Expeditie Schiermonnikoog 2014

Reisverslag van een verkenningstocht…

januari 2014

2

In de eerste week van januari 2014 gingen twaalf schoolleiders van cluster 3 en 4 (V)SO scholen op expeditie naar Schiermonnikoog. Tijdens een vierdaagse leersessie hebben zij gekeken naar: • hun eigen en elkaars persoonlijke leervragen; • externe ontwikkelingen die van grote betekenis zijn voor de

maatschappelijke opdracht van het (V)SO: Passend onderwijs, de Wet Kwaliteit (V)SO, de decentralisatie van de jeugdzorg en de Participatiewet;

• de leervragen die dit voor hun school oplevert en de beweging die de schoolleiders met hun school willen maken;

• de leiderschapsvraagstukken die dit met zich meebrengt. Het waren vier bijzondere dagen. Een verkenningstocht richting de toekomst. Zonder vooraf vastgesteld programma, maar vol herkenning, verassing, bezinning en creativiteit. En met waardevolle opbrengsten. Voor de deelnemers en begeleiders, maar ook voor de sector (V)SO als geheel. Zeker met het oog op de aanstaande verplichte registratie van schoolleiders (V)SO voor het profiel van de schoolleider PO. Een deel van deze opbrengsten wordt in dit reisverslag weergegeven.

Op expeditie… een voorbereiding op de toekomst

“Geloof niet alles wat je denkt.”

3

Het (V)SO is sterk in ontwikkeling en de maatschappelijke verwachtingen ten aanzien van de rol van het (V)SO veranderen. Nederland beweegt zich van een verzorgingsstaat naar een participatiemaatschappij. En van het (V)SO verwachten we meer dan het zorgen voor een speciaal type leerlingen. Wat het (V)SO de afgelopen jaren heeft gedaan is verantwoordelijkheid nemen voor deze leerlingen. Medewerkers in het (V)SO hebben een voorziening opgebouwd om trots op te zijn. Schoolleiders in het (V)SO hebben op hun beurt verantwoordelijkheid genomen voor hun medewerkers en hun school. De maatschappij heeft nu echter andere verwachtingen. Want wat is verantwoordelijkheid nemen zonder verantwoording af te leggen over de effectiviteit van de besteding van de middelen? De vraag is echter: waar leggen we dan verantwoording over af? Over dat we goed voor deze leerlingen zorgen? Het onderwijs aan deze leerlingen moet leiden tot hun actieve participatie in de samenleving, uiteraard rekening houdend met ieders mogelijkheden en niveau. En dit vraagt meer dan voldoende zorg een aandacht. Dat wat medewerkers in het (V)SO de afgelopen decennia hebben opgebouwd, moet nu versneld worden omgevormd. Met behoud van het goede en de rijke traditie van het (V)SO.

Een veranderend landschap…

4

Waar gaan we heen?

“ Van hekwerk naar netwerk“

“Van een etiket naar duizend bloeiende bloemen”

Het speciaal onderwijs in in beweging. Passend onderwijs is in aantocht, evenals de Participatiewet en de transitie van de jeugdzorg. Een andere tijd geeft andere kansen en mogelijkheden voor onze leerlingen… We moeten leerlingen niet meer beschermen tegen de rest van de maatschappij, maar hen handvatten bieden om zich hierin te handhaven en eigen plek te verwerven. We moeten zorgen dat zij zich blijvend ontwikkelen zodat zij ook na hun onderwijscarrière met tegenslagen kunnen omgaan en hun plek in de samenleving kunnen bestendigen. We zullen de ‘hekken’ om onze voorzieningen moeten afbreken en onze netwerken moeten versterken. Dit vraagt ook om ander gedrag ten opzichte van de leerling. Van “de leerling centraal” naar “de leerling wijst de weg”!

“Van beschermd uiteinde naar middelpunt van een netwerk”

…

5

Schoolleiders in het (V)SO zijn in de eerste plaats uiteraard schoolleider en lopen tegen dezelfde dilemma’s aan als andere schoolleiders: • Hoe richt ik mijn leiderschap situationeel in en hou ik tevens

voldoende authenticiteit in mijn werk? • Hoe zorg ik voor rust en stabiliteit in mijn school en organiseer ik ook

nog flexibiliteit? • Hoe zorg ik voor verbinding met mijn team zonder mijn onafhankelijke

positie als leidinggevende te verliezen? • Hoe zorg ik dat ik er voor mijn team ben zonder mijzelf onmisbaar te

maken? Wat is er nodig om mijn team en de individuele teamleden meer in hun kracht te zetten?

• Stuur ik op inhoud of op het proces?

Dilemma’s van een expeditieleider

6

…binnen het veranderende landschap van het (V)SO Er wordt van schoolleiders in het (V)SO iets anders gevraagd dan van hun collega’s in het regulier onderwijs. Schoolleiders in het (V)SO moeten hun scholen versneld ombouwen om aan de maatschappelijke verwachtingen te voldoen en geven leiding aan deze ontwikkeling. Daarbij spelen specifieke dilemma’s als: • Welk voorbeeldgedrag past bij mijn rol als leidinggevende in het

stimuleren van het gedrag dat ik ook van medewerkers naar de leerlingen verwacht?

• Hoe zorgen we ervoor dat de leerling optimaal participeert?, ieder op zijn eigen niveau

• Mogen er binnen dit proces fouten worden gemaakt ten dienste van het proces?

