Berenschot

Energietransitie

NIEUWSBRIEFJUNI 2017

Energietransitie van droom naar daad Het is nu zaak om de energietransitie om te zetten van ideeën

naar plannen en praktijk. In die praktijk komen al snel de echte

vraagpunten naar voren. We willen bijvoorbeeld graag elke

gemeente verduurzamen, maar kan dit binnen de ruimtelijke

randvoorwaarden? We willen toe naar veel minder aardgas in

woningen en gebouwen, maar tegelijk haalbaar en goed qua

woonlasten: een weerbarstige praktijk met diverse oplossingen.

En in de industrie is er een enorm potentieel; wat zijn de juiste

routes en hoe voorzien we dit van de juiste omstandigheden

voor realisering?

Praktische issues in de energietransitie We krijgen meer zicht hierop als we de praktijk in duiken.

Daarom hebben we onze ervaringen in de energietransitie uit

2016 op een rijtje gezet. Eén van de opvallende punten: snel-

heid en volledigheid gaan niet altijd samen. Blijkbaar geldt ook

hier soms de wet van afnemende meeropbrengsten. Volledig

duurzaam is wat we willen, maar dat kan soms ook in stap-

pen. Als we daarvoor kiezen, hoe gaat dat dan later verder? Of

kunnen we alles toch beter in één stap aanpakken?

Dit zijn logische vragen, ook gezien de verre van optimale

omstandigheden. De idealen en de basisafspraken van ‘Parijs’

zijn er weliswaar. Maar fossiele energiebronnen zijn laaggeprijsd

en de CO2-prijs reflecteert niet de duurzame doelstellingen. En

de regelgeving is nog te weinig geënt op de duurzame toekomst,

zoals bleek uit één van onze studies.

Hierbij ontvangt u de Berenschot nieuwsbrief van juni 2017 met nieuws over de energietransitie: belangrijke bevindingen, uitkomsten van projecten en

nieuwe projecten. Wij hopen u hiermee van dienst te zijn. Voor uw vragen en/of opmerkingen kunt u contact opnemen met Bert den Ouden.

INLEIDING

B 2 ENERGIE

Kansen in de regio en de industrie Toch is er nu al veel mogelijk, bijvoorbeeld in gemeenten en

regio’s. In verschillende projecten vonden we goede mogelijk-

heden voor verduurzaming. Niet alleen in duurzame bronnen,

maar ook in besparingen en slimme opties voor energieomzet-

ting en opslag. Berenschot heeft inzichten uit diverse lokale en

regionale projecten.

Hetzelfde zien we in de industrie. Daar hebben we bijvoorbeeld

opnieuw gekeken naar elektrificatie. Dat zorgt niet alleen voor

verduurzaming op basis van elektriciteit uit zon en wind. Het

biedt ook grotere efficiency, bijvoorbeeld door warmtepompen

die uit elektriciteit een veelvoud aan warmte produceren.

Diverse transitieprojecten in de industrie zijn gedaan of nog

lopend.

Nieuwe projecten voor de nationale energietransitieOok op landelijke schaal krijgen we een steeds scherper beeld

van de mogelijkheden. Zo hebben we een update ondersteund

van het Energie Transitie Model (ETM) om meer effecten te

kunnen berekenen van duurzame scenario’s. We werken in

consortiumverband aan een routekaart van verduurzaming van

de chemische industrie. En we hebben onlangs steun verkregen

voor een studie naar waterstof als emissievrije energiedrager, te

winnen uit aardgas met afvang van de CO2. Dat kan een ver-

snelde opstap zijn voor een waterstofinfrastructuur voor opslag

van overschotten aan wind- en zonne-energie. De komende

maanden wordt hieraan hard verder gewerkt.

Onze resultaten Hierna volgt een staalkaart van onze recente projecten. Voor

meer informatie kunt u contact opnemen met Bert den Ouden,

via b.denouden@berenschot.nl.

We bouwen graag met u verder aan de energietransitie!

