HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk...

3
HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk Slechte Alles wat Hendrik Jan (Chris) Scheffer (1919- 2008) aanpakte deed hij met overgave, inte- ger en compromisloos. Zo was hij als verzets- man in de Tweede Wereldoorlog, maar ook als journalist en historicus. Scheffer speelde als 'rooie Chris' een prominente rol in het verzet in Rotterdam in de Tweede Wereld- oorlog. Zelf zei hij daarvan in 1977 onder- koeld in De Tijd dat hij zat in een 'tak van het verzet die wij met een beetje mooi woord "het zware werk" noemden, waar het tame- lijk rauw toeging'. Zo waren liquidaties niet uitgesloten 'om twee redenen: in de eerste plaats vanwege de beveiliging, in de tweede plaats om het voltrekken van een straf, aldus Chris Scheffer tegen de verzamelde pers op een persconferentie die hij had belegd, nadat het bekend worden van een liquidatie zijn positie als onderzoeker naar de oorlogsmis- daden van Pieter Menten onhoudbaar had gemaakt. Scheffer was door minister-president Van Agt gevraagd, maar toen in de publiciteit kwam dat hij in de nadagen van de oorlog een koerierster van zijn groep -die leden van die groep aan de Duitsers zou hebben verra- den- had geliquideerd, trad de oud-verzets- man terug. Hij had het gedaan, hij had zich voor de rechter verantwoord, hij had de minister-president op de hoogte gebracht voordat die hem benoemde, en hij ging ook nu moeilijke vragen niet uit de weg. Chris Scheffer ten voeten uit. Toen Chris Scheffer werd gevraagd voor de onderzoekscommissie had hij zijn sporen in de wetenschap ruimschoots verdiend. Hij was van huis uit econoom en had in 1942 in Economisch-Statistische Berichten de aanzet gegeven tot de wetenschappelijke dis- cussie over de take off, het moment waarop in Nederland de Industriele Revolutie echt was begonnen. Dat was aan het eind van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw. Hij legde daarmee de bal voor het doel en J.A. de Jonge kon hem in zijn proef- schrift De Industrialisatie in Nederland tussen 1850 en 1914 inkoppen. Na de oorlog werd Chris Scheffer journalist. Hij begon bij de Nieuwe Rotterdamsche Courant, maar lang heeft dat niet geduurd. Toen hij met zijn reportages over de politionele acties in Indonesie te ruw tegen de hoofdredactionele haren instreek, kreeg hij in 1947 ontslag. Hij werd daarna correspondent voor The Times en bleef vanuit Indonesie op dezelfde manier over de politionele acties schrijven. Terug in Nederland kwam hij bij het Rotterdamsch Nieuwsblad. Hij begon als verslaggever op de stadsredactie en werd adjunct-hoofdredac- teur. De combinatie van de praktische journa- listiek met zijn wetenschappelijke opleiding prikkelde Scheffer om in 1960 te promoveren op de geschiedenis van 'zijn' krant. Huub Wijfjes noemt in zijn necrologie in De Journalist Scheffers 'In vorm gegoten. Het 76

Transcript of HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk...

Page 1: HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk Slechterjb.x-cago.com/GARJB/2009/12/20091231/GARJB-20091231... · 2012. 3. 12. · HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk

HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER1919-2008

door Henk Slechte

Alles wat Hendrik Jan (Chris) Scheffer (1919-2008) aanpakte deed hij met overgave, inte-ger en compromisloos. Zo was hij als verzets-man in de Tweede Wereldoorlog, maar ookals journalist en historicus. Scheffer speeldeals 'rooie Chris' een prominente rol in hetverzet in Rotterdam in de Tweede Wereld-oorlog. Zelf zei hij daarvan in 1977 onder-koeld in De Tijd dat hij zat in een 'tak vanhet verzet die wij met een beetje mooi woord"het zware werk" noemden, waar het tame-lijk rauw toeging'. Zo waren liquidaties nietuitgesloten 'om twee redenen: in de eersteplaats vanwege de beveiliging, in de tweedeplaats om het voltrekken van een straf, aldusChris Scheffer tegen de verzamelde pers opeen persconferentie die hij had belegd, nadathet bekend worden van een liquidatie zijnpositie als onderzoeker naar de oorlogsmis-daden van Pieter Menten onhoudbaar hadgemaakt. Scheffer was door minister-presidentVan Agt gevraagd, maar toen in de publiciteitkwam dat hij in de nadagen van de oorlogeen koerierster van zijn groep -die leden vandie groep aan de Duitsers zou hebben verra-den- had geliquideerd, trad de oud-verzets-man terug. Hij had het gedaan, hij had zichvoor de rechter verantwoord, hij had deminister-president op de hoogte gebrachtvoordat die hem benoemde, en hij ging ooknu moeilijke vragen niet uit de weg. ChrisScheffer ten voeten uit.

