Energie Actueel nr.8 2012

8
Energie Actueel verschijnt eenmaal per drie weken - Oplage: 5.500 Abonnementen op aanvraag. Losse nummers € 6,50 Duitse gemeenten vragen meer aandacht voor regionale en lokale stroomnetten Regering heeft vooral oog voor hoogspanning 2 Tweede-Kamerlid Sjoera Dikkers (PvdA) ‘Lenteakkoord is slechts van tijdelijke duur’ 4 DOOR WIM VERSEPUT, KOPENHAGEN Het risico dat gedurende bepaalde periodes niet volledig aan de vraag kan worden voldaan, is het gevolg van de dalende gasproductie op het Deense deel van de Noordzee. De import zal niet altijd soelaas kunnen bieden, want daarvoor ontbreekt het aan transmissieca- paciteit, aldus de netbeheerder in een nieuwe analyse van de voorzie- ningszekerheid. De prognose is ge- baseerd op de situatie in de winter van 2010/11. Toen bleek het aanbod inderdaad te krap. De zaak zou mogelijk helemaal uit de hand gelopen zijn als niet nog net, namelijk in oktober 2010, de Duitse netbeheerders presenteren eerste ontwikkelingsplan opgemerkt De vier hoogspanningsnetbeheer- ders in Duitsland, waaronder Ten- neT, hebben eind mei voor het eerst een gezamenlijk netontwikkelings- plan vastgesteld voor de komende tien jaar. De TSO’s hebben het plan, dat komende periode voor consul- tatie en discussie ter inzage ligt, in opdracht van de Duitse overheid ge- maakt. Het ontwikkelingsplan fun- geert als basis voor het Bundesbe- darfsplan, waarin de noodzakelijke netuitbreidingen voor de komende jaren worden vastgelegd. De komende tien jaar moeten de hoogspanningsnetten op het Duitse vasteland verder worden uitgebreid, zo blijkt uit het plan. Deze uitbrei- ding is noodzakelijk om de Ener- giewende in Duitsland mogelijk te maken, alsmede de totstandkoming van een Europese stroommarkt. In het netontwikkelingsplan wordt in eerste instantie voorgesteld om be- staande verbindingen te optimalise- ren en versterken. Verder voorzien de netbeheerders dat de komende tien jaar in totaal 4.400 kilometer aan nieuwe hoogspanningsverbin- dingen gerealiseerd moet worden. Hierbij wordt gedacht aan zowel wisselstroom- als gelijkstroomver- bindingen. De netbeheerders vra- gen verder in het plan aandacht voor brede politieke steun, aangepaste wet- en regelgeving en een geschikt planologisch kader. Het netontwikkelingsplan is ver- gelijkbaar met het Nederlandse Kwaliteits- en Capaciteitsdocument (KCD), dat TenneT iedere twee jaar maakt. In dit nationale netontwik- kelingsplan wordt op basis van scenario’s bepaald welke netinves- teringen in de komende periode mogelijk nodig zijn. De uitvoering en het tempo van de investeringen is sterk afhankelijk van de daadwerke- lijke ontwikkeling van de vraag naar transport van elektriciteit. n aansluiting op het Duitse leidin- genstelsel tot stand was gekomen. Die aansluiting was het resultaat van een overeenkomst met Gasunie Deutschland. Desondanks schoten de Deense gasprijzen omhoog. “Waar de Deense prijs normaliter 1 euro per MWh boven de Neder- landse prijs ligt, was het verschil in die winter 10 tot 15 euro.” Prijsopdrijvend effect Gezien het feit dat de verbinding Het jaarlijkse overzicht van de naleving van de EU-regeling voor de handel in uitstootrechten (ETS) toont aan dat de broeikasgasemissies van de betrokken installaties vorig jaar vergeleken met 2010, ondanks het toenemend economisch herstel, met ruim 2 procent zijn gedaald tot 1,889 miljard CO2-equivalent. DOOR JAN SCHILS, BRUSSEL Volgens Europees milieucommis- saris Connie Hedegaard bewijst dit goede resultaat dat de ETS kosteneffectieve emissiereducties oplevert. Hedegaard: “Het onder- streept nog eens waarom de ETS Verplicht aandeel duurzaam stuwt Zweedse stroomproductie op In totaal produceerden de Zweden afgelopen jaar een kleine 20 mil- jard kWh gecertificeerde duurzame stroom tegen 7 miljard in het in- voeringsjaar. Volgens de autoriteit (Energimyndigheten) is dit volume tot stand gekomen door zowel nieu- we productiefaciliteiten als uitbrei- ding van bestaande. In 2011 groeide de productie van gecertificeerde hernieuwbare energie met 2 miljard kWh. Een meevaller, want de relatief hoge temperaturen zorgden ervoor dat de op biomassa draaiende faci- liteiten hun productie zagen zakken met 1 miljard kWh. Koploper Windenergie in Zweden was vorig jaar koploper met een volumegroei van 6 miljard kWh. Tien jaar gele- den voorzag wind nog maar in een half miljard kWh. In 2025 moet het volgens de politieke doelstellingen 20 miljard kWh zijn. Biomassa Het systeem met certificaten heeft in Zweden sinds de invoering tien jaar geleden 13 miljard kWh extra aan hernieuwbare energie opgeleverd. Dat is de balans die de Zweedse energieautoriteit heeft opgemaakt. De bevoorrading van de Deense gasmarkt loopt de komende jaren het risico in het gedrang te komen. Dat voorziet netbeheerder Energinet.dk. april 2012 geen emissierechten ter dekking van alle emissies in 2011 ingeleverd. Daarbij ging het om doorgaans kleine installaties die samen minder dan 1 procent van de onder de ETS vallende emissies uit- maken. Twee procent van de instal- laties heeft binnen de genoemde termijn geen geverifieerde emissie- gegevens ingediend. Grondig hervormd De nu lopende (tweede) handelspe- riode van het ETS is begonnen op 1 januari 2008, duurt vijf jaar en loopt dus tot 31 december van dit jaar. Ze valt samen met de periode waarin de industrielanden hun emissiedoel- stellingen in het kader van het Kyo- to-protocol moeten halen. Het ETS is inmiddels grondig hervormd voor de derde handelsperiode, die begint op 1 januari 2013 en loopt tot 2020. De wetgeving tot herziening van de richtlijn inzake de emissiehandel werd in april 2009 goedgekeurd als onderdeel van het klimaat-energie- pakket van de EU en bevat herziene ETS-voorschriften voor de periode van 2012 tot 2020 en daarna. n nam iets meer dan 10 miljard kWh voor haar rekening. De totale bin- nenlandse stroomproductie was af- gelopen jaar krap 147 miljard kWh, waarvan weliswaar 66 miljard kWh waterkracht, maar die is lang niet altijd te verkopen met de certifica- ten. Afgezet tegen de binnenlandse vraag was sprake van een overschot van 7,2 miljard kWh, mede doordat de vraag terugliep met 5 procent. Met ingang van april dit jaar doet ook Noorwegen mee met de Zweedse certificatenmarkt. Het systeem houdt in dat alle stroom- leveranciers en ook bepaalde groot- verbruikers verplicht zijn een aantal van die certificaten te kopen. Na een jaar worden ze geannuleerd als de bedrijven inderdaad aan hun verplichtingen op het gebied van de afzet van hernieuwbare energie hebben voldaan. Indien niet, dan wordt een strafheffing in rekening gebracht. n met Duitsland vooralsnog de enige aansluiting met de Europese markt is, blijft de bevoorrading in Dene- marken kwetsbaar en het gasprijs- niveau hoog. “Daarvoor is niet eens een reëel tekort nodig, want alleen de onzekerheid over de situatie kan al een prijsopdrijvend effect heb- ben”, waarschuwt Energinet.dk. Als uitvloeisel van de serviceover- eenkomst met Gasunie wil de be- heerder op de grenspunten van de transportleiding veilingen introdu- ceren. Daarmee wordt beoogd, dat diegenen aan bod komen die bereid zijn het meest te betalen. Daarnaast zal minstens 10 procent van de ca- paciteit in beide richtingen worden gereserveerd voor de kortetermijn- markt. Verder wordt er al aan ge- werkt om de importmogelijkheden te vergroten door de uitbouw van het leidingenstelsel. De eerste re- sultaten daarvan moeten volgens plan over enkele jaren zichtbaar worden. n Rens Knegt, directeur Netbeheer Nederland ‘Minder denken vanuit rollen, meer vanuit gezamenlijke doelen’ 5 7 ENERGIE Actueel Tips voor de redactie? Tips voor de redactie? De redactie verwelkomt tips en onderwerp- suggesties van de lezers. Ook wil de redactie graag persberichten en overige van belang zijnde mailings ontvangen. Zie het colofon op pagina 8 voor het redactieadres. Dinsdag 12 juni 2012, jaargang 15, nummer 8 de motor achter koolstofarme groei in Europa blijft.” De handel in emissierechten heeft betrekking op meer dan 12.000 elektriciteits- centrales en productie-installaties in de 27 EU-lidstaten, Noorwe- gen en Liechtenstein, en sinds dit jaar ook op emissies van lucht- vaartmaatschappijen die vliegen vanaf en naar luchthavens in deze landen. Volgens Hedegaard lag het niveau van de naleving van de ETS-voorschriften door bedrijven weer hoog. Minder dan 1 procent van de deelnemende installaties had tegen de uiterste datum van 30 Nieuwe Franse regering zet mes in kernenergie Aandeel nucleaire stroom in twaalf jaar tijd van 75 naar 50 procent Deense gasmarkt blijft komende jaren kwetsbaar Broeikasgasemissies die onder ETS vallen vorig jaar met 2 procent gedaald Steiger voor olieopslag Koninklijke Vopak bouwt momenteel aan een terminalpark met olieopslagtanks in Eemshaven. Dit jaar moeten zes tanks voor de opslag van benzine en vijf voor diesel operationeel zijn. De tanks van ieder 60.000 liter zijn nodig om aan de eisen te voldoen die aan lidstaten van de Europese Unie worden gesteld. Ieder EU-lid moet een strategische olie- voorraad aanleggen. De olie wordt met tankers over het water aangevoerd. De Julianahaven is de plek waar de grote schepen moeten aanmeren. Siemens bouwt in samenwerking met lokale aannemers de transportleidingen, elektrische systemen en de twee pompen op de steiger. Een investering die rond de 8 miljoen euro ligt. Op dit moment kunnen alleen schepen van 30.000 tot 35.000 ton de vingerpier in Eemshaven bereiken. Rijkswaterstaat heeft echter plannen om de vaargeul in de Waddenzee tot zo’n veertien meter te verdiepen. Tankers met een volume tot 100.000 ton zouden daardoor ook Eemshaven kunnen bereiken. n

description

Energie Nederland is een driewekelijkse uitgave van EnergieNed, Vereniging van Energieproducenten, -handelaren en retailbedrijven in Nederland en Netbeheer Nederland, Vereniging van Energienetbeheerders in Nederland.

Transcript of Energie Actueel nr.8 2012

Page 1: Energie Actueel nr.8 2012

Energie Actueel verschijnt eenmaal per drie weken - Oplage: 5.500 Abonnementen op aanvraag. Losse nummers € 6,50

Duitse gemeenten vragen meer aandacht voor regionale en lokale stroomnetten

Regering heeft vooral oog voor hoogspanning 2

Tweede-Kamerlid Sjoera Dikkers (PvdA)

‘Lenteakkoord is slechts van tijdelijke duur’ 4

DOOR WIM VERSEPUT, KOPENHAGEN

Het risico dat gedurende bepaalde periodes niet volledig aan de vraag kan worden voldaan, is het gevolg van de dalende gasproductie op het Deense deel van de Noordzee. De import zal niet altijd soelaas kunnen bieden, want daarvoor

ontbreekt het aan transmissieca-paciteit, aldus de netbeheerder in een nieuwe analyse van de voorzie-ningszekerheid. De prognose is ge-baseerd op de situatie in de winter van 2010/11. Toen bleek het aanbod inderdaad te krap. De zaak zou mogelijk helemaal uit de hand gelopen zijn als niet nog net, namelijk in oktober 2010, de

Duitse netbeheerders presenteren eerste ontwikkelingsplan

o p g e m e r k t

De vier hoogspanningsnetbeheer-ders in Duitsland, waaronder Ten-neT, hebben eind mei voor het eerst een gezamenlijk netontwikkelings-plan vastgesteld voor de komende tien jaar. De TSO’s hebben het plan, dat komende periode voor consul-tatie en discussie ter inzage ligt, in opdracht van de Duitse overheid ge-maakt. Het ontwikkelingsplan fun-geert als basis voor het Bundesbe-darfsplan, waarin de noodzakelijke netuitbreidingen voor de komende jaren worden vastgelegd.De komende tien jaar moeten de hoogspanningsnetten op het Duitse vasteland verder worden uitgebreid, zo blijkt uit het plan. Deze uitbrei-ding is noodzakelijk om de Ener-giewende in Duitsland mogelijk te maken, alsmede de totstandkoming van een Europese stroommarkt. In het netontwikkelingsplan wordt in eerste instantie voorgesteld om be-staande verbindingen te optimalise-ren en versterken. Verder voorzien de netbeheerders dat de komende tien jaar in totaal 4.400 kilometer aan nieuwe hoogspanningsverbin-dingen gerealiseerd moet worden. Hierbij wordt gedacht aan zowel wisselstroom- als gelijkstroomver-bindingen. De netbeheerders vra-gen verder in het plan aandacht voor brede politieke steun, aangepaste wet- en regelgeving en een geschikt planologisch kader.Het netontwikkelingsplan is ver-gelijkbaar met het Nederlandse Kwaliteits- en Capaciteitsdocument (KCD), dat TenneT iedere twee jaar maakt. In dit nationale netontwik-kelingsplan wordt op basis van scenario’s bepaald welke netinves-teringen in de komende periode mogelijk nodig zijn. De uitvoering en het tempo van de investeringen is sterk afhankelijk van de daadwerke-lijke ontwikkeling van de vraag naar transport van elektriciteit. n

aansluiting op het Duitse leidin-genstelsel tot stand was gekomen. Die aansluiting was het resultaat van een overeenkomst met Gasunie Deutschland. Desondanks schoten de Deense gasprijzen omhoog. “Waar de Deense prijs normaliter 1 euro per MWh boven de Neder-landse prijs ligt, was het verschil in die winter 10 tot 15 euro.”

