R O t t e r ^ jaarboekje2009•a

ERASMUS' BEELD

door Willem Frijhoff

Erasmus stierf in de nacht van 11 op 12 juli 1536. Tot zijn erfenis beho-ren niet alleen zijn werken maar ook zijn beeld en reputatie, en diebeeldvorming is allengs misschien nog wel belangrijker geworden danzijn boeken. Erasmus heeft goed voor zijn beeld gezorgd, want integenstelling tot bijna al zijn tijdgenoten staat zijn figuur ons nog heellevendig voor de geest. Alleen koningen en keizers, zoals Karel V enHendrik VIM, en voormannen van de Hervorming zoals Maarten Lutherof Johannes Calvijn, kunnen in naams- en beeldbekendheid met hemwedijveren. Hier zal ik het fysieke beeld van Erasmus, de verbeelding,en de beeldvorming over hem door elkaar heen gebruiken omdat ikdeze als gelijkwaardig beschouw en ze hetzelfde uitdrukken. Waarkomt die beeldbekendheid vandaan en wat betekent ze? Daartoe leidik u heel kort rond door de verbeelding van Erasmus tijdens en ook nazijn leven. Want van weinig historische figuren zijn al bij het levenzoveel afbeeldingen gemaakt, en de stroom gaat onverminderd door.Erasmus is al vijf eeuwen lang meer dan alleen een bekendeNederlander. Hij wordt bewonderd, vereerd, en bij vergissing zelfs weleens aanbeden. Als een van de grootste Nederlanders aller tijden siertzijn beeld ook onze Culturele Canon.

Op het eerste gezicht ligt daar wel een para-dox. Dertig jaar na Erasmus' dood, in 1566,vond in de Nederlanden immers de Beelden-storm plaats. Aanhangers van de nieuwe, pro-testantse leer zuiverden de kerken systema-tisch van beelden en voorstellingen die aan-stoot konden geven aan de eer van God.Geen beelden meer, geen heiligenverering.Nu, vierenhalve eeuw later, leven we in eenvisuele wereld waarin cultuur niet meer in deeerste plaats via het boek -het belangrijkstewapen van humanisten als Erasmus en van dehervormers- maar juist door beelden wordt

bepaald en overgebracht. Toch ergerden debeeldenstormers van 1566 zich niet aan hetgekleurde stenen beeld van Erasmus dat ophet Rotterdamse Marktveld stond. Sinds 1557verving dat het houten pronkbeeld dat destad Rotterdam al in 1549, bij de intochtvande toekomstige koning Philips II, voor zijngeboortehuis had opgericht. Erasmus stonddaar uitgebeeld met een rol papier in dehand waarop een Latijnse tekst te lezen was.We zien dat nog op het hekbeeld van hetschip De Liefde dat in 1598 vanuit Rotterdamnaar Azie vertrok; dat houten Erasmusbeeld

101

afb. I.AIIeen koningen,

keizers en de voorman-

nen van de Hervorming

kunnen in naams- en

beeldbekendheid wedijve-

ren met Erasmus. Zo

schilderde Cowper Frank

Cadogan in 1910 een

decoratie voor het House

of Parliament in Londen

met een voorstelling van

het bezoek van Thomas

More en Erasmus aan het

koninklijk paleis in Green-

wich in 1499. Daar ont-

moetten zij de kinderen

van HendrikVII, koning

van Engeland. De achtjari-

ge prins Hendrik is weer-

gegeven in de wijdbeense

pose van de latere por-

tretten die Holbein van

hem als koning Hendrik

VIII maakte. Erasmus heeft

een stok in de hand. Het

was in 1910 niet nodig

het decoratiestuk van uit-

leg te voorzien.

kwam in Japan terecht en werd daar eeuwen-lang als een godheid vereerd. Op die eerstebeelden werd Erasmus geeerd als een toon-beeld van geleerdheid en welsprekendheid.Daarmee onderscheidde hij zich uitdrukkelijkvan heiligen. Erasmus' standbeeld was ver-moedelijk ook het eerste dat voor een gewo-ne burger in Nederland werd opgericht.Koning Philips' Spaanse soldaten zagen dat in1572 anders. Voor hen maakten boek en

papier Erasmus juist tot een Lutheraan, eengevaarlijke ketter, duidelijk een onheilige.Zijn beeld werd dus besmeurd en omvergetrokken. Maar de Spanjaarden waren hunmacht nog niet kwijt of er kwam er weer eenterug, voorlopig van hout maar in de kleurvan blauwe steen. Wellicht heeft die Spaansenadruk op Erasmus' onheiligheid er wel voorgezorgd dat hij in zijn geboortestad alsnogeen waas van heiligheid over zich kreeg. Die

