Deze exkursie beslaat hetunieke gebied boven de

gemeenschappelijkemonding van de vroegere

rivieren de Hunze en deLauwers, waar een

eeuwendurende strijdgaande was en is tussen de

zee, de zandbanken, dekwelder en het laagveenmet als overwinnaar heteiland Schiermonnikoog.

Peter Huig, Joost Lobstein

E X K U R S I E MP«ïsjr.-ï»s.*3ir. -UBLAUWERSMEER/SCHIERMONNIKOOGDE EXKURSIE BESTAAT UIT EEN VAARTOCHTmet het nieuwe schip 'de Noorderbreedte'.Het beginpunt van de tocht ligt bij de steigervan 'Expozee' in Lauwersoog. Na een om-zwerving over het Lauwersmeer wordt deNoorderbreedte geschut in de Robbengat-sluis, waarna koers gezet wordt naar Schier-monnikoog. De informatieverstrekking on-derweg is vanzelfsprekend. Op Schiermon-nikoog aangekomen staan de fietsen klaarvoor de fietsexkursie, die de historie vanSchiermonnikoog, kultuur-historisch en fy-sisch-geografisch, als onderwerp heeft. Ookop Schiermonnikoog heeft het spel tussenwind, land en water gezorgd voor dynamiek.Het gegeven dat het eiland de laatste 400 jaar10 km naar het oosten gewandeld is spreektboekdelen.

Ontstaan Waddenzee

Na de laatste ijstijd, 10.000 jaar geleden, toende Noordzee droog lag, was er nog helemaalgeen Waddenzee. Toen het klimaat verbeter-de en de gletsjers gingen smelten ging de zee-spiegel stijgen.Op het moment dat 4000 jaar voor Chr. de

drempel in het Nauw van Calais door de At-lantische Oceaan genomen werd, breidde deNoordzee zijn invloed in de lage landen uit.Westelijk van het droge glaciale gedeeltekwam een groot zandtransport op gang, zo-dat zich zandbanken gingen vormen voor dekust. De zandbanken vormden strandwallen,waarachter zich een veenmoeras vormde. Dezeespiegel bleef stijgen en er ontstondendoorbraken, vaak op plaatsen waar rivierenzich een weg naar zee probeerden te ver-schaffen. De Waddenzee was geboren. Er waseen ondiepe zee ontstaan, waarbij sedimenta-tie zorgde voor een afwisseling van zandban-ken en slikken. Zand en slib werden met ie-dere vloed aangevoerd via de geulen en prie-len. De eilanden zijn ontstaan als overblijfse-len van de strandwallen en hebben zichverder ontwikkeld. De Waddenzee is uniek inde wereld. Dit heeft te maken met de velevoorwaarden die ten grondslag liggen aanhet ontstaan van een dergelijke zee. Een aan-voer van fijn materiaal, een groot tijverschil,bescherming tegen golfwerking door eilan-den, een langzaam aflopende zeebodem, eengematigd klimaat ivm. de vegetatie en fauna,de aanwezigheid van bodemdaling, rivieren

met trechtermondingen en een vlak achter-land zijn nodig voor het ontstaan van eenWaddenzee.

Lauwerszee

Omstreeks het jaar 400 ontstond een nieuwegeul ten westen van Schiermonnikoog. Desterke vloedstroom teisterde de kust daarwaar de Hunze en de Lauwers uitmonddenin de Waddenzee. Veel veen werd weggesla-gen, evenals de kleiafzettingen. De terpbewo-ners waren door deze agressieve binnenzeegenoodzaakt hun woonplaatsen op te hogen.Omstreeks het jaar 1000 was zoveel veen weg-geslagen dat plaatsen als Groningen, Win-sum, Kollum en Dokkum zich konden ont-wikkelen tot vooraanstaande handelsplaat-sen, omdat ze via de Lauwerszee een goedeverbinding met open water kregen. De plaat-sen Oostmahorn, Visvliet en Dokkum lagenaan de rand van het gebied dat bij hoogwateronderliep.Toen de Lauwerszee de grootste uitbreidingkende begon de mens met de aanleg van dij-ken. De schiere monniken van de Cistercien-ser-orde uit Rinsumageest, Gerkesklooster

N O O R D E R B R E E D T E 9 - 1 2 7

en Aduard hebben veel werk verzet. De om-vang van de Lauwerszee nam geleidelijk af(fig 1).Rond 1400 werd ca. 2500 ha kweldergrondten noorden van de lijn Kollum-Burum-Vis-vliet van een dijk voorzien. De grootste inpol-dering in de lage landen in de Middeleeuwenwas een feit. Pas in 1969 zou de Lauwerszeedoor de afsluiting van de huidige dijk, tussenFriesland en Groningen, van vorm en karak-ter veranderen.