Prijsopdrijvend effectGezien het feit dat de verbinding

Het jaarlijkse overzicht van de naleving van de EU-regeling voor de handel in uitstootrechten (ETS) toont aan dat de broeikasgasemissies van de betrokken installaties vorig jaar vergeleken met 2010, ondanks het toenemend economisch herstel, met ruim 2 procent zijn gedaald tot 1,889 miljard CO2-equivalent.

DOOR JAN SCHILS, BRUSSEL

Volgens Europees milieucommis-saris Connie Hedegaard bewijst dit goede resultaat dat de ETS kosteneffectieve emissiereducties oplevert. Hedegaard: “Het onder-streept nog eens waarom de ETS

Verplicht aandeel duurzaam stuwt Zweedse stroomproductie op

In totaal produceerden de Zweden afgelopen jaar een kleine 20 mil-jard kWh gecertificeerde duurzame stroom tegen 7 miljard in het in-voeringsjaar. Volgens de autoriteit (Energimyndigheten) is dit volume tot stand gekomen door zowel nieu-we productiefaciliteiten als uitbrei-ding van bestaande. In 2011 groeide de productie van gecertificeerde hernieuwbare energie met 2 miljard kWh. Een meevaller, want de relatief hoge temperaturen zorgden ervoor dat de op biomassa draaiende faci-liteiten hun productie zagen zakken met 1 miljard kWh.

KoploperWindenergie in Zweden was vorig jaar koploper met een volumegroei van 6 miljard kWh. Tien jaar gele-den voorzag wind nog maar in een half miljard kWh. In 2025 moet het volgens de politieke doelstellingen 20 miljard kWh zijn. Biomassa

Het systeem met certificaten heeft in Zweden sinds de invoering tien jaar geleden 13 miljard kWh extra aan hernieuwbare energie opgeleverd. Dat is de balans die de Zweedse energieautoriteit heeft opgemaakt.

De bevoorrading van de Deense gasmarkt loopt de komende jaren het risico in het gedrang te komen. Dat voorziet netbeheerder Energinet.dk.

april 2012 geen emissierechten ter dekking van alle emissies in 2011 ingeleverd. Daarbij ging het om doorgaans kleine installaties die samen minder dan 1 procent van de onder de ETS vallende emissies uit-maken. Twee procent van de instal-laties heeft binnen de genoemde termijn geen geverifieerde emissie-gegevens ingediend.

Grondig hervormd De nu lopende (tweede) handelspe-riode van het ETS is begonnen op 1 januari 2008, duurt vijf jaar en loopt

dus tot 31 december van dit jaar. Ze valt samen met de periode waarin de industrielanden hun emissiedoel-stellingen in het kader van het Kyo-to-protocol moeten halen. Het ETS is inmiddels grondig hervormd voor de derde handelsperiode, die begint op 1 januari 2013 en loopt tot 2020. De wetgeving tot herziening van de richtlijn inzake de emissiehandel werd in april 2009 goedgekeurd als onderdeel van het klimaat-energie-pakket van de EU en bevat herziene ETS-voorschriften voor de periode van 2012 tot 2020 en daarna. n

nam iets meer dan 10 miljard kWh voor haar rekening. De totale bin-nenlandse stroomproductie was af-gelopen jaar krap 147 miljard kWh, waarvan weliswaar 66 miljard kWh waterkracht, maar die is lang niet altijd te verkopen met de certifica-ten. Afgezet tegen de binnenlandse vraag was sprake van een overschot van 7,2 miljard kWh, mede doordat de vraag terugliep met 5 procent. Met ingang van april dit jaar doet ook Noorwegen mee met de Zweedse certificatenmarkt. Het systeem houdt in dat alle stroom-leveranciers en ook bepaalde groot-verbruikers verplicht zijn een aantal van die certificaten te kopen. Na een jaar worden ze geannuleerd als de bedrijven inderdaad aan hun verplichtingen op het gebied van de afzet van hernieuwbare energie hebben voldaan. Indien niet, dan wordt een strafheffing in rekening gebracht. n

met Duitsland vooralsnog de enige aansluiting met de Europese markt is, blijft de bevoorrading in Dene-marken kwetsbaar en het gasprijs-niveau hoog. “Daarvoor is niet eens een reëel tekort nodig, want alleen de onzekerheid over de situatie kan al een prijsopdrijvend effect heb-ben”, waarschuwt Energinet.dk. Als uitvloeisel van de serviceover-eenkomst met Gasunie wil de be-heerder op de grenspunten van de transportleiding veilingen introdu-

ceren. Daarmee wordt beoogd, dat diegenen aan bod komen die bereid zijn het meest te betalen. Daarnaast zal minstens 10 procent van de ca-paciteit in beide richtingen worden gereserveerd voor de kortetermijn-markt. Verder wordt er al aan ge-werkt om de importmogelijkheden te vergroten door de uitbouw van het leidingenstelsel. De eerste re-sultaten daarvan moeten volgens plan over enkele jaren zichtbaar worden. n

Rens Knegt, directeur Netbeheer Nederland

‘Minder denken vanuit rollen, meer vanuit gezamenlijke doelen’ 5 7

ENERGIEActueelTips

voor de redactie?Tips voor de redactie? De redactie verwelkomt tips en onderwerp-

suggesties van de lezers. Ook wil de redactie graag persberichten en overige van belang zijnde mailings

ontvangen. Zie het colofon op pagina 8 voor het redactieadres.Dinsdag 12 juni 2012, jaargang 15, nummer 8

de motor achter koolstofarme groei in Europa blijft.” De handel in emissierechten heeft betrekking op meer dan 12.000 elektriciteits-centrales en productie-installaties in de 27 EU-lidstaten, Noorwe-gen en Liechtenstein, en sinds dit jaar ook op emissies van lucht-

vaartmaatschappijen die vliegen vanaf en naar luchthavens in deze landen. Volgens Hedegaard lag het niveau van de naleving van de ETS-voorschriften door bedrijven weer hoog. Minder dan 1 procent van de deelnemende installaties had tegen de uiterste datum van 30

Nieuwe Franse regering zet mes in kernenergie

Aandeel nucleaire stroom in twaalf jaar tijd van 75 naar 50 procent

Deense gasmarkt blijft komende jaren kwetsbaar

Broeikasgasemissies die onder ETS vallen vorig jaar met 2 procent gedaald

Steiger voor olieopslag Koninklijke Vopak bouwt momenteel aan een terminalpark met olieopslagtanks in Eemshaven. Dit jaar moeten zes tanks voor de opslag van benzine en vijf voor diesel operationeel zijn. De tanks van ieder 60.000 liter zijn nodig om aan de eisen te voldoen die aan lidstaten van de Europese Unie worden gesteld. Ieder EU-lid moet een strategische olie-voorraad aanleggen. De olie wordt met tankers over het water aangevoerd. De Julianahaven is de plek waar de grote schepen moeten aanmeren. Siemens bouwt in samenwerking met lokale aannemers de transportleidingen, elektrische systemen en de twee pompen op de steiger. Een investering die rond de 8 miljoen euro ligt. Op dit moment kunnen alleen schepen van 30.000 tot 35.000 ton de vingerpier in Eemshaven bereiken. Rijkswaterstaat heeft echter plannen om de vaargeul in de Waddenzee tot zo’n veertien meter te verdiepen. Tankers met een volume tot 100.000 ton zouden daardoor ook Eemshaven kunnen bereiken. n

20123469_Energie Actueel #8_2012new.indd 1 07-06-12 11:54

Page 2: Energie Actueel nr.8 2012

2 Energie Actueel, jaargang 15, nr 8 • dinsdag 12 juni 2012

ECONOMIEECONOMIEFinanciën

DOOR PETER WESTHOF

EVN presenteerde op 31 mei keu-rige cijfers over de eerste helft van het gebroken boekjaar 2011/2012. De omzet ging in deze periode met 3,8 procent omhoog naar 1,69 miljard euro, in vergelijking met dezelfde periode in het ge-broken boekjaar 2010-2011. De stevige koudeperiode in februari had daar een positieve invloed op. Ook een lichte verhoging van de tarieven voor klanten in Zuidoost-Europa leverde een bijdrage. Toch hadden analisten een nog hogere stijging verwacht. Zij gingen uit

met dezelfde periode vorig jaar, zo werd op 10 mei bekend. De netto-winst ging met slechts 0,7 procent omhoog naar ruim 1 miljard euro. Dit was lager dan de verwachtingen. Volgens analisten gaan de resulta-ten van Iberdrola de verkeerde kant op. De slechte resultaten zijn onder meer te wijten aan de tegenvallende winst uit hernieuwbare energie. “Toch meent het management haast onmogelijke doelstellingen voor het boekjaar 2012 te kunnen halen”, stellen analisten. Bovendien heeft Iberdrola In haar thuismarkt Spanje te kampen met een nadelige en wei-nig stabiele wetgeving. Het ziet er naar uit dat de Spaanse overheid de nutsbedrijven extra belastingen zal opleggen. De onzekerheid schuilt momenteel vooral in de hoogte van de toekomstige belastingen en welke bedrijfsonderdelen het meest belast zullen worden. Negatief is ook dat de

De strenge koudegolf in februari heeft een positief effect op het Oostenrijkse energiebedrijf EVN gehad. Dit zorgde voor een hogere omzet, zo bleek eind mei uit de cijfers van de eerste helft van het gebroken boekjaar. Ook de nettowinst ging de afgelopen maanden stevig omhoog. De Oostenrijkers gaan de komende jaren meer inzetten op hernieuwbare energie, zo werd bij de presentatie van de cijfers bekend. Bij het Spaanse Iberdrola ging in de eerste maanden van het jaar de nettowinst daarentegen zeer beperkt omhoog, vanwege een tegen-vallende opbrengst uit hernieuwbare energie.

van een toename van 8 procent. De nettowinst steeg met 13,6 procent naar 209,1 miljoen euro. Het bedrijf wil de komende jaren nog meer inzetten op duurzame energie afkomstig van wind- en wa-terkracht, stelde de EVN-directie bij de presentatie van de resultaten. Het doel van topman Peter Layr is om de capaciteit hiervan in 2017/2018 te verdrievoudigen. Dochteronder-neming EVN Naturkraft heeft nu de beschikking over 7 windparken, waarin 63 windmolens zijn opge-steld. Daarnaast bezit EVN 68 instal-laties die op waterkracht werken.Het bedrijf maakte ook bekend dat

het de komende tijd 1 miljoen eigen aandelen zal inkopen. Het inkoop-programma is op al 6 juni gestart en duurt tot en met 31 december. Het hoofddoel van dit programma is om de aandelenkoers op te krikken. Het aandeel EVN ging op de beurs in We-nen in reactie op de cijfers met bijna 6 procent omhoog. Goed nieuws voor de aandeelhouders, want in de periode daarvoor had het weinig be-weging laten zien.

Moeilijke tijd voor IberdrolaDe omzet van Iberdrola is in het eerste kwartaal van 2012 met 10 procent gestegen, in vergelijking

Spaanse energiemarkt met een grote overcapaciteit kampt, wat de prijzen drukt.