De belangrijkste inzichten uit 2016Het jaar 2016 bracht opnieuw vooruitgang in de energietransi-

tie naar duurzaamheid. Berenschot lichtte tijdens het congres

Energieopslag & -distributie 2017 in Utrecht de belangrijkste

inzichten toe:

• Industrie en glastuinbouw kunnen overschotten aan wind-

stroom flexibel opvangen; daarvoor is wel aanpassing van de

nettarieven nodig.

• Een vrijwel CO2-neutrale energievoorziening in 2050 is goed

mogelijk met CO2-afvang bij het gas voor de industrie, en

optimale inzet van groen gas in woningen en transport.

• De kosten van een energieneutrale energievoorziening zijn

te overzien, maar let op de kosten van sterke woningisolatie,

zwaardere energienetten en back-up centrales.

• Door opslag van zonnestroom in een elektrische ‘warmte-

batterij’ blijven zonnepanelen rendabel, ook na uitfasering

van de salderingsregeling.

• All-electric in de bestaande bouw leidt nu nog tot veel

netverzwaring en extra gascentrales. De hybride warm-

tepomp heeft dat probleem niet en past ook veel makke-

lijker in bestaande woningen. Daarmee kunnen we snel

verduurzamen.

• Energie-innovaties stuiten bij realisatie in de praktijk nog

vaak op institutionele belemmeringen. We raden aan om dit

marktconform en structureel aan te pakken.

• Gemeenten en provincies krijgen een steeds grotere rol in de

verduurzaming, waarbij regionale samenwerking belangrijk

wordt, ook met energiebedrijven.

Meer informatie over onze bevindingen kunt u hier vinden.

B3Nieuwsbrief

Recentelijk uitgevoerde projectenOnderzoek naar institutionele belemmeringen en

oplossingsrichtingen

In opdracht van de TKI Systeemintegratie van de Topsector

Energie heeft Berenschot een advies uitgebracht over institu-

tionele belemmeringen bij de opschaling van innovaties. Vier

gerenommeerde adviesbureaus hebben, voor de verschillende

energiefuncties, deelstudies naar dit type belemmeringen

gedaan. Berenschot heeft hieruit een integraal beeld voor alle

energie-innovaties gemaakt en dit gepresenteerd op een sympo-

sium aan de WUR.

Vanuit de deelstudies zijn meer dan tachtig unieke belemme-

ringen geïnventariseerd. Door deze in te delen in technologi-

sche pijlers en institutionele domeinen, heeft Berenschot hier

ordening in aangebracht en zwaartepunten geïdentificeerd. Een

opvallend zwaartepunt is dat veel belemmeringen zich op de

grens tussen meerdere energiefuncties bevinden, bijvoorbeeld

omdat het over onderwerpen als elektrificatie of flexibiliteit gaat.

In zijn algemeenheid is onze bevinding dat de (te) lage CO2-

prijs de toepassing van veel energie-innovaties bemoeilijkt.

Het is dan belangrijk dat de regelgeving wél meehelpt om deze

goed in praktijk te brengen. Gezien de vele belemmeringen is

hier nog veel te winnen. Het wegnemen van belemmeringen

past in een marktconforme benadering van de energietransitie.

Geadviseerd wordt om dit structureel en programmatisch aan

te pakken in de Energiebeleidsagenda.

Klik hier voor het gehele rapport.

Routekaart hybride warmtepompWarmtepompen gebruiken elektriciteit om duurzame omge-

vingswarmte naar een hogere temperatuur te brengen voor de

verwarming van huizen. In vergelijking met gasgestookte ketels

bespaart dit energie en verlaagt dit de CO2-uitstoot. Maar op de

koudste winterdagen werkt dat minder goed en kunnen warm-

tepompen het elektriciteitsnet overbelasten. Dit is vooral een

probleem in bestaande woningen. De hybride warmtepomp lost

dit probleem op. Op de meeste dagen draait de hybride warmte-

pomp op elektriciteit, maar op de koudste dagen helpt een gaske-

tel om de piekvraag af te dekken. Bovendien is de investering in

bestaande woningen lager: de warmtepomp is kleiner en er hoeft

geen vloerverwarming (of soortgelijk) aangelegd te worden.