Van binnenzee tot Lauwersmeer

De Lauwerszee is niet afgesloten omdat dezee een te groot gevaar zou vormen. Het gingvooral om de verbetering van de afwateringvan Noordwest-Groningen en Noordoost-Friesland. Toen eenmaal besloten werd deLauwerszee te dichten ging dit wel volgens dedeltawet. Een gesloten Lauwerszee met eenbeheersbaar waterpeil zou een goed alterna-tief zijn voor de dichtslibbende geulen diezorgden voor een stagnatie van de wateraf-voer van het Dokkumer Grootdiep in Fries-land en het Reitdiep in Groningen. Het grotebergende vermogen van het Lauwersmeerzou de overstromingsproblemen die tot inNoord-Drente optraden kunnen verhelpen.Na de afsluiting is de situatie van de water-huishouding in de stroomgebieden van deDrentse A, de Hunze, het Dokkumer Groot-diep en de Zwemmer drastisch verbeterd (al-thans voor de boeren). Wat de natuur moestinleveren op het land en in het estuarium,werd voor een deel teruggewonnen, er vanuitgaande, dat een groot zoetwatermeer vlakonder de waddendijk een nieuw uniek gebiedheeft opgeleverd. De voorwaarde voor een

SCHIERMONNIKCWG

Fig 1 Inpolderingen rond de Lauwerszee

Route op Schiertnonnikoo^

nieuwe unieke flora en fauna werd gescha-pen toen op 25 mei 1969 de kleppen in delaatste caissons werden neergelaten opdat deafsluiting een feit was. Spuisluizen moestenhet overtollige water uit Friesland, Gronin-gen en Drente lozen op de Waddenzee, bijlaagwater. Door een snelle doorspoeling washet meer binnen enkele maanden zoet. Deontzilting van de vroegere kwelders verliepveel langzamer. Het zoete meerwater werdomgeven door zoute gronden. Nog steedszijn de bodems in de lage gebieden niet ont-zilt.

Helaas kon de natuur niet overal haar ganggaan. De mens eigende zich delen van het in-gedijkte gebied toe. Op verzoek van de rege-ring hebben de provincies Groningen enFriesland in 1969 op elkaar afgestemdestreekplannen voor het Lauwersmeergebiedgemaakt.Nadat de plannen waren vastgesteld werdendoor de gewesten waar tussen het Lauwers-meer verdeeld was, bestemmingsplannen op-gesteld. Dit waren de gedetailleerde uitwer-kingen van de streekplannen. Voordat de ge-meentelijke indeling in 1972 gerealiseerdwerd, werd de interprovinciale Lauwerszee-commissie geïnstalleerd. Dit alles resulteerdein het inrichtingsplan 1980. Volgens het in-richtingsplan kreeg het Lauwersmeergebiedde volgende funkties: rekreatie, berging

(boezem), akkerland, natuur en militair oe-fenterrein. Daarbij kwam Lauwersoog, waareen haven met bijbehorende bedrijvigheid isontstaan.

Hoe het Lauwersmeer er in de toekomst uitzal zien hangt af van het feit of men rekeninghoudt met de grootschaligheid van het ge-bied en het karakter van een voormalig wad-denlandschap, waarin het vertakte geulen-stelsel grotendeels bewaard is gebleven. Hetis te hopen dat ekonomische exploitatie doormiddel van rekreatie en landbouw, alsmedemilitair gebruik, afgestemd wordt op een ge-bied waarin de natuur nog steeds niet 'uit-ontwikkeld' is. De flora en fauna passen zichnog steeds aan tot een evenwichtssituatie isbereikt en het zilte verleden van het Lauwers-meer alleen nog is af te leiden uit de vormenvan het landschap.