102

R O t t e r ^ jaarboekje2009

-a

verhulde verering, als was Erasmus een ver-vangende heilige in Rotterdamse stijl, straaldeaf op de plaats die hij in het Rotterdamsestadsbewustzijn ging innemen. Erasmus'geboortehuis bleef bekend en werd gehuldigdzoals dat met het geboortehuis van katholiekeheiligen gebruikelijk was, heel dichtbij bij-voorbeeld met het huis van Lidwina vanSchiedam. Geen wonder dat Joost van denVondel in 1622 het nieuwe beeld vanHendrick de Keyser als de 'RotterdamschenHEYLIGH' bezong, en dat de Rotterdamsedominees het uitkreten als een afgodsbeeldvoor een lekenheilige. De plaatsing van hetkoperen beeld op de Grote Markt midden inde stad ervoeren zij als een welgemikte slagin hun gezicht.

Daar komen we bij de politieke dimensie vanhet verhaal. Erasmus was niet zo maar eenbekende Rotterdammer. Hij was intussen hetidool geworden van de partij die op datmoment de macht had, de remonstranten enlibertijnen. Die verzette zich heftig tegen deculturele tirannie van de orthodoxe factie inde publieke, gereformeerde kerk. Daartegen-over werd de verdraagzame Erasmus detotem van de liberale magistraat. Het beeldgaf uitdrukking aan hun verzet tegen derechtzinnige dominees die ijverden voor eenbeeldloze, gezuiverde religie, waarin alleenhet woord van belang was. In Erasmus' geestwees de magistraat nu elke vorm van theo-cratie af. Niet de kerkelijke overheid maar deregering behoorde te bepalen wat goed wasvoor de burgers. Zo werd Erasmus, naast eeninternationaal bekende geleerde, een icoonvan verdraagzaamheid en van vrijheid vangeest.

Bij de beeldvorming over Erasmus staat, iet-wat paradoxaal, het woord centraal. Dat iseen van de subtiele dimensies van Erasmus'beeld, ook zoals hij het zelf gewild heeft.Erasmus was bepaald geen na'feve geleerde.Hij verwoordde zijn idealen in krachtige for-mules. Sommige van zijn spreuken hebbeneen profetische waarde of zijn in ons taal-eigen opgenomen, zoals: Civis mundi sum,'Ik ben een wereldburger', in antwoord ophet opkomende nationalisme; of: Dulce bel-lum inexpertis, 'Oorlog is alleen een pretjevoor wie hem niet hebben ervaren', in decontext van voortdurende oorlogvoering inzijn tijd. Maar hij kende ook de macht vanhet beeld. Mediageniek en ijdel als hij was,wist hij het beeld niet alleen voor zijn eigenbekendheid maar ook voor het hogere doel tegebruiken. Bij een publieke figuur alsErasmus liepen beide ook vaak door elkaar.Toen hij in 1509 van een jonge Engelsebewonderaar een antieke gesneden steen tengeschenke had gekregen die de god Terminusvoorstelde, nam hij die god als zijn embleemaan. Terminus, de termijn, was de godheidvan de grenzen. Erasmus dacht daarbij vooralaan het levenseinde en gebruikte hetTermi-nusbeeld zoals in de spirituele literatuur vandie tijd gebruikelijk was met de spreukMemento mori, 'Gedenk te sterven'. OokTerminus werd op zijn zegelring afgebeeld,en we vinden de god op penningen en por-tretten terug als een buste waarop Erasmussoms bezitterig zijn hand legt, als wil hij zeg-gen: zo moet je mij zien, als sterfelijk. De lijf-spreuk die hij op zijn zegelring Met graveren:Concedo nulli, 'Ik wijk voor niemand', kandan ook een uiting van zelfbewustzijn zijn

103

afb. 2. Quinten Matsijs portretteerde Erasmus in 1517,

terwijl hij schrijft aan zijn commentaar op de apostel

Paulus. In de boekenkast op de achtergrond liggen

hoofdwerken van Erasmus: onder andere zijn commen-

taar op de kerkvader Hieronymus en zijn nieuwe verta-

ing van het Nieuwe Testament uit het Grieks naar het

Latijn.

