PETRUS PALUDANUS

DOOR DR. F. K. H. KOSSMANN

IN de Boekzaal der geleerde waerelt van maart 1757 stond onderhet Kerknieuws een mededeling uit Kapelle aan de Yssel: 'Opden 27 dezer maand vierde D. Theod. Paludanus het 25ste jaar

van zynen Predikdienst'. Zijn vader D. Rutg. Paludanus, thans nogemeritus te Outshoorn, had hem 24 februari 1732 bevestigd inZuidzijpe, en tien jaar later op 2 februari 1742 in zijn tegenwoor-dige gemeente. Opde jubileumdag preekte hier in de ochtenddienstD. Nic. Vonk 'wakker prop. te Rotterdam, waardige Neef dertwee beroemde Predikanten te Amsteldam en Haarlem, zyne za-lige Oomen'. 's Middags hield de jubilaris zelf zijn feestpredikatie.Daarna mocht hij vele zegenwensen en ook gedichten in ontvangstnemen, die kortheidshalve in het bericht werden ter zijde gelaten,met uitzondering van de 'korte Gelukwenschingen van zyne tweegeliefde Zonen'. De personalia van de dominees-dynastieën warengeliefde stof voor de Boekzaal.

MORGENGROETE

Aan mynen zeer geëerden en geliefden Vader,op den 25 van Sprokkelmaand

MDCCLVII

O blyde Dageraad, wiens blos begint te klaren,Ik groete en kusse u, daar gy, blinkend door het zwerk,Den dag beglanst, waar op myn Vader Jezus Kerk,

Vyfmaal vyf jaren lang, als Herder, mogt vergaêren.

Zoo volgt de vierde, in rang, die voor hem bezig waren.In vlyt: Hy streev' ze na in tyd, en rust na werk!De leste pronkt, God' lof! (sluit deze maand haar perk,)

Met ene Zilv'ren Kroon van twee en tachtig jaren.

Schoon ik in Kerkdienst niet hun loflyk voetspoor stap,'k Beklimme in 't heilig recht juist heden d'eersten trap;

Gelukkige uchtent! ik gedenke u al myn leven.

289

Koom, na het vierde van een Eeuw, nog blyder aan,Dan sla ik hoger' toon. 'k Heb, zonder kunst of waan,

ALLeen, oM 't kort bestek, een kLInkDIgt thans gesChreVen.

Rutgerus Paludanus.Jur. Utr. Cand.

OP DE JUBELPREEK

Van mynen veel geëerden en geliefden Here Vader.

'k Vryë U, vryë Poëzy,Spreid uw goed geleide op my!

Wie kan drift tot dankgift tomen?Waarde Vader, gy viert bly't Vierde van een Eeuwgety,

Sints G'hebt Kerkwerk waargenomen.Hertlyk Herder, weid, met vlyt,Lustig, rustig, langen tyd,

Kroost en kudde beide samen.Zo verbreide uw Naam, in spytVan verwyt en nyd, zig wyd,

Tot de kroon uw loon worde! Amen.

Petrus Paludanus,Erasm. Scholae Discipulus

Anno Aetatis xrv.(Boekzaal maart 1757 p. 327-330).

De oudste broer Rutgerus (1736-1788) was toen 21 jaar en hadjuist zijn candidaats in de rechten gedaan. Hij was geboren in zijnvaders eerste standplaats Zuidzijpe en maakte in Alkmaar en om-geving een ambtelijke en politieke carrière *).

De jongste zoon Petrus (2 okt. 1742-24 jan. 1774) is geboren inCapelle uit het tweede huwelijk van dominee Theodorus metAgatha Johanna van Roeveroy, wier vader ook predikant en inLeiden Onder-bestierder van het Staten-college was. Petrus is dusin Capelle opgegroeid en toonde al vroeg studiezin en de wens omin het spoor van zijn voorouders te treden en de kerk te dienen.Hij zou de vijfde Paludanus worden die in rechte lijn sedert 1625

290

het predikambt bekleedde, en die allen waren ook met dominees-dochters getrouwd geweest. Zo kwam hij dan als leerling in deLatijnse school te Rotterdam onder de rector J. H. Dreux, die hemin 1759 afleverde voor de Leidse hogeschool. Intussen stierf echterzijn vader Theodorus op 7 augustus van datzelfde jaar, en de we-duwe vestigde zich nu 20 oktober '59 met haar aankomend stu-dentje in Leiden. Zij zal daar zeker nog familie of oude vriendenhebben gehad.

De 17-jarige Petrus komt er al dadelijk in betrekking tot eenkleine studiegroep van iets oudere theologie- en rechtsstudenten,die zich gezamelijk op de Nederlandse taal-, dicht- en oudheid-kunde toelegden, onder de zinspreuk Linguaque animoque fide-les. In deze kring, die in de Nederlandse cultuur een beetje historieheeft gemaakt, is Petrus een actief medewerker geweest. Het gezel-schap nam na enkele jaren de naam Minima crescunt aan en vondspoedig naast zich een soortgelijke Utrechtse studentengroep Dul-ces ante omnia musae. Enige van deze vrienden begonnen in Lei-den een taal- en dichtkundig maandblaadje uit te geven onder detitel Bydragen, jeugdig, bescheiden, eigenwijs, met wat geheimzin-nigheid en geheel anoniem. Vooral door de zorgen van Frans vanLelyveld, zoon van een Leidse lakenkoopman, bleef deze samen-werking in stand en groeide met de jongemannen mee naar eenopenbare en volwassen vorm. In juli 1766 richtten zij een landelijkgenootschap op, de Maatschappij der Nederlandsche Letterkundete Leiden, die thans aan haar tweede eeuwfeest toe is.