Iberdrola moet het vooral hebben van zijn buitenlandse activiteiten. De kwartaalproductie groeide wel fors in de VS (29,2 procent) en Latijns Amerika (7,7 procent). Topman Ig-nacio Galan zei bij de presentatie van de cijfers dat zijn bedrijf de komende tijd meer de nadruk gaat leggen op de vermindering van de schulden. Tegen eind 2012 wil het management de schuldpositie terugbrengen tot onder de 30 miljard euro. Daarvoor zullen bezittingen worden verkocht en kostenbesparingen worden uitge-voerd. Ook zal er binnen het bedrijf meer aandacht zijn voor efficiency. “We gaan onze investeringen en be-zittingen onder de loep nemen, om-dat we onze schuldenpositie willen afbouwen”, zei Galan. n

Best presterende in %

EVN 1,79%

Scottish & Southern 0,76%

International Power -0,72%

Centrica -1,57%

National Grid Group -3,27%

Minst presterende in %

Endesa -8,37%

Veolia Env -8,64%

RWE -11,32%

Gasnatural - -12,13%Union Fenosa

EDP -24,78%

Best en slechtst presterende beursfondsen

periode 14 mei t/m 4 juni 2012

Vorstperiode in februari krikt omzet EVN op

Regionale productieRegionale en gemeentelijke stroomproducenten in Duitsland had-den in 2010 een gezamenlijke capaciteit van 15.223 megawatt. Bijna tweederde van het productievermogen is warmtekrachtkoppeling, ruim 28 procent uit conventionele, kolen- of gasgestookte centrales en 7,6 procent is groene energie.Tot nu toe werd al 3.272 megawatt bijgebouwd, een investering van 6,7 miljard euro. Nog in aanbouw is 2.191 megawatt (kosten: 4,5 miljard euro). Van deze ruim 5.000 megawatt nieuw regionaal pro-ductievermogen is ruim 27 procent duurzaam. n

Spotmarkt elektriciteit:• Hoogste volume: 157.401 MWh

(19 mei) • Laagste volume: 135.502 MWh

(27 mei)• Hoogste prijs: 49,70 €/MWh

(4 mei)• Laagste prijs: 30,62 €/MWh

VOLUME (MWH) AVG Base PRIJS (EUR)

APX Markt Ontwikkeling 12/05/2012 t/m 01/06/2012 (EUR/MWh)180.000 160.000140.000120.000100.00080.00060.00040.00020.000

0

12/0

513

/05

14/0

515

/05

16/0

517

/05

18/0

519

/05

20/0

521

/05

22/0

523

/05

24/0

525

/05

26/0

527

/05

28/0

529

/05

30/0

531

/05

01/0

6

Volu

me

(MW

h)

Prijs

(EU

R)

M 96M 90M 84 M 78M 72M 66M 60 M 54M 48M 42M 36M 24M 18M 12M 6M 0

Jun-12 Q3-12 CAL-13 CAL-14 CAL-15

Wood Pellets indices omhoog• €/MT: Jun-12: 128,05 (+1,01) Q3-12: 129,86 (+1,39) Cal-13: 136,35 (+0,47) Cal-14: 139,25 (+1,89) Cal-15: 140,81 (+1,16)

ENDEX Wood Pellets - Basislast Index144

140

136

132

128

124

10/0

5

14/0

5

21/0

5

24/0

5

Base

Inde

x (e

/MT)

Volume Wk 23-12 Jun-12 Q3-12 Cal-13 Cal-14 Cal-15

ENDEX Power NL - Basislast Index & Volume160.000 140.000 120.000

100.00080.00060.00040.00020.000

0

Volu

me

(MW

h)

Base

Inde

x (M

/MW

h)

52

50

48

46

44

42

40

10/0

5

11/0

5

14/0

5

15/0

5

16/0

5

18/0

5

21/0

5

22/0

5

23/0

5

24/0

5

25/0

5

Power NL: vanaf front month dalende prijzen€/MWh:Wk 23-12: 41,79 (+0,54)Jun-12: 43,80 (-0,63)Q3-12: 44,93 (-0,60)Cal-13: 50,50 (-0,83)Cal-14: 49,98 (-0,57)Cal-15: 49,68 (-0,57)Hoogste dagvolume: 149.100 MWh (23 mei)

27/0

7

28/0

7

29/0

7

01/0

8

02/0

8

03/0

8

04/0

8

05/0

8

08/0

8

09/0

8

10/0

8

11/0

8

12/0

8

15/0

8

16/0

8

17/0

8

TTF Gas Day-Ahead • Laagste prijs deze periode: 22,90

€/MWh (23 mei), hoogste prijs: 24,96 €/MWh (11 mei)

• Het hoogste dag volume was 106,752 MWh (22 mei), het laagste 1.824 MWh (29 mei)

APX TTF Day-Ahead Index & Volume120.000

100.000

80.000

60.000

40.000

20.000

0

Volume MWh (Flow Day) APX TTF DAY-AHEAD INDEX

Volu

me

MW

h

M/M

Wh

26.00

25.00

24.00

23.00

22.00

21.00

20.00

10/0

511

/05

12-1

3/05

14/0

515

/05

16/0

5 17

/05

18/0

519

-20/

0521

/05

22/0

523

/05

24/0

525

/05

26-2

7/05

28/0

529

/05

30/0

531

/05

01/0

6

Marktontwikkeling APX-ENDEX – 10-05-2012 / 01-06-2012

ENDEX TTF Gas - Basislast Index & Volume1.600.0001.400.0001.200.0001.000.000

800.000600.000 400.000200.000

0

Volu

me

(MW

h)

Base

Inde

x (M

/MW

h)

2928272625242322

Prijzen TTF omlaag • €/MWh: WDNW 4-jun-12: 23,14 (-0,66) Jun-12: 23,41 (-1,42) Q3-12: 23,62 (-1,49) Win-12: 26,69 (-1,04) Cal-13: 25,90 (-0,83) Cal-14: 25,93 (-0,61) Cal-15: 25,70 (-0,51)• Hoogste dagvolume: 1.737.490 MWh (15 mei)

10/0

5

11/0

5

14/0

5

15/0

5

16/0

5

17/0

5

18/0

5

21/0

5

22/0

5

23/0

5

24/0

5

25/0

5

Volume WDNW 04-Jun-12 Jun-12 Q3-12Win-12 Cal-13 Cal-14 Cal-15

Duitse gemeenten vragen meer aandacht voor lokale en regionale stroomnetten

DOOR JAN VAN HOOF, FRANKFURT

De meeste elektriciteitsafnemers hebben ook geen oog voor de distri-butienetten, zolang ze maar stroom krijgen. Sinds Duitsland bijna een jaar geleden voor een andere ener-giekoers koos, worden de Duitsers regelmatig geconfronteerd met waarschuwingen voor stroomuitval. Die waarschuwingen houden nog steeds aan. Belangrijkste oorzaak is volgens de Bundesnetzagentur het gebrek aan voldoende hoogspan-ningsverbindingen. “Die zijn nodig om de elektriciteit van het noorden, waar de windparken staan, naar het zuiden te brengen”, wordt er in de meeste berichten aan toegevoegd.

Groene stroomDat er onderweg ook mensen wo-nen die stroom nodig hebben en afhankelijk zijn van de lokale en regionale distributienetten wordt tot nu toe nauwelijks vermeld. Maar het gaat wel om 1,7 miljoen kilome-ter bestaande infrastructuur. Om de uitbreiding van het elektriciteits-productiepark met 54.000 mega-watt te kunnen aansluiten, is in de distributienetten tussen 2007 2,35 miljard euro geïnvesteerd. Want de groene stroom van wind- en zon-neparken gaat in Duitsland al lang niet meer alleen naar het zuiden.

De gemeentelijke en regionale energiebedrijven in Duitsland voelen zich als verwaarloosde kinderen. Zij moe-ten zorgen dat de stroom bij de gebruikers komt. Daarvoor zijn regionale netwerken net zo belangrijk als de grote transportnetten. “Maar die distributienetten worden door de regering niet belangrijk genoeg gevonden om aandacht aan te besteden”, meent Carsten Wagner namens de directie van de organisatie van gemeentelijke ondernemingen VKU.

Sinds 2010 is bijna alle duurzame energieproductie op decentrale net-ten aangesloten, en die zijn daarop niet berekend. Als intelligent net voor bijvoorbeeld opslag van stroom krijgen de distributiekabels ook een grotere bandbreedte. Tot 2020 moet nog eens 195.000 kilometer net worden aangelegd om 66.000 megawatt nieuwe opwekcapaciteit te kunnen transporten. De investe-ringen daarvoor worden in een stu-die op 13 miljard euro geschat. Tot 2030 wordt rekening gehouden met een investering van 25 miljard in distributie-infrastructuur. Daarvoor wordt ook steun van de regering verwacht.

Krachtiger offensiefHet VKU heeft tot voor kort re-gelmatig, maar voorzichtig de aandacht op deze noodzakelijke investeringen gevestigd. Nu is de organisatie een krachtiger offensief

begonnen, dat inmiddels wordt ge-steund door de nationale organisa-tie van de energiebranche, BDEW. Directievoorzitter Hildegard Mül-ler meent dat er behalve voor de transportnetten eindelijk ook meer aandacht en daadkrachtig hande-len voor de uitbreiding van de dis-tributienetten noodzakelijk is . Zij wees er daarbij op dat tegenover de uitbreidingsbehoefte van de trans-portnetten met 35.000 kilometer voor 195.000 kilometer distributie-netten minstens dezelfde noodzaak bestaat. “De bureaucratische regels en kosten moeten in de toekomst minder en niet meer worden”, stelt de BDEW-directeur. Müller stelde de regeringen van de deelstaten, die vaak het beleid van de nationale regering dwarsbomen, overigens mede verantwoordelijk.

Meer aandachtToeval of niet, juist begin mei le-ken de verantwoordelijke instanties meer aandacht te krijgen voor de be-langen van de regionale netwerken. Het Duitse ministerie van EZ liet in een rapport weten dat ook voor de distributienetten “dringend hande-len” noodzakelijk is. Hans Joachim Reck, directeur van het VKU, noem-de het “positief dat de problematiek van het tijdverlies bij de distributie-netbeheerders wordt erkend.” Hij wees daarbij vooral op de financiële gevolgen. n

20123469_Energie Actueel #8_2012new.indd 2 07-06-12 11:54

Page 3: Energie Actueel nr.8 2012

Energie Actueel, jaargang 15, nr 8 • dinsdag 12 juni 2012 3

Offshore installatieschip RWE-topman Peter Terium doopt tijdens een feestelijke ceremonie in Bremerhaven een van de twee offshore installatie-schepen van RWE Innogy. Begin deze zomer start het schip ‘Victoria Mathias’ met de aanleg van het windpark Nordsee Ost (295 MW) ten noorden van het Duitse eiland Helgoland op zo’n 30 kilometer van haar thuishaven Bremerhaven. Het instal-latieschip is wereldwijd het eerste in zijn soort dat in staat is om maximaal vier offshore windturbines van de multi-MW-klasse in een keer te vervoeren en op een diepte van ruim 40 meter op te stellen. Het schip is in Zuid-Korea gebouwd, maar Europa draagt voor ongeveer 60 procent bij aan de totstandkoming. De Duitse energiesector alleen droeg voor circa 40 procent bij aan de bouw van de ‘Victoria Mathias’. Het totale orderbedrag lag rond de 100 miljoen euro. n

BINNENLANDWindenergie-industrie in Europa

laat succesvolle cijfers zienWindsector zorgt voor

240.000 banen in EU, ruime verdubbeling verwacht in 2020

(Pagina 7)NieuwsACC ENTU R E-ON DERZOEK: N EDER LAN DERS MEEST TEVR EDEN OVER LEVERANC I ER

‘Grote interesse in extra producten en diensten energiebedrijf ’

ROADSHOW TOERT DOOR N EDER LAN D

Landelijke campagne wijst op gevaren en gevolgen van graafschade

Netbeheerders brengen duurzame opwekking in kaart

DOOR PETER WESTHOF

Dit blijkt uit onderzoek van orga-nisatieadviesbureau Accenture. Hieraan hebben ruim 10.000 con-sumenten uit negentien landen deelgenomen. Het doel was meer inzicht te krijgen in de houding van consumenten tegenover ener-giebedrijven. Opvallend is dat de Nederlandse consumenten het meest tevreden zijn over hun ener-gieleverancier (82 procent). Toch overweegt een kwart van de Neder-landse respondenten de komende twaalf maanden van leverancier te veranderen. Geld besparen is hier-bij de belangrijkste overweging. Energieleveranciers kunnen, con-cludeert het onderzoek, hun klan-ten wel aan zich binden door het aanbieden van extra producten,

Veel klanten van energiebedrijven hebben interesse in extra producten en diensten op het gebied van hun energieverbruik. Meer dan de helft heeft vooral belangstelling in producten die verband houden met duurzaam-heid. Energiebedrijven die op deze behoefte inspelen, creëren de grootste groeikansen.

zoals op het gebied van energiema-nagement of zonnepanelen.

Volwassen marktWytse Kaastra van Accenture vindt dat de Nederlandse energiemarkt “echt volwassen” is geworden, zeker ten opzichte van een aantal andere Europese landen. “De eer-ste fase na de liberalisering was er heel erg op gericht dat je kunt kiezen tussen partijen. De tweede fase bestond uit kiesgedrag op ba-sis van prijs. Dat blijft natuurlijk een fundamentele rol spelen. Maar wat je nu ziet, is dat de consument veel meer oog heeft voor duur-zaamheid. Verder zijn er nieuwe producten op de markt gekomen, zoals zonnepanelen en apparaten waarmee consumenten hun ener-gieverbruik kunnen managen. Ons

onderzoek toont aan dat er een grote behoefte bestaat om dit soort producten aangeboden te krijgen.”