(Hampton Court Palace)

maar evengoed een besef van eindigheid, alsErasmus hier de dood zelf aan het woordlaat.Nog op een andere manier relativeerdeErasmus zijn visuele beeld, getuige deGriekse spreuk 'Zijn geschriften zullen u eenbeter beeld van hem tonen' die QuintenMetsys voor hem op een penning en AlbrechtDCirer op een gravure aanbracht. Koketterienatuurlijk, zo'n uitspraak-want Erasmus Metzich maar wat graag afbeelden en was gulmet uitdelen van zijn portretten. Talrijkekopieen werden er gemaakt van de bekend-ste, die van Albrecht Durer, Quinten Metsysen Hans Holbein junior, eenmaal zelfs tegende achtergrond van een kerkinterieur, als washij een echte heilige. Metsys' portret vanErasmus is in de Culturele Canon van Neder-

land terechtgekomen. Erasmus kijkt daaropnaar rechts. Omdat hij rechtshandig was, zieje dan hoe en wat hij schreef, en daar ginghet om. Het boek was voor hem belangrijkerdan zijn persoon, omdat hij aan de pen zijnidentiteit en zijn roem ontleende. Zelfbewustlegt hij in een andere portretversie zijn han-den op een boek over de werken vanHercules, zo zwaar en gewichtig vond hijzijn eigen productie. Soms wordt hij weereven heel menselijk. Zo schetst Holbein hemin een boekmarge snel en besmuikt op vrij-ersvoeten.

De vele eigentijdse portretten van Erasmuslaten duidelijk zien dat alles voor hem ompen, schrift en boek draaide. Voor de tijdge-noten sprak dat voor zich: hij was de geleer-de bij uitstek. Later verschoven de accenten.

R O t t e r ^ jaarboekje2009

SapicnciEpcrfotutiiccictiiu fibiucndicant, unl ̂ iff i

fillips?t!^

afb. 3. Omkijkend naar een fraaie dame stapt een geleerde pardoes in een mand met eieren. Het pentekeningetje is

de eerste van een hele serie die Hans Holbein de Jongere in een in 1515 gedrukt exemplaar van de Lof der Zotheid

maakte. Het exemplaar was eigendom van Erasmus' vriend, Oswald Myconius, schoolmeester te Bazel. Mogelijk drijft

Holbein hier zachtmoedige spot met de geleerde Erasmus of de ook al geleerde Myconius. (Kunstmuseum Basel,

Kupferstichkabinett, inv.nr I 662.166)

Zijn kleding werd zijn handelsmerk. Geenportret of beeld van Erasmus zonder de zwarebontgevoerde mantel en de warme bonnetdie de geleerde met zijn zittend leven inkoude vertrekken warm moesten houden. Datzijn nu de attributen geworden waaraan wehem feilloos herkennen, juist omdat ze onsfeitelijk zo vreemd zijn geworden. WieErasmus thans wil afbeelden ontkomt daarniet aan. Maar de tijdgenoot zag dat anders.Voor hem lag de boodschap veeleer inErasmus' handen die pen en inktpot vasthiel-den, of in een open of gesloten boek.Erasmus had weliswaar een secretaris die ookvoor hem schreef, Gilbert Cousin (verlatijnstCognatus), maar zijn eigen handen warentoch zijn kostbaarste instrument. Hij had ze

nodig om boeken te betasten, door te blade-ren en te bewerken. Holbein maakte eenschets waarop Erasmus' rechterhand een penvasthoudt en aan de linkerringvinger eenzegelring is geschoven. Die ring verwijst naargezegelde brieven, correspondentie, en dusnaar het netwerk van vrienden en collega's.Het is alsof Holbein wil zeggen: dat is dekern van die man, dat beeld van een schrij-vende hand die de wereld bespeelt.Erasmus wordt daar de icoon van de drukre-volutie, de nieuwe cultuur van schrift enboek die hij zo goed wist te bespelen, devoorganger van onze digitale revolutie. Naastzijn boeken waarin hij persoonlijk scherpmaar beargumenteerd stelling nam over deproblemen van zijn tijd, over oorlog en

105

afb. 4. In 1523 schetste Hans Holbein in zilverstift, zwart

en rood krijt een studie van de handen van Erasmus; de

rechterhand houdt een pen, aan de linkerhand is een

zegelring geschoven.