Toen Chris Scheffer werd gevraagd voor deonderzoekscommissie had hij zijn sporen inde wetenschap ruimschoots verdiend.Hij was van huis uit econoom en had in1942 in Economisch-Statistische Berichten deaanzet gegeven tot de wetenschappelijke dis-cussie over de take off, het moment waaropin Nederland de Industriele Revolutie echtwas begonnen. Dat was aan het eind van denegentiende en in het begin van de twintigsteeeuw. Hij legde daarmee de bal voor hetdoel en J.A. de Jonge kon hem in zijn proef-schrift De Industrialisatie in Nederland tussen1850 en 1914 inkoppen. Na de oorlog werdChris Scheffer journalist. Hij begon bij deNieuwe Rotterdamsche Courant, maar langheeft dat niet geduurd. Toen hij met zijnreportages over de politionele acties inIndonesie te ruw tegen de hoofdredactioneleharen instreek, kreeg hij in 1947 ontslag. Hijwerd daarna correspondent voor The Timesen bleef vanuit Indonesie op dezelfde manierover de politionele acties schrijven. Terug inNederland kwam hij bij het RotterdamschNieuwsblad. Hij begon als verslaggever opde stadsredactie en werd adjunct-hoofdredac-teur. De combinatie van de praktische journa-listiek met zijn wetenschappelijke opleidingprikkelde Scheffer om in 1960 te promoverenop de geschiedenis van 'zijn' krant. HuubWijfjes noemt in zijn necrologie in DeJournalist Scheffers 'In vorm gegoten. Het

76

Page 2: HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk Slechterjb.x-cago.com/GARJB/2009/12/20091231/GARJB-20091231... · 2012. 3. 12. · HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk

Chris Scheffer was verzetsman in deTweede

Wereldoorlog. Als econoom en historicus kwam hij na

de oorlog in de joumalistiek terecht waar hij opviel

door zijn op diepgaand onderzoek gebaseerde werk.

Deze intelligente stilist werd later secretaris van de

Koninklijke Akademie van Wetenschappen, adviseur/

meelezer van vele standaardwerken over de oorlog en

begeleider van jonge historici.

(foto Nationaal Archief)

Rotterdamsch Nieuwsblad in de negentiendeeeuW een juweeltje in de Nederlandse pers-geschiedenis, geschreven vol liefde voor hetvak, maar ook met een ongekende drift omalles te willen weten'. Chris Scheffer weder-om ten voeten uit. De drift om alles te wetenkenmerkt zijn hele oeuvre. In 1963 volgdezijn korte biografische schets van WiMemSmalt. Die was journalist bij het Rotter-damsch Nieuwsblad geweest en spaarde alsAbraham Prikkie in het satirische weekbladAbraham Prikkie's Op- en Aanmerkingen(1891-1896) niemand zijn kritiek. ScheffersWillem Smalt. Kruidig croniquer is uitgege-ven in de Kleine Reeks van Roterodamum, enbewijst dat in de boezem van de onderzoekerScheffer ook een potentiele biograaf huisde.Die biograaf kwam tot voile bloei in HenryTindal, een ongewoon heer met ongewonebesognes, uit 1976, waarin hij de oprichtingvan De Telegraaf beschrijft. G. Taal prijstScheffer in de Bijdragen en Mededelingenbetreffende de geschiedenis der Nederlandenvoor zijn onderzoek dat hij 'op uiterst con-scientieuze wijze [heeft] gedaan'. Hij wijstook op de manier waarop Scheffer zijnonderzoek verantwoordt in een aparte boekjemet 'een schat van gegevens voor verder

onderzoek naar de behandelde onderwer-pen'. Verhelderend is ook wat Jan Blokker inde Volkskrant over Scheffer schreef: 'geze-gend met een heldere verteltrant -misschienniet die van een romancier, maar dan tochwel van een intelligent en bedreven stilist-stapelt hij de feiten op waarvoor hij zich kanverantwoorden, zonder ooit maar naar iets tewillen of te durven gissen'. Hij had graaggezien dat Scheffer 'los' was gegaan, maar deintegere wetenschapper deed dat niet. Aanhet eind van zijn bespreking verzuchtBlokker: 'maar dat is dan misschien tochweer een verdienste: geschiedschrijving dienieuwsgierigheid opwekt is niet per definitiede mindere van eentje die haar bevredigf.Scheffer combineert in dit boek de biografievan een onconventionele jonkheer en deoprichting van een dagblad tot een boeiend

