Ethisch Verantwoord Bankieren: Islamic Finance in Nederlandse

context

M.T.A. Sadiq, docent-onderzoeker Hogeschool Rotterdam

In 2007 opperde toenmalige minister van Financin Wouter Bos dat Nederland een centrum van

Islamitisch bankieren moest worden. In 2008 brachten DNB en AFM een gezamenlijk rapport1 uit

waarin de implicaties van islamitische financile producten werden geanalyseerd in het kader van het

financieel toezicht. Nadien zijn er geen ontwikkelingen meer geweest in dit dossier2. In de tussentijd is

Londen uitgegroeid tot het belangrijkste centrum voor Islamitisch bankieren in Europa en worden met

name in Parijs en Luxemburg veel activiteiten ontplooid op dit gebied. In deze paper wordt getracht

een analyse te geven van de (on-)mogelijkheden van Islamitisch financieren3 in de Nederlandse

context.

Ethisch Verantwoord Bankieren

Principes

Islamitisch bankieren stoelt op een aantal principes4, uitgedrukt in verboden:

1. Verbod op geven en nemen van rente (riba): elke toename boven de geleende som wordt beschouwd als rente, ongeacht of het in kleine hoeveelheden is of grote.

2. Verbod op gokken en aangaan van weddenschappen (maysir): de essentie ervan is dat het hier, in tegenstelling tot het risico dat een ondernemer neemt, gaat om een moedwillig gecreerd

risico die niet aanwezig is bij normale economische activiteit.

3. Verbod op fraude en deceptie (Ghaban): 4. Verbod op dwang (Ikrah): opleggen van contractuele verplichtingen aan een partij die dat niet

wilt.

5. Verbod op uitbuiten van een behoefte (Bayal-Mudtarr): door bijv. extreem hoge prijzen te rekenen als er grote behoefte is aan bepaalde product of dienst.

6. Verbod op achterhouden van bevoorrading van essentile goederen en diensten om zo de prijzen omhoog te drijven (Ihtikar).

7. Verbod op het manipuleren van prijzen door bijvoorbeeld valse biedingen te doen (Najsh). 8. Verbod op onzekerheid (Gharar): deze onzekerheid kan zijn inzake de prijs, hoeveelheid van

het goed, tijdstip van betaling, tijdstip van levering, etc.

9. Verbod op onvolledigheid van informatie (Jahl Mufti ila al-Niza): ook inzake de prijs, hoeveelheid etc., dusdanig dat het kan leiden tot een dispuut tussen betrokken partijen.

Hoeveel niet volledig, geeft deze lijst een idee van de achterliggende principes van Islamitisch

bankieren die verrassend genoeg veel lijken op de doelstellingen van duurzaam en ethisch bankieren.

Zo heeft de Triodos bank als n van hun breed geformuleerde bedrijfsprincipes benoemd: Duurzame ontwikkeling bevorderen: we houden rekening met de sociale, ecologische en financile gevolgen van

alles wat we doen. 5 Hoewel de Triodos bank hier geen nadere invulling aan geeft, kunnen een groot aantal van de hierboven beschreven principe hieronder geschaard worden.

1 Verhoef, B. Azahaf, S. Bijkerk, W. (2008). Islamic Finance and Supervision: An Exploratory Analysis. DNB

Occasional Studies, 6 (3) 2 Bakker, B. (juni 2010). Islamitisch Financieren Anno 2010: Haken en Ogen. De Accountant, 1 (6), 40-44.

3 Islamitisch financieren en islamitisch bankieren worden als termen door elkaar gebruikt in deze paper. Met

beide termen wordt bedoeld het aanbieden van financile producten gebaseerd op islamitische principes. 4 Siddiqi,M.N. (2001). The Foundations of Islamic Finance. Verkregen op 21 december 2011 van

http://www.siddiqi.com/mns/Lecture1.htm 5 Triodos Bank (2011). Bedrijfsprincipes: Ontdek hoe we doen, wat we doen. Verkregen op 21 december 2011

van http://www.triodos.nl/nl/over-triodos-bank/wie-wij-zijn/missie/bedrijfsprincipes/

Afgezien van rente, proberen toezichthouders over heel de wereld de financile markten te verschonen

van kwalijke praktijken zoals hierboven genoemd. Daarmee is het overgrote deel van de belangen van

Islamitisch financieren dezelfde als die van het modern handelsrecht.