In mei van hetzelfde jaar 1766 was Petrus Paludanus proponentgeworden. In januari '67 werd hij predikant in het Betuwse Vurenen Dalem, dicht bij Gorinchem. In mei '69 trouwde hij daar metAbigael Repelius, domineesdochter uit Geldermalsen. In januari'71 verhuisden zij naar de pastorie van Wassenaar. Zij zoudendaar niet langer dan drie jaar gebleven zijn, want eind '73 werd hijberoepen in den Briel. Daarheen had hij in januari zullen over-gaan, maar voordien werd hijzelf, na zijn beide kleine dochtertjes,door een heersende besmettelijke en smertelijke ziekte weggerukt.De Lykreden, die zijn neef Meinardus Ruysch op 30 januari inWassenaar over hem hield, vertelt uitvoerig over zijn theologischevoorouders en over de aandoenlijke omstandigheden van zijn laat-ste weken en dagen ̂ ).

291

Onder de letterkundige vrienden van zijn studentenjaren wasPaludanus wel een persoonlijkheid. Hij heeft in hun Bydragen ver-schillende verhandelingen en gedichten uitgegeven, die een eigenkarakter tonen en hij was daarin bepaald niet de rijmende dominee,zoals er ook in dit vroege tijdperk onder zijn medestudenten alverscheidene voorkwamen, niet eens allen theologanten. Zijn ge-dichten zijn lyrisch en bucolisch en hij had iets van het elegante engalante van zijn eeuw. Zijn kritische stukken zijn gericht op hetredelijke, eenvoudige en natuurlijke. Tot groter zelfstandig werkis hij in zijn korte leven niet gekomen en zo wordt hij in de Neder-landse literatuurgeschiedenis eigenlijk niet genoemd. Alleen dege-nen die een speciale studie maakten van deze voorgeschiedenisvan de Leidse Maatschappij hebben hem in de anonymiteit welopgemerkt *).

MORGENSTOND

Pas had de blonde Auroor' heur hemelblauwe rossenTen Uchten-draeiboom' door gemend,Pas was zy 't dag-spoor opgerend:

Pas had de wakk're boer zyn welgevoederde ossenGekoppeld voor den scharpen ploeg:

Pas had een duizendtal van bloempjens versch ontloken,De zuiv're lucht vervuld met duizend duizend roken:

Myn pen is niet bekwaem genoegOm 't zoet te malen, der bekoorlyke orgelkeelen

Van 't vrolykkwelend pluimgediert,Dat door de takken zwiert, en tiert,

Terwyl het ziel en zin betoov'ren kan en streelen:Pas was het kristallynen nat

Aan 't schitt'ren door den glans der gouden Zonnestralen;Als Thysbuurs zwarte Poes, die in het veld liep dwalen,

Een Rot gevangen had.

(By-dragen I, 258; dec. 1759).

Zijn lijkredenaar heeft hem als volgt getekend: Onze Paludanuswas wel klein, en zwak van lighaamsgestalte, maar groot en sterkvan Geest, geduurig 'er op uit, om de hem toebetrouwde Talenten

292

op winst aan te leggen. Hy oeffende zig aanhoudend in de He-breeuwsche, en Grieksche Talen. (De Fransche Taal magtig zynde,was hy ook begeerig, om deze en gene treffelike Werken der Engel-sche geleerden in hunne eige Taal te leezen, en hierin had zynWelEerw. reeds vele vorderingen gemaakt, waarin zyn Boezem-vriend, de WelEdele Gestrenge Heer Baljuw Adriaen van der Doeshem steeds zyne hulp bewees, als zynde dezer Taal magtig.) Hywas een Liefhebber van verscheide Wetenschappen, ook van deDichtkunde; geen wonder dan, dat dees grote Man, door meer daneen Genootschap, opgerigt ter voortzetting van nuttige Konsten,en Wetenschappen, tot Lidt verkoren is. Sterk ingespannen, endiep in gedagten geweest zynde, wekte hy zynen Geest op door eenaangenaam speeltuig, waarmede hy 't lievlik maatgezang paarde.

En verder zegt hij van hem. . . , dat hy minzaam, en vriendelikvan aart, en zeer medegaande was, tot alle hulp en ondersteuninggereed, leerzaam, stigtelik, vertroostend, opbeurend... Altooswas hy dezelve... Met een woord, hy was Predikant, niet alleenop, maar ook buiten de Predikstoel.

NOTEN

1) Zie C. W. Bruinvis in Nieuw Ned. Biogr. Woordenb. II, 1061.2) Lykreden over Philip. I. 21 op het overlijden van Petrus Paludanus...

uitgesproken door des zelvs Neef Meinardus Ruysch, predikant in 'tWout, den 30 January 1774. Te Delft gedrukt by Egbert van der Smout,1774.

3) P. J. Blok in Hand. en meded. van de Maatsch. 1896, 51-84; envooral J. Wille, De literator R. M. van Goens en zijn kring. Zutphen1937.

293