Schiermonnikoog

Evenals de meeste eilanden is Schiermonnik-oog naar het oosten verplaatst ten gevolgevan zeestromingen en de heersende wind-richting. Dit verschijnsel wordt kustdrift ge-noemd. Daarbij komt dat ook een verplaat-sing naar het zuiden heeft plaatsgevonden.Dit komt door afslag van de duinen aan denoordkant en kwelderaanwas aan de zuid-kant (fig 2).

N O O R D E R B R E E D T E

1 jffHl duinen verdwenen na 1854

2 | 2 2 3 duinen verdwenen na 1606

3 L*.***.i duinen gevormd na 1854

4 Stuifdijk

Fig 2 Kunstgeschiedenis van Schwrmonnilu

Duinvorming

Duinvorming was en is de sleutel tot het ont-staan en het behoud van de waddeneilanden.De zee zorgde voor zandaanvoer en toen dezandbanken hoog genoeg boven het wateruitstaken deed de wind zijn werk. De duin-vorming was begonnen. De rol van de plan-ten was daarbij van doorslaggevend belang.Hetzelfde proces van duinvorming kunnenwe langs de kust nog steeds waarnemen. Opondergestoven wierden, kwelders en hout-resten kiemen de 1-jarige zeeraket en hetbiestarwegras. Deze laatste plant heeft eenuitgebreid ondiep wortelstelsel en kan zandvasthouden. Beide planten gedijen in eenzout milieu. Als deze beide pioniers een klei-ne ophoping van zand hebben bewerkstel-ligd, wordt er wat zoet water vastgehouden.Nu krijgt helm de kans te kiemen. Ook zand-haver krijgt een kans. Beide planten groeiensnel en wortelen diep. Het zandvasthoudendvermogen is groot en de verdere duinvor-ming verloopt snel. Dit proces kunnen wewaarnemen op het brede strand van Schier-monnikoog. De nieuw gevormde stranddui-nen kunnen uitgroeien tot de nieuwe zeereep(fig 3). Een zeereep is een aaneengesloten wa-terkerende duinenrij langs het strand. Hetgebied tussen een nieuw gevormde en eenoude zeereep, is een afgesnoerde strandvlak-te. Op de westpunt van Schiermonnikoog ligteen aantal strandvlaktes met oude en nieuwezeerepen.

Verschillende duinvormen

Bij de duinen die door vegetatie zijn vastge-

legd is een aantal soorten te onderscheiden.Allereerst zijn er langs het strand de strand-duinen en de zeereep. Bij deze duinen spre-ken we van primaire duinvorming. De een-maal gevormde primaire duinen zijn danveelal door de wind aan veranderingsproces-sen onderhevig. We spreken dan van sekun-daire duinvorming. Er kunnen bijvoorbeeldduinvalleien ontstaan door uitblazing, dieveelal doorgaat tot het grondwaternivo. In

het najaar zijn deze sekundaire duinvalleienvochtig door de vele neerslag (de sekundaireduinvalleien onderscheiden zich van primai-re duinvalleien waartoe afgesnoerde strand-vlaktes worden gerekend). Als de sekundaireduinvalleien in een nieuwe zeereep ontstaanspreken we van een gekerfde zeereep (fig 4).In de binnenduinen liggen de parabooldui-nen. De oorspronkelijke duinen, de oudezeerepen, zijn vervormd en verplaatst, waar-bij de ontstane armen naar het westen of naarhet zuidwesten wijzen.De kamduinen ontstaan wanneer parabool-duinen zijdelings vergroeien. Als de para-boolduinen 'doorwaaien' ontstaan de zg.streepduinen of lengteduinen (fig 5).