• Ook als dit ten koste gaat van een leerling? • Wat is hierin acceptabel? Elke schoolleider gebruikt hierin zijn eigen moreel kompas. Voor schoolleiders in het (V)SO is dit kompas misschien nog wel belangrijker dan voor hun collega’s in het regulier onderwijs. Omdat de leerlingen kwetsbaar zijn. Kwetsbaarder dan andere leerlingen. En verkeerde beslissingen hebben een groter effect op de kansen die iemand in de maatschappij heeft. Voor schoolleiders in het (V)SO spelen verschillende samenwerkingsvraagstukken. Omdat er altijd meer mensen een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van het kind en je het nooit alleen voor het zeggen hebt. Samenwerking met het regulier onderwijs om meer leerlingen een reguliere plek te kunnen bieden. Samenwerking met andere (V)SO scholen, vanwege het effect van de verevening of Passend onderwijs. En samenwerking om de voorziening in stand te houden of omdat boventallig personeel een goede plek moet vinden.

Dit vraagt van schoolleiders dat zij hun eigen moreel kompas samen met anderen verder ontwikkelen. En dat zij nieuwsgierig zijn naar het kompas van hun samenwerkingspartners. Dat zij vragen stellen in plaats van antwoorden geven en op zoek gaan naar de beweegredenen en belangen van de ander. En samenwerken is niet alleen maar leuk en gezellig. Het is ook een politiek-strategisch belangenspel en dit vraagt om strategisch gedrag van schoolleiders. Kennis is kracht. Zeker in een wereld waarin geen zekerheden meer bestaan, maar waarin de omgeving vaak wel vanuit zekerheden redeneert. Het vraagt om een goede balans tussen stabiliteit en flexibiliteit. En om schoolleiders die niet alleen onderwijskundig leider zijn maar verandermanager die als initiator van een ontwikkeling medewerkers in beweging brengt. Dit betekent ook dat zij niet overal een antwoord op hebben, maar dat zij vragen stellen. En dat ze soms dingen laten lopen in plaats van deze te redden. Zodat medewerkers hun eigen kracht meer leren aanspreken en fouten durven maken. De rol van de schoolleider is hierin cruciaal: hun houding klinkt versterkt door in de rest van ‘het systeem’ en hun gedrag heeft effect op gedrag medewerkers ten aanzien ouders, samenwerkingspartners en de leerlingen.

“Van onderwijskundig leider naar verandermanager”

“Van afhankelijkheid naar wederkerigheid”

7

Wat zijn dan de aanvullende aspecten op de “Beroepsstandaard voor schoolleiders in het Primair Onderwijs” (2012) die specifiek zijn voor de schoolleider (V)SO? Het beschrijvingsmodel dat in deze beroepsstandaard staat is aan de hand van specifieke aspecten vanuit het (voortgezet) speciaal onderwijs verder aangevuld en de competenties zijn nader gespecificeerd. Een verdere uitwerking hiervan is te vinden in de bijlage.

Wat betekent dit voor hun profiel?

Andersen, I. & Kruger, M. (2012). Professionele Schoolleiders. Beroepsstandaard voor Schoolleiders in het Primair Onderwijs. Utrecht: Schoolleidersregister.

8

Wat heeft de schoolleider nodig om met zijn school een succesvolle expeditie tot stand te (blijven) brengen? Een schoolleider (V)SO vaart op een wilde rivier. Soms met korte krachtige slagen tegen de stroming in, met uithoudingsvermogen op ongemakkelijke momenten en gebruikmakend van de stroming op andere momenten. Om succesvol te zijn is het nodig de rivier goed in te schatten en strategisch te opereren. Door zicht te hebben op de belangen van anderen en de aanwezige onderstromen te herkennen. Een succesvolle schoolleider (V)SO komt goed voorbereid en met de juiste materialen. En beseft van wat nodig is aan expertise en waar je deze kunt halen. Ook is het nodig om soms even wat afstand te nemen. Om een veilige haven op te zoeken om op adem te kunnen komen en met gelijkgestemden en input van derden na te denken over de positie van de school en de jouw rol als schooleider daarbinnen. Om vervolgens met voldoende inzichten, strategie en vaardigheden de volgende etappe te varen. Dit vraagt om flexibiliteit en persoonlijk leiderschap. De persoonlijke ontwikkeling van schoolleiders is cruciaal om rol goed te vervullen. Hiervoor is dubbelslag leren nodig en moeten we onze eigen overtuigingen aan de orde willen stellen.

“Gisteren had ik een slim plan en wilde ik de wereld veranderen, vandaag ben ik wijzer en begin ik met mijzelf te veranderen.”

9

De deelnemers

• Henny van den Berg (Olivijn, Stichting Almere Speciaal)

• Dirk Bosch (Bets Frijlingschool, Stichting Altra)

• Lidie Farro (Panta Rhei College Stichting Attendiz)

• Pien van Gent (Rafaelschool, PCOU)

• Henk Hylkema (Van Voorthuysenschool, Meerkring )

• Peter van de Laar (Maaskei, SSONML)

• Loe Leplaa (De Optimist, Eduvier Onderwijsgroep)

• Martin Schuitemaker (VSO De Toekomst, De Onderwijsspecialisten) © foto’s

• Pim Spijker (voorheen STIP VSO, Stichting Primair Openbaar Onderwijs Utrecht)

• Ellen Starke (Orion College West, Stichting Orion)

• Trix Stöve (Mozarthof, Stichting Almere Speciaal)

• Arjo van der Weerd (VSO de Brug, SOTOG)

De begeleiders

• Robbin Haaijer (Van Beekveld & Terpstra)

• Martine Fuite (Van Beekveld & Terpstra)

• Wieke de Jager

De leden van de voorbereidingsexpeditie