77

Page 3: HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk Slechterjb.x-cago.com/GARJB/2009/12/20091231/GARJB-20091231... · 2012. 3. 12. · HENDRIKJAN (CHRIS) SCHEFFER 1919-2008 door Henk

tijdsbeeld van de late negentiende eeuw.Aan de historiografie van Rotterdam (enNederland) heeft Chris Scheffer met Novem-ber 1918. Journaal van een revolutie die nietdoorging uit 1968 een blijvende bijdragegeleverd. A.V.N. van Woerden zegt het in hetTijdschrift voor Geschiedenis onomwonden:'Scheffers speurzin, combinatievermogen ennuchterheid verdienen alle lof. Hier isiemand aan het woord die er niet op uit isverraad van links of rechts aan de kaak testellen, maar die wil weten hoe mensen opverantwoordelijke posten dachten en handel-den.' Ook hij prijst Scheffers speurwerk en deleesbaarheid van het boek. Alle recensies ver-melden met spijt, dat de auteur geen toegangkreeg tot enkele essentiele archieven, en dathet Koninklijk Huisarchief voor hem geslotenbleef, wat jammer was omdat de positie vanhet koningshuis in de bijna-revolutie serieusop het spel heeft gestaan.Na zijn journalistieke loopbaan was ChrisScheffer van 1970 tot 1979 secretaris van deKoninklijke Akademie van Wetenschappen.Die eerde hem in 1987 met de Pieter de laCourtprijs voor onbezoldigd wetenschappe-lijk onderzoek. Daarnaast was hij tot heteinde van zijn leven actief als adviseur enmeelezer van boeken over de TweedeWereldoorlog in Rotterdam, en als begeleidervan jonge historici. Hij was kritisch en veelei-send, soms op de grens van het onredelijke,maar hij is voor hen ook heel belangrijkgeweest. De Rotterdamse historicus Paul vande Laar bewonderde hem: 'hij was recht voorzijn raap, wond nooit ergens doekjes om, enzei altijd: ik ben kritisch, dat weet je'.Scheffer had Paul op een onderzoek naarpersfusies gezet. Ze praatten daarover in

Amerongen, waar Chris woonde. Als zijnvrouw tijdens de lunch vroeg hoe het ging,was het standaard antwoord van Chris: 'hijverdedigt zich met hand en tand'. Paul vande Laar en Chris Scheffer hebben altijd con-tact gehouden.De auteur van dit levensbericht is dertig jaarmet Chris Scheffer bevriend geweest. Een per-soonlijke herinnering mag niet ontbreken,omdat die hem typeert. In 1976 moest ik dehistorische inleiding schrijven bij een boekmetfoto's van Henri Berssenbrugge, de foto-graaf die in het begin van de twintigste eeuwbinnensteden fotografeerde, maar ook hetdagelijks leven van de thuiswerkers in de tex-tiel in Tilburg. Bij het literatuuronderzoek ont-dekte ik dat dr. H.J. Scheffer een biografieover Berssenbrugge had geschreven. We heb-ben toen samen de inleiding geschreven. Datbetekende dat ik de geschiedenis van DenHaag inbracht en zijn biografie gebruikte.Toen ik de tekst klaar had en die had opge-stuurd, had hij nogal wat aanmerkingen opde tekst, waarover we maar eens ernstigmoesten praten. Op zijn bureau lag de tekstdie er angstaanjagend rood uitzag. Of ikbegreep dat hij zijn naam alleen zette ondereen tekst, waarin alles klopte, dus ook deinterpunctie. Dat begreep ik. En toen kwamhet: in de tekst van pakweg tien getypte vel-letjes zaten enkele tientallen fouten in hetgebruik van punten en komma's, vooralkomma's. Ik kreeg een college interpunctieen kon weer gaan. Bij Chris Scheffer was foutfout en goed goed, ook als het over inter-punctie ging.

78