Slag slaan met internetEnergiebedrijven kunnen ook een slag slaan op het gebied van inter-net. De meeste consumenten willen interactie op het gebied van webge-baseerde kanalen, zoals webportals, mobiele applicaties of e-mails. “Het gebruik hiervan is nog heel sum-mier”, zegt Kaastra. “Ieder bedrijf heeft wel een website en daar kun je een aantal vragen op stellen. Maar bijvoorbeeld het digitaal ontvangen van facturen staat nog in de kin-derschoenen. Of bijvoorbeeld het afhandelen van complexe transac-ties. Het zou mogelijk moeten zijn om een verhuizing geautomatiseerd door te geven. Het hele inzicht in je verbruik moet ook nog verder ont-wikkeld worden. Bedrijven als Ene-co, Essent en Nuon hebben hiervoor al apparaten ontwikkeld en dit biedt nieuwe kansen, die je via het web aan je klanten kunt presenteren.” n

Ons land is niet alleen dichtbevolkt en dichtbebouwd, ook onder de grond is er sprake van een complexe structuur van grote hoeveelheden elektriciteitskabels en gasleidingen. Regelmatig komt het voor dat deze bij graafwerkzaamheden worden geraakt. Met als gevolg: ruim 10.000 stroomstoringen per jaar. De per-soonlijke risico’s bij onzorgvuldig graven blijken aanzienlijk. Jaarlijks vinden er circa tien gasongevallen plaats en de afgelopen tien jaar vie-len er 47 gewonden.

Verstrekkende gevolgenJan Bijker, voorzitter van de Vak-groep Ondergrondse Netwerken en Grondwaterbeheer van Bouwend Nederland, zegt dat graafschade een jaarlijks terugkerend probleem is met soms verstrekkende gevol-

gen. Bijker: “Naast de aanzienlijke veiligheidsrisico’s voor grondroer-ders en omgeving hebben stroom-storingen gevolgen voor de voortgang van het dagelijks maat-schappelijk leven. Dat geldt ook voor de mensen die in de bouwsec-tor en installatiebranche werken. Zij moeten bij storingen noodge-dwongen het werk neerleggen en die vertraging kost de samenleving eveneens onnodig geld.”

Rens Knegt, directeur van Netbe-heer Nederland: “Graafschades zijn een probleem dat continu onze aandacht vraagt. De daaruit voort-vloeiende stroomstoringen zorgen vaak voor veel maatschappelijke commotie. De impact van storin-gen op de samenleving is groter dan in het verleden, omdat onze

Voor de netbeheerders is het om diverse redenen van belang om in-zicht te krijgen in de ontwikkeling van decentrale opwekking, vertelt Roelof Dijkstra, senior consultant van Enexis, samen met Liander en Stedin, initiatiefnemer van het meld-punt. “Het aandeel van zonnepane-len en andere duurzame opwekkers in de energievoorziening neemt in snel tempo toe. Maar op dit moment is er geen totaaloverzicht van het aantal installaties. Netbeheerders willen dit uiteraard wel graag weten, want hoe meer Nederlanders zelf energie opwekken, hoe groter de impact op het elektriciteitsnet. Als we beter zicht krijgen op de ontwik-keling van decentrale opwekking kunnen we daar als netbeheerders vroegtijdig op inspelen en zorgen voor voldoende capaciteit. Zo voor-komen we overbelasting van het net. Dat is in het belang van de eindver-bruikers en bevordert de investerin-gen in duurzaam.” Simpele stappenHet Productie Installatie Register (PIR), zoals het meldpunt achter de schermen heet, wordt technisch be-heerd door EDSN, het platform voor administratieve verbindingen in de energiesector. Op de website kun-nen consumenten in enkele simpele stappen hun installatie aanmelden. Ook de netbeheerders zelf registre-ren installaties van hun klanten bij het meldpunt. In sommige gevallen verzorgt de installateur van de duur-zame installatie de aanmelding.

Aanmelden bij het meldpunt is niet alleen omwille van de verduur-zaming van belang, benadrukt Dijkstra. “Consumenten die meer opwekken dan ze verbruiken kun-nen in aanmerking komen voor een terugleververgoeding. Met een aan-melding in het PIR weten ze zeker dat de netbeheerder er voor zorgt dat de juiste gegevens bekend zijn bij de leveranciers om de terugleverver-goeding te berekenen. Bovendien is het ook voor de veiligheid belangrijk dat netbeheerders weten in welke woningen er decentrale productie-installaties staan, want die staan ook onder spanning. Bij storingen, werkzaamheden of calamiteiten is dit van belang voor de veiligheid van de bewoners en die van de monteur.” WasdomDoel is om het PIR te laten uitgroei-en tot hét landelijk meldpunt voor decentrale opwekking in Nederland. Op dit moment is inmiddels de helft van het aantal duurzame installa-ties in Nederland geregistreerd bij www.energieleveren.nl. De netbe-heerders zijn in overleg met andere marktpartijen om meer bekendheid

te creëren voor het initiatief. Bena-derde partijen zijn onder andere Energie-Nederland, UNETO-VNI, Cogen en Holland Solar. De netbeheerders willen het meld-punt tot wasdom brengen nu het aantal installaties in Nederland nog overzichtelijk is. De ontwikkeling van met name zonnepanelen gaat erg snel. Zelfs in het meest voorzichtige groeiscenario van Netbeheer Neder-land groeit het aantal installaties met 12 procent per jaar. Voor eind 2012 betekent dit dat er circa 55.000 zul-len zijn. De prognose van het aantal installaties met teruglevering per 2050 is 4,5 miljoen. Toekomst“Het PIR is ingesteld met het oog op de toekomst”, aldus Dijkstra. “De-centrale opwekking krijgt een seri-eus aandeel in de energievoorziening en het is van belang om deze ontwik-keling nauwkeurig in kaart te bren-gen. Ook bijvoorbeeld de opkomst van elektrische auto’s , die in princi-pe ook kunnen terugleveren aan het net, kan straks mogelijk in het PIR worden opgenomen. Een dergelijk overzicht is van cruciaal belang.” n

Medio mei gaven Netbeheer Nederland en Bouwend Nederland het start-schot voor de nationale graafschadecampagne ‘License to dig’. De cam-pagne wijst grondroerders op de gevaren en gevolgen die onzorgvuldig graven met zich meebrengt.

maatschappelijke infrastructuur in toenemende mate afhankelijk is van een goed functionerende ener-gievoorziening.”

RoadshowDe ‘License to dig’ roadshow, waar-voor op 21 mei in Zoetermeer het startschot werd gegeven, toert de komende maanden door het hele land. Medewerkers van bouwon-dernemingen, opleidingsinstituten en netbeheerders worden daarbij gewezen op het belang van zorgvul-dig graven. Grondroerders krijgen bezoek van een in het oog sprin-gende American Truck. Daarin is een audiovisuele presentatie te zien over de risico’s, de gevolgen van graafschade en hoe die voorkomen kan worden.

Martijn Boelhouwer [email protected]

Edgar van Niekerk [email protected] n

De Nederlandse netbeheerders hebben een landelijk meldpunt ingesteld waar consumenten hun duurzame decentrale productie-installatie kunnen aanmelden. Via de website www.energieleveren.nl zijn inmiddels meer dan 25.000 installaties geregistreerd. Met het initiatief willen de netbeheerder een overzicht krijgen van de ont-wikkeling van zonnepanelen, windturbines, HRe-ketels en andere duurzame installaties in Nederland.

20123469_Energie Actueel #8_2012new.indd 3 07-06-12 11:54

Page 4: Energie Actueel nr.8 2012

4 Energie Actueel, jaargang 15, nr 8 • dinsdag 12 juni 2012

BUITENLANDAchtergrond

SJOERA DI KKERS, TWEEDE-KAMER LI D EN EN ERGI EWOOR DVOER DER PVDA

‘Dit Lenteakkoord is slechts van tijdelijke duur’

DOOR ALEXANDER HAJE

Dikkers (1969) zit sinds 2010 voor de PvdA in het Parlement en hield zich eerder bezig met handelsbe-trekkingen en ontwikkelingssa-menwerking. Voor haar Kamerlid-maatschap was zij als zzp’er actief als interim manager voor onder andere ideële organisaties. Ook was zij directeur van de stichting Stop Aids Now! En zij was directeur van de Evert Vermeer Stichting, een kennisinstituut van de PvdA voor ontwikkelingssamenwerking en internationale politiek.

Averechts effect- Er ligt nu een Lenteakkoord dat niet door uw partij is ondertekend. Kunt u zich desalniettemin vinden in de ver-groening die het akkoord voorstaat?Dikkers: “Het akkoord gaat op be-paalde punten veel te ver en heeft daardoor juist een averechts ef-fect. Als je ziet dat mensen nu be-last gaan worden voor hun woon-werkverkeer en dat ook forensen in het openbaar vervoer daarvan de dupe zijn, dan is dat een verkeerde maatregel. Je jaagt op deze manier mensen juist weer de auto in. En dat lijkt mij geen oplossing voor het klimaatprobleem. Als ik het volledige Lenteakkoord overzie, dan moet ik constateren dat er veel maatregelen in staan die mensen die het nu niet makkelijk hebben juist benadelen en extra pakken. En daar maken wij ons zorgen

over. Ik vind het wel goed dat er subsidieregeling voor zonnepane-len komt. Het nadeel is dat in af-wachting van die regeling de hele zonnepanelenmarkt nu stil ligt. Het is de vraag wat er straks gaat gebeuren, daar zit iedereen nu op te wachten.”

- Maar wat vindt u van de maatregel van extra belasting op fossiele brandstof-fen? En voorrang geven aan duurzame energie? Daar kunt u als PvdA toch niet op tegen zijn?“Dat zijn heel goede maatregelen en die hadden wij ook graag genomen.”

- Waarom heeft de PvdA dit akkoord dan niet ondertekend?“Als wij medeondertekenaar van het akkoord waren geweest, dan hadden wij andere dingen voorge-steld. De maatregelen waren dan in ieder geval in hun totaliteit beter geweest. Wij kunnen ons nu in heel veel zaken niet vinden. Daarom hebben we het akkoord ook niet ondertekend.”

- Kunt u iets concreter zijn? Welke maatregelen op het gebied van klimaat en energie zijn in uw ogen wel goed?“Als blijkt dat die subsidie op zon-nepanelen inderdaad goed werkt, dan zet je daar iets mee in gang wat voor Nederland belangrijk is. Ver-der vinden wij de afschaffing van de huidige vrijstelling in de kolen-belasting voor elektriciteitsopwek-king een goede zaak.”

Twintig puntenplan- Denkt u dat de maatregelen uit het Lenteakkoord straks zullen terugkeren in het beleid van het nieuwe kabinet na de verkiezingen van 12 september? “Dit akkoord is van tijdelijke duur. Al kan ik mij voorstellen dat het voor een deel van de Kamer een ba-sis zou kunnen zijn voor toekom-

stige afspraken. Maar je ziet ook dat partijen nu al uit eigen electo-rale overwegingen afstand nemen van delen van dit akkoord.”

- Hoe staat het met uw eigen verkie-zingsprogramma en dan met name de klimaat- en energieparagraaf ? Is dat al bekend?

Sjoera Dikkers, Tweede-Kamerlid voor de PvdA: “Laten we alsjeblieft investeren in duurzaamheid en niet in peperdure kerncentrales.”

“Het verkiezingsprogramma zal in de loop van juni gepresenteerd worden. Op klimaat- en energiegebied zal het niet veel afwijken van het twintig puntenplan van mijn collega Diederik Samsom. Daarin is een energiepara-graaf opgenomen, waarin staat dat we in 2050 fossielvrij willen zijn en hoe we dat moeten bereiken.”

- Maar stel dat de PvdA straks in de rege-ring komt, welke punten verdienen dan aandacht en uitvoering? “Er moet een goede verbinding ko-men tussen windparken op zee en het net. En er moet uitbreiding ko-men van wind op zee. Derde punt is het stimuleren van zelflevering van elektriciteit met een fiscaal voor-deel voor mensen die stroom terug-leveren aan het. Ook voor mensen die zelf geen zonnepanelen op hun dak hebben liggen, maar wel ge-bruik maken van zonne-energie, zullen van deze salderingsregeling gebruik moeten kunnen maken. En dan is er de kolenbelasting. Die komt zeker terug in ons ver-kiezingsprogramma. Ook zal er meer aandacht moeten zijn voor de biomassa die Nederland im-porteert. De productie van gewas-sen bestemd voor biobrandstoffen mag niet ten koste gaan van de bevolking in ontwikkelingslanden. Daar zullen wij heel kritisch naar kijken.”

Kernenergie- En een tweede kerncentrale? Uw par-tijgenoot Diederik Samsom heeft zich in het verleden niet zonder meer uitgespro-ken tegen kernenergie.“Dat is een misverstand. Wij zijn en blijven een tegenstander van kernenergie. Het is onveilig en niet duurzaam. Je scheept toekomstige generaties op met gevaarlijk nu-cleair afval. In andere landen, kijk naar Duitsland, neemt men afstand van nucleaire energie. Denk aan Japan. De ramp die zich daar heeft voltrokken heeft kernenergie vol-ledig buiten spel gezet. En terecht. Laten we alsjeblieft investeren in duurzaamheid en niet in peperdure kerncentrales.” n

Sinds januari dit jaar is Sjoera Dikkers energiewoordvoerder voor de PvdA in de Tweede Kamer. Zij volgde Diederik Samsom op die jarenlang ver-antwoordelijk was voor de portefeuille duurzaamheid, milieu, klimaat en energie in zijn partij. Dikkers: “Het Lenteakkoord bevat naast goede ook slechte maatregelen die niet bijdragen aan de oplossing van het klimaat-probleem.”

