J. A., 1968, A Political History of Post-Kassite Babylonia 1158-722 B.C., Analecta

Orientalia 43, Pontificium Institutum Biblicum

Bromiley G.W., 1979, International Standard Bible Encyclopedia, Vol. I, Wim B. Eerdmans

Publishing


112

Bryce T., 2002, Life and Society in the Hittite World, Oxford University Press

Burney C.A., 2004, Historical Dictionary of the Hittites, Historical Dictionaries of Ancient

Civilizations and Historical Eras, No. 14, The Scarecrow Press Inc.

Cappieri M., 1973, The Mesopotamians of the Chalcolithicum and Bronze age, Edward

Brothers Incorporated

Charvàt P., 1993, Mesopotamia Before History, Routledge

Childe V.G., 1950, The Urban Revolution, Town planning Review 21, No 1, Retrieved

February 18, 2009 from http://liverpool.metapress.com/

Collon D., 1995, Ancient Near Eastern Art, British Museum Press

Cooper L., 2006, Early Urbanism on the Syrian Euphrates, Routledge

Dalley S., 1995, Ancient Mesopotamian Military Organization. In: Sasson J.M., (eds.),

Civilizations of the Ancient Near East, Vol. I, Simon & Schutser Macmillan, pp. 413-422

Damerji M.S.B., 1987, The Development of the Architecture of Doors and Gates in Ancient

Mesopotamia, Nihon Kyoiku Shinbunsha Ltd.

De Geus C.H.J., 2003, Towns in Ancient Israel and the Levant, Peeters

De Sélincourt A., Marincola J., 2003, Herodotus: The Histories, Penguin Classics

Egli E., 1978, Geschichte Des Städtebaues, Eugen Rentsch Verlag

Federal Research Division, 2004, Turkey: A Country Study

Forest J.-D., 1996, Mésopotamie. L’apparition de l’Etat VIIe-IIIe Millénaires, Méditarranéé

Frankfort H., 1996, The Art and Architecture of the Ancient Orient, Yale University Press

Garstang J., Gurney O.R., 1959, The Geography of the Hittite Empire, London

Gates C., 2004, The Archaeology of Urban Life in the Ancient Near East and Egypt,

Greece and Rome, Routledge

George A., 1999, The Epic of Gilgamesh: The Babylonian Epic Poem and Other Texts in

Akkadian and Sumerian, Penguin Books

Grayson A.K., 1987, Assyrian Rulers of the Third and Second Millennium B.C. I (to 1115

BC), The Royal Inscriptions of Mesopotamia Assyrian Periods 1, University of Toronto Press

Haverfield F., 1913, Ancient Town Planning, Claredon Press

Hilprecht H.V., 2004, Explorations in Bible Lands During the 19th

Century, Gorgias Press

Jawad A.J., 1965, The Advent of the Era of Townships in Northern Mesopotamia, E.J. Brill

Kampman.A., 1974, De Historische Beteekenis der Hethietische Vestingbouwkunde. In: van

Proosdij, Kernmomenten der antieke beschaving: en haar momenten, Vooraziatisch

Gezelschap Ex Oriente Lux, No.7, Brill, pp. 80-276

BIBLIOGRAFIE

113

Kenyon K.M., 1960, Archaeology in the Holy Land, Ernest Benn Limited

Kepinski-Lecomte C., 1993, Haradum I: Une Nouvelle ville sur le Moyen-Euphrate (XVIIIe-

XVIIe siècles AV. J. –C), Paris

Koldewey R., Johns A.S.G., 1914, The Excavations at Babylon, Macmillan and Co

Kuhrt A., 1995, Ancient Near East C. 3000-330 BC, Vol. 1, Routledge

Lampl P., 1968, Cities and Planning in the Ancient Near East, Braziller

Layard A.H., 1849, The Monuments of Nineveh 1, London

Leemans W.F., 1960, Foreign trade in the Old Babylonian Period: As Revealed by Texts

From Southern Mesopotamia, E.J. Brill

Lloyd S., 1979, The Archaeology of Mesopotamia, Thames and Hudson

Loud G., 1936, Khorsabad Part I: Excavations in the Palace and at a City Gate, The

University of Chicago Oriental Institute Publications Vol. XXXVIII, The University of

Chicago Press

Loud G. & Altman C.B., 1936, Khorsabad II: The Citadel and Town, The University of

Chicago Oriental Institute Publications Vol. XL, The University of Chicago Press

Mallowan, 1965, Early Mesopotamia and Iran, Thames and Hudson

Matthews R., 2003, The Archaeology of Mesopotamia: Theories and Approaches, Routledge

Mazar A.,1995, The Fortifications of Cities in the Ancient Near East. In: Sasson J.M., (eds.)

Civilizations of the Ancient Near East, Vol. III, Simon & Schutser Macmillan, pp. 1523-1537

McIntosh J., 2005, Ancient Mesopotamia: New Perspectives, ABC-CLIO Inc.