De door vegetatie vastgelegde duinen zijn inhet verleden door een te intensieve betredingen begrazing in vroeger tijden veelal aan dewandel geweest doordat de vegetatie ver-dween. De daarbij behorende geomorfologi-sche processen zijn anders. Zo zijn in het ver-leden sikkelduinen ontstaan die we veel inwoestijnen aantreffen (fig 6).Tot slot nog iets over de kopjesduinen. Ditzijn veelal oude duinen niet hoger dan 5 me-ter met afgeronde toppen. Zo ligt er opSchiermonnikoog dicht bij de Berkenpiaseen aantal fossiele strandduinen met een zeer

Kogelvanger langs de dijk van de Lauwersmeer

N O O R D E R B R E E D T E 8 9 - 1 2 9

""i

'»iitu. ' . ! . l u j „ , t ; " " ' ™" A - ^ >•..-..

;flït t»an Albert Hayen$Èf-

Vroegere strandhotehn 1923 opdeafgrond

. * * * — • • • • •

»

: • • ' *

Sikkelduin

N O O R D E R B R E E D T E 8 9 - 1 3 0

laag kalkgehalte. Deze duinen zijn zo voedsei-arm dat er slechts mossen groeien (fïg 7).

Kwelder

Aan de zuidkant van de duinen ontstondende kwelders. Als deze wadafzettingen 40 cmboven gemiddeld hoogwater liggen, raken zeweelderig begroeid met kweldergras en lams-oor, Deze zoutminnende vegetatie is zeervoedzaam voor schapen en jongvee en ver-draagt begrazing goed. Voordat deze vegeta-tie een kans krijgt moeten de pioniers op deslikken het opslibbingsproces versnellendoor slik in te vangen. Belangrijke soorten indit verband zijn zeekraal, schorrekruid enschijnspurrie. Sinds de 30-er jaren heeft demens om het opslibbingsproces te versnellenhet Engels slijkgras geïntroduceerd. Deze be-moeienis leek de zeekraal de das om te doen.Gelukkig bleek dat het slijkgras zich vooralmanifesteerde op week slib.Op de oostkant van Schiermonnikoog op dekwelder treffen we de zg. slenken aan. Hier-door kan het zeewater naar binnen dringen,om diep naar binnen toe een uniek milieu tescheppen zodat een rijke flora en fauna ont-staan. Zo kunnen bv. eidereenden en berg-eenden (nestelend in oude konijneholen)broeden op droge plaatsen, terwijl het zoutewater toch dichtbij is. De polder van Schier-monnikoog die ca. 1850 bedijkt werd is eenoude kwelder waar nu de boeren veeteelt uit-oefenen.

Schiermonnikoog het 'wandeleiland'

Het wandelen van Schiermonnikoog blijkt uitde volgende zaken.De grensrivieren tussen Friesland en Gronin-gen, de Lauwers en het Reitdiep, stroomdenvroeger oostelijk van het eiland in de Noord-zee. Een zeer duidelijke aanwijzing hiervoorgeeft Aelbert Hayen in zijn — ten behoevevan de zeevaart uitgegeven — boek 'Amstel-redamsche Zeecaerten' (1585). Hierin komteen kaart voor waarop een lijn is getrokkenlangs de oostkant van het zeegat de Lauwers,naar de vastewal van Groningen, over de ach-ter elkaar liggende kerktorens van Leens enHornhuizen. Wanneer men op de tegen-woordige topografische kaart dezelfde lijnenover de kerktorens trekt (de toren van Leensis weliswaar in 1863 afgebroken, maar op de-zelfde plaats is de nieuwe verrezen), dan zietmen dat de lijn tegenwoordig loopt over hetwantij en ten westen langs het baken op hetWillemsduin. De verplaatsing naar het oos-