(Musee du Louvre Parijs, inv. nr 18697)

vrede, behoorlijk bestuur en tirannie, opvoe-ding en huwelijk, steunde Erasmus' faam opzijn netwerk. Dat netwerk was voor zijn tijdontzagwekkend groot. Het groeide uit zijnEuropa-brede correspondentie. Die nieuwe'Republiek der Letteren'-de Respublica litte-raria zoals hij haar in navolging van deItaliaanse humanisten al noemde-vormdehet grenzenloze vaderland waarin Erasmuszich pas echt thuis voelde. Zijn enige echtegrens was immers de dood. Niet voor nietsheeft de Rotterdamse Erasmus Universiteitniet een gestileerd portret maar de handteke-ning van haar naamgever als logo aangeno-men. In het schrift openbaarde Erasmus zich

als geleerde en als mens. Hendrick de Keysermoet dat feilloos hebben aangevoeld met zijnontwerp voor het beeld, waarin het boek depersoon opzichtig domineert. Geen wonderdat dit Erasmus' imago is geworden dat wenu overal terugvinden, op boektitels en opstandbeelden van Genua tot Brooklyn. Ookde Rotterdamse stadssage rond Erasmus heeftzich bijna onmiddellijk gefocust op die handdie het boekblad vasthoudt. Al in 1661 meldteen Friese bezoeker het ook nu nog klassiekeverhaal, testcase voor de slimheid van jongekinderen: 'deselve de klock d'uren van dendagh hoorende slaen, keert 't elckens eenblad in 't boeck om'.

106

afb. 5 In het beeld van

Hendrick de Keijser domi-

neert het boek opzichtig

over de persoon Erasmus.

Dat is Erasmus' imago

geworden, bij voorbeeld

zowel op de titelpagina

van een Amsterdamse

uitgave van de Lofder

Zotheid als in een sculp-

tuur bij de Erasmusschool

in Brooklyn (New York).

Erasmus' status als icoon van geleerdheidkreeg al snel Europese allure. Zijn geboorte-huis werd een internationale trekpleister voorde jongeren op vormingsreis, en een Euro-pese plaats van herinnering, door talloze toe-risten bezocht. Zoals van alle grote mannenwerd ook van hem een zo getrouw mogelijkdoodsportret gemaakt. We zien hem daaropzoals zijn tijdgenoten hem ontmoetten, zon-der de verfraaiingen, de opsmuk en de meta-forische rimram die de schilders aan zijnbeeld toevoegden. Hij blijkt dan een oudereman te zijn, met ingevallen wangen, zwareoogleden en een forse neus met een knobbel,

en met een pukkel opzij. De neus is bijHolbein en Diirer wat fermer aangezet danbij Metsys, maar alle oude schilders hebbenhem keurig rechtgetrokken, zoals in deschoonheidscanon van die tijd paste. Pas inde twintigste-eeuwse beeldvorming wordtErasmus' neus een attribuut dat Cyrano deBergerac en Pinocchio waardig is. Erasmus'doodsportret is het enige beeld zonder bon-net. Hij bleek bij zijn dood nog niet kaal tezijn, en ondanks zijn eeuwige geklaag overzijn gezondheid lijkt hij dan fysiek zeker nogniet afgetakeld. Zijn haardos komt vaak onderzijn bonnet uit, maar daar kunnen we verder

107

afb. 6. Op een bronzen penning uit 1969 naar ontwerp

van Loekie Mete (191 8-2004) neemt de neus van

Erasmus groteske proporties aan -desalniettemin blijft

het beeld herkenbaar en onmiskenbaar Erasmus.