Onzekerheid gassamenstelling stelt grootverbruikers voor problemen

DOOR ALEXANDER HAJE

De verandering in de samenstelling van aardgas is het gevolg van een viertal factoren. De productie van laagcalorisch gas neemt af de ko-mende jaren. Daarnaast zal ons land in toenemende mate aardgas gaan importeren uit andere bronnen via pijpleidingen uit onder andere Rus-

De aardgassamenstelling voor grootverbruikers gaat op korte termijn veranderen. Demissionair minister Ver-hagen van EL&I kondigde dit al eerder per brief aan de Tweede Kamer aan. Belangenorganisaties wijzen de mi-nister met klem op de risico’s die dit voor de chemische industrie en elektriciteitscentrales met zich meebrengt.

land en Noorwegen, via de import van LNG ( vloeibaar aardgas) en via de productie van biogas die opge-werkt wordt tot groen gas. Dit bete-kent dat de gassamenstelling zal ver-anderen en onderhevig zal worden aan sterke fluctuaties. Vooral op ster-ke fluctuaties in een kort tijdsbestek, zijn de huidige systemen, apparaten en processen van de chemische indu-

strie en elektriciteitscentrales niet in-gericht, zeggen Energie-Nederland, VNO-NCW en VEMW. Ook kunnen bedrijven door een wisselende gas-samenstelling te maken krijgen met een toename in de CO2- en NOx-uit-stoot. Het ministerie van Economi-sche Zaken, Landbouw en Innovatie heeft aangekondigd dat de grootver-bruikers die aangesloten zijn op het hoogcalorische gasnet tot 2014 de tijd hebben om op de veranderende gassamenstelling te anticiperen. ElektriciteitscentralesHein-Bert Schurink, themamanager gas van Energie-Nederland, zegt dat er op dit moment veel onduidelijk-heid is over welke kwaliteit gas er in het gasnet vanaf 2014 zal worden ingevoed. “Je zult moeten weten wat de precieze samenstelling is van dat aardgas om elektriciteitscentrales daarop te kunnen uitrusten. Het mi-nisterie van EL&I heeft gezegd aard-gas in Nederland toe te laten met zo ruim mogelijke specificaties. Daar staan wij als brancheorganisatie in principe achter. Maar de grootste bottleneck daarbij is dat er snelle en

sterke wisselingen van de gassamen-stelling zullen zijn en dat nu juist stelt elektriciteitscentrales voor een groot probleem. Want uiteindelijk moet worden voorkomen dat elektri-citeitscentrales door de wisselende gassamenstelling uitvallen.” KetenaanpakSchurink zegt dat er binnenkort on-der leiding van het ministerie van EL&I en het Projectbureau Nieuw Aardgas van Agentschap NL een workshop over dit onderwerp wordt gehouden. Daarin komt dit pro-bleem uitvoerig aan de orde. Schu-rink: “Ook zal worden gekeken wel-ke ketenbenadering er kan worden toegepast om met name die snelle wisselingen in gassamenstelling te voorkomen. Wat kan GTS als ver-antwoordelijke voor de gaskwaliteit daaraan doen? En welke rol kunnen de overige marktpartijen spelen? Wij vinden het een goede zaak dat deze problemen nu in een ketensamen-hang worden bekeken om zo tot goede oplossingen te komen.”

DuidelijkheidErik te Brake, secretaris Energie & Milieu van VNO-NCW, zegt dat de problematiek rond de aard-gassamenstelling een belangrijk

onderwerp is voor de werkgevers-organisatie. Eind vorig jaar heeft VNO-NCW een brandbrief over dit onderwerp naar het kabinet ge-stuurd. Sindsdien is de organisatie in gesprek met haar leden en onder andere met Energie-Nederland. Het is van belang om gezamenlijk en met de betrokken departemen-ten tot een goede oplossing te ko-men, benadrukt hij. Te Brake: “In de brief die minister Verhagen in maart naar de Kamer stuurde, gaat hij wel gedetailleerd in op de gassa-menstelling voor kleinverbruikers (consumenten), die na 2021 zal veranderen. Maar hij gaat niet in op de situatie voor grootverbruikers, terwijl zij nu juist duidelijkheid over deze kwestie verlangen. Het is noodzakelijk dat grootverbruikers voldoende tijd en gelegenheid krij-gen om hun installaties aan te pas-sen aan de nieuwe situatie.” ZorgenDirk-Jan Meuzelaar, voorzitter van de taakgroep Brandstoffen van de Vereniging voor Energie, Milieu en Water (VEMW), zegt dat zijn belan-genorganisatie van grote energieaf-nemers zich al geruime tijd zorgen maakt over de aangekondigde ver-anderingen in de gassamenstelling.

Meuzelaar: “Het probleem speelt al geruime tijd en nog is er geen dui-delijkheid over deze kwestie. We hebben het onderwerp al diverse keren breed onder de aandacht ge-bracht. Apparaten en installaties in bijvoorbeeld de chemische indu-strie zijn nu ontworpen op een gas-samenstelling die wij in de laatste vijftig jaar hebben ontvangen. Als daar straks snelle en hevige wis-selingen in komen, kan dat onge-wenste gevolgen hebben voor de veiligheid van de installaties. Veilig-heid staat bij ons centraal, waarbij wij geen enkele concessie tolereren. Onderzoek toont aan dat een fluc-tuerende gassamenstelling veilig-heidsrisico’s met zich meebrengt. Ook de uitstoot van CO2 en NOx nemen toe, waardoor het moeilijker wordt te voldoen aan vergunnings-eisen. De efficiëntie van installaties komt door een snel wisselende gassamenstelling eveneens in het geding, hetgeen ten koste gaat van energiebesparingsdoelstellingen en de rentabiliteit van installaties. Al deze factoren zijn ook van invloed op de kwaliteit van de producten die de industrie aflevert. Kortom, de huidige onzekerheid maakt het erg moeilijk voor de industrie om hierop adequaat te anticiperen.” n

20123469_Energie Actueel #8_2012new.indd 4 07-06-12 11:54

Page 5: Energie Actueel nr.8 2012

Energie Actueel, jaargang 15, nr 8 • dinsdag 12 juni 2012 5

Landelijke campagne wijst op gevaren en gevolgen van graafschade

Roadshow toert door Nederland(Pagina 3)INTERVIEWNetten

R ENS KN EGT, DI R ECTEU R N ETB EH EER N EDER LAN D

‘Minder denken vanuit rollen, meer vanuit gezamenlijke doelen’

Rens Knegt is een man van de prak-tijk. Vanuit verschillende posities en invalshoeken is hij jarenlang ac-tief betrokken geweest bij wat zich op energiegebied in ons land heeft afgespeeld. Tot voor kort had hij diverse leidinggevende functies bij energiebedrijf Eneco. Nu, als direc-teur van Netbeheer Nederland, is zijn betrokkenheid bij de energie-sector nog even groot. Hij vindt het een van zijn taken om het werk van netbeheerders en het grote belang van die werkzaamheden over het voetlicht te brengen. Niet in de laat-ste plaats in Den Haag en Brussel, waar politiek en beleidsmakers de energietransitie in belangrijke mate mede bepalen. Knegt: “We moeten als Netbeheer Nederland onze stem – namens de leden - duidelijk laten horen in Den Haag en Brussel. We zullen nog vaker ons gezicht moe-ten laten zien en de dialoog met politici, beleidmakers en andere stakeholders aangaan. Het is van belang dat men weet waar wij mee bezig zijn en welke inspanningen de komende decennia nodig zijn om onze netten om te vormen tot een net van de toekomst.”

Ongestoorde energievoorziening“Netbeheerders moeten het belang waar zij mee bezig zijn en het vele werk dat er nog gedaan moet wor-den, nog beter over het voetlicht brengen”, zegt Knegt. “Dat begint met onze core business: voorzien

in een veilige en ongestoorde ener-gievoorziening. Iedere storing is er gezien de maatschappelijke impact één te veel. Daarin past de campag-ne om graafschades te voorkomen die we samen met Bouwend Neder-land zijn begonnen (zie ook pagina 3 in deze krant, red.). Graafschades veroorzaken bijna 30 procent van alle storingen. Er worden grote inspanningen geleverd door de be-drijven om uitval van stroom en gas te voorkomen. Dat mag best gezien en gezegd worden. Te meer omdat we tot de absolute top in Europa behoren.”

EnergietransitieVeel discussies over de netbedrijven gaan nu over hun rol in de energie-transitie. Decentrale opwekking, te-ruglevering, lokale afstemming van vraag en aanbod vereisen slimmere netten en dus grote investeringen. Knegt: “Maar daar plaats ik wel meteen een kanttekening bij. We hebben de neiging in Nederland om nog wel eens te veel de nadruk te leggen op de formele rolverdeling en minder op de gezamenlijke doe-len waarvoor we als energiesector én als overheid staan. Al snel komt

de vraag op: wat mag een netbe-heerder wel en wat mag een netbe-heerder niet in het gereguleerde do-mein en in het aanpalende gebied? En wat moet de markt doen? Dat is naar mijn mening geen vruchtbare discussie, want ze gaat voorbij aan de inhoudelijke doelstellingen zo-als die zijn geformuleerd voor de energietransitie. En het gaat voor-bij aan het efficiënt inrichten van de keten. Veel belangrijker is dat we ons richten op de vraag: wat is voor onze toekomstige energie-voorziening allemaal nodig en hoe kun je dat op de meest effectieve en efficiënte wijze realiseren? Om die vraag te beantwoorden, zullen we meer vanuit het uiteindelijke doel, en minder moeten denken vanuit een vast rollenpatroon. Die formele juridische benadering over de rol-verdeling is het gevolg van de nog altijd voortdurende splitsingsdis-cussie.” Instrumenteel inzettenDe energietransitie is een gedeelde verantwoordelijkheid van overheid, bedrijfsleven en de samenleving, zegt Knegt. “Het is een misvatting om te veronderstellen dat de markt het alleen zal klaren. Er is uit het verleden geen enkel voorbeeld te geven waarbij in het kader van de energietransitie door de markt al-leen actie is genomen. Bij iedere stap was er sprake van overheids-subsidies of strikte regelgeving.

Ook in dat licht bezien is de discus-sie over die rolverdeling – wat mo-gen netbeheerders wel en wat niet – niet vruchtbaar. Want juist de net-werkbedrijven blijken een belang-rijk en onmisbaar publiek instru-ment te zijn om die transitiedoelen te realiseren. Daarom zeg ik: ge-bruik die publieke ondernemingen dan ook op een verstandige manier om publieke doelstellingen te be-reiken. Daarover zou wat mij betreft de discussie moeten gaan. Hoe kun je netbeheerders als publieke on-dernemingen instrumenteel inzet-ten om publieke doelstellingen te bereiken? Dat moet natuurlijk wel binnen randvoorwaarden gebeu-ren, maar dan kun je een enorme stap vooruit maken.”

Net voor de toekomstDie discussie over hoe netbeheer-ders instrumenteel kunnen wor-den ingezet, zou wat Knegt betreft moeten gaan over drie belangrijke zaken. Knegt: “Dat is in de eerste plaats het net van de toekomst en de wijze waarop we dat moeten gaan realiseren. Alles wijst erop dat we in ons land te maken krijgen met een flinke toename van decentrale energieopwekking. Dat betekent dat het tweerichtingsverkeer op de netten substantieel zal toenemen. En dat betekent dat het net moet worden uitgerust met nieuwe func-

ties die het voordien niet had. Daar-voor is complexe ICT nodig en die wordt nu al ontwikkeld en getest. Tegelijkertijd weten we niet hoe die ontwikkeling van intelligente netten zich precies zal voltrekken. Ook het tempo waarin dat gebeurt valt niet te voorspellen. Wat we wel weten, is dat dit transitieproces gefinancierd moet worden. Dat er enorme investeringen nodig zijn in de netten. Het zal onontkoombaar zijn om het huidige reguleringsre-gime – de tariefstelling voor trans-port van elektriciteit en gas – aan te passen aan de eisen die de klant aan het net van de toekomst stelt: veilig, betrouwbaar, betaalbaar en duur-zaam. Dat die investeringen zekere risico’s bevatten is evident, want we weten immers nog niet wat voor al deze ontwikkelingen precies nodig is. Toch is het belangrijk dat we nu al een reguleringsregime bedenken dat rekening houdt met die voorfi-nanciering en met die onzekerhe-den.” Elektrisch rijden“Een ander onderwerp waar net-beheerders op een adequate en ef-ficiënte manier een bijdrage kun-nen leveren is elektrisch vervoer. Als je nagaat dat 80 procent van de woningen in ons land niet be-schikt over een garage, dan begrijpt iedereen dat er ook oplossingen in het publieke domein gezocht moeten worden om elektrische auto’s straks toch te kunnen voor-zien van stroom. Dit vraagstuk is niet louter een aandachtspunt van netbeheerders, maar ook van de leveringsbedrijven en andere ser-viceproviders. En de auto-industrie natuurlijk. Hiermee help je en een markt op de been en draag je bij aan een aanzienlijke verduurzaming. Van wezenlijk belang daarbij voor de netbeheerders is om nu ervaring met elektrisch vervoer, het laadge-drag van consumenten en laadpa-tronen op te doen, zodat straks veel efficiënter in de netten kan worden geïnvesteerd om elektrisch vervoer te faciliteren. Dat is een win-win situatie.”De door de netbeheerders in 2009 opgerichte stichting e-laad is een goede illustratie van hoe een pu-blieke onderneming beantwoordt aan een publieke behoefte, zegt Knegt. “De stichting e-laad, waarin netbeheerders samenwerken, heeft in korte tijd 1.500 van deze publieke oplaadpunten in ons land gerea-liseerd. Als die groei zich doorzet

in dit hoge tempo, dan staan we de komende jaren voor geweldige uitdagingen.” Maar ook hier duikt regelmatig de vraag op of netwerk-bedrijven dit wel mogen doen en dat misschien niet beter kunnen overlaten aan de markt. Knegt: “Ik ben het daar niet mee eens. Je ziet dat de markt het niet oppikt voor het publieke domein. De business case rekent nog niet rond. Als net-beheerders dit initiatief niet hadden genomen, dan waren die 1.500 op-laadpunten er nu niet geweest. Wij dragen ons steentje bij en de markt moet dat ook doen. Je kunt beter sa-men optrekken dan elkaar uitslui-ten. Op een zeker moment zal de markt wel zover zijn. Prima.”