ten is hiermee duidelijk bewezen. Een gemid-delde opschuiving per eeuw van 2,73 km kanmen aanhouden en het is verantwoord ditook te doen voor de tijd van de kaart vanHayen uit 1585.Gaan we hierbij zeven eeuwen terug, tot hetbegin van de Middeleeuwen, dan komt menop een westwaartse verplaatsing van ruim 19km. In die tijd stroomde de rivier de Lau-wers, verenigd met het water van het Reit-diep en het Dokkumerdiep, ten oosten vanSchiermonnikoog. Een ander bewijs hiervooris, dat op de beroemde historische kaartenvan Ortelius uit 1568, Sgrooten uit 1573 enMercator uit 1606 de verbinding ten zuidenvan het eiland, tussen het zeegat de Lauwersen de rivier de Lauwers, genoemd wordt 'Datolde Groeniger diep'. Dit zou wijzen op eenlaatste nagalm van de drukke scheepvaart-route naar de stad Groningen. Toen het wan-tij eenmaal van Schiermonnikoog naar deGroninger kust liep, heeft het, zoals iederwantij, veranderingen ondergaan. Bepaaldegeulen en prielen verlegden zich, dieptenzich uit of verzandden.Verder is er de geschiedenis van de onder-gang van het vroegere dorp Westerburen. Deoverblijfselen liggen nu onder het zand vlak-bij paal 2 op het westerstrand. Bijna een halveeeuw heeft tgv. duinafslag het liquidatiepro-ces van het oude dorp geduurd. Het begon in1715 toen de oude kerk moest worden afge-broken door duinoverstuiving. De kerk werdmeer landinwaarts herbouwd tot hij in 1760alsnog ten prooi viel aan de golven. Vanaf1720 werden de huizen verplaatst. In 1760was het pleit beslecht en werd Westerburenvoorgoed prijsgegeven aan de zee. Nu liggende overblijfselen niet meer in het water, maarzijn bedekt door een nieuwe zandbank, diezich tientallen jaren geleden tegen het eilandheeft aangevleid. Deze zandbank is een vande vele die zich hebben verplaatst van Ame-land naar Schiermonnikoog. Als een zand-bank de westkust naderde werd er bij eb envloed veel water geperst door een smalle geulvalk onder de kust. Spektakulaire duinafslagwas het gevolg. Dit proces verklaart de onder-gang van Westerburen. Ook omstreeks 1900heeft zich iets dergelijks afgespeeld. Het eer-ste strandhotel verdween in de golven. Te-genwoordig ligt er een breed strand dat heteiland tegen afslag beschermt.Opvallend is de sterke groei van de vloed-haak van Schiermonnikoog. Men schrijft dittoe aan de afsluiting van de Lauwerszee. Eenvloedhaak treffen we aan op bijna allewaddeneilanden. Hij ontstaat door zandaf-

Fig 7 Kopjesduï,

N O O R D E R B R E E D T E

zetting bij afnemende stroomsnelheden wan-neer het water bij vloed eenmaal door hetzeegat is geperst.

Bewoningsgeschiedenis

Schiermonnikoog maakte deel uit van degoederen van het klooster. De schiere monni-ken (ze droegen een grijze pij) bereikten tevoet, een aantal smalle geulen overstekend,het oog (eiland). Ze bouwden een kleine ka-pel. Ook op Ameland, Vlieland en Griendhuisden monniken. AI spoedig volgde eenaantal boeren, dat bemerkte dat het bestaanop het eiland 'schraal' was. De walvisvaartwerd een belangrijk middel van bestaan.Omstreeks 1580 vond een overgang plaatsvan het rooms-katholicisme naar het protes-tantisme. Er vond konfiskatie plaats van allekerkelijk bezit. De kloostergoederen kwamentoe aan de Staten van Friesland. Het eilandwerd, omdat het niets waard was, in 1640voor een appel en een ei verkocht aan de fa-milie Stachouwer. Het waren hooghartigefeodalistische ingestelde landjonkers die alsgrootgrondbezitters de bevolking trachttenuit te zuigen. De rechtspraak, gedaan door degenoemde familie, was berucht. Van 1640 tot1844 hebben gedurende ruim 200jaar 5 Sta-chouwers geheerst op Schiermonnikoog.De familie Stachouwer had 13 jaar met het ei-land geleurd. De Staten van Friesland had-den geen belangstelling.In 1859 werd Schier verkocht aan Mr. JohnErich Banck, advokaat uit Den Haag.De periode Banck was een aangename vooreiland en bewoners. De bouw van de wadden-dijk, de helmaanplant, de Herewegaanleg,verbetering vaarverbinding en het vlecht-recht betekenden een verbetering voor deekonomie van het eiland. Banck verkocht heteiland aan de Duitse graaf Hartwig vonBernstorf Wehningen. Zowel hij als zijn zoon,die in 1903 eigenaar van het eiland werd, wa-ren goede landheren. De aanleg van de oudeveersteiger en de dennenaanplant waren eenweldaad voor het eiland. De zoon GeorgErnst August (die pas vorig jaar overleden is)voelde zich benadeeld toen in 1945 de Staatder Nederlanden het eiland opeiste.