Islamitische financile producten

De hierboven genoemde principes vinden hun weerslag in een aantal standaard financile producten

die aangeboden kunnen worden door banken en andere financile dienstverleners. Globaal kunnen

deze producten onderverdeeld worden in winstdelende en niet-winstdelende producten6. De

winstdelende producten zijn gebaseerd op een tweetal soorten contracten:

1- Mudaraba: dit is een contract tussen een financier en een ondernemer waarbij de financier het complete bedrag inbrengt en optreedt als een stille vennoot. De ondernemer (mudarib) brengt

zijn expertise en arbeid in. Op voorhand wordt afgesproken hoe de winstdeling zal

plaatsvinden, waarbij alle risico bij de financier ligt. Je kunt tenslotte, volgens Islamic Finance

principes, niet delen in een verlies als je niets hebt ingebracht. De ondernemer verliest dus

geen geld, maar zijn inzet en tijd. Tenzij het verlies te wijten is aan grove nalatigheid, dan

wordt de ondernemer aansprakelijk gesteld.

2- Musharaka: dit is een partnerschap tussen partijen die winst delen volgens een afgesproken formule, veelal gebaseerd op de verhouding waarin kapitaal is ingebracht. Ook verlies wordt

op dezelfde wijze gedeeld. Meestal vereisen constructies gebaseerd op een Mushraka contract

het opzetten van een aparte juridische entiteit.

Niet-winstdelende producten kennen verschillende soorten van contracten, waarvan de belangrijkste

hieronder worden genoemd:

3- Murabaha: Dit behelst een contract waarbij de financier het goed zelf koopt en tegen een winstpercentage weer doorverkoopt aan de klant, onder uitgestelde betaling.

4- Ijara: leasen van kapitaalgoederen. 5- Istisna: een contract van fabricage, waarbij de prijs in delen wordt betaald naar gelang de

fabricage van een goed vordert.

Meerdere van deze contracten kunnen gecombineerd worden om een financieel product vorm te

geven. Wel zij opgemerkt dat elk product door een team van deskundigen zal worden beoordeeld op

contractuele juistheid. Dit wordt doorgaans gedaan door een sharia-raad dat te vergelijken is met een raad van commissarissen

7.

Vraag en Aanbod

Aanbod voor consumenten

De wereldwijde Islamic Finance industrie is momenteel US$1,14 triljoen groot met een groeiratio van

10%8. Dit is iets minder dan voor de kredietcrisis, toen een groei van 15-20% werd aangegeven, maar

niettemin is het nog steeds significant te noemen.

In Nederland heeft alleen de Rabobank daadwerkelijk geprobeerd om de interesse9 te pijlen van

consumenten door in hun kantoren te Utrecht en Boskoop bij wijze van proef spaarrekeningen aan te

bieden waarvan de rente naar een goed doel ging. Er zijn verder geen kwantitatieve gegevens bekend

naar aanleiding van deze proef. Wel geeft Rabobank aan dat volgens onderzoek er 200.000 moslims

genteresseerd zouden zijn in een hypotheek gebaseerd op Islamitische principes10

.

6 Visser, H. (2007). Is Islamic Finance Feasble in Europe? VU University, Amsterdam, NL.

7 Bakker, B. (juni 2010). Islamitisch Financieren Anno 2010: Haken en Ogen. De Accountant, 1 (6), 40-44.

8 BMB Islamic (2011). Global Islamic Finance Report 2011 (GIFR 2011).

9 Parool (2006). Halalhypotheek Rabo, 13 september.

10 Elsevier (2006). Rabobank wil halal-hypotheek voor moslims.

Vraag van consumenten

Om een indicatie te kunnen geven van de vraag naar Islamic Finance producten zullen we, bij gebrek

aan kwantitatieve gegevens voor Nederland, moeten kijken naar met name het Verenigd Koninkrijk

waar Islamitisch bankieren gemeengoed begint te worden. In 2004 werd een onderzoek verricht onder

500 moslims uit verschillende steden, waarbij men specifiek heeft gekeken naar de vraag naar Islamic

Finance producten. De resultaten van deze studie kunnen, met uitzondering van de landspecifieke

conclusies, ook voor Nederland doorgetrokken worden. De belangrijkste conclusie van dit onderzoek

luidt dat 75% van de moslims op zn best onverschillig staat tegenover Islamic Finance11.