Hierdoor is met de hybride warmtepomp een versnelde

verduurzaming van woningen te realiseren, naast de imple-

mentatie van all-electric (bijvoorbeeld in de nieuwbouw) en

warmtenetten. Hierdoor is een versnelde CO2-reductie moge-

lijk, boven op de doelstellingen van het Energieakkoord. Dat

concluderen Berenschot en BDH in de ‘Routekaart hybride

warmtepomp’. Berenschot en BDH hebben met betrokken par-

tijen en beroepsgroepen de mogelijkheden en uitdagingen voor

hybride warmtepompen besproken. Hierin zijn de belangrijkste

knelpunten voor hybride warmtepompen in kaart gebracht en

is een begin gemaakt met het formuleren van concrete oplos-

singen. Het is de bedoeling om samen met de stakeholders deze

oplossingen verder uit te werken en te implementeren. De vijf

belangrijkste uitdagingen zijn:

1. Advies en kennisniveau consument.

2. Aanschafkosten.

3. Standaardisering (plug and play).

4. Verplichting en incentive voor de

bestaande bouw.

5. Kennisniveau en voorkeur installateurs.

Het is van belang dat de aangewezen actoren actie ondernemen

op uitdagingen door samen aan oplossingsrichtingen te werken.

In de routekaart zijn de oplossingsrichtingen verder gefor-

muleerd. Hierdoor kan een versnelling plaatsvinden van de

energietransitie, zelfs al in de periode van het Energieakkoord.

Een efficiënte aanpak en adequate actie op de uitdagingen uit

de ‘Routekaart hybride warmtepomp’ kunnen een bijdrage

leveren aan de doelen van het Energieakkoord en helpen de

gaskraan snel verder dicht te draaien. Zie de Routekaart hybride

warmtepomp.

Berenschot

Energie-innovaties van de Topsector: Institutionele belemmeringen en

oplossingsrichtingen

Een eerste verkenning van (in-)formele institutionele barrières, knelpunten, drempels en oplossingen bij innovatieve projecten

ten behoeve van de energietransitie

23 november 2016

Berenschot

Hybride warmtepomp

ROUTEKAART

27 januari 2017

B 4 ENERGIE

Verdiepingsonderzoek elektrificatie in de industrieDe Nederlandse industrie kan richting 2050 een flink deel van

haar processen elektrificeren en hiermee een bijdrage leveren

aan de klimaatdoelen uit het Parijsakkoord. Hiervoor zijn wel

systeem- en procesinnovaties nodig. Daarbij is het zinvol om

onderscheid te maken tussen verschillende elektrificatiestrate-

gieën. Dit blijkt uit een onderzoek van Berenschot, CE Delft,

Industrial Energy Experts en Energy Matters, in opdracht van

RVO, in samenwerking met het TKI Industrie & Energie.

De Nederlandse procesindustrie is verantwoordelijk voor 46%

van het totale energieverbruik. Elektrificatie van deze procesin-

dustrie is één van de mogelijke transitiepaden om tot een duur-

zame energievoorziening te komen, aannemend dat elektriciteit

in de toekomst volledig duurzaam of CO2-neutraal beschikbaar

komt. Om deze transitierichting optimaal te benutten, zijn

systeem- en procesinnovaties noodzakelijk.

Het onderzoek onderscheidt twee hoofdstrategieën voor elektri-

ficatie: flexibele elektrificatie en baseload elektrificatie. Som-

mige technologieën zijn geschikter voor flexibele elektrificatie,

waar andere technologieën juist geschikter zijn voor baseload

elektrificatie.