Schiermonnikoog, nationaal park

Uit het voorgaande is gebleken dat er veelverschillende landschappen op Schiermon-nikoog voor handen zijn. Er zijn ook veelovergangsgebieden. Dergelijke geleidelijkeovergangen zijn gunstig voor het ontstaan

van een grote verscheidenheid aan planten-en diersoorten.Achtereenvolgens vindt men het strand, dezeereep, kalkrijke jonge binnenduinen, kalk-arme oude binnenduinen, de polder, de dijk,de kwelder en de slikken. Verder is de voort-durende dynamiek van het eiland uniek. Te-genwoordig gaat op het eiland die verande-ring geleidelijker, doordat de mens helmgrasen dennebossen heeft aangeplant.Samengevat is Schiermonnikoog een eilandmet zeer veel verschillende landschappen enovergangen, die de drager zijn voor eenboeiende uitgebreide flora en fauna, alduseen dynamisch systeem vormend.Dit is ruim voldoende voor de kwalifikatieSchiermonnikoog, nationaal park. Dit bete-kent een nieuwe mogelijkheid tot natuurbe-houd. De overheid heeft dit allemaal bedachtom de natuur te beschermen tegen de mensen te bewaren voor de mens. Na een uitge-breide inspraakprocedure wacht men opSchiermonnikoog tot de formele afkondi-ging een feit is. Het bezoekerscentrum 'Deoude centrale' gaat in de toekomst een steedsbelangrijker rol vervullen in de informatie-voorziening aan de toeristen. Een goed be-heer moet een samenspel zijn tussen bewo-

ners van het eiland, de boeren, natuurbe-schermers en natuurlijk de rekreanten. Eengoede voorlichting kan bijdragen tot een toe-nemend begrip voor de goede zaak die velenaan het hart gaat. Het behoud van een eilandwaar de natuur en de elementen zorgen vooreen prachtig dekor.

Route fietsexkursie

De route voert langs elf aandachtspunten1 Start.2 Oude steiger met aandacht voor de Wad-

denzee, de vroegere postboten, een dubbel-ambt van een dominee en de Banckspolder.

3 Oosterburen met aandacht voor de mon-nik, de commandeurswoningen en de struk-tuur van het dorp.4 De Westerpias, een vogelbroedgebied.5 De vloedhaak.6 Duinvorming, zeerepen, paraboolduinen

en afgesnoerde strandvlaktes.7 Strandduinen waar vroeger Westerburen

lag . . .8 Uitgebreide paraboolduinkomplexen en

de dennenaanplant.9 Kopjesduinen met mosbegroeiing.

10 De Kobbeduinen, de Oosterkwelder,slenken, vogelbroedgebieden.11 De eendenkooi. •

Graaf von Bernstorf

N O O R D E R B R E E D T E 8 9 - 1 3 2

Opgave exkursie

OpzondaglOseptember bestaat de moge-lijkheid de vaar-fïetsexkursie mee te ma-ken. Het vertrek is 9.30 uur vanaf de stei-ger bij Expozee in Lauwersoog. Na een ex-kursie over het Lauwersmeer steken wemet het schip de 'Noorderbreedte' deWaddenzee over waarna op het eiland defietsen klaarstaan. De lengte van de fiets-tocht bedraagt 18 km. Onderweg stappenwe meermalen af voor nadere toelichtingen uitleg. De hele dag is deskundige bege-leiding aanwezig. Op Schiermonnikoogkrijgt u de gelegenheid om te lunchen.Zelf brood meenemen is natuurlijk altijdmogelijk. Om 17.30 uur zijn we terug inLauwersoog. De kosten bedragen ƒ40,—per persoon. U kunt reserveren doorƒ 40,— over te maken op giro 672357 tnv.Perception Edukatief, Groningen, ondervermelding van Schiermonnikoog. U kunttelefonisch inlichtingen inwinnen opnummer 050-182580, Perception Eduka-tief.