Groen gasKnegt noemt als derde punt groen gas. “Biogas, vergisting van orga-nisch afval, wordt op steeds grotere schaal in ons land opgewerkt tot groen gas van aardgaskwaliteit. Er is echter nog nauwelijks iets gere-geld voor de aanleg en het beheer van ruw-biogasleidingen. Maak daarvan in ieder geval een bevoegd-heid en zo nodig een wettelijke taak voor een netbeheerder om dat net-jes en veilig te laten verlopen. Dan faciliteer je de veiligheid en je facili-teert verduurzaming.”Deze drie zaken – net van de toe-komst, elektrisch vervoer en groen gas - geven heel duidelijk aan wat de bijdrage van de netbeheerder kan zijn in de energietransitie, zegt Knegt. “Dat betekent dat zowel de netten als de voorzieningen voor elektrisch vervoer en groen gas op orde moeten zijn. Als ik over een paar jaar het gevoel heb dat we als Netbeheer Nederland hebben bij-gedragen aan die energietransitie, dan ben ik tevreden. Netbeheerders kunnen als publieke ondernemin-gen met een belangrijke maat-schappelijke taak bijdragen aan het realiseren van publieke doelen. Die boodschap wil ik graag nog preg-nanter over het voetlicht brengen. Bij beleidsmakers en politici in Den Haag en Brussel.” n

Beknopt CV Rens KnegtRens Knegt is sinds maart dit jaar directeur van Netbeheer Neder-land. Van 2000 tot 2004 en van 2008 tot eind 2011 had hij diverse leidinggevende functies bij energiebedrijf Eneco. Daar tussen-door was hij als vertegenwoordiger van de Nederlandse regering werkzaam op Aruba. Eerder was hij onder meer plaatsvervangend directeur-generaal Energie op het ministerie van Economische Zaken (1989-1996). nRens Knegt, directeur Netbeheer Nederland: “Netbeheerders moeten het belang waar zij mee bezig zijn en het vele werk dat er nog gedaan moet worden, nog

beter over het voetlicht brengen.”

‘Het is een misvatting om te veronderstellen dat de

markt het alleen zal klaren’

‘Ons adagium: zet netwerk-bedrijven in om publieke

doelen te bereiken.’

‘Als netbeheerders het initiatief niet hadden

genomen, dan waren die 1.500 oplaadpunten voor elektrisch vervoer

er nu niet geweest’

Rens Knegt is geen onbekende in de energiewereld. Sinds drie maanden is hij directeur van Netbeheer Neder-land, de belangenvereniging van netbeheerders in ons land. Een gesprek over – hoe kan het ook anders – de toekomst van de netten en de uitdagingen waarvoor netbeheerders zich gesteld zien. “Laten we minder denken vanuit rollen en meer vanuit onze gezamenlijke doelen.”

20123469_Energie Actueel #8_2012new.indd 5 07-06-12 11:54

Page 6: Energie Actueel nr.8 2012

6 Energie Actueel, jaargang 15, nr 8 • dinsdag 12 juni 2012

ANALYSEDuurzaam

De grote vaart bracht mij naar alle hoeken van de wereld. Ik heb veel van de wereld gezien, maar op Ameland ben ik thuis. Hier weten we hoe kwetsbaar onze natuur is en zoeken we daarom naar manieren om het eiland schoon te houden. Dat betekent minder energie gebruiken en slimmer energie produceren. Als jutter help ik mee mijn eiland schoon te houden. 

Dat geldt ook voor GasTerra. Als initiatiefnemer van het project “Duurzaam Ameland” laten we zien hoe alternatieve energietoepassingen een reële oplossing vormen in de overgang naar een duurzame samenleving. Aardgas blijkt daarbij steeds weer een onmisbare schakel. Zo zijn we onderdeel van de oplossing.

www.iampartofthesolution.nl

Gerbrand Bruin & MaxJutters en voorstanders van Open Lab Duurzaam Ameland

Hoe verder met hernieuwbare energie? Onlangs vond in Parijs een work-shop plaats van het Internationaal Energie Agentschap (IEA) waar voor het eerst de IEA Renewable Industry Advisory Board bijeenkwam en de stand van zaken rond hernieuwbare energie (vooral elektriciteit) werd besproken.

De markt voor hernieuwbare ener-gie is na recente groei kwetsbaar: na 30 procent groei in 2010, 5 pro-cent in 2011, een kwart teruggang in het eerste kwartaal van 2012 ten opzichte van hetzelfde kwartaal in 2011. Opmerkelijk is daarbij de enorme opkomst van zon-PV. Tot en met 2009 was - in geld gemeten - windenergie de grootste groeier, in 2010 waren ze even groot, in 2011 was zon-PV het grootst. Drie factoren zullen bepalen hoe het verder gaat: de kostendaling ten opzichte van concurrerende ener-gie, het politieke klimaat en de marktordening.

DoorPieter Boot

KostendalingDe echte vraag is natuurlijk wanneer vormen van hernieuwbare energie concurrerend zullen zijn met fossiele of kernenergie. De kostendaling is indrukwekkend. In Brazilië bijvoor-beeld wordt nieuwe capaciteit na een veiling gefinancierd en aange-legd. In 2009 was de gevraagde prijs voor windenergie 90 dollar per me-gawattuur, in 2010 80 en in 2011 60 dollar. De turbinekosten, die twee-derde van een windturbine vormen, dalen momenteel echter niet meer. Zon-PV zit nog steeds op een leer-curve van 20 procent kostendaling bij een mondiale capaciteitsverdub-beling – en alleen al in Europa wordt per jaar de helft van de mondiale capaciteit bijgeplaatst. Die kosten-daling gaat echter niet vanzelf. Na een kostenvermindering door een groter aandeel productie in China, draait het nu om beter ketenbeheer en verdere innovatie. In de windin-dustrie stellen bedrijven als E.On en DONG Energy dat door opschaling en een gezamenlijke aanpak van in-vesteerder en toeleverancier verdere kostendaling mogelijk is. Op veel markten zijn de elektriciteitskosten van een grootschalig windpark nu lager dan van een kolencentrale.

Politiek klimaatHet politieke klimaat voor duurza-

me energie is nog steeds onzeker. Hoge uitgaven nopen landen als Duitsland en Engeland tot aanpas-singen van de ondersteuning van zon-PV. Waar dat samenhangt met goedkopere import uit China, be-grijpt de sector dat wel. Zorgwek-kender is het als ondersteuning met terugwerkende kracht wordt aangepast, zoals in Spanje speelt. De industrie is daarbij des te kwets-baarder, omdat zon-PV het van een klein aantal markten moet hebben, zoals Italië en Duitsland. Daarom is het zo belangrijk dat hier nu landen als Zuid-Afrika en Australië bijko-men. De grootste financiële pro-jecten in het eerste kwart van 2011 zijn te vinden in Mexico, India en de Verenigde Staten, de grootste in Europa in Roemenië en Bulgarije.

MarktordeningUiteindelijk draait het om de mark-tordening. In de woorden van Paolo Frankl van het IEA is “renewable energy testing the limits of the system.” Door meer ‘intermittent’ elektriciteit zoals wind en zon, zal de flexibiliteit van het hele elektri-citeitssysteem omhoog moeten: meer interconnectie, meer moge-lijkheden tot vraagvermindering door intelligente netten, meer op-slagcapaciteit en meer flexibiliteit van de overige centrales. De huidige

markt is daar niet op ingericht. Door perioden van hoog ‘intermittent’ aanbod zijn er steeds vaker zeer lage prijzen, en overige centrales maken minder uren. Daarom wordt het ver-mogen dat straks nodig is om het net te balanceren niet gebouwd.

Wat hieraan te doen? Dat is niet op de voorhand duidelijk. Wel is helder dat de ondersteuning van hernieuwbare energie gebruik moet maken van de markt. Duits-land is erg enthousiast over de es-sentie van de Nederlandse SDE+:

men gaat de vaste prijs vervangen door onze premie, die producen-ten stimuleert meer te leveren op het moment van hoge prijzen. Maar hoe moet het daarna? Zien we bijvoorbeeld de Europese on-dersteuningssystemen naar elkaar toe bewegen? Duitsland beweegt naar Nederland, maar in Nederland hangt nog altijd de verplichting boven de markt die men in Enge-land juist afschaft. Is er dan een capaciteitsmarkt nodig die pure aanwezigheid van (schone) capaci-teit beloont? In Engeland met een

dreigend capaciteitstekort logisch, in Duitsland waar men geforceerd (kern)centrales sluit wellicht min-der voor de hand liggend. Maar een capaciteitsmarkt in slechts één land invoeren is zinloos, omdat de buren door interconnectie wel pro-fiteren, maar niet betalen. De Euro-pese Commissie brandt er zijn vin-gers niet aan. Er zit weinig anders op dan als naburige landen samen om de tafel te gaan zitten.

Pieter Boot is verbonden aan het Planbureau voor de Leefomgeving. n

20123469_Energie Actueel #8_2012new.indd 6 07-06-12 11:54

Page 7: Energie Actueel nr.8 2012

Energie Actueel, jaargang 15, nr 8 • dinsdag 12 juni 2012 7

Accenture-onderzoek: Nederlanders meest tevreden over leverancier

‘Grote interesse in extra producten en diensten energiebedrijf’

(Pagina 3)BUITENLANDNieuwsWindenergie-industrie in Europa laat succesvolle cijfers zien

DOOR JAN SCHILS, BRUSSEL

Daar werd met een aantal indruk-wekkende cijfers duidelijk gemaakt dat de windenergie-industrie in de EU aan een gestage opgang bezig is. Tussen 2007 en 2010 verbeterde zij haar bijdrage aan het bruto bin-nenlands product (BNP) van de EU met 33 procent en zorgde zij voor 30 procent meer banen tot een totaal van 240.000, terwijl de werkloos-heid in Europa tegelijkertijd met 9,6 procent toenam. Tegen 2020 ver-wacht de EWEA zelfs 520.000 banen voor de windenergiesector.

Opgewassen tegen recessieIn 2010 was de groei van de wind-sector twee keer zo groot als die van de EU en droeg zij 32 miljard euro bij aan de krimpende Europese economie. In dat jaar exporteerde de sector voor een bedrag van 5,7 miljard aan goederen en diensten en vermeed zij ongeveer hetzelfde bedrag aan fossiele brandstoffen. Ook investeerde de windenergie-industrie 5 procent van haar uitga-ven in research en ontwikkeling. Dat is drie keer méér dan het Eu-ropese gemiddelde. De bouwers van windturbines besteden circa 10 procent van hun totale omzet aan R&D. Voor EWEA-voorzitter

Arthouros Zervos reden tot de vol-gende conclusie: “Windenergie is opgewassen tegen de recessie. Onze sector zorgt voor meer eco-nomische activiteit, banen en ex-port. Dat is in het voordeel van de EU die met een economische crisis worstelt, die nog versterkt wordt door steeds grotere hoeveelheden geïmporteerde brandstoffen tegen almaar stijgende kosten voor de Europese burgers.”

Gemeenschappelijke marktVolgens Zervos zal de bijdrage van de windenergiesector aan het BNP van de EU tegen 2020 het drievou-dige van nu bedragen en zal het aantal banen tot 520.000 zijn geste-gen. De EWEA-voorzitter acht de kans zelfs groot dat dit aantal tegen 2030 zal zijn toegenomen tot bijna 800.000. Hij onderstreepte dat aan een en ander ook voorwaarden zijn verbonden: “Zo moeten er stabiele nationale kaders worden ontwik-keld voor duurzame energie en moet er een ambitieuze toepassing van de EU-2020-doelstellingen ko-men op nationaal niveau. Ook moet er een doeltreffende Europese ener-giepolitiek voor na 2020 worden uitgestippeld met bindende doel-stellingen voor duurzame energie-bronnen tegen 2030.” Tenslotte

noemde Zervos nog de uitbouw van een Europees energienetwerk en (eindelijk) een echte gemeenschap-pelijke energiemarkt in Europa. De emissie van broeikasgassen wil hij al tegen 2020 met 30 procent gereduceerd zien en er moeten vol-doende Europese fondsen worden vrijgemaakt voor R&D op het ge-bied van windenergie. n

DOOR ARJAN SCHIPPERS, LONDEN

In 2010 werd het feed-in systeem ingevoerd, waarbij zonnepanelen konden rekenen op een zeer ruim tarief: iets meer dan 50 cent per kilowattuur. Al snel bleek dat het vooral commerciële projecten wa-ren die de subsidie claimden. Op die manier zou de pot snel opra-ken zonder dat huishoudens, de beoogde doelgroep, er veel baat bij hadden. Het systeem werd daarom vorig jaar aangepast voor grotere installaties. Hun tarief werd ver-laagd, terwijl huishoudens het recht behielden op het volle tarief. Er ontstond een levendige markt in zonnepanelen. Installateurs kre-gen het druk en namen meer men-sen aan. Totdat de bezuinigings-drift van de regering eind vorig jaar toesloeg en plotseling werd aange-kondigd dat voor huishoudens het tarief binnen enkele weken meer dan gehalveerd zou worden.