slechts over fantaseren. Daar ging het Eras-mus ook niet om. Hij wilde niet een persoon-lijk, menselijk beeld van zichzelf nalaten,maar een statieportret, functioneel en zelfbe-wust, vol symboliek in zijn gestileerde outfitals goeroe van het humanisme.Zo werd hij aanvankelijk ook door zijn tijd-genoten gezien, als icoon van geleerdheid.Daar kwamen al gauw andere facetten bij.Reeds in 1550 siert zijn portret een bladzijdevan de Cosmographie van SebastiaanMiinster, een van de eerste wereldencyclope-dieen. Dat was pas echte roem! In stijl metde astrologische mode van die tijd wordt ookvan Erasmus de horoscoop getrokken, maardat portret is duidelijk niet van de hand vaneen fijnschilder. Daarmee begint een procesvan internationale toe-eigening van Erasmusdat de verschillende elementen van zijn per-soonlijkheid en levensgang aangrijpt ombepaalde deugden aan te prijzen of Erasmusin te lijven voor deze of gene goede zaak.

Denken we aan het Erasmus lettertype, aanhet Erasmusprogramma voor de studentenmo-biliteit, aan het gebruik van Erasmus' imagovoor prijsbeeldjes en erepenningen om excel-lentie te onderstrepen, of aan de promotievan Erasmus als icoon van tolerantie en vrij-heid van geest -het ideele exportproduct vande verder zo op materiele cultuur georien-teerde koop- en handelsstad waar hij wasgeboren.Erasmus, een burgerlijke geleerde uit gegoedekringen, dat is de boodschap die uitstraaltvan de negentiende-eeuwse schilderijen,zoals dat van zijn omgang met geleerden teBazel. Dat is de Zwitserse Erasmus, een keu-rige heer die in de stad waar hij overleed zijnerfenis naliet aan weduwen, wezen en armepassanten, zoals het Zwitserse burgers past.Ook Gouda heeft geprobeerd zich Erasmustoe te eigenen omdat hij daar verwekt zouzijn, maar zijn beeltenis te Gouda is nietmeer dan een braaf borstbeeld dat op elke

108

Rotterg jaarfaoekje 2009

andere geleerde zou kunnen slaan. Rotter-dam heeft het met de Erasmuspromotie slim-mer aangepakt. Een beeld alleen is immersnooit genoeg: er hoort een verhaal bij, wilhet gaan spreken. Hendrick de Keysers beeldheeft niet alleen steeds een centrale plaats inde stad gehad, het verhaal van de wisselval-ligheden ervan tot en met de spectaculaireval van het beeld in 1996, en de kindersagevan het blad dat zal worden omgeslagen, zijnfeilloze middelen om zo'n beeld in hetgeheugen te verankeren. Niets helpt de herin-nering zo goed als geheimen en rampen.Maar er is natuurlijk meer. Erasmus is destadsicoon van Rotterdam; door zijn pleidooivoor tolerantie is hij bij uitstek op de stads-cultuur van de wereldhaven toegesneden. Alsicoon staat hij voor bepaalde waarden die opde een of andere manier aan zijn figuur kun-nen worden gekoppeld. Pluspunt daarbij isdat Erasmus feitelijk zo weinig met Rotterdamvan doen heeft gehad dat hij er geen negatiefimago heeft kunnen achterlaten. Hij heeft erzijn reputatie niet zelf kunnen verpesten.Integendeel, door zich steeds uitdrukkelijk'van Rotterdam' te noemen suggereerde hijiets van de cultuur van die stad te hebbenmeegekregen, en zijn reputatie van tolerantiekwam zo als een boemerang weer bij de stadterug. De stad is hem daar steeds dankbaarvoor geweest. Het spreekwoord dat een pro-feet in zijn vaderstad niet wordt geeerd, isdan ook niet op hem van toepassing. Deonbedorven relatie tusen Erasmus en Rotter-dam steunt louter op zijn geboorte, al is ze inde ogen van de preutse burgerij van vroegerwel een graadje geholpen door Erasmus' heelbetamelijke schaamte over zijn status alsonwettige zoon, gevoegd bij de dubbele ver-