Voor flexibele elektrificatie wordt bijvoorbeeld vooral gedacht

aan elektrische of hybride boilers die warmte produceren op

momenten van goedkope stroom. Voor baseload elektrificatie

zijn er twee toepassingsgebieden, namelijk elektrificatie in het

inherente productieproces zelf en elektrificatie in de omliggende

energie utilities zoals het stoomcircuit. Daarbij is de prestatie-

coëfficiënt (COP) van belang, met technieken als stoomrecom-

pressie en hogetemperatuurwarmtepompen. De kansen voor de

laatstgenoemde kunnen worden verhoogd bij verdere dooront-

wikkeling. In de implementatie wordt gedacht aan ESCo’s, die

bijvoorbeeld stoom als dienst leveren, in plaats van elektriciteit

of gas.

Het consortium stelde hiermee een overzicht van elektrificatie-

categorieën en technologieën op voor de korte, middellange en

lange termijn. Ook doet het onderzoek aanbevelingen voor de

ontwikkeling van industriële elektrificatie als transitierichting,

en de ontwikkelingsbehoeften daarbij. Daardoor kan Nederland

een internationaal onderscheidende innovatiepositie op het

gebied van industriële elektrificatie verwerven. Zie voor meer

details het (Engelstalige) rapport hier.

Ondersteunen regionale energietransitie

Regionale energiestrategieën: voorbeeld FrieslandIPO, VNG en UvW zijn van plan om in heel Nederland

regionale energiestrategieën te ontwikkelen. Een regionale

energiestrategie omvat een visie op de toekomst, een ambitie in

lijn met de private en publieke regionale doelstellingen, inzicht

in de huidige projecten, ruimtelijke impact en ontwikkel/tran-

sitiepaden voor de toekomst. Tevens is er concreet aangegeven

op welke manier door wie en met wie de strategie zal worden

uitgevoerd, waarbij ook de financiering nader is onderbouwd en

belegd. Berenschot is betrokken geweest bij de ontwikkeling van

de eerste regionale energiestrategieën in verschillende regio’s.

Bijvoorbeeld in Friesland, waar Friese gemeenten samen met

de provincie Friesland en het Wetterskip Fryslân een Friese

energiestrategie ontwikkelen die gedragen wordt door bedrijven,

maatschappelijke partners en de vele Friese energiecoöpera-

ties. Berenschot is als programmamanager/procesbegeleider

gevraagd om dit proces te ontwerpen, te begeleiden en tot een

Friese energiestrategie te komen. Met inhoudelijke energie-

kennis en procesmatige bestuurlijke kennis over intersectorale

en/of intergemeentelijke samenwerking zijn we een ervaren

partner voor regio’s in de ontwikkeling van de regionale

energiestrategie.

Gemeentelijke energiestrategie: voorbeeld energie-transitie Den Bosch Decentrale overheden hebben in lijn met de gemaakte doel-

stellingen in Parijs en het Energieakkoord veelal ambitieuze

doelstellingen neergelegd rondom klimaat of energieneutraliteit

in de toekomst. Hoewel de overheden stappen maken richting

klimaatneutraal, is er nog geen sprake van de gewenste versnel-

ling of systeemverandering. Berenschot helpt op verschillende

manieren om versnelling in de energietransitie te realiseren.

B5Nieuwsbrief

Bijvoorbeeld in de gemeente ’s-Hertogenbosch waar wij

expertadvies geven over de toepassing van kansrijke (nieuwe)

beleidsinstrumenten passend bij de Bossche gebiedsopgaven

en energiepotentie. Op basis van een gebieds-, beleids-, en

instrumentenanalyse komen wij tot advies over in te zetten

instrumenten, impact en organisatiekosten. De gemeente

‘s-Hertogenbosch gebruikt dit advies in de voorbereiding van de

nieuwe gemeenteraadsverkiezingen en coalitievorming.