Belangrijkste reden die wordt genoemd is een wijdverspreide onbekendheid met Islamitisch

financieren. Aanvullend hierop kan gesteld worden dat de onbekendheid niet zozeer de terminologie

betreft, maar de praktische vorm waarin Islamitisch financile producten worden gegoten. Deze is

dusdanig anders dan producten van conventionele dienstverleners, dat zonder gedegen informatie de

(moslim) consument er niets van begrijpt.

Daarmee is financile dienstverlening gebaseerd op Islamitische principes op zn best een aanbodgestuurd fenomeen12, waarbij dus dienstverleners vraag zullen moeten creren omdat er niet per definitie een vraag is naar islamitische financile producten.

Een tweede conclusie van deze studie is dat er een positief verband gelegd kan worden tussen

inkomensniveau en de vraag naar Islamitisch bankieren. Dat betekent dus dat een typisch afnemer van

islamitische bancaire producten een universitair geschoold professional is met een hoog inkomen13

.

Alle conclusies in ogenschouw nemend kunnen we stellen dat de door Rabobank aangegeven markt

van 200.000 consumenten die genteresseerd zouden zijn in een Islamitisch hypothecair product, erg

optimistisch lijkt. Zonder een adequaat marketingbeleid waarbij informatieoverdracht omtrent

islamitisch financieren centraal staat, zal er slechts een kleine markt bestaan van genteresseerde

individuen. Dit is verre van interessant om specifieke producten te ontwikkelen gebaseerd op

islamitische principes.

Rol van overheid

De Nederlandse overheid heeft, ondanks de groeimogelijkheden, nog weinig tot niets betekend in de

ontwikkeling van Islamic Finance in Nederland. Belangrijkste reden hiervoor is dat banken m.n.

genteresseerd zijn in het afzetten van hypotheken vanwege de marges die daarbij gemaakt worden.

Nederland kent een systeem van renteaftrek waardoor hypotheken gefinancierd met conventionele

hypotheken veel goedkoper uitkomen dan die gefinancierd met Islamitische financieringsconstructies.

Wil Islamic Finance goed van de grond komen, dan zal met name de renteaftrek beperkt moeten

worden en het liefst zelfs afgeschaft. Dit is een discussie die in Nederland natuurlijk al langer speelt en

het lijkt een kwestie van tijd te zijn of er komt een gelijk speelveld voor zowel conventionele als

Islamic Finance hypotheken.

Ondanks de beperkingen om op grote schaal hypotheken naar Islamic Finance model in de markt te

zetten, blijkt het Nederlandse belastingstelsel verrassend veel mogelijkheden te bieden voor het

opzetten van (internationale) Islamic Finance transacties14

. In tegenstelling tot bijvoorbeeld UK en

Frankrijk is er niet veel verandering nodig om Islamic Finance te faciliteren. De belangrijkste

voordelen van het Nederlandse belastingstelsel zijn:

11

Dar, H.A. (2004). Demand for Islamic Financial Services in the UK: Chasing a Mirage? Loughborough University, UK. 12

Ibid. 13

Inkomen van 56.000 en hoger, wat overeenkomt met ongeveer tweemaal modaal in euros voor de Nederlandse situatie. 14

Muller, Niels (augustus 2009). Opportunities for Cross-Border Islamic Finance in the Netherlands. Islamic Finance news, 16-17.

1- Aftrek van financieringskosten, zoals bijvoorbeeld de winstpercentage bij een murabaha contract.

2- Mogelijkheid om van te voren een uitspraak van de belastingdienst op te vragen inzake de interpretatie van een contractuele relatie.

3- Belastingovereenkomsten met meer dan 80 landen. Hiermee kunnen in theorie bepaalde financile instrumenten onder rente vallen en dus niet belast15.

4- De Nederlandse stichting speelt al een rol als gevolmachtigde in conventioneel financieringstransacties. Het is een kleine moeite om dit ook in te zetten bij Islamic Finance,

waar het aspect van de stichting als aparte wettelijke entiteit zonder aandeelhouders in lijn is

met de eisen van Islamic Finance.