Mellaart J., 1967, Catal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia, Thames and Hudson

Mellaart J., 1970, Excavations at Hacilar (1), Occasional Publications of the British Institute

of Archaeology in/at Ankara 9, Edinburgh University Press

Mellaart J., 1970, Excavations at Hacilar (2), Occasional Publications of the British Institute

of Archaeology in/at Ankara 10, Edinburgh University Press

Meyers E.M., 1997, The Oxford Encyclopedia of the Archaeology in the Near East, Oxford

University Press

Meyer J.W., 2007, Town Planning in 3the millennium Tell Chuera. In: Bretschneider J.

Driessen J., van Lerberghe K., Power and Architecture: Monumental Public Architecture in

the Bronze Age Near East and Aegean, Orientalia Lovaniensia Analecta 156, Peeters, pp. 129-

142

Moorey P.R.S., 1994, Ancient Mesopotamian Materials and Industries, Oxford University

Press


114

Nemet-Nejat K.R., 1998, Daily Life in Ancient Mesopotamia, Greenwood Press

Nöldeke A., Lenzen H., Von Haller A., Göpner W., 1961, Siebenter Vorläufiger bericht über

die von der Deutschen forschunggemeinschaft in Uruk-Warka unternomen ausgrabungen,

Verlag der Akademie der Wissenschaften Berlin, Walter De Gruyter U.CO.

Nossov K.S., Delf B., 2008, Hittite Fortification C. 1650-700 BC, Osprey Publishing

Oates J., Oates D., 2002, Nimrud: An Assyrian City Revealed, London

Olmstead A.T., 1951, The History of Assyria, The University of Chicago Press

Oppenheim A. L., 1959, A New Prayer to the Gods of the Night, Analecta Biblica 12, Rome

Oppenheim A. L., 1978, Ancient Mesopotamia, University of Chicago Press

Otterbein K.F., 2004, How War Began, Texas A&M University Press

Parrot A., 1961, Assur, L‟univers des Formes, Golden Press

Pollock S., 2000, Ancient Mesopotamia: The Eden that Never Was, Cambridge University

Press

Postgate J.N., 1992, Early Mesopotamia: Society and Economy at the Dawn of History,

Routledge

Reade J.E., 1968, Tell Taya (1967): Summary Report, British Institute for the Study of Iraq,

Vol. 30, No. 2, London

Reade J.E., 1971, Tell Taya (1968-69): Summary Report, British Institute for the Study of

Iraq, Vol. 33, No. 2, London

Roaf M., 1990, Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East, Facts on File

Sanders N.K., 1960, The Epic of Gilgamesh, Penguin Classics

Seeher J., 2002, Hattusa-Boğazköy-Haupstadt des Reiches: Die Enwicklung der Stadtanlage

und ihr Ausbau zur Großreichsmetropole. In: Willinghöfer H., Hasekamp U, (ed.), Die

Hethiter und ihr Reich: Das Volk Der 1000 Götter, Theiss, pp. 156-163

Speiser E.A., 1935, Excavations at Tepe Gawra, Vol. I, University of Pennsylvania Press

Thureau-Dangin F., 1929, Tell Ahmar, Syria, Vol. 10, Retrieved May 29, 2009 from

http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/syria_00397946_1929_num_10_3_33

84

Tracy J. D., 2000, City Walls: The Urban Enceinte in Global Perspective, Cambridge

University Press

Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 1993, Van Dale lexicografie bv,

Van De Mieroop M., 1997, The Ancient Mesopotamian City, Clarendon Press

Van De Mieroop M., 2004, A History of the Ancient Near East, Blackwell Publishing Ltd.


BIBLIOGRAFIE

115

Waterman L., 1936, Royal Correspondence of the Assyrian Empire, Vol. I, Michigan:

University of Michigan Press

Whitehouse R., 1997, The First Cities, Oxford: Phaidon

Yadin Y., 1963, The Art of Warfare in Biblical Lands, Weidenfield & Nicolson

10.1 INTERNETBRONNEN

Deutsches Archäologisches Institute, 16/01/2009,(http://www.dainst.org/index.php?id=4437&

SessionLanguage=en)

ECAI Iraq, 26/02/2010, (http://ecai.org/iraq/SiteName.asp?SiteID=37)

Free World Maps, 25/05/2010, (http://www.freeworldmaps.net/)

Hattuscha, 29/05/2010, (http://www.hattuscha.de/English/yerkapi.htm)

University of California at Berkley, 26/03/2010, (http://www.digitalnineveharchives.org/

archives2.html)

University of North Carolina at Pembroke, 15/07/2010, (http://www.uncp.edu/home/rwb/

lecture_ancient_civ.htm)

University of Texas at Austin, 26/02/2010, (http://www.utexas.edu/courses/classicalarch/

images.html)

http://ecai.org/iraq/SiteName.asp?SiteID=37

http://www.freeworldmaps.net/

http://www.hattuscha.de/English/yerkapi.htm

http://www.digitalnineveharchives.org/archives2.html

http://www.utexas.edu/courses/classicalarch/

FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE...

Documents

Transcript of FORTIFICATIES IN HET OUDE NABIJE...