DalingDiverse groepen belanghebbenden daagden de regering voor de rech-ter, die stelde dat de regering niet te werk had mogen gaan zoals zij gedaan had. De tariefaanpassing mocht niet al in december ingaan. Maar dat gaf huishoudens en in-

Britse markt voor zonnepanelen in elkaar gezakt

stallateurs slechts tijdelijk uitstel: per 1 april zijn de verlaagde tarie-ven van kracht. In de weken daarop daalde het aantal nieuw geïnstal-leerde zonnepanelen met meer dan 75 procent. Zesduizend banen gingen verloren en de meerderheid van de PV-installateurs maakt zich ernstige zorgen over de toekomst. Tot april werd wekelijks zo’n 18 megawatt aan nieuwe zonnepane-len geïnstalleerd. In april was dat 2,4 megawatt per week.

Weer op gang komenVolgens het ministerie van Energie was het te verwachten dat de vraag onmiddellijk na de tariefaanpas-

sing zou dalen. De markt zal snel weer op gang komen, aldus het mi-nisterie, en met de dalende kosten van zonnepanelen zal het feed-in systeem aantrekkelijk blijven. Maar volgens de Solar Trade Association (STA) zal dat wel even duren, ook omdat in de nieuwe regeling een nieuw vereiste is opgenomen: wo-ningen komen pas in aanmerking voor het feed-in tarief als ze rede-lijk goed geïsoleerd en energiezui-nig zijn. Daarmee valt de helft van de Britse woningen af. De regering wil later dit jaar het feed-in tarief opnieuw verlagen. Een dergelijke maatregel zal de PV-markt nog ver-der verzwakken, vreest de STA. n

Britse PV-installatiebedrijven klagen steen en been omdat de regering in Londen het feed-in tarief voor stroom opgewekt met zonnepanelen heeft gehalveerd. De maand april gaf een daling van 75 procent in het aantal geïn-stalleerde PV-panelen te zien.

Steeds succesvoller en veelbelovend voor de toekomstige energievoorziening van Europa, zo luidde de bood-schap op de onlangs gehouden jaarlijkse bijeenkomst van de Europese Windenergie Associatie (EWEA), in de Deense hoofdstad Kopenhagen.

A AN DEEL N UC LEAI R E STROOM I N TWA ALF JA AR TIJ D VAN 75 NA AR 50 PROC ENT

Nieuwe Franse regering zet mes in kernenergie

DOOR JAN VAN ETTEN, PARIJS

Zo’n debat is er in Frankrijk nooit geweest sinds president Charles de Gaulle eind jaren ’50 besliste dat het land op de nucleaire tour ging.

Veel keus had De Gaulle toen niet. Frankrijk had geen olie en was bij-na door zijn kolen- en heel kleine gasvoorraad heen (in Lacq in de westelijke Pyreneeën). Sindsdien is een debat er ook nooit gekomen,

omdat een beslissing van ‘le Géné-ral’ nu eenmaal een onaantastbaar heilig huisje was.

Steun van GroenDe laatste tijd is enige verandering opgetreden. Er was de opkomst van Groen, met wie de socialisten al vóór de presidentsverkiezingen afspraken maakten voor de nu ko-mende Kamerverkiezingen van half juni: hun steun in ruil voor langza-me sluiting van 24 van de 58 nu in gebruik zijnde kernreactoren. Wat daarvan overblijft, is vooralsnog onduidelijk. De Franse Groene pre-sidentskandidate haalde nog geen 2,5 procent. Bij de Kamerverkie-zingen scoort Groen waarschijnlijk

Energieminister Bricq moet vooral bezuinigenNicole Bricq (64) is de nieuwe minister van Milieu en Energie van Frankrijk. Zij was senator voor de socia-listische partijj (PS).

Kortgeleden werd Bricq uitgeroepen tot het meest actieve Eerste-Kamerlid. Zij zat in de belangrijke Commis-sie van Financiën. Haar benoeming was een halve verrassing omdat zij op een financiële post werd verwacht. Maar omdat ‘Energie’ aan het ministerie van Milieu is toegevoegd, is het nu aan haar om Hollandes energie-beleid op muziek te zetten.

Hand en tandEen Groene minister voor Energie dreigde weinig serieus te worden genomen, zeker niet in de hoek van voorstanders van kernenergie (EDF, Areva, Alstom). Nicole Bricq is in de milieusector geen onbekende. De afgelopen jaren verzette zij zich met hand en tand tegen proefboringen naar schaliegas in haar departement Seine-et-Marne, ten oosten van Parijs. Frankrijk heeft de methode van bodemfracturatie (ook wel fracking genoemd) inmiddels verboden. Helemaal definitief is dat kennelijk niet, omdat er gaten zitten in de wet. Voor de kust, met name in de Middellandse Zee, is nog niets geregeld.

Lege kasBricq’s financiële kennis komt goed van pas: de kas is leeg. Bezuinigen op energie wordt één van haar hoofd-brekens. Haar vuurdoop wordt ongetwijfeld de sluiting van de kerncentrale in Fessenheim. Daar staan direct zo’n 700 banen op de tocht, evenals de stroomvoorziening van de Elzas. n

Met de verkiezing van de sociaaldemocraat François Hollande is er een kogel door de kerk op energiegebied. Tot 2025 verlaagt Frankrijk het aan-deel kernenergie in zijn elektriciteitsvoorziening van ongeveer 75 procent naar 50 procent. De twee oudste reactoren uit 1977 in Fessenheim langs de Rijn gaan dicht vóór 2017. Bovendien komt er in Frankrijk eindelijk een groot openbaar debat over de hele landelijke energievoorziening, in-clusief kernenergie.

Nicole Bricq, de nieuwe minister van Milieu en Energie van Frankrijk.

hoger wegens het geldende distric-tenstelsel.

OnwrikbaarMaar vooral het Duitse ‘nein’ tegen kernenergie na Fukushima, ge-volgd door Zwitserland, België en Italië, heeft indruk gemaakt op een tot dan onwrikbaar pro-nucleair Frankrijk. Sommige opiniepeilin-gen geven nu zelfs een kleine meer-derheid aan tegenstanders van kernenergie, waar de nieuwe pre-sident overigens niet toe behoort. Wel wil Hollande een bredere ener-giemix.

Knopen doorhakkenDe in aanbouw zijnde derde-gene-

ratie kernreactor EPR in het Nor-mandische Flamanville wordt afge-bouwd, heeft Hollande toegezegd. Minder duidelijk is het lot van een identieke reactor in het iets noor-delijker gelegen Penly. Daar zijn voorbereidende werkzaamheden in volle gang. Maar een benodigd besluit van openbaar nut is er nog steeds niet.De komende jaren moeten knopen worden doorgehakt. De levensduur van kernreactoren kan niet eeuwig worden verlengd. De oudste moe-ten uiteindelijk vervangen worden door EPR’s of andere, liefst duurza-me energiebronnen. De komende vijf jaar zijn dergelijke beslissingen nu aan François Hollande. n

20123469_Energie Actueel #8_2012new.indd 7 07-06-12 11:54

Page 8: Energie Actueel nr.8 2012

8 Energie Actueel, jaargang 15, nr 8 • dinsdag 12 juni 2012

OPINIEDe laatste tijd verschijnen er de no-dige opiniestukken waarin wordt betoogd dat energienetten hun langste tijd hebben gehad. Dit zou het gevolg zijn van de transitie naar een duurzame energievoorziening, die leidt tot schaalverkleining van de energieproductie. Vooral van elektriciteit, in mindere mate ook van gas.

Naarmate de verduurzaming van de energievoorziening voort-schrijdt, produceren verbruikers in toenemende mate hun eigen energie en ontwikkelen zich tot ‘prosumers’. Eindsituatie zou een volledige decentralisatie zijn, waarbij elke ‘prosumer’ volledig zelfvoorzienend wordt. Hij/zij voor-ziet in het eigen energieverbruik, slaat energieoverschotten tijdelijk op en is niet langer aangewezen op de aanvoer van elders. Zodat er ook geen behoefte meer is aan een energienet, dat als functie heeft de energie-uitwisseling tus-sen aangesloten partijen mogelijk te maken. Netbeheerders hebben zo alle reden hebben zich zorgen te maken over hun bestaansrecht en over (het verdwijnen van) hun rol in de toekomstige energievoor-ziening. Net(beheerder) niet, is de kernachtige samenvatting van dit standpunt. Dat verduurzaming van de ener-gievoorziening leidt tot schaalver-kleining van de energieproductie, heeft een natuurkundige oorzaak. De zogenoemde ‘energiedichtheid’ van duurzame bronnen zoals zon en wind is namelijk veel kleiner dan die van fossiele brandstoffen. De veronderstelling dat het eind-punt van deze decentralisatie vol-ledige autarkie (zelfvoorziening) is, waarmee energienetten overbodig zouden worden, is echter hoogst twijfelachtig. Hiervoor zijn twee oorzaken. Allereerst staat diezelfde lage energiedichtheid die tot de-centralisatie leidt, autarkie juist in de weg. Het jaarlijkse elektriciteits-verbruik in Nederland is gemiddeld zo’n 3.500 kWh per huishouden. Uitgaande van een opbrengst van 100 kWh per vierkante meter zon-nepaneel per jaar, betekent dit dat voor het opwekken van het elektri-citeitsverbruik van het gemiddelde Nederlandse huishouden zo’n 35 vierkante meter aan zonnepane-len nodig is. Het aantal huizen met een dakoppervlak van deze omvang met de juiste oriëntatie ten opzich-te van de zon kan wel eens minder dan 1% van de woningvoorraad zijn. De energie die (veelal in de vorm van aardgas) wordt verbruikt voor verwarming en warm tapwater is twee tot vijf keer zo groot als het elektriciteitsverbruik en bedraagt daarmee 8.000 tot 20.000 kWh. Zodat er nog eens 80 tot 200 m2 aan zonnepanelen nodig is om aan-sluiting op het gasnet ook overbo-dig te maken. Het is daarom niet

erg realistisch om aan te nemen dat het ooit haalbaar wordt om op grote schaal met zonnepanelen ‘op eigen terrein’ te voorzien in de energiebehoefte van het gemid-delde Nederlandse huishouden. Windenergie en duurzaam gas zijn nauwelijks inpasbaar in een woonomgeving en bieden dus ook geen soelaas als het gaat om het bereiken van zelfvoorziening. Met als gevolg dat het merendeel van de Nederlandse huishoudens en bedrijven tot in lengte van jaren aangewezen blijft op toevoer van energie ‘van buitenaf’. Een conclu-sie die het blijvende bestaansrecht van energienetten en van de netbe-heerders rechtvaardigt. Een tweede oorzaak waarom net-ten ook in de duurzame, sterk gede-centraliseerde energievoorziening van de toekomst bestaansrecht hebben, is de ongelijktijdigheid tussen energieproductie en –vraag. In tegenstelling tot wat geldt voor conventionele elektriciteitscentra-les en gasvelden is productie uit duurzame bronnen niet stuurbaar. Als gevolg daarvan is er niet al-tijd energie beschikbaar als deze wordt gevraagd. De energievraag moet daarom zoveel mogelijk het aanbod volgen en een deel van de geproduceerde duurzame energie moet voor later gebruik worden opgeslagen. Door het verbinden van meerdere ‘prosumers’ ontstaat er een zekere afvlakking van de pieken in het verbruikspatroon. De benodigde opslagcapaciteit neemt daardoor af. Concreet: een opslagsysteem voor één huishouden moet in staat zijn het piekverbruik van dat huishou-den te leveren. Een opslagsysteem voor twee huishoudens hoeft ech-ter niet het dubbele piekverbruik te kunnen leveren, mits ervoor wordt gezorgd dat het piekverbruik van de beide huishoudens zich niet voor-doet op hetzelfde moment. Een op-slagsysteem met een capaciteit van 1,5 maal het piekverbruik kan voor 2 huishoudens al voldoende zijn. Zo leidt het koppelen van ‘prosumers’ tot vermindering van de opslagca-paciteitbehoefte. Tegelijk ontstaat daarmee een noodzaak tot energie-uitwisseling tussen de gekoppelde ‘prosumers’. En dat was nu juist de functie van energienetten! Of in de duurzame energievoorzie-ning van de toekomst de netten volledige continenten zullen om-spannen, zoals nu het geval is, is de vraag. Decentralisatie van energie-productie kan tot gevolg hebben dat de optimale schaal van ener-gienetwerken kleiner wordt dan nu geldt. Maar ook in een in hoge mate gedecentraliseerde energie-voorziening biedt de mogelijkheid tot uitwisselen van energie tussen verschillende partijen grote voor-delen. En moeten de daartoe nood-zakelijke netten worden beheerd en de daarmee gemoeide kosten worden gealloceerd en geïncas-seerd. Net(beheerder) dus, luidt daarom de eindconclusie!