In dit verband is het interessant om de case van de Stichting Sachsen-Anhalt Sukuk te noemen ter

illustratie. De stichting werd als rechtsvorm gekozen voor het uitgeven van certificaten (Sukuk)

waarmee het recht werd gekocht op (een deel van) de huuropbrengsten van bepaalde vastgoed in

Duitsland (in Saxony-Anhalt). De stichting ging een lease op lange termijn aan als uitgever van de

Sukuk. De lease werd per direct afbetaald met de opbrengsten van de uitgifte van de certificaten.

Saxony-Anhalt leasede het vastgoed weer terug van de Stichting op basis van een vijfjarig contract. De

winst voor de aandeelhouders van de certificaten was verwerkt in de huurbedragen die aan de stichting

werden betaald. Effectief gezien was dit een lease en leaseback constructie die met een AA-rating gewaardeerd werd door Standard & Poors16.

Islamitische Hypotheek in Nederland

Hoewel de hypotheekrenteaftrek het onmogelijk maakt om hypotheken naar Islamic Finance model in

de markt te zetten, zijn er toch bepaalde mogelijkheden voor het uitgeven van dit soort hypotheken.

Met name een financiering op basis van het murabaha contract (koop op afbetaling) biedt

mogelijkheden17

. In dit kader zijn twee vragen belangrijk: (1) kan de winstopslag die wordt betaald bij

een murabaha financiering afgetrokken worden van het belastbaar inkomen, en (2) hoe verloopt de

heffing van de overdrachtsbelasting.

Winstopslag

De belangrijkste vraag hierbij is of deze winstopslag gezien kan worden als rente. Zoals Hooft en

Muller aangeven, is de belastingdienst niet eenduidig in de uitleg van het begrip rente. De definitie van rente is door de Hoge Raad dusdanig ingevuld dat er ook sprake kan zijn van rente als er niet expliciet een geldleningovereenkomst is aangegaan. Voor fiscale doeleinden kan er dus wel sprake

zijn van rente, terwijl juridisch gezien er geen sprake is van een geldleningovereenkomst. Hiermee zijn

er genoeg mogelijkheden om binnen de huidige regelgeving blijvend de Murabaha winstopslag te

beschouwen als rente, en dus aftrekbaar van het inkomen.

Overdrachtsbelasting

In een uitspraak van het hof Leeuwarden word bevestigd dat het element rente uit een renteloze lening buiten beschouwing moet worden gelaten bij de bepaling van de waarde van de tegenprestatie

bij aankoop van een huis. Deze waarde is van belang omdat de heffingsmaatstaf voor de

overdrachtsbelasting ten minste gelijk moet zijn aan de tegenprestatie18

. Op basis hiervan zou, volgens

Hooft en Muller, de winstopslag bij Murabaha financiering niet als tegenprestatie meetellen en hoeft

dus daarover geen overdrachtsbelasting te worden betaald.

15

Idem. 16

Standars & Poors (2004). Stichting Sachsen-Anhalt Trust Planned 100 million Sukuk, Due 2009, Assigned Prelimenary AA-Rating. Verkregen op 12 maart 2012 van http://ae.zawya.com/researchreports/zawyapr/ Saxony-AnhaltRating.pdf 17

Hooft, C.P. en Muller, N.E. (2008). Sharia-conforme woningfinanciering ontsluierd (WPNR). Koninklijke Notarile Beroepsorganisatie. 18

Artikel 9 lid 1 Wet op belastingen van rechtsverkeer (WBR).

Hiermee zou in theorie de Murabaha woningfinanciering al direct kunnen worden gentroduceerd.

Voor woningfinanciering volgens Ijara en Musharaka model dienen er wel aanpassingen te worden

gemaakt in de wetgeving.

Conclusie

De principes van Islamitisch bankieren komen in grote lijnen overeen met de doelstellingen van

duurzaam en ethisch bankieren. Hoewel de markt voor Islamic Finance producten een groeiratio heeft

van 10%, staan 75% van de westerse moslimafnemers er onverschillig tegenover. Daarmee is het

effectief gezien een aanbodgestuurde markt. De grootste beperking voor het invoeren van

woningfinanciering volgens Islamic Finance model is de hypotheekrente aftrek. Ondanks dit gegeven

blijken er toch mogelijkheden te zijn om in Nederlandse context gebruik te maken van Islamic Finance

contracten. Dit heeft met name te maken met de interpretatie van 'rente' door zowel de wetgever als de

belastingdienst. De murabaha woningfinanciering past binnen de huidige wet- en regelgeving en zou

in theorie al direct kunnen worden gentroduceerd.