Verduurzaming warmtenetten: voorbeeld UtrechtIn de gemeente Utrecht was er een vraag over de verduurzaming

van het Utrechtse warmtenet. Berenschot heeft een second

opinion gedaan over de plannen voor een biowarmte-instal-

latie (BWI) om de gasgestookte centrales te vervangen. Om

hier uitspraken over te kunnen doen, is de koppeling met de

herkomst van de biomassa en de elektriciteit gemaakt. De BWI

is door middel van een inventarisatie afgezet tegen andere ver-

duurzamingsopties. Hierbij is een open warmtenet met onder

andere de BWI, benutting van warmte uit het riool, industriële

warmtepompen en geothermie naar voren gekomen. Deze

mogelijkheid lijkt groener, goedkoper en robuuster dan alleen

met de huidige gasgestookte turbines verwarmen. Het rapport

over Utrecht is hier na te lezen.

Gemeente en industrie: voorbeeld Maastricht bereikbaarHet Maastrichts Energieakkoord gaat uit van een klimaat-

neutraal Maastricht in 2030. Voor programmabureau

Maastricht Bereikbaar heeft Berenschot een inhoudelijk en

procesmatig advies gegeven over hoe deze doelstelling specifiek

voor de Maastrichtse industrie behaald kan worden en welke

toekomstbestendige publiek-private samenwerkingsvorm hierbij

past. Hiertoe zijn allereerst door middel van data-analyses en

haalbaarheidsstudies de kansen en potentiële combinaties van

duurzame bronnen voor Maastricht bepaald. Daarbij is de alge-

mene doelstelling uit het Maastrichts Energieakkoord vertaald

naar een specifieke doelstelling voor de industrie. Aan de hand

van deze informatie is een uitvoeringsstrategie en bijpassende

publiek-private organisatievorm opgezet. In 2017 wordt de

energiestrategie omgezet in concrete projecten, waarmee de

eerste resultaten ten aanzien van een klimaatneutrale industrie

kunnen worden bereikt.

Nieuwe lopende projecten Berenschot werkt momenteel onder meer aan de volgende

projecten waarvan de resultaten nog beschikbaar zullen komen: 

Opstellen routekaart 2050 voor de chemische industrieDe combinatie Berenschot en Ecofys heeft van VNCI de

opdracht gekregen om een energie- en klimaatroutekaart tot

2050 voor de chemische industrie in Nederland op te stellen.

Beide bureaus hebben veel kennis over het uitwerken van

routekaarten voor de chemie en klimaatbeleid, zoals de ‘Euro-

pean chemistry for growth’ en ‘Routekaart chemie 2030’. De

Routekaart 2050 moet leiden tot een gedeelde ambitie en visie

voor de Nederlandse chemische industrie.

Voor het opstellen van de routekaart zullen de VNCI en de Top-

sector Chemie de komende maanden nauw samenwerken met

de chemieclusters en de ‘energie-intensieve industrie’-trajecten

bij VNO-NCW en VEMW. De Routekaart 2050 bouwt voort

op de eerder verschenen Routekaart voor 2030. Aan de hand

van recentelijk verschenen studies worden de reeds bestaande

oplossingsrichtingen herijkt en toegespitst op de specifieke

mogelijkheden van de Nederlandse chemische industrie.

Verduurzaming Warmtenet UtrechtInzicht in de voorgenomen BWI Lage Weide en een toekomstschets voor verdere verduurzamingsopties van het warmtenet

Oktober 2016

Bert den OudenGijs Duivenvoorde

Aart Kooiman

B 6 ENERGIE

Uitbreiden Energietransitiemodel met dynamisch elektriciteitsvraagpatroonBerenschot is partner van het Energietransitiemodel (ETM)

van Quintel Intelligence. Met dit open source model is het

mogelijk de energietoekomst online door te rekenen, door het

invoeren van zelf gekozen uitgangspunten. De effecten worden

dan direct zichtbaar. Zo wordt kennis over de energietransitie

beschikbaar voor iedereen: bijvoorbeeld beleidsmakers of voor

educatieve doeleinden.

Een nog openstaand wenspunt in dit model was de verandering

in het tijdafhankelijk patroon van de elektriciteitsvraag. Dat

kan in de toekomst heel anders worden door elektrificatie.