latijnsing van zijn naam, als was hij een dub-bel gewenst kind: 'Desiderius Erasmus'.Zo bleef Erasmus' blanke beeld in Rotterdamontvankelijk voor allerlei vormen van toe-eigening. Vooral sedert de Tweede Wereld-oorlog is hij tot een echte, universele stads-totem geworden. Hij staat voor kritischebetrokkenheid bij de samenleving en bredetolerantie voor afwijkende meningen.Kopieen in alle soorten en maten van Eras-mus' beeltenis zijn her en der in Rotterdam tevinden. Een ervan is een aantal jaren geledenzelfs in optocht rondgedragen als in een laat-middeleeuwse ommegang met een heiligen-beeld. Je hoeft in de stad maar om je heen tekijken, of je stuit op straatnamen (Erasmus-straat, Erasmussingel, Erasmuspad), onderne-mingen, een metrolijn, een brug, een univer-siteit, flatgebouwen, verenigingen, een party-service (die vermoedelijk niet van zijn maag-problemen wist), een rijschool, een rockbandmet zijn naam. Er is zelfs een Swatch horlogemet zijn beeld. Door de naamsverwijzinggeven ze te kennen iets met Rotterdam tehebben. Of ze liften mee op de naamsbe-kendheid van Erasmus als stadstotem.Zo zijn Rotterdam en Erasmus een twee-een-heid geworden. Immers, ook de Rotterdam-mers zelf koesteren liefdevol hun stadsheld.Getuige het piepschuimen, kopergroengeverfde beeld (en let op het enorme boek!)dat bij een vorig WereldkampioenschapVoetbal op het terras van een nu verdwenencafe-biljart op de hoek van het Noordpleinen de Erasmusstraat stand. Diezelfde Eras-musstraat, waar zojuist op een buitenmuurnaast de Gultepe moskee een dubbelportretwerd onthuld van Erasmus en de Perzischedichter Rumi, ofwel Mevlana, de iconen van

109

afb. 7. De schilder Ahmad Reza Haraji vervaardigde in

2008 het ontwerp voor een muurschildering voor een

buitenmuur in de Erasmusstraat te Rotterdam. Het is

een dubbelportret van de Perzische filosoof en dichter

Rumi Mevlana en Erasmus, de iconen van tolerantie uit

twee culturen die hier samenkomen. De tekst luidt'Wij

komen om te verenigen, niet om te scheiden'.

tolerantie uit twee culturen die nu in Rotter-dam samenkomen. Gelukkig de stad waarineen cafebaas bereid is een lezende geleerdeals icoon te gebruiken! En waar een geleerdezo moeiteloos aan voetbal wordt gekoppeld!Erasmus vormt 20 een kruispunt van allerleiculturen in de stad: stadscultuur, geleerdecultuur, omgangscultuur en volkscultuur, eneen contactpunt met andere culturen.Het ultieme bewijs van de acceptatie van eenheld als icoon is het vermogen er grapjesover te maken zonder dat dit iets afdoet aanzijn prestige. Alleen over wie ons werkelijklief is kunnen we straffeloos grimlachen.Erasmus is ons daarin voorgegaan met eensnelle karikatuur van zichzelf-maar we zienErasmus nu steeds vaker door anderen met

sympathie of ironie als karikatuur weergege-ven: als een eend, een ezel, of een slimmegluiperd. Sterker nog, hij is intussen depatroon geworden van een Belgische quad-club, en het voorwerp van een moordspel ophet web, de game Het Erasmus Virus -sporten game, twee vormen van ultieme popula-riteit in de tijd van nu. Erasmus' digitalebeeld is dan ook ijzersterk: ik telde dezeweek (begin juli 2008) bijna zestien miljoenhits bij Google. We moeten daar wel de heili-ge martelaar Erasmus van af trekken, denaamgenoot aan wiens gruwelijke martel-dood hij wel eens met schrik zal hebbengedacht, en ook nog een gevaarlijke spin, deErasmus niger cinnaberinus, die hem hopelijkonbekend is gebleven. Maar dan nog verslaat

R O t t e r ^ jaarboekje2009•a

afb. 8 In hun parodie van

de nationale geschiedenis-

canon maakten Fokke en

Sukke Erasmus het onder-

werp van een echt Rot-

terdams gesprek.

FOKKE & SUKKE

hij met gemak Descartes en Rembrandt, dienauwelijks tien miljoen hits halen. Ik kan hetdan ook beslist niet eens zijn met de scham-pere manier waarop Fokke en Sukke hemhebben neergezet.

111