Han Slootweg is deeltijdhoogleraar Smart Grids aan de Technische Uni-versiteit Eindhoven en werkzaam bij een regionale netbeheerder.n

Net of net niet?Donkere wolkenDe afgelopen weken pakten don-kere wolken zich weer boven de eurozone samen. Opnieuw laai-den discussies over de positie van Griekenland op, maar de meeste onrust wekte de verslechterende positie van Spanje. Ook elders is het nieuws niet goed en gaat, wat begon met de economische en fi-nanciële crisis van 2007/2008, een nieuwe, verontrustende fase in.

Alsof de ontwikkelingen in Europa al niet genoeg zijn om te verteren, bleek ook de banenmachine in de Verenigde Staten te haperen en zijn de twijfels over de kracht van het herstel steeds groter. Ook in China zet de groeivertraging zich door en nemen de twijfels over de effectivi-teit van het stimuleringsbeleid toe. India heeft ook groeiproblemen en in Brazilië is het al even niet meer feest. Het is met dergelijk nieuws moeilijk om optimistisch te blijven. De tot nu toe toegediende medicij-nen verliezen aan effectiviteit en het arsenaal van de crisisdokters wordt allengs kleiner. Wat rest zijn meer radicale therapieën die eerder nog werden afgewezen.

Crisis van het middenInmiddels heeft de crisis sinds 2007 al heel wat zittende leiders de kop gekost. Onvrede over de oorzaken, aanpak en gevolgen

heeft grote gevolgen gehad voor het politieke midden. Kiezers schuiven naar de meer extreme kanten van het politieke spectrum uit onvrede over het beleid, het-geen de nog zittende politici kan verkrampen. In de EU taant onder kiezers om verschillende redenen het draagvlak voor een Europese oplossing, hoewel een redelijk nationaal perspectief op crisisbe-strijding veelal ontbreekt. Te veel kiezers in Europese landen heb-ben het gevoel dat zij niets meer te verliezen hebben en dat de zit-tende politici hun belangen niet kunnen behartigen. De scheiding tussen landen met en zonder eigen vermogen om de crisis het hoofd te bieden wordt wijder, terwijl ook binnen landen de inkomens-verschillen groeien. In de VS is de scheve inkomensontwikkeling al lang aan de gang, maar nu volgen andere landen ook. Globalisering, zo wordt steeds vaker aangevoerd in de OESO-landen, heeft slechts een kleine groep bevoordeeld, terwijl de grootste groep in de sa-menleving er relatief gezien weinig in inkomenspositie op vooruit is gegaan. Nu de kosten van de crisis vooral bij die inkomensgroepen terecht komen, zijn de politieke rapen gaar. Het perspectief van de middeninkomens om zich te ver-beteren, verbleekt met de dag. De kans dat hun kinderen een betere toekomst tegemoet gaan, wordt ook kleiner als overheden zich gedwongen zien om te korten op onderwijsvoorzieningen en de toe-gang ertoe. De jeugdwerkloosheid is een zorgelijke ontwikkeling in Europa, maar ook elders. De natio-nale reflex wordt overal groter.

PerspectiefHoewel op de korte termijn veel landen problemen kennen, ver-schillen zij aanzienlijk in het per-spectief op langere termijn. In tegenstelling tot Europa beschikt de VS over relatief goedkope ener-giebronnen. De revolutie die scha-liegas in de energiemix van het land teweeg heeft gebracht, is een belangrijke mogelijkheid om scho-nere groei te realiseren dan in de voorgaande jaren. De uitstoot van CO2 is aanzienlijk gedaald door de wisseling van kolen naar gas in de opwekking van elektriciteit. De beschikbaarheid van relatief goed-koop gas kan industriële banen te-rugbrengen naar de VS. Bovendien heeft de VS een relatief jonge be-volking in vergelijking met Europa en China. Het beschikbaar komen van het schaliegas is belangrijk voor het economisch perspectief in de komende jaren. Andere lan-den moeten rekening houden met hogere energiekosten, tenzij zij ook kans zien om deze te verlagen. Investeringen in duurzame ener-gie staan echter in de huidige cri-sis onder druk, terwijl kolen, een belangrijke bron voor landen als China, hoge klimaatkosten ken-nen. Hoewel de klimaatdiscussie te midden van het slechte econo-mische nieuws wat naar de achter-grond is verdwenen, is de nood-zaak om koolstofarmere groei te realiseren niet minder geworden. Voor veel landen is aardgas een rationele route geworden. Het aan-bod van aardgas is aanzienlijk toe-genomen, evenals de mogelijkheid te diversifiëren naar herkomst. Landen als Qatar en Australië en in de toekomst ook meer Afrikaanse

DoorCoby van der Linde

Energie Actueel is een driewekelijkse uitgave van de Energiezaak i.s.m.

de vereniging Energie-Nederland en Netbeheer Nederland Vereniging van Energienetbeheerders in Nederland. Energie Actueel verschaft nieuws,

achtergronden en opinies uit de wereld van energie en aanverwante bedrijfstakken.

RedactieadresEnergie Actueel

Postbus 8346800 AV ArnhemTel. 026-3569 417

e-mail [email protected]

Anne Sypkens SmitBladmanagement & eindredactie

PACT Mediaproducties BV, Den HaagRedactie

Martijn Boelhouwer, Noud Köper, Sjoerd Marbus, Sander Schilders

CorrespondentenHenk van den Boom (Barcelona),

Elro van den Burg (Warschau),Jan van Etten (Parijs), Jan van Hoof (Frankfurt),

Frank Kools (New York), Jan Schils (Brussel),Arjan Schippers (Londen),

Wim Verseput (Kopenhagen)

Lay-out & opmaakDo Company, Rotterdam

Druk & DistributieSenefelder Misset Grafisch bedrijf bv,

DoetinchemAbonnementen

Energie Actueel wordt kosteloos toegezonden aan personen in dienst van bedrijven die lid zijn van Energie-Nederland of Netbeheer Nederland,

in dienst van de overheid of hoger onderwijs-instelling en aan openbare bibliotheken.

Overige geïnteresseerden kunnen zich abonneren.Een jaarabonnement kost € 99,-

Losse nummers € 6,50Alle bedragen zijn inclusief BTW.

Abonnementsgelden worden namens de uitgevers geïnd door Abonnementenland, Heemskerk.

Opzeggingen - uitsluitend schriftelijk - twee maan-den vóór ingang van het nieuwe kalenderjaar aan:

Energie Actueel, Postbus 834, 6800 AV Arnhem Adreswijzigingen kunnen worden

doorgegeven aan: [email protected]

André van Beveren,Recent BV, Postbus 17229, 1001 JE AmsterdamPrins Hendrikkade 77 b, 1012 AE Amsterdam

t 020 3308998, f 020 [email protected]

Overname van artikelen uitsluitendtoegestaan na toestemming van

de hoofdredactie.ISSN 2211-6230

Abonnement op

Vul de bon volledig in en stuur zonder postzegel naar:Energie Actueel, Postbus 834, 6800 AV Arnhem

Ik abonneer mij op Energie ActueelEen abonnement kost €99,- incl. 6% btwIk verzoek om kosteloze toezending van Energie Actueel, omdat ik werk bij:

een bedrijf dat lid is van Energie-Nederland een bedrijf dat lid is van Netbeheer Nederland de overheid een hoger onderwijsinstelling

Titel(s)

Voorletters en naam M / V

Functie

Telefoonnummer

E-mail

Naam organisatie/bedrijf

Afdeling

Postadres* Locatiecode

Postcode/woonplaats

Aard van het bedrijf* Tevens factuuradres.

Ik ontvang Energie Actueel graag op onderstaand privéadres**

Adres

Postcode/woonplaats** Bij ontvangst op privéadres ook altijd de gegevens bedrijf, incl. postadres, invullen.

Datum Ordernr. btw-nr.

Handtekening

ENERGIEActueel

12-0

6-20

12

Energie

ENERGIEActueel

landen zorgen voor een divers aan-bod van LNG. De aandacht voor schaliegas is ook groot, vooral als dat de importafhankelijkheid beter te managen maakt. Ook in Azië staat aardgas ruim in de belang-stelling als route naar schonere groei. De ontwikkelingen in de energiemix in de wereld zijn echter niet eenduidig.

LenigheidEigenlijk is alleen in Europa de blik niet meer zo op gas gericht. De jaren van de ‘dash for gas’ liggen alweer meer dan een decade achter ons en hoewel gas in Europa ook nog veel kan bijdragen aan scho-nere groei, zijn de beleidsogen toch vooral op nieuwe duurzame ener-giedragers gericht. Deze zullen op langere termijn een groter aandeel in de energiemix innemen. Echter, de route wordt onder druk van de economische problemen moei-lijker gemaakt. Immers, de eco-nomische problemen kunnen er oorzaak van zijn dat nieuwe ener-giedragers langzamer hun plek in de energiemix weten te veroveren. In een periode waar herstel van het concurrerend vermogen centraal wordt gesteld, is het mogelijk dat gas een belangrijke pion wordt in het vasthouden van het realiseren van schonere groei. Politiek vergt dat wellicht nog enige gymnastiek, maar de korte termijn economische werkelijkheid dwingt mogelijk zijn eigen routekaart af.

Coby van der Linde is hoofd van het Clingendael International Energy Programme en hoogleraar Geopolitiek en Energiemanagement aan de Rijks-universiteit Groningen. n

DoorHan Slootweg

20123469_Energie Actueel #8_2012new.indd 8 07-06-12 11:54


ArcGIS Actueel nr. 2 2008

ArcGIS Actueel nr. 2 2008

ArcGIS Actueel nr 1. 2007

ArcGIS Actueel nr 1. 2007

Actueel magazine Eindredactie: Tjirk van der Ziel de Micha Cursus · 2016. 5. 27. · Actueel magazine rond de Micha Cursus 4e jaargang, nr. 1 maart / april 2013 w .mi cha ur s nl

Actueel magazine Eindredactie: Tjirk van der Ziel de Micha Cursus · 2016. 5. 27. · Actueel magazine rond de Micha Cursus 4e jaargang, nr. 1 maart / april 2013 w .mi cha ur s nl

Zomermonitor 2017 rapport nr. 04 donderdag 06-07-2017 (week 27) › actueel › downloads-actueel › zomermonitor… · De Rijnafvoer is na een lichte stijging gedaald tot 1.400

Zomermonitor 2017 rapport nr. 04 donderdag 06-07-2017 (week 27) › actueel › downloads-actueel › zomermonitor… · De Rijnafvoer is na een lichte stijging gedaald tot 1.400

ArcGIS Actueel nr.012010

ArcGIS Actueel nr.012010

Energie Actueel nr.3 2013

Energie Actueel nr.3 2013

Nr 9 december 2010...ACTUEEL TVM ACTUEEL 9 1Een uitgave van TVM België N.V. Nr 9 december 2010 Jef Van de Vliet Op en top gouden Ridder van de Weg 2010 Nieuw algemeen directeur bij

Nr 9 december 2010...ACTUEEL TVM ACTUEEL 9 1Een uitgave van TVM België N.V. Nr 9 december 2010 Jef Van de Vliet Op en top gouden Ridder van de Weg 2010 Nieuw algemeen directeur bij

ArcGIS Actueel nr.032009

ArcGIS Actueel nr.032009

Energie Actueel nr.2 2012

Energie Actueel nr.2 2012

Energie Actueel nr.11 2012

Energie Actueel nr.11 2012

0.1 Ondermandaatbesluit Omgevingsdienst ...decentrale.regelgeving.overheid.nl/cvdr/PDFoutput/Actueel... · - bij besluit van 1 december 2015, nr. 723518/723536, het Besluit mandaat,

0.1 Ondermandaatbesluit Omgevingsdienst ...decentrale.regelgeving.overheid.nl/cvdr/PDFoutput/Actueel... · - bij besluit van 1 december 2015, nr. 723518/723536, het Besluit mandaat,

Reisburo Actueel nr. 14

Reisburo Actueel nr. 14

Energie Actueel nr.5 2012

Energie Actueel nr.5 2012

Energie Actueel nr.2 2013

Energie Actueel nr.2 2013

20123918 Energie Actueel #9 2012 def - PBL

20123918 Energie Actueel #9 2012 def - PBL

Energie Actueel nr.7 2012

Energie Actueel nr.7 2012

ArcGIS Actueel nr.022010

ArcGIS Actueel nr.022010

FOSAG ACTUEEL nr. 16 2009

FOSAG ACTUEEL nr. 16 2009

Energie Actueel nr.1 2012

Energie Actueel nr.1 2012

Onbehagen 8 Energie Actueel, jaargang 15, nr 7 • dinsdag 22 ......we oorlog om energie?pan en andere Aziatische landen En waarom leggen we strategische energie-voorraden aan als

Onbehagen 8 Energie Actueel, jaargang 15, nr 7 • dinsdag 22 ......we oorlog om energie?pan en andere Aziatische landen En waarom leggen we strategische energie-voorraden aan als