Denk daarbij aan elektrische warmtepompen ter vervanging

van gas, het opladen van elektrische auto’s, en nieuwe elektri-

citeitstechnieken in de industrie. Dat geeft dus extra elektrici-

teitsvolume, waar het model altijd al rekening mee hield, maar

ook het vraagpatroon in de tijd kan anders worden. Bijvoor-

beeld bij extra stroomvraag door elektrische warmtepompen

tijdens koude periodes in de winter.

De nieuwe ETM-versie berekent de elektriciteitsvraag beter

dynamisch in de tijd. Dat leidt tot nieuwe inzichten, bijvoor-

beeld in de benodigde hoeveelheid elektriciteitscentrales of

opslag, om nieuwe vraagpieken te kunnen afdekken. Dat is

vooral belangrijk bij verdere stappen in de energietransitie naar

een volledig CO2-neutrale toekomst. Daarmee geeft het ETM de

complete energievoorzieningseffecten weer van toekomsten met

volledige duurzaamheid.

De nieuwe versie van het ETM is sinds 21 juni online.

Berenschot heeft zowel financieel als inhoudelijk bijgedragen

aan deze recente update. We willen die gaan gebruiken bij

toekomstige verkenningen op landelijke schaal. Daarnaast is

de nieuwe functionaliteit bruikbaar voor lokale en regionale

energieplannen, waarvoor Berenschot diensten aanbiedt voor

het doorrekenen van verduurzamingsopties en het begeleiden

van keuzeprocessen.

Haalbaarheidsstudie naar waterstof uit aardgas met CO2-afvangWaterstof is een belangrijke, nieuwe en CO2-vrije energie-

drager voor een duurzaam energiesysteem. Dat was tot voor

kort vooral een belofte voor de langere termijn, maar kan thans

worden versneld. Het is namelijk mogelijk waterstof te maken

uit aardgas. De CO2 die bij dit proces vrijkomt, kan worden

opgeslagen of benut. Uit eerdere studies van Berenschot kwam

dit naar voren als een goede optie voor het versnellen van de

energietransitie.

De Topsector Energie heeft recentelijk besloten Berenschot en

TNO een haalbaarheidsstudie te laten doen naar waterstof uit

aardgas met behulp van CO2-afvang. De CO2-afvang vindt

hierbij vooraf plaats, in plaats van achteraf (zoals bij andere

plannen voor CO2-afvang) en resulteert ook in een versnelde

uitrol van een infrastructuur voor waterstof (zowel transport

als opslag). Dat is een mooie opstap voor het distribueren van

de waterstof die later nog vrijkomt uit overschotten aan duur-

zame energie. Tevens biedt het nieuwe kansen voor de industrie.

Berenschot

OPMERKELIJKE INZICHTEN,

OPMERKELIJKE RESULTATEN

Berenschot is een onafhankelijk organisatieadviesbureau

met 325 medewerkers wereldwijd. Al bijna 80 jaar

verrassen wij onze opdrachtgevers in de publieke en private

sector met slimme en nieuwe inzichten. We verwerven ze

en maken ze toepasbaar. Dit door innovatie te koppelen

aan creativiteit. Steeds opnieuw. Klanten kiezen voor

Berenschot omdat onze adviezen hen op een voorsprong

zetten.

Ons bureau zit vol inspirerende en eigenwijze individuen

die allen dezelfde passie delen: organiseren. Ingewikkelde

vraagstukken omzetten in werkbare constructies. Door

ons brede werkterrein en onze brede expertise kunnen

opdrachtgevers ons inschakelen voor uiteenlopende

opdrachten. En zijn we in staat om met multidisciplinaire

teams alle aspecten van een vraagstuk aan te pakken.

Berenschot is aangesloten bij de E-I Consulting Group, een

Europees samenwerkingsverband van toonaangevende

bureaus.

Berenschot Groep B.V.

Europalaan 40, 3526 KS Utrecht

Postbus 8039, 3503 RA Utrecht

030 2 916 916

www.berenschot.nl

@berenschot_nl